Materia: Neurociencia Cognitiva

TEMA 4. LINGUAXE
 Neurociencia Cognitiva. T4. Linguaxe

OBXECTIVOS E COMPETENCIAS
●  Coñecer e comprender as bases biolóxicas da linguaxe
●  Aproximarse ao estudo da linguaxe en humanos mediante as técnicas de neuroimaxe e
electrofisiolóxicas

METODOLOXÍA
●  Tres-catro sesións expositivas (aprox) para a explicación dos contidos (3-4 h)
●  Unha sesión interactiva dedicada a familiarizarse co estudo psicofisiolóxico da linguaxe (EOG e
lectura) (1,5 h)
●  Traballo individual de estudo dos materiais, a partir da bibliografía básica recomendada; no seu caso,
completar os informes das sesións interactivas (10 h)

CONVÉN RECORDAR...
● A organización funcional do córtex cerebral: áreas auditivas, visuais e motoras. A anatomía do lóbulo
frontal
 Neurociencia Cognitiva. T4. Linguaxe

CONTIDOS
Bases neurais da linguaxe: substratos neuroanatómicos e neurofuncionais

●  Evolución da linguaxe

●  Linguaxe e especialización hemisférica

●  Adquisición da linguaxe

●  Bases neurais da comprensión e da produción lingüística

●  Electrofisioloxía da linguaxe

AVALIACIÓN
● O coñecemento e comprensión sobre os contidos do tema avaliaranse nos exames
(parcial e final)

●  O material das sesións interactivas debe entregarse o día da seguinte sesión interactiva

Poderán formularse cuestións de repaso/síntese na clase, que deberán entregarse no

● 

curso da mesma e se terán en conta para a valoración da asistencia a clase

 Neurociencia Cognitiva. T4. Linguaxe

BIBLIOGRAFÍA RECOMENDADA
Bear, M.F., Connors, B.W., Paradiso, M.A. (2016). Neurociencia. La exploración del cerebro (4ª Ed.). Capítulo 20, Lenguaje
(pp. 685-718). Philadelphia: Wolters Kluwer.
Carretié, L. (2011). Anatomía de la mente. Capítulo 7, Lenguaje (pp. 173-196). Madrid: Pirámide.
Rodríguez-Holguín, S., Díaz, F. (2020). Neurociencia cognitiva da linguaxe. Texto (elaboración propia) dispoñible no CV
BIBLIOGRAFÍA COMPLEMENTARIA

Carlson, N.R. (2006). Fisiología de la conducta, 8ª ed. Madrid: Pearson Educación. Capt. 15, Comunicación humana (pp.
531-569).

Gazzaniga, M.s., Ivry, R.B., Mangun, G.R. (2019). Cognitive Neuroscience. The biology of the mind. Capt. 11: Language (pp.
475-513). New York: W.W. Norton & Company.

Hickok, G., Poeppel, D. (2004). Dorsal and ventral streams: a framework for understanding aspects of the functional
anatomy of language. Cognition, 92, 67-99.

Hickok, G. (2009). The functional neuroanatomy of language. Physics of Live Reviews, 6, 121-143.

Hinojosa, J.A., Martín-Loeches, M., Rubia, F.J. (1999). Comprensión del lenguaje y potenciales evocados. Estudios de
Psicología, 63-64, 175-188.

Maestú Unturbe, F., Ríos Lago, M., Cabestrero Alonso, R. (Eds.) (2008). Neuroimagen. Técnicas y procesos cognitivos.
Capt. 18. Lenguaje I: expresión y comprensión (pp. 415-432).

Purves, D., et al. (2008). Principles of Cognitive Neuroscience. Sunderland, MA (USA): Sinauer. Chpt. 20. Overview of
speech and language (pp. 511-532); Chpt. 21. The neural basis of language (pp. 533-551).

Redolar, D. (2013) (Ed.). Neurociencia cognitiva. Madrid: Editorial Médica Panamericana. Capt. 19. Lenguaje (pp. 485-516).

Ward, J. (2015). The student's guide to Cognitive Neuroscience, 3rd ed. Hove, East Sussex (UK): Psychology Press. Capt.
10, The hearing brain (última parte, pp. 243-257), Chpt. 11, The speaking brain (pp. 259-291). Capt. 12, The literate brain
(pp. 293-317).
 Neurociencia Cognitiva. T4. Linguaxe

ü  Cómo transformamos os nosos

pensamentos, emocións e
intencións nunha secuencia de
palabras que finalmente se
traducen nunha serie de xestos
articulatorios.

ü  Cómo se accede ao significado

dunha mensaxe falada,
decodificando a información
acústica percibida, identificando as
palabras e frases que a compoñen
e integrando esta información co
coñecemento que temos acerca
do mundo.

De Bosch et al., 2013 (En D. Redolar; Capt. 19)

 Neurociencia Cognitiva. T4. Linguaxe

INTRODUCIÓN

Linguaxe: Capacidade de percibir, producir e comprender un conxunto organizado de

códigos para transferir información entre individuos.

Capacidade lingüística: Un sistema computacional no cerebro que executa transformacións

entre pensamentos (ideas, conceptos, desexos, etc.) e sinais acústicos/gráficos (Hickok, 2009)

Características relevantes:

- Especificidade da linguaxe humana

- Complexidade
- Os 'universais lingüísticos'. Vocabulario, gramática e sintaxe

As cuestións básicas no estudo neurocognitivo da linguaxe:

- A evolución da linguaxe
- A especialización cerebral e a adquisición da linguaxe
- As bases cerebrais da comprensión e da produción lingüística
 Neurociencia Cognitiva. T4. Linguaxe

Evolución da linguaxe

As áreas cerebrais ac+vadas ao procesar e

producir linguaxe xestual (de signos)
superpóñense coas da linguaxe falada.

XFIm: Xiro Frontal Inferior (porción media)
STSp: Surco Temporal Superior (posterior)
XTSp: Xiro Temporal Superior (posterior)

(Levanen et al. 2001)
 Neurociencia Cognitiva. T4. Linguaxe

ESPECIALIZACIÓN HEMISFÉRICA

Dominancia do hemisferio esquerdo

Asimetrías funcionais:
- Cerebro dividido
- Test de Wada

Asimetrías (macro)anatómicas:
- Planum temporale
- Cisura de Silvio
- Xiro frontal inferior

Asimetrías (micro)anatómicas:
No córtex auditivo

Imaxe tomada de http://thebrain.mcgill.ca/

 Neurociencia Cognitiva. T4. Linguaxe

Encéfalo Escindido
 Neurociencia Cognitiva. T4. Linguaxe

Diferencias hemisféricas (esquerda/dereita) nas vías de linguaxe perisilvianas

Green: Anterior indirect segment (B-G)

Yellow: Posterior indirect segment (W-G)
Red: Direct segment (W-B, only in the leT H.)

Catani M et al. PNAS 2007;104:17163-17168

©2007 by National Academy of Sciences
 Neurociencia Cognitiva. T4. Linguaxe

ESPECIALIZACIÓN HEMISFÉRICA

Obrig et al. (2010). FronXers in NeuroenergeXcs

 Neurociencia Cognitiva. T4. Linguaxe

ADQUISICIÓN DA LINGUAXE

A fase máis relevante da adquisición: No 1º ano de vida

O período crítico para a adquisición da linguaxe e das linguas: até os 7(-9) anos

O mecanismo cerebral: Repetición/práctica e consecuente afortalamento de conexións

sinápticas

MMN ante un fonema desviante en nenos de 3 meses de idade. IRM que amosa o procesamento de sons da fala normais e
invertidos en nenos de 3 meses.
Imaxes adaptadas de Dehaene-Lambertz e Dehaene (1994) e de Dehane-Lambertz et al (1996)
 Neurociencia Cognitiva. T4. Linguaxe

COMPRENSIÓN E PRODUCIÓN LINGÜÍSTICA. BASES NEURAIS

Os primeiros estudos, SXIX: Broca e Wernicke

Fotografía dun cerebro con lesión fronto-parieto-

Fotografía do cerebro de Lebrogne (Tan), doente de Broca (1861) temporal asociada a afasia de Wernicke

Imaxe 1, 2 e 3 tomadas de Internet sen referencia de autoría; imaxe 4 adaptada de Demonet et al (2005)
 Neurociencia Cognitiva. T4. Linguaxe

COMPRENSIÓN E PRODUCIÓN LINGÜÍSTICA. BASES NEURAIS

 Neurociencia Cognitiva. T4. Linguaxe

ESTADIOS DA COMPRENSIÓN E DA PRODUCIÓN LINGÜÍSTICA

Comprensión lingüística:

- Percepción / recuperación da información fonolóxica da palabra

- Acceso á información léxico-semántica (lexicón)

- Alén das palabras: comprensión de mensaxe: Estrutura sintáctica da

frase (significado global)

Produción lingüística:

- Selección do elemento léxico adecuado (“lema”) do lexicón

- Acceso fonolóxico (“lexema”)

- Alén das palabras: produción de mensaxes: frases organizadas

(sintaxe), con entonación adecuada (prosodia)

Neuroanatomía funcional da linguaxe: Modelo da doble ruta de Hickok e Poeppel

 Neurociencia Cognitiva. T4. Linguaxe

PRODUCCIÓN LINGÜÍSTICA

(Lema)

Estructura (Lexema)
sonora

Frases organizadas y con

entonación adecuada
 Neurociencia Cognitiva. T4. Linguaxe

Os estadios iniciais do recoñecemento da fala se organizan bilateralemnte (pero non

necesariamente de xeito simétrico) no lóbulo temporal superior. Despois, o procesamento
discurre por dúas vías:

•  Ventral (comprensión esencialmente): bilateral no lóbulo temporal e lateralización esquerda

no lóbulo frontal inferior ventral

•  Dorsal (integración senso-motora): lateralización esquerda na unión temporo-parietal e no

lóbulo frontal

Neuroanatomía funcional da linguaxe: Modelo da doble ruta de Hickok e Poeppel

 Neurociencia Cognitiva. T4. Linguaxe

Ventral Dorsal
Territorio de
Geschwind

Fascículo inferior frontooccipital

Fascículo inferior lonxitudinal
Fascículo uncinado

Territorio de
Wernicke

Adaptada de Bosch et al., 2013

As áreas das dúas vías conéctanse mediante fascículos de febras mielínicas :

•  Vía ventral: conectan áreas do lóbulo temporal co parietal inferior, co occipital medio, e co
prefrontal ventral.

•  Vía dorsal: conectan rexións temporais con áreas parietais e frontais (premotoras e Broca
esencialmente)

Neuroanatomía funcional da linguaxe: Modelo da doble ruta de Hickok e Poeppel

 Neurociencia Cognitiva. T4. Linguaxe

Afasia e parafasias fonéXcas (FA, FLS - tp

Imaxe tomada de Edward F. Chang, en Palacios y Clavijo (2016) Repert Med Cir. 25: 232-234
 Neurociencia Cognitiva. T4. Linguaxe

ESTADIOS DA COMPRENSIÓN E DA PRODUCIÓN LINGÜÍSTICA

Comprensión lingüística (da fala):

- Percepción / recuperación da información fonolóxica da palabra

- Acceso á información léxico-semántica (lexicón)

- Alén das palabras: comprensión de mensaxe: Estrutura sintáctica da

frase

Produción lingüística (da fala):

- Selección do elemento léxico adecuado (“lema”) do lexicón

- Acceso fonolóxico (“lexema”)

- Alén das palabras: produción de mensaxes: frases organizadas

(sintaxe), con entonación adecuada (prosodia)

Neuroanatomía funcional da linguaxe: Modelo da doble ruta de Hickok e Poeppel

Neurociencia Cognitiva. T4. Linguaxe

PROCESAMENTO
PERCEPTIVO: 1.
AUDICIÓN DE SONS
E PALABRAS
 Neurociencia Cognitiva. T4. Linguaxe

PROCESAMENTO
PERCEPTIVO: 2.
AUDICIÓN DE
PALABRAS OU
MÚSICA (porción
media do XTS –XTSm-)

Figura X. AcXvación da área temporal da voz, que ademáis se acXva intensamente

para a música (adaptado de Angulo-Perkins et al., 2014, Cortex 59, 126-137)
 Neurociencia Cognitiva. T4. Linguaxe

PROCESAMENTO
PERCEPTIVO: 3.
(150 ms) AUDICIÓN DE
PALABRAS VS.
SEUDOPALABRAS
(porción post. do XTS
–XTSp-)

Figura X. AcXvación da área do XTSp, que se acXva máis para palabras que para
seudopalabras (modificado de Angulo-Perkins et al., 2014, Cortex 59, 126-137)
Neurociencia Cognitiva. T4. Linguaxe

PROCESAMENTO FONOLÓXICO
(Recoñecemento da fala).
AUDICIÓN DE SONS VOCÁLICOS
VS. NON VOCÁLICOS (STS)

STS voice-selec+ve areas in humans.

(a) Spectrograms (0-5000 Hz) of
examples of non-vocal (top) and vocal
sounds (boiom) used by Belin et al.
(2000). Note their similar apparent
complexity.

(b) CorXcal rendering of regions
showing greater response to vocal
compared with non-vocal sounds in
eight subjects, located in the anterior
part of the STS.

(Reproduced from Belin et al., 2004)
 Neurociencia Cognitiva. T4. Linguaxe

COMPRENSIÓN LINGÜÍSTICA

1) A percepción da información fonolóxica (recoñecemento da fala):

- As unidades de acceso: sílabas, patróns de acentuación

- Modelo de cohortes: selección progresiva no tempo
- As bases neurais (vía ventral do modelo da doble ruta de Hickok e Poeppel, 2004) tras
unha análise espectro temporal en córtex auditivo primario, común a calquera, son...

- Xiro temporal superior (XTS) e, sobre todo, suco temporal superior (STS), bilateralmente
(pero non simétricamente)

Aud: Córtex auditivo

STG: Xiro temporal
Superior
Liña vermella: Cisura
de Silvio
Liña marela: Suco
temporal superior
En laranxa: zona de
procesamento
fonolóxico en torno ao
suco temporal superior

Imaxe modificada de Hickok (2009), Physics of Life Reviews, 6, 121-143

 Neurociencia Cognitiva. T4. Linguaxe

COMPRENSIÓN LINGÜÍSTICA
2) A selección da palabra no lexicón (léxico mental). Acceso ao léxico:

A representación do lexicón:
- Organización por categorías? - Organización por características?
(animais, ferramentas, alimentos) (configuración, función)
- Redes semánticas interconectadas
As bases neurais (vía ventral do modelo da doble ruta de Hickok e Poeppel, 2004):
- Xiro temporal medio (XTM) e xiro temporal inferior (XTI) posteriores: Acceso ao léxico
- Rexión lateral anterior do lóbulo temporal esquerdo (ATL): Acceso ao léxico +
integración léxico-semántica e sintáctica

ATL: Lóbulo temporal

anterior (lateral)
MTG: Xiro temporal
medio
ITG: Xiro temporal
inferior

Imaxe modificada de Hickok (2009), Physics of Life Reviews, 6, 121-143

 Neurociencia Cognitiva. T4. Linguaxe

PRODUCIÓN LINGÜÍSTICA (DA FALA)

(Lema)

Estructura (Lexema)
sonora

Frases organizadas y con

entonación adecuada
 Neurociencia Cognitiva. T4. Linguaxe

PRODUCIÓN LINGÜÍSTICA (DA FALA)

1. A selección do elemento léxico adecuado, o 'lema' (significado e forma gramatical). XTMp

2. Acceso ao código fonolóxico para a articulación: o 'lexema'. Vía dorsal do modelo da

doble ruta de Hickok e Poeppel (2004):
- Rexión temporal superior posterior esquerda (XTSp, planum temporale posterior,
xiro angular, xiro supramarxinal): guía sensorial da articulación
- Rexión parietotemporal silviana esquerda (Spt): integración sensomotora
- Xiro frontal inferior esq. posterior (XFIp) : MT fonolóxica, conversión fonolóxica-
articulatoria
- Área premotora esquerda (PM, BA 6) + Ínsula ant.: Plan articulatorio

Spt: Rexión
parietotemporal silviana
SMG: Xiro
supramarxinal
PM: Córtex premotor
BA 44/45/6: Áreas de
Brodmann 44/45/6 (xiro
frontal inferior, incluíndo
a área de Broca).

Imaxe modificada de Hickok (2009), Physics of Life Reviews, 6, 121-143

 Neurociencia Cognitiva. T4. Linguaxe

FUNCIÓNS DE NIVEL GRAMATICAL: FRASES

Procesamento sintáctico

- Rexión lateral anterior do lóbulo temporal bilateral (ATL)

- XFI posterior esquerdo (BA 44/45, área de Broca)
- Tamén os ganglios basais

Imaxe modificada de Hickok (2009), Physics of Life Reviews, 6, 121-143

 Neurociencia Cognitiva. T4. Linguaxe

PROCESAMENTO DA LINGUAXE ESCRITA

Non está implementado en circuítos

neurais específicos

A información discurre desde o córtex

occipital a:

- Xiro fusiforme esquerdo

- XTM e XTS posteriores esquerdos
- Xiro supramarxinal esquerdo
- XFI posterior esquerdo

Diferenzas en función do idioma e do

tipo de escrita

Imaxe adaptada de Demonet et al (2005)

 Neurociencia Cognitiva. T4. Linguaxe

ELECTROFISIOLOXÍA DA LINGUAXE

P150
PR

Esquema dos PE en Cz a cadeas de obxectos, de pseudoletras, de letras e palabras con

significado. P150 disXngue ben entre as tres úlXmas e a resposta ás cadeas de obxectos.
Aos 200 ms. Comeza a diferenciarse a resposta a letras sin significado e pseudoletras (PR).
P150: Índice de selección visual de eslmulos con forma de palabra.
PR: Índice de acceso ao léxico

Tomado de CarreXé (2001), pp. 184; adaptación de Schendan et al. (1998)

 Neurociencia Cognitiva. T4. Linguaxe

AcXvación da Área da
forma visual das palabras
(VWFA), ante lectura de
palabras VS ante debuxos
xeométricos

Source: http://www.sbirc.ed.ac.uk/LCL/
 Neurociencia Cognitiva. T4. Linguaxe

ELECTROFISIOLOXÍA DA LINGUAXE
 Neurociencia Cognitiva. T4. Linguaxe

ELECTROFISIOLOXÍA DA LINGUAXE

Potencial de recoñecemento (PR)

- 1º índice de acceso ao léxico;

Latencia: 200-300 ms

- Ante palabras (tamén debuxos ou

caras) con significado.
-  Sensible ao nivel de análise
lingüístico
-  Orixe: Xiro lingual + fusiforme

N400

- Procesamento semántico:
400-500 ms; distrib. centroparietal.

Detección de incongruencias
semánticas: “tomo té con
pelota” (tomo te con leite)

Integración léxico-semántica

Imaxes adaptadas de (1) Martín-Loeches et al, (1999) e (2) https://cognet.mit.edu

 Neurociencia Cognitiva. T4. Linguaxe

ELECTROFISIOLOXÍA DA LINGUAXE: Procesamento sintáctico

“Os estudantes traballan ou biblioteca” Negatividade esquerda anterior

temperá (NEAT / ELAN)

-  Violacións sintácticas básicas:

Cambio na categoría gramatical
ou na forma morfosintáctica
-  Latencia: 280-500 ms
-  Amplitude máx: Frontal esquerda

P600
“Cortou a táboa cun serruchos”
- Ante violacións sintácticas na frase

- Procesamento sintáctico tardío:

integración sintáctica; 600-800 ms

Reanálise da frase para darlle sentido

“Cincuenta mulas estaban pasando por la frontera”

Imaxes adaptadas de https://cognet.mit.edu

 Neurociencia Cognitiva. T4. Linguaxe

ELECTROFISIOLOXÍA DA LINGUAXE: Modelo de Friederici

1º Constrúese unha estrutura sintácXca inicial da frase

(orde, relación e función das palabras na frase): 200 –
300 ms
(ELAN: interrupcións deste proceso)

2º Integración léxico-semánXca das palabras

na frase: 300 – 600 ms.
(N400: alteracións semánXcas)

3º Integración das análises sintácXca e semánXca

iniciais: 500 – 800 ms.
(P600: dificultades de integración)

Imaxes adaptadas de https://cognet.mit.edu

 Neurociencia Cognitiva. T4. Linguaxe

ELECTROFISIOLOXÍA DA LINGUAXE

EOG durante a lectura (sesión interactiva)