1. Phân tích vai trò quyết định của vật chất đối tiễn.
ễn. Sự vận dụng của Đảng ta đối với vấn đề
với ý thức. Sự vận dụng của Đảng ta đối với
vấn đề này
2. Phân tích sự tác động trở lại của ý thức đối
với vật chất. Sự vận dụng của Đảng ta đối với
vấn đề này
3. Phân tích sự thống nhất giữa thế giới quan
duy vật và phương pháp biện chứng trong triết
học mác lê nin
4. Phân tích tầm quan trọng của nguyên tắc
toàn diện trong nhận thức và thực tiễn. Sự vận
dụng của Đảng ta đối với vấn đề này
5. Phân tích tầm quan trọng của Nguyên tắc
lịch sử cụ thể. Sự vận dụng của Đảng ta đối với
vấn đề này
6. Phân tích tầm quan trọng của nguyên tắc
phát triển. Sự vận dụng của Đảng ta đối với vấn
đề này
7. Phân tích cơ sở lý luận khắc phục bệnh kinh
nghiệm, giáo điều. Sự vận dụng của Đảng ta
đối với vấn đề này
8. Phân tích cơ sở lý luận chỉ ra nguồn gốc,
động lực của sự vận động và phát triển của sự
vật, hiện tượng. Sự vận dụng của Đảng ta đối
với vấn đề này
9. Phân tích cơ sở lý luận của bài học chống tả
khuynh, hữu khuynh trong nhận thức và thực
18. Phân tích luận điểm: thực tiễn luôn cao hơn
này
10. Phân tích cơ sở lý luận chỉ ra khuynh
hướng, con đường vận động và phát triển của
sự vật hiện tượng. Sự vận dụng của Đảng ta đối
với vấn đề này
11. Phân tích mối quan hệ giữa thực tiễn và lý
luận. Sự vận dụng của Đảng ta đối với vấn đề
này
12. Phân tích mối quan hệ biện chứng giữa lực
lượng sản xuất và quan hệ sản xuất. Sự vận
dụng của Đảng ta đối với vấn đề này
13. Phân tích mối quan hệ giữa cơ sở hạ tầng
và kiến trúc thượng tầng. Sự vận dụng của
Đảng ta đối với vấn đề này
14. Phân tích làm rõ tính độc lập tương đối của
đời sống tinh thần với đời sống vật chất của xã
hội. Ý nghĩa phương pháp luận rút ra từ đó.
15. Bỏ qua
16. Để ý thức tác động lại vật chất cần điều
kiện gì. Sự tác động đó phụ thuộc vào những
yếu tố nào, kết quả của tác động đó. Ý nghĩa
phương pháp luận được rút ra
17. Phân tích quan điểm sau của Lênin: Phát
triển là sự đấu tranh của các mặt đối lập. Ý
nghĩa phương pháp luận được rút ra từ việc
nghiên cứu vấn đề này
nhận thức (Lý luận). Ý nghĩa phương pháp luận
được rút ra từ việc nghiên cứu vấn đề này
19. Phân tích luận điểm sau của Lênin: Mác coi
sự vận dộng của xã hội là một quá trình lịch sử
tự nhiên. Vận dụng việc nghiên cứu vấn đề đó
vào xem xét con đường đi lên chủ nghĩa xã hội
ở việt nam.
20. Phân tích luận điểm sau của Hồ Chí Minh:
Thực tiễn ko có lý luận hướng dẫn thì thành
thực tiễn mù quáng, lý luận không liên hệ với
thực tiễn là lý luận suông. Ý nghĩa phương
pháp luận được rút ra từ việc nghiên cứu vấn đề
này
21. Phân tích để làm rõ sự khác biệt căn bản về
nội dung của Chủ nghĩa duy vật biện chứng với
các hình thức duy vật khác trong lịch sử
22. Phân tích để làm rõ sự khác biệt về bản chất
của Chủ nghĩa duy vật biện chứng với các hình
thức duy vật khác trong lịch sử
23. Phân tích để làm rõ sự khác biệt căn bản về
thế giới quan duy vật biện chứng với các hình
thức thế giới quan khác trong lịch sử
24. Phân tích luận điểm sau của chủ nghĩa Mác:
“ vũ khí của sự phê phán không thể thay thế
được sự phê phán bằng vũ khí. Lực lượng vật
chất chỉ có thể bị đánh đổ bởi lực lượng vật
chất, song lí luận có thể trở thành vật chất một
khi nó được thâm nhập vào quần chúng”
25. Phân tích để làm rõ vai trò của triết học với
tư cách là hạt nhân lý luận của thế giới quan.
Câu 1: Phân tích vai trò quyết định của vật
chất đối với ý thức. Sự vận dụng của Đảng ta
đối với vấn đề này?
Phân tích vai trò quyết định của vật chất đối
với ý thức:
- Khái niệm:
+ Vật chất: Trong tác phẩm chủ nghĩa duy vật
và chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán Lenin đã
định nghĩa: Vật chất là một phạm trù triết học
dùng để chỉ thực tại khách quan được đem lại
cho con người trong cảm giác, được cảm giác
của chúng ta chép lại, chụp lại, phản ánh lại và
tồn tại không lệ thuộc vào cảm giác.
+ Ý thức: là sự phản ánh hiện thực khách quan
vào trong bộ óc con người, là hình ảnh chủ
quan của thế giới khách quan. Tuy nhiên không
phải cứ thế giới khách quan tác động vào bộ óc
của con người là trở thành ý thức. Ngược lại ý
thức là sự phản ánh năng động sáng tạo về thế
giới do nhu cầu của việc con người cải biến
giới tự nhiên quyết định và được thực hiện
thông qua hoạt động lao động. Vì vậy ý thức là
cái vật chất được đem vào trong đầu óc con
người và được cải biến ở trong đó.
- Cơ sở lý luận: Trên quan điểm của chủ nghĩa
duy vật biện chứng, vật chất là cái có trước, ý
thức có sau, vật chất là nguồn gốc của ý thức,
quyết định ý thức. Điều này được thể hiện:
+ Nội dung: Vật chất là tiền đề, nguồn gốc cho
sự ra đời, tồn tại, phát triển của ý thức. Vật chất
có trước, ý thức có sau. Vật chất tồn tại khách
quan, độc lập với ý thức, là nguồn gốc sinh ra ý
thức. Ý thức là sản phẩm của một dạng vật chất
có tổ chức cao là bộ óc người nên chỉ khi có
con người mới có ý thức. Não người là dạng
vật chất có tổ chức cao, là cơ quan phản ánh để
hình thành ý thức. Ý thức tồn tại phụ thuộc vào
hoạt động thần kinh của bộ não trong quá trình
phản ánh thế giới khách quan. Trong mối quan
hệ giữa con người với thế giới vật chất thì con
người là kết quả qía trình phát triển lâu dài của
thế giới vật chất, là sản phẩm của thế giới vật
chất. Kết luận này đã được chứng minh bởi sự
phát triển hết sức lâu dài của khoa học về giới
tự nhiên, nó là một bằng chứng khoa học chứng
minh quan điểm: vật chất có trước, ý thức có
sau.
+ Bản chất của ý thức: Ý thức là sự phản ánh
thế giới vật chấtm là hình ảnh chủ quan về thế
giới vật chất nên nội dung của ý thức được
quyết định bởi vật chất. Sự vận động và phát
triển cả ý thức, hình thức biểu hiện của ý thức
bị các quy luật sinh học, các quy luật xã hội và
sự tác động của môi trường sống quyết định.
Những yếu tố này thuộc lĩnh vực vật chất nên
vật chất không chỉ quyết định nội dung mà con
quyết định cả hình thức biểu hiện cũng như mọi
sự biến đổi của ý thức.
+ Xu hướng vận động: Điều kiện vật chất như
thế nào thì ý thức như thế đó, vật chất phát
triển đến đâu thì ý thức hình thành, phát triển
đến đó, vật chất biến đổi thì ý thức biến đổi
theo. Như vậy, vật chất quyết định cả nội dung
và khuynh hướng vận động phát triển của ý
thức. Vật chất cũng còn là điều kiện môi trường
để hiện thực hóa ý thức, tư tưởng.
* Sự vận dụng của Đảng ta:
Nguyên tắc quan trọng được Đảng vận dụng là
nguyên tắc tôn trọng khách quan – xuất phát từ
thực tế khách quan.
- Yêu cầu của nguyên tắc:
+ Mục đích, đường lối, chủ trương con người
đặt ra không được xuất phát từ ý muốn chủ
quan mà phải xuất phát từ hiện thực, phản ánh
nhu cầu chín muồi và tính tất yếu của cuộc
sống, xuất phát từ sự vật để nhận thức sự vật.
+ Không được lấy ý chí áp đặt cho thực tế, chủ
quan duy ý chí
+ Không được lấy tình cảm cá nhân làm xuất
phát điểm cho những vấn đề quan trọng đề ra
phương hướng, mục tiêu
+ Tôn trọng quy luật, sự thật.
+ Khi có mục đích, đường lối, chủ trương đúng
phải tổ chức lực lượng vật chất để thực hiện nó.
- Vận dụng yêu cầu:
+ Nếu tự giác vận dụng đúng thì con người sẽ
nhận thức được sự vật, đề ra phương hướng
mục tiêu đúng đắn
+ Nếu lơ là, nhận thức sai sự vật dẫn đến cách
nhìn nhận sự vật hiện tượng không đúng, đưa
ra mục tiêu, phương hướng thiếu chính xác,
không thực tế
Liên hệ thực tiễn (có 2 lựa chọn)
Lựa chọn 1
1. Giai đoạn từ năm 1976 đến năm 1986
Giai đoạn này Đảng ta đã đề ra các chính sách
sau:
- Ưu tiên phát triển công nghiệp nặng . Muốn
phát triển ngành công nghiệp nặng cần có nhiều
vốn, nhân lực.Trong khi đó giai đoạn này nước
ta mới trải qua chiến tranh, bị tàn phá nặng nề,
khó khăn về tài chính cũng như trình độ dân trí
còn thấp. Vì vậy việc đề ra chính sách ưu tiên
phát triển công nghiệp nặng là chưa tôn trọng
thực tế khách quan.
- Xóa bỏ các thành phần kinh tế. Trong điều
kiện nước ta đứng dậy sau chiến tranh việc phát
triền nền kinh tế nhiều thành phần sẽ góp phần
đáp ứng được các nhu cầu thiết yếu, xây dựng
cơ sở hạ tầng...Tuy nhiên Đảng ta chưa tôn
trọng thực tế khách quan, đã xóa bỏ các thành
phần kinh tế chỉ thừa nhận thành phần kinh tế
nhà nước và tập thể.
- Duy trì cơ chế quản lý tập trung quan liêu bao
cấp.Thời kỳ chiến tranh, chúng ta rất thành
công trong việc huy động, tổ chức sức mạnh
của mỗi người, mỗi vùng và sức mạnh của cả
nước; sức mạnh trong và ngoài nước; sức mạnh
của quá khứ, hiện tại, tương lai tạo nên một lực
lượng vật chất khổng lồ của chiến tranh nhân
dân, đánh bại những thế lực hơn chúng ta nhiều
lần về tiềm lực kinh tế và tiềm lực quân sự để
bảo vệ độc lập, chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ,
nhưng khi hòa bình lập lại thì cơ chế này không
còn phù hợp nữa,nó kìm chế sự phát triển kinh
tế xã hội. Việc Đảng ta chủ trương duy trì cơ
chế quản lý này là chưa tôn trọng thực tế khách
quan.
- Chưa thực sự coi giáo dục là quốc sách hàng
đầu. Sau chiến tranh, tỷ lệ mù chữ ở nước ta
còn rất cao. Tuy nhiên Đảng ta lại chưa thực sự
có những chính sách để giáo dục phát triển.
Với những chính sách trên có thể nói thời kỳ từ
năm 1976 đến 1986 Đẳng ta đã chưa thực sự
dựa trên thực tế khách quan để đưa ra các chủ
trương chính sách. Điều này đã khiến cho
những chính sách này không phù hợp với thực
tế, làm cho nền kinh tế nước ta trì trệ, kém phát
triển, làm giảm niềm tin của nhân dân với sự
lãnh đạo của Đảng. Khi kinh tế yếu kém dẫn
đến chính trị quốc phòng an ninh cũng trở nên
mờ nhạt, văn hóa tư tưởng lạc hậu.
2. Giai đoạn từ năm 1986 đến nay
Trong giai đoạn này Đảng ta đã đổi mới trong
nhận thức, các chính sách đưa ra cũng có nhiều
thay đổi theo hướng tích cực. Được thể hiện
thông qua các chính sách lớn:
- Đưa ra 3 chương trình kinh tế: Lương thực-
thực phẩm; hàng tiêu dùng; xuất khẩu
- Thừa nhận các thành phần kinh tế
- Xóa bỏ cơ chế quản lý quan liêu bao cấp
- Ưu tiên phát triển khoa học công nghệ, giáo
dục đào tạo, coi giáo dục đào tạo là quốc sách
hàng đầu.
Với những chính sách được đề ra xuất phát từ
thực tế khách quan, nền kinh tế nước ta luôn
tăng trưởng cao trong khu vực và trên thế giới,
hội nhập sâu rộng với thế giới, đời sống của
người dân không ngừng được cải thiện và nâng
cao, làm tăng niềm tin của nhân dân với Đảng.
Lựa chọn 2
Giai đoạn 76-85:
Trong giai đoạn 10 năm trước đổi mới này,
Đảng ta xác định bước đi của thời kì quá độ là
ngắn, tiến hành xóa bỏ các thành phần kinh tế
tư nhân, xóa bỏ quan hệ sản xuất phi XHCN,
không quan hệ với các nước tư bản, tập trung
phát triển công nghiệp nặng, ít quan tâm đến
công nghiệp nhẹ. Đảng ta đã chủ quan, duy ý
chí, đề cao tuyệt đối hóa vai trò của ý thức,
chưa phát huy được tính năng động chủ quan,
cũng như vai trò tích cực của nhân tố con
người. Đảng ta đã chủ trương kế hoạch hóa tập
trung , nhà nước quản lý nền kinh tế chủ yếu
bằng mệnh lệnh hành chính dựa trên hệ thống
chi tiêu pháp lệnh chi tiết từ trên xuống dưới.
Các doanh nghiệp hoạt động trên cơ sở các
quyết định của cơ quan nhà nước có thẩm
quyền và các chỉ tiêu pháp lệnh được giao. Tất
cả phương hướng sản xuất, nguồn vật tư, tiền
vốn, định giá sản phẩm, tổ chức bộ máy, nhân
sự, tiền lương… đều do các cấp có thẩm quyền
quyết định. Nhà nước giao chỉ tiêu kế hoạch,
cấp phát vốn, vật tư cho doanh nghiệp, doanh
nghiệp giao nộp sản phẩm cho Nhà nước. Lỗ
thì Nhà nước bù, lãi thì Nhà nước thu. Các cơ
quan hành chính can thiệp quá sâu vào hoạt
động sản xuất, kinh doanh của các doanh
nghiệp nhưng lại không chịu trách nhiệm gì về
vật chất đối với các quyết định của mình.
Những thiệt hại vật chất do các quyết định
không đúng gây ra thì ngân sách Nhà nước phải
gánh chịu.
Hậu quả trước tiên có thể nhận thấy được là về
mặt kinh tế, hàng hóa trên thị trường trở nên
khan hiếm, nền kinh tế trở nên khó khăn. Khi
kinh tế yếu kém dẫn đến chính trị quốc phòng
an ninh cũng trở nên mờ nhạt, văn hóa tư tưởng
lạc hậu
Giai đoạn 86 đến nay:
Với đường lối đổi mới đúng đắn do Đảng khởi
xướng và lãnh đạo, chúng ta đã đạt được những
thành tựu to lớn và rất quan trọng.Đảng ta đã
nhận định bước đi của thời kỳ quá độ được xác
định dài, cam go, thăng trầm, thậm chí có cả
những lúc thụt lùi đồng thời chấp nhận kinh tế
tư nhân và những mặt trái của nó. Tập trung
phát triển công nghiệp nhẹ và nông nghiệp.
Những thành tựu đó đã tăng cường sức mạnh
tổng hợp làm thay đổi bộ mặt của đất nước và
cuộc sống của nhân dân, củng cố vững chắc
độc lập dân tộc và chế độ XHCN, nâng cao vị
thế và uy tín của nước ta trên trường quốc tế.
Từ đại hội VIII của Đảng năm 1996, đất nước
ta đã chuyển sang chặng đường mới đẩy mạnh
CNH, HDH phấn đấu đến năm 2020 cơ bản trở
thành một nước CN, thực hiện mục tiêu” độc
lập dân tộc gắn liền với CNXH, dân giàu nước
mạnh, XH công bằng dân chủ văn minh. Kinh
tế trở nên tăng trưởng và phát triển đã giúp cho
chính trị giữ được vị thế, văn hóa tư tưởng trở
nên phong phú.
Tuy nhiên chúng ta đang đứng trước nhiều khó
khăn và thách thức: tụt hậu xa hơn về kinh tế,
so với nhiều nước trong khu vực và trên thế
giới, chệch hướng xã hội chủ nghĩa, nạn tham
nhũng và tệ quan liêu, diễn biến hòa bình do
các thế lực thù địch gây ra. Bởi vậy chúng ta
phải “khơi dậy trong nhân dân lòng yêu nước, ý
chí quật cường, phát huy tài trí của người VN,
quyết tâm đưa nước ta ra khỏi nghèo nàn và lạc
hậu” lấy việc “ phát huy nguồn lực con người -
yếu tố cơ bản để phát triển xã hội, tăng trưởng
kinh tế nhanh và bền vững”.
Bên cạnh đó Đảng ta chủ trương đổi mới hệ
thống chính trị dân chủ hoá đời sống xã hội
nhằm phát huy đầy đủ tính tích cực và quyền
làm chủ của nhân dân. Mặt khác đổi mới cơ
chế quản lý, hoàn thiện hệ thống chính sách xã
hội phù hợp có ý nghĩa then chốt trong việc
phát huy tính tích cực của người lao động như:
cơ chế quản lý mới phải thể hiện rõ bản chất
của một cơ chế dân chủ, và cơ chế này phải lấy
con người làm trung tâm, vì con người, hướng
tới con người là phát huy mọi nguồn lực. Cơ
chế quản lý mới phải xây dựng đội ngũ quản lý
có năng lực và phẩm chất thành thạo về nghiệp
vụ. Trong khi đó, xác định nhân tố con người là
yếu tố cơ bản để phát triển xã hội, Đảng ta chủ
trương đảm bảo lợi ích của người lao động là
động lực mạnh mẽ của quá trình nâng cao tính
tích cực của con người: cần quan tâm đúng
mức đến lợi ích vật chất, lợi ích kinh tế của
người lao động đảm bảo nhu cầu thiết yếu của
họ hoạt động sáng tạo như ăn, ở, mặc, đi lại,
học hành, khám chữa bệnh, nghỉ ngơi. Cũng
cần có chính sách đảm bảo và kích thích phát
triển về mặt tinh thần, thể chất cho nhân dân,
tăng cường xây dựng hệ thống cơ chế chính
sách phù hợp để giải quyết tốt vấn đề ba lợi ích
tập thể, và lợi ích xã hội nhằm đảm bảo lợi ích
trước mắt cũng như lâu dài của người lao động.
Đảng và Nhà nước đã dần khắc phục thái độ
trông chờ và ỷ lại vào hoàn cảnh bằng cách
nhanh chóng cổ phần hoá các công ty nhà nước
để tạo sự năng động, sáng tạo trong hoạt động
cũng như cạnh tranh, nhất là trong thời kỳ hội
nhập hiện nay. Đảng cũng đã cương quyết giải
thể các công ty làm ăn thua lỗ như: Tổng công
ty sành sứ Việt Nam, Tổng công ty nhựa, Tổng
công ty rau quả Việt Nam… để tránh việc nhà
nước bỏ vốn vào nhưng lại luôn phải bù lỗ cho
các công ty này. Ngoài ra chúng ta cũng cần
nâng cao trình độ nhận thức tri thức khoa học
cho nhân dân nói chung và đặc biệt đầu tư cho
ngành giáo dục.
Chúng ta cần xây dựng chiến lược giáo dục,
đào tạo, với những giải pháp mạnh mẽ phù hợp
để mở rộng quy mô chất lượng ngành đào tạo,
đối với nội dung và phương pháp giáo dục, đào
tạo, cải tiến nội dung chương trình giáo dục,
đào tạo phù hợp với từng đối tượng, trường lớp
ngành nghề. Kết hợp giữa việc nâng cao dân
trí, phổ cập giáo dục với việc bồi dưỡng và
nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ của
người lao động để đáp ứng nhu cầu cao của sự
nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá. Thực
hiện đồng bộ và có hiệu quả các giải pháp trên
sẽ kích thích tính năng động và tài năng sáng
tạo của người lao động ở nước ta. Sự nghiệp
đất nước càng phát triển thì tính tích cực và
năng động của con người càng tăng lên một
cách hàng hợp với quy luật.
Câu 2: Phân tích sự tác động trở lại của ý thức sáng tạo của ý thức là sáng tạo của phản ánh
đối với vật chất. Sự vận dụng của Đảng ta đối bởi vì ý thức bao giờ cũng chỉ là phản ánh sự
với vấn đề này tồn tại
*Khái niệm về ý thức, vật chất theo quan điểm *Sự tác động trở lại của ý thức đối với vật chất
duy vật biện chứng ( DVBC )
Trong mối quan hệ với vật chất, ý thức có thể
+ Vật chất là một phạm trù triết học dùng để tác động trở lại vật chất thông qua hoạt động
chỉ thực tại khách quan được đem lại cho con thực tiễn của con người. Vì ý thức là ý thức của
người con người nên nói đến vai trò của ý thức là nói
đến vai trò của con
trong cảm giác, được cảm giác của chúng ta
chép lại, chụp lại, phản ánh và tồn tại không người. Bản thân ý thức tự nó không trực tiếp
phụ thuộc vào cảm giác. thay đổi được gì trong hiện thực. Muốn thay
đổi hiện thưc, con người phải tiến hành những
+ ý thức: là sự phản ánh hiện thực khách quan
hoạt động vật chất. Song, mọi hoạt động của
vào trong bộ óc con người, là hình ảnh chủ
con người đều do ý thức chỉ đạo, nên vai trò
quan của thế giới khách quan. Tuy nhiên không
của ý thức không phải trực tiếp tạo ra hay thay
phải cứ thế giới khách quan tác động vào bộ óc
đổi thế giới vật chất mà nó trang bị cho con
của con người là trở thành ý thức. Ngược lại ý
người tri thức về thực tại khách quan, trên cơ
thức là sự phản ánh năng động sáng tạo về thế
sở ấy con người xác định mục tiêu, đề ra
giới do nhu cầu của việc con người cải biến
phương hướng, xây dựng, kế hoạch, lựa chọn
giới tự nhiên quyết định và được thực hiện
phương pháp, biện pháp, công cụ, phương
thông qua hoạt động lao động. Vì vậy ý thức là
tiện… để thực hiện mục tiêu của mình.
cái vật chất được đem vào trong đầu óc con
người và được cải biến ở trong đó. Ý thức do vật chất sinh ra và quy định, nhưng ý
thức lại có tính độc lập tương đối của nó. Hơn
Tính sáng tạo của ý thức được thể hiện rất
nữa, sự phản ánh của ý thức đối với vật chất là
phong phú. Trên cơ sở những cái đã có, ý thức
sự phản ánh tinh thần, phản ánh sáng tạo và chủ
có thể tạo ra tri thức mới về sự vật, có thể
động chứ không thụ động,máy móc, nguyên si
tưởng tượng ra những cái không có thực trong
thế giới vật chất. Vì vậy, ý thức tác động đến
thực tế. Ý thức có thể tiên đoán dự báo về
vật chất theo hai hướng chủ yếu : Tích cực
tương lai, có thể tạo ra những ảo tưởng, huyền
hoặc tiêu cực.
thoại, giả thuyết, lý thuyết khoa học hết sức
trừu tượng và có tính khái quát cao. Tuy nhiên
- Tích cực: Nếu con người nhận thức đúng, có
tri thức khoa học, có tình cảm cách mang, có
nghị lực, có ý chí thì hành động của con người
phù hợp với quy luật khách quan, con người có
năng lực vượt qua những thách thức trong quá
trình thực hiện mục đích của mình, thế giới
được cải tạo – đó là sự tác động tích cực của ý
thức, ý thức sẽ thúc đẩy tạo sự thuận lợi cho sự
phát triển của đối tượng vật chất. Vai trò của ý
thức
thể hiện ở vai trò của tri thức, trí tuệ, tình cảm
và ý chí. Nó không những là kim chỉ nam cho
hoạt động thực tiễn mà còn là động lực của
thực tiễn. Không có sự thúc đẩy của tình cảm, ý
chí, hoạt động thực tiễn sẽ diễn ra một cách
chậm chạp, thậm chí không thể diễn ra được.
Nhờ ý chí và tình cảm, ý thức quy định tốc độ
và
bản sắc của hoạt động thực tiễn. Tinh thần,
dũng cảm, dám nghĩ dám làm, lòng nhiệt tình,
chí quyết tâm,
4 niệm duy vật tầm thườngvà bệnh nảo thủ trì trệ
tình yêu, niềm say mê với công việc, khả năng
sáng tạo và vượt qua khó khăn nhằm đạt tới
mục tiêu xác
định đều có ảnh hưởng to lớn đến hoạt động
thực tiễn làm cho nó diễn ra nhanh hay chậm
- Tiêu cực: Còn nếu ý thức của con người phản
ánh không đúng hiện thực khách quan, bản chất
quy luật
khách quan thì ngay từ đầu hướng hành động
của con người đã đi ngược lại các quy luật
khách quan, hành
động ấy sẽ có tác động tiêu cực đối với hành
động thực tiễn, đối với hiện thực khách
quan,khi đó ý thức sẽ
kìm hãm sự phát triển của vật chất. Ý thức sai
lầm, trái quy luật khách quan của con người có
tác động tiêu
cực thậm chí phá hoại các điều kiện khách
quan, hoàn cảnh khách quan, kéo lùi lịch sử.
Bởi mối quan hệ
giữa vật chất và ý thức là mối quan hệ tác động
qua lại. Không nhận thức được điều này sẽ rơi
vào quan
trong nhận thức và hành động.
Tác động này được phụ thuộc vào 4 nhân tố:
+ ý thức tư tưởng mang nội dung gì
+ năng lực tổ chức triển khai nội dung đến đâu
+ mức độ thấm nhuần ý thức tư tưởng đến đâu
+ điều kiện vật chất và hoàn cảnh lịch sử
Như vậy, bằng việc định hướng cho hoạt động
của con người, ý thức có thể quyết định hành
động của
con người, hoạt động thực tiễn của con người
đúng hay sai, thành công hay thất bại, hiệu quả
hay không
hiệu quả.
Tìm hiểu về vật chất về nguồn gốc, bản chất
của ý thức, về vai trò của vật chất, của ý thức
có thể thấy:
Vật chất là nguồn gốc của ý thức, quyết định
nội dung và khả năng sáng tạo của ý thức. Là
điều kiện tiên
quyết để thực hiện ý thức, ý thức chỉ có khả
năng tác động trở lại vật chất, sự tác động ấy
không phải tự
thân mà phải thông qua hoạt động thực tiễn
(hoạt động vật chất) của con người. Sức mạnh
của ý th ức trong
sự tác động này phụ thuộc vào trình độ phản
ánh của ý thức, mức độ thâm nhập của ý thức
vào những
người hành động, trình độ tổ chức của con
người và những điều kiện vật chất, hoàn cảnh
vật chất, trong đó
con người thành động theo định hướng của ý
thức.
* Ý nghĩa phương pháp luận: Trong hoạt động
nhận thức và thực tiễn phải xuất phát từ thực tế
khách quan ,
tôn trọng khách quan, đồng thời phát huy tính
năng động chủ quan.
Nguyên tắc: Phát huy vai trò nhân tố chủ quan
- yêu cầu: + Phải tôn trọng tri thức khoa học
+ Phải làm chủ tri thức khoa học
+ xác định nguồn lực con người là nguồn lực
quan trọng nhất, là nguồn lực của mọi nguồn
lực.
+ phải đáp ứng thỏa đáng những nhu cầu chính
đáng của con người trong điều kiện có thể
- vận dụng yêu cầu
+ Con người tích cực học tập, nghiên cứu để
làm chủ tri thức khoa học và truyền bá vào
quần
chúng để nó trở thành tri thức, niềm tin của
quần chúng, hướng dẫn quần chúng hành động,
mặt khác phải
tự giác tu dưỡng, rèn luyện để hình thành, củng
cố nhân sinh quan cách mạng, tình cảm, nghị
lực cách
mạng để có sự thống nhất hữu cơ giữa tính
khoa học và tính nhân văn trong định hướng
hành động
+ phát huy tính năng động chủ quan trong nhận
thức và thực tiễn đòi hỏi phải phòng chống và
khắc phục bệnh chủ quan duy ý chí, đó là
những hành động lấy ý chí áp đặt cho thực tế,
lấy ảo tưởng thay
cho hiện thực, lấy ý muốn chủ quan làm chính
sách, lấy tình cảm làm xuất phát điểm cho
chiến lược, sách
lược….,mặt khác, cũng cần phải chống chủ
nghĩa kinh nghiệm, xem thường tri thức khoa
học, xem thường lí
luận, bảo thủ, trì trệ, thụ động… trong nhận
thức và thực tiễn, luôn luôn xác định rằng:
nguồn lực con người
là nguồn lực của mọi nguồn lực.
* Liên hệ thực tiễn ( có thể lấy liên hệ ở câu 1)
Xuất phát từ đâu và đi theo con đường nào?
Chỉ có thể và phải xuất phát từ những điều kiện
– hoàn
cảnh lịch sử cụ thể của đất nước Việt Nam và
con người Việt Nam, của dân tộc và lịch sử
trong bối cảnh
khu vực thế giới hiện đại, theo quy luật chung
mà chủ nghĩa Mac – Lênin đã nêu ra.
Thực tế là, chúng ta bước vào con đường xã hội
chủ nghĩa từ một xuất phát điểm về kinh tế xã
hội
rất thấp - nhất là lực lượng sản xuất. Đó là tình
trạng sản xuất nhỏ, kinh tế tự nhiên, kinh tế
hiện vật còn khá
phổ biến, kỹ thuật thô sơ, thủ công nửa cơ khí.
Sản xuất hàng hoá còn chưa trở thành phổ biến,
thị trường
bị chia cắt, thậm chí có nơi, có lúc khép kín kể
cả trong kinh tế đối ngoại. Phương thức tổ
chức, quản lý nền
kinh tế dựa trên lĩnh vực kinh tế của chúng ta là
tập trung lực lượng sản xuất, đổi mới phương
thức, tổ chức
quản lý, phân phối sản phẩm.
Muốn phát triển lực lượng sản xuất, chúng ta
phải đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá
trên cả
quy mô bề rộng lẫn chiều sâu, tạo đường băng Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX của Đảng
để đất nước “cất cánh” một cách hiện thực đã khẳng định: Con đường đi lên của nước ta là
5
hướng tới năm sự
2020 nước ta cơ bản trở thành một nước công phát triển quá độ lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua
nghiệp hoá chứ không dừng lại ở phương chế độ tư bản chủ nghĩa, tức là bỏ qua việc xác
hướng chung. lập hệ thống
tranh thủ ứng dụng ngày càng nhiều hơn, ở
mức cao hơn và phổ biến hơn những thành tựu chính trị của quan hệ sản xuất và kiến trúc
mới về khoa thượng tầng tư bản chủ nghĩa, nhưng tiếp thu,
kế thừa những
học và công nghệ, bảo đảm cho khoa học và
Nghĩa là, phải xây dựng một chương trình khả
công nghệ thật sự trở thành lực lượng sản xuất thành tựu mà mà nhân loại đã đạt được dưới
thi cho cả công nghiệp, nông nghiệp và các
trực tiếp và chế độ tư bản chủ nghĩa, đặc biệt là về khoa
ngành kinh tế
học và công nghệ
động lực chủ yếu trong phát triển kinh tế – xã
khác, chú trọng cho phát triển nông nghiệp, cho
hội, khắc phục nguy cơ tụt hậu về khoa học và để phát triển nhanh lực lượng sản xuất, xây
các vùng kinh tế – xã hội trọng điểm, cho vùng
công nghệ. dựng nền kinh tế hiện đại. Xây dựng chủ nghĩa
núi, vùng
xã hội bỏ qua
Trong thời đại cách mạng thông tin hiện nay,
sâu, vùng xa, vùng căn cứ cách mạng cũ…
chúng ta không có sự lựa chọn nào khác chế độ tư bản chủ nghĩa, tạo ra sự biến đổi về
Trong chiến lược phát triển kinh tế – xã hội 10 chất của xã hội trên tất cả các lĩnh vực là sự
là phải tiếp cận nhanh chóng với tri thức và
năm 2001 – 2010 của Đảng ta đã khẳng định : nghiệp rất khó
công nghệ mới của thời đại để từng bước phát
con
triển kinh tế trí khăn, phức tạp cho nên phải trải qua một thời
đường công nghiệp hoá, hiện đại hoá của nước kì quá độ lâu dài với nhiều chặng đường, nhiều
thức. Phát huy nguồn lực trí tuệ và sức mạnh
ta cần và có thể rút ngắn thời gian so với các hình thức tổ
tinh thần của người Việt Nam, coi phát triển
nước đi trước,
giáo dục và đào chức kinh tế, xã hội có tính chất quá độ. Trong
vừa có những bước tuần tự vừa có những bước các lĩnh vực của đời sống xã hội diễn ra sự đan
tạo là nền tảng và động lực của sự nghiệp công
nhảy vọt. Phát huy những lợi thế của đất nước, xen và đấu
nghiệp hoá, hiện đại hoá. Bởi nhân tố con
tận dụng
người đóng vai tranh giữa cái mới và cái cũ.
mọi khả năng để đạt trình độ công nghệ tiên
trò hết sức quan trọng trong sự phát triển lực Câu 3: Phân tích sự thống nhất giữa thế giới
tiến, đặc biệt là công nghệ thông tin và công
lượng sản xuất. quan duy vật và phương pháp biện chứng
nghệ sinh học,
* Thế giới quan duy vật và phương pháp biện
chứng
Thế giới quan duy vật
- Thế giới quan duy vật là thế giới quan thừa
nhận bản chất của thế giới là vật chất, thừa
nhận vai trò
quyết định của vật chất đối với các biểu hiện
của đời sống tinh thần và thừa nhận vị trí, vai
trò của con người
trong cuộc sống hiện thực.
Thế giới quan duy vật thừa nhận chỉ có 1 thế
giới duy nhất là thế giới vật chất, thế giới vật
chất không
sinh ra, không bị mất đi, nó tồn tại vĩnh viễn,
vô hạn vô tận.. Thế giới quan duy vật cũng thừa
nhận mối
quan hệ giữa vật chất và tinh thần thì vật chất là
cái có trước, ý thức là cái có sau, vật chất quyết
định ý thức
song ý thức có tính độc lập tương đối và tác
động trở lại vật chất. Sự tác động trở lại của ý
thức đối với vật
chất thông qua hoạt động thực tiễn của con
người.
- Sự phát triển của Thế giới quan duy vật
+ Thế giới quan duy vật chất phác: là thế giới
quan thể hiện trình độ nhận thức ngây thơ, chất
phác
của những nhà duy vật. Tuy còn nhiều hạn chế
cả về trình độ nhận thức cũng như nội dung
phản ánh
nhưng thế giới quan duy vật chất phác thời cổ
đại đã có những đóng góp lớn lao vào quá trình
phát triển
nhận thức. Điều ấy thể hiện: Sự ra đời của thế
giới quan duy vật thời cổ đại đã đánh dấu bước
chuyển hoá
từ giải thích thế giới dựa trên thần linh sang
giải thích thế giới dựa vào giới tự nhiên, nó
định hướng cho con
người nhận thức thế giới phải xuất phát từ
chính bản thân thế giới và nó đã đặt ra nhiều
vấn đề - từ đó thế
giới quan duy vật ở các giai đoạn sau tiếp tục
phát triển, hoàn thiện.
+ Thế giới quan duy vật siêu hình: là thế giới
quan duy vật được hình thành và phát triển
bằng
phương pháp tư duy siêu hình. Thế giới quan
duy vật siêu hình biểu hiện rõ nét vào thời cận
đại, vào thế kỷ
thứ XVII – XVIII ở các nước Tây Âu. Thế giới
quan duy vật siêu hình thời cận đại tuy góp
phần chống thế
giới quan duy tâm, góp phần giúp con người
đạt được một số hiệu quả trong nhận thức từng
lĩnh vực hẹp
song vì phát triển tư tưởng về vật chất của các
nhà duy vật thời cổ đại và phương pháp nhận
thức là
phương pháp siêu hình nên ngoài những hạn
chế mà các nhà duy vật thời cổ đại đã mắc
phải, các nhà duy
vật thời cận đại còn mang nặng tư duy máy
móc, không hiểu thế giới là một quá trình với
tính cách là lịch sử
phát triển của vật chất trong các mối liên hệ đa
dạng, phức tạp và trong trạng thái vận động
không ngừng,
vĩnh viễn.
+ Thế giới quan duy vật biện chứng: là thế giới
quan duy vật được hình thành và phát triển
bằng
phương pháp tư duy biện chứng. Thế giới quan
này được C.Mác và Ph.Ăngghen xây dựng vào
giữa thế kỷ
thứ XIX, V.I.Lênin và những người kế tục ông
phát triển. Sự ra đời của thế giới quan duy vật
biện chứng là
kết quả kế thừa tinh hoa các quan điểm về thế
giới trước đó, trực tiếp là những quan điểm duy
vật của
L.Phơbách và phép biện chứng của F.Hêghen;
là kết quả sử dụng tối ưu thành tựu của khoa
học, trước hết
là thành tựu của Vật lý học và Sinh học. Sự ra
đời của thế giới quan duy vật biện chứng còn là
kết quả tổng
kết sự kiện lịch sử diễn ra ở các nước Tây Âu,
khi phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa đã
hình thành và
đã bộc lộ cả những mặt mạnh cũng như những
mặt hạn chế của nó.
Phương pháp biện chứng
- Phương pháp biện chứng là phương pháp xem
xét những sự vật và những phản ánh của chúng
vào tư
duy chủ yếu là trong mối liên hệ qua lại giữa
chúng, trong sự móc xích của chúng, trong sự
vận động của
chúng, trong sự phát sinh và tiêu vong của
chúng
- Sự phát triển của phương pháp duy vật
+ Phép biện chứng cổ đại. Phép biện chứng cổ
đại thể hiện trong triết học ấn độ, Trung Quốc
và rõ
nhất là trong triết học Hy Lạp cổ đại. Về đại
thể, phép biện chứng cổ đại coi thế giới là một
chỉnh thể thống
6 phép biện chứng vào nghiên cứu các lĩnh vực
nhất; giữa các bộ phận của thế giới có mối liên
hệ qua lại, thâm nhập, tác động và ảnh hưởng
lẫn nhau; thế
giới và các bộ phận của nó không ngừng vận
động và phát triển.
Đặc trưng cơ bản của phép biện chứng cổ đại là
tính tự phát. Phép biện chứng cổ đại mới chỉ
được tạo nên
từ một số quan điểm biện chứng mộc mạc, thô
sơ, mang tính suy luận, phỏng đoán trên cơ sở
những kinh
nghiệm trực giác mà chưa được minh chứng
chắc chắn bằng các tri thức khoa học, chưa là
hệ thống lý luận
chung nhất với các nguyên lý, quy luật, phạm
trù và do vậy, cũng chưa xác định rõ đối tượng,
phạm vi
nghiên cứu của phép biện chứng.
+ Phép biện chứng duy tâm trong triết học cổ
điển Đức. Ra đời vào cuối thế kỷ XVIII, đầu
thế kỷ XIX,
phát triển đến đỉnh cao ở Ph.Hêghen (1770-
1831). Trong triết học Ph.Hêghen, ông đã xây
dựng và áp dụng
khác nhau của đời sống xã hội. Qua đó, họ đã
xây dựng được
hệ thống phạm trù, quy luật chung, thống nhất,
có lôgíc chặt chẽ của nhận thức tinh thần, và
trong một ý
nghĩa nào đó, là của cả hiện thực vật chất. Mặc
dù có nhiều “hạt nhân hợp lý” và “lấp lánh
mầm mống phôi
thai của chủ nghĩa duy vật” nhưng phép biện
chứng của các nhà triết học cổ điển Đức cũng
mắc phải những
hạn chế nhất định. Đó là biện chứng của “ý
niệm tuyệt đối”, của cái phi vật chất, là biện
chứng của khái
niệm, của tư duy thuần tuý, phản ánh một lực
lượng thần bí nào đó ở bên ngoài thế giới vật
chất. Tuy nhiên,
biện chứng cổ điển Đức đã tạo ra bước quá độ
chuyển biến về thế giới quan và lập trường từ
chủ nghĩa duy
vật siêu hình sang thế giới quan khoa học duy
vật biện chứng. Cũng chính nhờ có hệ thống
phạm trù, quy
luật đó mà C.Mác và Ph.Ăngghen đã cải tạo và
phát triển thành những phạm trù, quy luật của
phép biện
chứng duy vật.
+ Phép biện chứng duy vật. Ph.Ăngghen định
nghĩa “phép biện chứng...là môn khoa học về
những qui
luật phổ biến của sự vận động và sự phát triển
của tự nhiên, của xã hội loài người và của tư
duy”. V.I.Lênin
viết “phép biện chứng, tức là học thuyết về sự
phát triển, dưới hình thức hoàn bị nhất, sâu sắc
nhất và
không phiến diện, học thuyết về tính tương đối
của nhận thức của con người phản ánh vật chất
luôn luôn
phát triển không ngừng”. Hồ Chí Minh đánh
giá “chủ nghĩa Mác có ưu điểm là phương pháp
làm việc biện
chứng”. Khác với các phép biện chứng trước
đó, sự ra đời của phép biện chứng duy vật gắn
liền với những
thành tựu phát triển rực rỡ của khoa học tự
nhiên đã phản ánh “bản chất đích thực” của thế
giới và thực tiễn
cách mạng trong thế kỷ XIX, tạo cơ sở vững
chắc để các nhà kinh điển triết học Mác khái
quát và xây dựng
phép biện chứng duy vật. Phép biện chứng duy
vật là sự thống nhất hữu cơ giữa thế giới quan
duy vật với
phương pháp biện chứng. Phép biện chứng duy
vật có vai trò vô cùng to lớn và quan trọng đối
với hoạt
động nhận thức và hoạt động thực tiễn. Sự
thống nhất giữa chủ nghĩa duy vật với phép
biện chứng đã làm
cho phép biện chứng duy vật không chỉ dừng
lại ở phương pháp giải thích thế giới mà đã trở
thành phương
pháp cải tạo thế giới, thực sự là công cụ thế
giới quan, phương pháp luận chung nhất, đúng
đắn và khoa
học nhất của giai cấp vô sản trong quá trình đấu
tranh cách mạng, cải tạo xã hội cũ, xây dựng xã
hội mới.
*Thực chất sự thống nhất của thế giới quan duy
vật và phép biện chứng
Thực chất sự thống nhất của thế giới quan duy
vật và phép biện chứng được thể hiện ở chỗ tư
tưởng
quan điểm đưa ra phải là quan điểm duy vật khi
giải thích về thế giới. Những quan điểm duy vật
ấy luôn
chứa đựng trong đó phương pháp đưa ra đánh
giá chỉ trong triết học Mác – Lê nin mới có:
quan điểm duy
vật bao hàm cả phương pháp biện chứng
Kế thừa những tư tưởng hợp lý của các học
thuyết triết học trong lịch sử, tổng kết thành tựu
các khoa
học của xã hội đương thời C.Mac và
Ph.Angghen đã sáng tạo nen chủ nghĩa duy vật
biện chứng với sự
thống nhất hữu cơ giữa thế giới quan duy vật
với phép biện chứng. Sự thống nhất này đã
mang lại cho con
người một quan niệm hoàn toàn mới về thế giới
– quan niệm về thế giới là một quá trình với
tính cách là vật
chất không ngừng vận động, chuyển hóa và
phát triển
Quá trình ra đời của triết học Mác
- Sự kế thừa tinh hoa tư tưởng của nhân loại

+ Về mặt lí luận có: Triết học cổ điển Đức,
Kinh tế chính trị cổ điển Anh, Chủ nghĩa xã hội
không
tưởng Pháp
+ Về mặt Khoa học xã hội: Định luật bảo toàn
năng lượng – Maye, Học thuyết tế bào
Schleider( 1938) và Schwann (1939), Học
thuyết tiến hóa – Đácuyn
+ Kế thừa duy vật siêu hình của Phoiobach và
duy tâm biện chứng của Heghen
-Tư tưởng duy vật: Hạt nhân hợp lý nhất của
các nhà tư tưởng trước Mac (phoiobach), gạt bỏ
mặt hạn
chế của duy vật siêu hình (chỉ xem xét sự vật
hiện tượng độc lập tách rời không phát triển,
nếu có sự phát
triển vận động thì chỉ là sự thay đổi về lượng,
không có sự thay đổi về chất)
- Tư tưởng duy tâm: gạt bỏ mặt hạn chế của
duy tâm biện chứng (Heghen)
Vai trò của triết học Mác
- thể hiện trong định hướng nhận thức và thực
tiễn mục tiêu của lịch sử xã hội loài người. Dù
chủ nghĩa
tư bản đã tự điều chỉnh để tồn tại và phát triển
nhưng những mâu thuẫn trong lòng xã hội tư
bản vẫn k giải
quyết được. Lý tưởng của nhân loại chỉ có thể
là con đường tiến lên chủ nghĩa xã hội trong
tương lai.
- vận dụng dáng tạo nội dung lý luận, thế giới
quan và phương pháp luận triết học mác xít là
cơ sở để
giải quyết đúng quy luật những vấn đề đặt ra
của thời đại hiện nay như quan hệ giữa các
quốc gia, dân tộc.
Chỉ có thể dựa trên những nguyên lý cơ bản
của triết học Mác-Lênin mới giải quyết đúng
những vấn đề căn
7 liên hệ phổ biến.
bản nhất của thời đại ngày nay, thúc đẩy lịch sử
xã hội loài người phát triển theo xu thế tiến bô,
hợp quy
luật.
Phép biện chứng duy vật của chủ nghĩa Mác –
Lênin được xác lập trên nền tảng thế giới quan
duy vật
khoa học. Chính vì vậy mà giữa Thế giới quan
duy vật và phương pháp biện chứng có sự
thống nhất hữu
cơ với nhau. Sự thống nhất này đã mang lại cho
con người một quan niệm hoàn toàn mới về thế
giới – quan
niệm thế giới là một quá trình với tính cách là
vật chất không ngừng vận động, chuyển hóa và
phát triển.
Câu 4. Phân tích tầm quan trọng của nguyên tắc
toàn diện? Sự vận dụng củađảng ta qua hai giai
đoạn. (hoặc nguyên tắc chống lại cách nhìn
phiến diện một chiều)
1 Phân tích tầm quan trọng của nguyên tắc toàn
diện
* Cơ sở lý luận của nguyên tắc toàn diện là mối
Khái niệm về mối liên hệ phổ biến
Cở sở của mối liên hệ phổ biến là tính thống
nhất vật chất của thế giới. Trên cơ sở đó, phép
chứng
duy vật xem xét thể giới như một chỉnh thể.
Theo đó, các sự vật, hiện tượng dù có phong
phú, đa dạng thế
nào thì cũng chi là những dạng cụ thể của một
thế giới duy nhất và thống nhất thế giới vật
chất. Nội dung
nguyên lý mối liên hệ phổ biến: Các sự vật,
hiện tượng, các quá trình khác nhau vừa tồn tại
độc lập, vừa quy
định, tác động qua lại, chuyển hóa lẫn nhau.
Tính thống nhất vật chất của thế giới là cơ sở
của mối liên hệ
giữa các sự vật hiện tượng. Các sự vật, hiện
tượng tạo thành thế giới, dù có đa dạng, phong
phú, có khác
nhau bao nhiêu, song chúng đều chỉ là những
dạng khác nhau của một thế giới duy nhất,
thống nhất - thế
giới vật chất. Nhờ có tính thống nhất đó, chúng
không thể tồn tại biệt lập, tách rời nhau, mà tồn
tại trong sự
tác động qua lại, chuyển hóa lẫn nhau theo
những quan hệ xác định. Chính trên cơ sở đó,
triết học duy vật
biện chứng khẳng định rằng, liên hệ là phạm
trù triết học dùng để chỉ sự quy định, sự tác
động qua lại, sự
chuyển hóa lẫn nhau giữa các sự vật, hiện
tượng hay giữa các mặt của một sự vật, của một
hiện tượng
trong thế giới. Theo quan điểm của chủ nghĩa không thể tồn tại biệt lập, tách rời nhau, mà tồn
duy vật biện chứng, mối liên hệ có ba tính chất tại trong sự tác động qua lại, chuyển hoá lẫn
cơ bản: Tính nhau theo
khách quan, tính phổ biến và tính đa dạng, những quan hệ xác định.
phong phú.
Về vai trò của các mối liên hệ
Về sự tồn tại của các mối liên hệ
Phép biện chứng duy vật khẳng định rằng các
Theo quan điểm biện chứng cho rằng, các sự sự vật, hiện tượng trong thế giới chỉ biểu hiện
vật, hiện tượng, các quá trình khác nhau vừa sự tồn
tồn tại
tại của mình thông qua sự vận động, sự tác
độc lập, vừa quy định, tác động qua lại, chuyển động qua lại lẫn nhau. Bản chất, tính quy luật
hoá lẫn nhau. Ví dụ, bão từ xảy ra trên mặt trời của sự vật, hiện
sẽ tác động
tượng cũng chỉ bộc lộ thông qua sự tác động
đến từ tnrờng trái đất, từ đỏ tác động đến mọi qua lại giữa các mặt của bản thân chúng hay sự
sự vật, trong đó có con người. Việc thải các tác động của
chất độc hại vào
chúng với sự vật, hiện tượng khác.
môi trường sẽ gây nên nạn ô nhiễm môi trường,
Các tính chất của mối liên hệ
tạo ra hiệu ứng nhà kính...,khẳng định tính
thống nhất vật
chất của thế giới là cơ sở, là cái quyết định các
mối liên hệ giữa các sự vật hiện tượng. Các sự
Các mối liên hệ của các sự vật, hiện tượng có
vật, hiện
tính khách quan. Tính khách quan của chủng
tượng tạo thành thế giới, dù có đa dạng, phong biểu hiện ở chỗ,
phú, có khác nhau bao nhiêu, song chúng đều
các mối liên hệ là tự thân, vốn có của sự vật,
chi là những
hiện tượng, gắn liền với sự tồn tại, vận động,
dạng khác nhau của một thế giới duy nhất, phát triển của sự
thống nhất - thế giới vật chất. Nhờ có tính
thống nhất đó, chúng
vật, hiện tượng, không do ai sáng tạo ra, cũng
không do sự áp đặí chủ quan của con người. Sự
vật, hiện
tượng nào cũng tồn tại trong mối liên hệ với
các sự vật hiện tượng khác. Ngay cả những vật
vô tri, vô giác
cũng đang hàng ngày, hàng giờ chịu sự tác
động của các sự vật, hiện tượng khác. thân con
người. Các mối
liên hệ của các sự vật, hiện tượng không chỉ có
tính khách quan mà còn có tính phố biến. Tính
phổ biến của
mối liên hệ thể hiện ở chỗ, các mối liên hệ này
tồn tại ở mọi nơi, mọi chỗ, ờ bất kỷ một sự vật,
hiện tượng
nào trong tự nhiên, xã hội, tư duy. Không có sự
vật, hiện tượng nào nằm ngoài những mối liên
hệ. Bên cạnh
đó, các mối liên hệ biểu hiệiỊ dưới các hình
thức riêng biệt cụ thể, khác nhau và biến đổi
tũỳ theo điều kiện
lịch sử - cụ thể nhất định. Nhưng dù dưới hình
thức nào thì chúng cũng chỉ là biểu hiện tính
phổ biến của
các mối liên hệ.
Ý nghĩa phương pháp luận
Từ nguyên lý về mối liên hệ phổ biến, phép - Để nhận thức được sự vật, hiện tượng chúng
biện chứng duy vật đã xây dựng nguyên tắc ta cần xem xét nó trong mối liên hệ với nhu cầu
toàn diện là thực
một nguyên tắc phương pháp luận quan trọng tiễn của con người. Mối liên hệ giữa sự vật,
của phép biện chứng duy vật. hiện tượng với nhu cầu của con người rất đa
dạng, trong mỗi
* Yêu cầu
hoàn cảnh nhất định, con người chỉ phản ánh
- Muốn nhận thức đúng bản chất của sự vật
một số mối liên hệ nào đó của sự vật, hiện
hiện tượng, chúng ta phải xem xét tất cả các
tượng phù hợp với
mối liên hệ
nhu cầu nhất định của mình, nên nhận thức của
của sự vật hiện tượng này với sự vật hiện
con người về sự vật, hiện tượng cũng mang tính
tượng. Phải xem xét sự vật, hiện tượng trong
tương đối,
mối liên hệ giữa sự
không đầy đủ, không trọn vẹn. Nắm được điều
vật, hiện tượng này với sự vật, hiện tượng khác
đó, chúng ta sẽ tránh được việc tuyệt đối hoá
và với môi trường xung quanh, kể cả các mặt
những tri thức
của các mối
liên hệ trung gian, gián tiếp. Phải đặt sự vật,
hiện tượng đang nghiên cứu vào trong không
gian và thời gian
đã có về sự vật, hiện tượng và tránh xem đó là
nhất định, nghĩa là phải nghiên cứu quá trình những chân lý bất biến, tuyệt đối cuối cùng về
vận động của sự vật, hiện tượng trong quá khứ, sự vật, hiện
hiện tại và
tượng mà không thể bổ sung, không thể phát
phán đoán cả tương lai của nó. triển
* Vận dụng yêu cầu
8 + Tránh sự phiến diện trong cách nhìn nhận,
đánh giá
+ Xét nhiều: thông tin nhiều, mang tính khách
quan. Bản chất, chức năng quy luật tiềm ẩn bên
trong
sự vật hiện tượng, liên hệ giữa các sự vật hiện
tượng được bộc lộ rõ thuộc tính
+ Xét có trọng tâm, trọng điểm: Lựa chọn
những sự vật hiện tượng tiêu biểu, hoặc những
thuộc tính
tiêu biểu của sự vật hiện tượng để đánh giá, qua
những đặc tính đó, thuộc tính của sự vật hiện
tượng bộc lộ
rõ nét nhất
+ tập trung tối đa tâm lực, trí lực, vật lực để
xem xét sự vật hiện tượng.
Tầm quan trọng của nguyên tắc toàn diện
- Quan điểm toàn diện đòi hỏi chúng ta nhận
thức về sự vật trong mối liên hệ qua lại giữa
các bộ phận,
giữa các yếu tố, giữa các mặt của chính sự vật
và trong sự tác động qua lại giữa sự vật đó với
các sự vật
khác, kể cả mối liên hệ trực tiếp và mối liên hệ
gián tiếp. Chỉ trên cơ sở đó mới có thể nhận
thức đúng về sự
vật. Đồng thời, quan điểm toàn diện đòi hỏi
chúng ta phải biết phân biệt từng mối liên hệ,
phải biết chú ý tới
mối liên hệ bên trong, mối liên hệ bản chất,
mối liên hệ chủ yếu, mối liên hệ tất nhiên, và
lưu ý đến sự
chuyển hoá lẫn nhau giữa các mối liên hệ để
hiểu rõ bản chất của sự vật và có phương pháp
tác động phù
hợp nhằm đem lại hiệu quả cao nhất trong hoạt
động của bản thân.
- Trong nhận thức, nguyên tắc toàn diện là yêu
cầu tất yếu của phương pháp tiếp cận khoa học,
cho
phép tính đến mọi khả năng của vận động, phát
triển có thể có của sự vật, hiện tượng đang
nghiên cứu,
nghĩa là cần xem xét sự vật hiện tượng trong
một chỉnh thể thống nhất với tát cả các mặt, các
bộ phận, các
yếu tố, các thuộc tính, cùng các mối liên hệ của
chúng. Nguyên tắc toàn diện còn đòi hỏi, để
nhận thức
được sự vật, hiện tượng chúng ta cần xem xét
nó trong mối liên hệ với nhu cầu thực tiễn của
con người.
Mối liên hệ giữa sự vật, hiện tượng với nhu cầu
của con người rất đa dạng, trong mỗi hoàn cảnh
nhất định,
con người chỉ phản ảnh một số mối liên hệ nào
đó của sự vật, hiện tượng với nhu cầu nhất định
của mình,
nên nhận thức của con người về sự vật và hiện
tượng mang tính tương đối. Nắm được điều đó
sẽ tránh
tuyệt đối hóa những tri thức đã có về sự vật
hiện tượng và các tri thức về sự vật phải thường
xuyên được bổ
sung và phát triển.
- Trong hoạt động nhận thức khoa học và thực
tiễn cách mạng cần quán triệt nguyên tắc toàn
diện. Khoa
học tự nhiên rất cần đến quan điểm toàn diện,
bởi việc nghiên cứu trong các ngành khoa học
tự nhiên không
tách rời nhau, ngược lại phải trong mối liên hệ
với nhau, thâm nhập vào nhau. Có những sự
vật, hiện tượng
đòi hỏi phải có sự nghiên cứu liên ngành giữa
các khoa học. Trong lĩnh vực xã hội, nguyên
tắc toàn diện
đóng vai trò vô cùng quan trọng. Chúng ta
không thể hiểu được một hiện tượng xã hội nếu
tách nó ra khỏi
những mối liên hệ, những sự tác động qua lại
với các hiện tượng xã hội khác
2. Sự vận dụng của Đảng ta:
*. Giai đoạn 1976 – 1986
Đường lối chính sách được Đảng và nhà nước
đưa ra đã vi phạm nguyên tắc toàn diện, dẫn
đến 1
số chủ trương đường lối sai:
- Phiến diện một chiều, cần ưu tiên phát triển
nông nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, công nghệp
nhẹ
lại ưu tiên phát triển công nghiệp nặng
- Không nhận thức đúng đắn vai trò của các
thành phần kinh tế mà chỉ thừa nhận tp kinh tế
nhà
nước, kinh tế tập thể
- Chỉ duy trì hình thức phân phối bình quân mà
mà không thừa nhận các hình thức phân phối
khác,
tập trung quan liêu bao cấp
- Đầu tư phát triển kinh tế nhưng không đúng,
không coi trọng giáo dục đào tạo
Các chính sách trên chưa xem xét xã hội Việt
Nam trên tất cả các phương diện mà chỉ thông
qua
thắng lợi của 2 cuộc chiến tranh, do sự nóng
vội đưa đất nước ta nhanh chóng theo con
đường CNXH nên
đã đưa ra những chủ trương sai lầm, phát triển
công nghiệp nặng (sắt, thép…) trong khi lương
thực thực
phẩm thiếu thốn, xóa bỏ thành phần kinh tế
TBCN, các thương gia, tiểu thương không có
điều kiện phát
triển, bộ máy tập trung quan liêu bao cấp cùng
nền giáo dục không được coi trọng làm cho đất
nước càng
ngày càng kém phát triển: kinh tế suy thoái,
văn hóa xã hội trì trệ…
*. Giai đoạn 1986 – nay
Nghị quyết trung ương VIII đề cập đến việc đổi
mới toàn diện: cuộc sống vật chất, tổ chức quản
lý,
kế hoạch đào tạo…:
- Thực hiện 3 chương trình kinh tế: lương thực
thực phẩm, hàng tiêu dung và hàng xuất khẩu
(tức là
phát triển nông nghiệp, công nghiệp nhẹ, tiểu
thủ công nghiệp) và phát triển công nghiệp
nặng mũi nhọn khi
có điều kiện
9
- Thừa nhận nền kinh tế nhiều thành phần
- Xóa bỏ quản lý tập trung quan liêu bao cấp,
thừa nhận cơ chế thị trường định hướng XHCN
- Ưu tiên phát triển giáo dục đào tạo
=> Nền kinh tế có sự phục hồi và dần phát
triển, nước ta từ nước phải nhập khẩu lương
thực trở thành
nước xuất khẩu lương thực, đời sống vật chất,
tinh thần của nhân dân được nâng cao.
Câu 5. Phân tích tầm quan trọng của nguyên tắc
lịch sử cụ thể? Sự vận dụng của đảng ta qua hai
giai đoạn.
1: Phân tích tầm quan trọng của nguyên tắc lịch
sử cụ thể
* Cơ sở lý luận của nguyên tắc lịch sử cụ thể là
mối liên hệ phổ biến
Cơ sở lý luận của nguyên tắc lịch sử-cụ thể là
nguyên lý về mối liên hệ phổ biến của phép
biện chứng
duy vật. Mọi sự vật hiện tượng của thế giới đều
tồn tại, vận động và phát triển trong những điều
kiện không
gian và thời gian cụ thể xác định. các sự vật,
hiện tượng cũng như các bộ phận cùa chúng
không tồn tại biệt
lập nhau mà có sự liên hệ, tác động qua lại,
chuyển hóa lẫn nhau. Điều kiện không gian và
thời gian có ảnh
hưởng trực tiếp tới tính chất, đặc điểm của sự
vật. Cùng một sự vật nhưng nếu tồn tại trong
những điều kiện
không gian và thời gian cụ thể khác nhau thì
tính chất, đặc điểm của nó sẽ khác nhau, thậm
trí có thể làm
thay đổi hòan toàn bản chất của sự vật.
Quan điểm lịch sử có 3 yêu cầu:
Thứ nhất: Khi phân tích xem xét sự vật, hiện
tượng phải đặt nó trong điều kiện không gian
và thời
gian cụ thể của nó, phải phân tích xem những
điều kiện không gian ấy có ảnh hưởng như thế
nào đến tính
chất, đặc điểm của sự vật, hiện tượng. Phải
phân tích cụ thể mọi tình hình cụ thể ảnh hưởng
đến sự vật,
hiện tượng.
Thứ hai: Khi nghiên cứu một lý luận, một luận
điểm khoa học nào đó cần phải phân tích nguồn
gốc
xuất xứ, hoàn cảnh làm nảy sinh lý luận đó. Có
như vậy mới đánh giá đúng giá trị và hạn chế
của lý luận đó.
Việc tìm ra điểm mạnh và điểm yếu có tác
dụng trực tiếp đến quá trình vận dụng sau này.
Thứ ba: Khi vận dụng một lý luận nào đó vào
thực tiễn phải tính đến điều kiện cụ thể của nơi
được
vận dụng. Điều kiện này sẽ ảnh hưởng trực tiếp
đến kết quả của sự vận dụng đó.
Nội dung cơ bản của nguyên tắc lịch sử – cụ
thể là nghiên cứu sự vật, hiện tượng trong sự
vận
động và phát triển trong từng giai đoạn cụ thể
của nó, biết phân tích mỗi tình hình cụ thể
trong hoạt động
nhận thức và thực tiễn..
* Yêu cầu
- Xem xét tất cả những điều kiện hoàn cảnh
liên quan đến sự phát triển của sự vật hiện
tượng, để thấy
được sự ảnh hưởng của điều kiện hoàn cảnh chi
phối sự vật hiện tượng, qua đó nhìn nhận sự vật
hiện
tượng một cách khách quan, công bằng hơn.
- Không chỉ đánh giá sự vật hiên tượng ở hiện
tại mà còn quan tâm đến quá khứ. Xem xét sự
vật hiện
tượng đó đã diễn ra như thế nào, không được
phủ nhận sạch trơn quá khứ
* Vận dụng yêu cầu
- Tự giác nhìn nhận sự vật trong mọi giai đoạn
phát triển, điều kiện cụ thể để thấy rõ bản chất
của sự vật
hiện tượng
Tầm quan trọng của nguyên tắc lịch sử cụ thể:
- Nguyên tắc lịch sử đóng vai trò vô cùng quan
trọng trong hoạt động thực tiễn cũng như nhận
thức. Khi
xem xét sự vật hiện tượng, chúng ta phải xem
xét sự vật hiện tượng trong quá trình phát sinh,
phát triển,
chuyển hóa trong các hình thức biểu hiện, với
những bước quanh co, với những ngẫu nhiên
tác động lên
quá trình tồn tại của sự vật, hiện tượng trong
không gian và thời gian cụ thể, gắn với điều
kiện, hoàn cảnh cụ
thể mà trong đó sự vật hiện tượng tồn tại
- Giá trị của nguyên tắc lịch sử cụ thể ở chỗ,
nhờ đó mà có thể phản ánh được sự vận động
lịch sử
phong phú và đa dạng của các hình thức biểu
hiện cụ thể của sự vật, hiện tượng để qua đó,
nhận thức
được bản chất của nó.
- Nguyên tắc LS-CT yêu cầu phải nhận thức sự
vận động làm cho sự vật, hiện tượng xuất hiện,
phát triển
theo những quy luật nhất định và hình thức của
vận động quyết định bản chất của nó; phải chỉ
rõ được
những giai đoạn cụ thể mà nó đã trải qua trong
quá trình phát triển của mình.
- Ntac LS-CT yêu cầu nhận thức những thay
đổi diễn ra trong sự vật, hiện tượng, nhận thức
những trạng
thái chất lượng thay thế nhau; yêu cầu chỉ ra
được các quy luật khách quan quy định sự vận
động, phát triển
của sự vật, hiện tượng, quy định sự tồn tại hiện
thời và khả năng chuyển thành sự vật, hiện
tượng mới
thông qua sự phủ định biện chứng.
- Ntac LS-CT còn đòi hỏi phải xem xét các sự
vật hiện tượng trong quá trình hình thành, phát
triển, tiêu
vong của chúng, cho phép nhận thức đúng đắn
bản chất các sự vật, hiện tượng từ đó mới có
định hướng
đúng cho hoạt động thực tiễn của con người.
Nguyên tắc lịch sử cụ thể không chỉ kết hợp
các sự kiện riêng lẻ, mô tả các sự kiện mà tái
hiện sự kiện, chỉ
ra mối quan hệ nhân quả giữa các sự kiện với
nhau, khám phá quy luật và phân tích ý nghĩa
vai trò của
chúng để tạo nên bức tranh khoa học về các
quá trình lịch sử.
2. Sự vận dụng của Đảng ta
10
*. Giai đoạn 1976 – 1986
Đường lối chính sách được Đảng và nhà nước
đưa ra đã vi phạm nguyên tắc lịch sử – cụ thể,
dẫn đến 1
số chủ trương đường lối sai:
- Thực tế khách quan: nghèo nàn, trình độ dân
trí thấp lại ưu tiên phát triển công nghiệp nặng
là
chủ quan duy ý chí
- Các thành phần kinh tế tạo ra nguồn lực chủ
yếu cho nền kinh tê, tạo ra cơ sở hạ tầng, vật
chất
kỹ thuật thì không được coi trọng
- Cơ chế quản lý quan liêu bao cấp chỉ phù hợp
trong thời chiến nhưng vẫn áp dụng trong thời
bình
- Không xuất phát từ thực tế khách quan vai trò
của giáo dục
*. Giai đoạn 1986 - nay
Trong giai đoạn hiện nay, chúng ta đang từng
bước xây dựng cơ sở vật chất để đẩy mạnh quá
trình
phát triển nền KTTT định hướng XHCN nhanh
chóng đưa đất nước trở thành nước công
nghiệp hóa hiện
đại hóa. Và việc nghiên cứu tìm hiểu các yếu tố
ảnh hưởng để tìm ra các giải pháp nhằm khắc
phục những
mặt yếu kém phát huy những mặt mạnh đang là
vấn đề bức thiết. Cụ thể :
Đẩy mạnh việc thu hút vốn đầu tư trực tiếp
nước ngoài. Trước mắt cần tiếp tục cải tiến
hành chính
trong lĩnh vực đầu tư nước ngoài với những qui
định rõ ràng thông suốt và đơn giản. Về lâu dài
cần tiến tới
xây dựng một hành lang pháp lý chung cho các
nhà đầu tư nước ngoài cũng như trong nước để
tạo một sân
chơi bình đẳng.
Huy động tối đa và sử dụng có hiệu quả nguồn
vốn trong nước. Trong lĩnh vực này, huy động
tiết
kiệm là mục tiêu hàng đầu, từ đó sẽ phát huy
được hết các nguồn nội lực thúc đẩy nền kinh
tế phát triển.
Tiếp tục cân đối lại các thành phần kinh tế và
các ngành; chú trọng phát triển kinh tế giữa các
vùng
hợp lý hơn. Tăng cường hội nhập hợp tác với
các nền kinh tế trong khu vực và thế giới; giữ
vững vai trò của
Nhà nước trong việc điều tiết vĩ mô, định
hướng nền KTTT theo định hướng XHCN, lấy
công bằng xã hội
làm mục tiêu tăng trưởng kinh tế, bảo đảm
nguồn nhân lực thông qua hệ thống giáo dục
đào tạo, bảo đảm y
tế, nâng cao trình độ văn hoá cho người lao
động. Giữ vững an ninh, trật tự xã hội, củng cố
sự nghiệp quốc
phòng an ninh nhằm ngăn chặn mọi thế lực
phản động phá hoại trong và ngoài nước; Tích
cực cải tạo xã
hội, xoá bỏ các tệ nạn xã hội như tham nhũng,
nghiện hút, mại dâm, ma tuý, hạn chế ô nhiễm
môi trường,
giữ vững sự cân bằng sinh thái. Muốn vậy cần
nâng cao nhận thức con người trong việc bảo
vệ giữ gìn
cuộc sống của chính họ; vận dụng sáng tạo,
không rập khuôn các mô hình KTTT trên thế
giới; Có phương
hướng kết hợp định hướng XHCN với tăng
trưởng kinh tế trong những năm tới.
Câu 6. Phân tích tầm quan trọng của nguyên tắc
phát triển? Sự vận dụng của đảng ta qua hai
giai
đoạn.
1 Phân tích tầm quan trọng của nguyên tắc phát
triển
* Cơ sở lý luận nguyên tắc phát triển là nguyên
lý về sự phát triển của phép biện chứng duy
vật.
Khái niệm sự phát triển
Quan điểm biện chứng xem xét sự phát triển là
một quá trình tiến lên từ thấp đến cao. Quá
trình đó
diễn ra vừa dần dần, vừa nhảy vọt, đưa tới sự ra
đời của cái mới thay thế cái cũ. Dù trong hiện
thực khách
quan hay trong tư duy, sự phát triển diễn ra
không phải lúc nào cũng theo đường thẳng, mà
rất quanh co,
phức tạp, thậm chí có thể có những bước lùi
tạm thời.
Theo quan điểm biện chứng, sự phát triển là kết
quả của quá trình thay đổi dần dần về lượng
dẫn
đến sự thay đổi về chất, là quá trình diễn ra
theo đường xoáy ốc và hết mỗi chu kỳ sự vật
lặp lại dường như
sự vật ban đầu nhưng ở cấp độ cao hơn.
Nội dung của sự phát triển
Mọi sự vật, hiện tượng đểu nằm trong quá trình
vận động, phát triển, trong đó phát triển được
xem
như trường hợp đặc biệt của sự vận động.
Trong quả trình phát triển sự vật, hiện tượng
chuyển hóa sang
chất mới cao hơn, hoàn thiện hơn. Phương thức
của sự phát triển là sự thay đổi về chất trên cơ
sở những
thay đổi về lượng. Nguồn gốc, động lực của sự
phát triển là những mâu thuẫn và giải quyết
mâu thuẫn bên
trong sự vật, hiện tượng, khuynh hướng của sự
phát triển diễn ra theo đường “xoáy ốc”
Tính chất của sự phát triển
Theo quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện
chứng, phát triển cũng có ba tính chất cơ bản:
Tính
khách quan, tính phổ biến và tính đa dạng,
phong phú.
- Sự phát triển bao giờ cũng mang tính khách
quan. Bởi vì, như trên đã phân tích theo quan
điểm
duy vật biện chứng, nguồn gốc của sự phát
triển nằm ngay trong bản thân sự vật. Đó là quá
trình giải quyết
liên tục những mâu thuẫn nảy sinh trong sự tồn
tại và vận động của sự vật. Nhờ đó sự vật luôn
luôn phát
triển. Vì thế sự phát triển là tiến trình khách
quan, không phụ thuộc vào ý thức của con
người.
- Sự phát triển mang tính phổ biến. Tính phổ
biến của sự phát triển được hiểu là nó diễn ra ở
mọi
lĩnh vực: tự nhiên, xã hội và tư duy; ở bất cứ sự
vật, hiện tượng nào của thế giới khách quan.
Ngay cả các
khái niệm, các phạm trù phản ánh hiện thực
cũng nằm trong quá trình vận động và phát
triển; chỉ trên cơ sở
11
của sự phát triển, mọi hình thức của tư duy,
nhất là các khái niệm và các phạm trù, mới có
thể phản ánh
đúng đắn hiện thực luôn vận động và phát triển.
- Sự phát triển còn có tính đa dạng, phong phú.
Phát triển là khuynh hướng chung của mọi sự
vật,
mọi hiện tượng, song mỗi sự vật, mỗi hiện
tượng lại có quá trình phát triển không giống
nhau. Tồn tại ở
không gian khác nhau, ở thời gian khác nhau,
sự vật phát triển sẽ khác nhau. Đồng thời trong
quá trình phát
triển của mình, sự vật còn chịu sự tác động của
các sự vật, hiện tượng khác, của rất nhiều yếu
tố, điều kiện.
Sự tác động đó có thể thúc đẩy hoặc kìm hãm
sự phát triển của sự vật, đôi khi có thể làm thay
đổi chiều
hướng phát triển của sự vật, thậm chí làm cho
sự vật thụt lùi.
*Ý nghĩa phương pháp luận
Từ nguyên lý vê sự phát triên, phép biện chứng
duy vật rút ra những nguyên tắc phương pháp
luận
dùng để chỉ đạo hoạt động nhận thức và hoạt
động thực tiễn của con người.
Nguyên tắc phát triển trong nhận thức và thực
tiễn: Mọi sự vật hiện, tượng trong thế giới đều
nằm trong
quá trình vận động và phát triển, nên trong hoạt
động nhận thức và hoạt động thực tiễn chúng ta
phải quán
triệt nguyên tắc phát triển.
Nguyên tắc phát triển đặt ra các yêu cầu sau:
- Xem xét bất kỳ sự vật, hiện tượng nào cũng
phải đặt chúng trong các quá trình phát sinh,
phát triển
trong sự vận động, biến đổi, chuyển hoá của
chúng. Để có nhận thức đúng đắn về sự vật và
vận dụng kết
quà nhận thức ấy vào thực tiễn, chúng ta không
chỉ nắm bắt cái hiện đang tồn tại, mà phải thấy
khuynh
hướng phát triển trong tương lai. Phải phân tích
để làm rõ những biến đổi của sự vật, khái quát
những hình
thức biểu hiện của sự biến đổi đó để tìm ra
khuynh hướng biến đổi chính cùa sự vật đó.
- Phát triển là quá trình trải qua nhiều giai
đoạn, từ thấp đến cao, từ đom giản đến phức
tạp, từ kém
hoàn thiện đến hoàn thiện hơn. Mỗi giai đoạn
lại có những đặc điểm, tính chất, hình thức
khác nhau cho nên
phải có sự phân tích cụ thể từng giai đoạn để
tìm ra nhõng cách thức hoạt động, phương
pháp tác động phù
hợp nhằm thúc đẩy những biến đổi có lợi và sự
kìm hãm nhữiỊg biến đổi có hại.
- Trong nhận thức, để phản ánh được sự vận
động và phát triển của thế giới khách quan, nội
dung của
các luận điểm khoa học không thể là bất biến.
Nội dung của chúng cũng thay đổi, phát triển.
Vì vậy cần phải
có cái nhìn mềm dẻo, linh hoạt trong việc xây
dựng, phát triển các khái niệm khoa học nhằm
phản ánh sự
phát triển của sự vật hiện tượng một cách kịp
thời.
Vận dụng yêu cầu
Để quán triệt nguyên tắc phát triển, chúng ta
cần khắc phục những sai lầm sau:
- Chúng ta cần khắc phục tư tưởng bảo thủ, trì
trệ, định kiến, v.v... trong hoạt động nhận thức
và hoạt
động thực tiễn. Từ đó, cần có quan điểm đứng
đắn trong nhận thức về cái mới và tạo điều kiện
cho sự
khẳng định cái mới, cần xây dựng quan điểm
đúng đắn, khoa học trong việc nắm bắt hiện
thực và có sự
định hướng, niềm tin khoa học vào những xu
hướng phát triển tất yếu, hợp quy luật của hiện
thực;
- Chúng ta cần có cái nhìn động, linh hoạt tránh
tuyệt đổi hóa một hiện tượng, một khuynh
hướng nào
đó. Từ đó phải ra sức tìm tòi cái mới, cũng như
vận dụng một cách linh hoạt trong việc sử dụng
các phương
tiện tác động vào đối tượng, nhất là khi tình
hình đã thay đổi nhằm ủng hộ cái mới;
- Trong quá trình xây dựng các quyết sách và
thực hiện các quyết sách phải tránh các cách
nhìn cực
đoan cả tả khuynh và hữu huynh, cần nhận thức
trạng thái chín muồi của đối tượng mà xây
dựng và thực
hiện các quyết sách một cách hiệu quả cho sự
ra đời của cái mới
Tầm quan trọng của nguyên tắc phát triển:
Nguyên tắc phát triển góp phần định hướng, chỉ
đạo hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiễn
cải tạo
hiện thực, cải tạo chính bản thân con người.
Song để thực hiện được chúng, bản thân mỗi
con người cần
nắm chắc cơ sở lý luận của chúng, biết vận
dụng chúng một cách sáng tạo trong hoạt động
của mình.
2.Sự vận dụng của Đảng ta:
Trước đổi mới (1986)
Đảng ta xác định mâu thuẫn cơ bản trong thời
kỳ quá độ tiến lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta là
mâu
thuẫn giữa hai con đường xã hội chủ nghĩa và
tư bản chủ nghĩa. Tuy nhiên, sự khái quát đó lại
chưa phản
ánh thật đầy đủ và chi tiết những điều kiện lịch
sử cụ thể của đất nước và của thế giới trong
thời kỳ quá độ
lên chủ nghĩa xã hội. Qua các kỳ Đại hội, Đảng
ta tiếp tục bổ sung, phát triển quan điểm về
mâu thuẫn, đồng
thời nhận thức và giải quyết những mặt khác
nhau của mâu thuẫn đó, bởi tiến lên chủ nghĩa
xã hội ở nước
khách quan của mâu thuẫn quy định nội dung
phương pháp giải quyết những mâu thuẫn đó.
ta về thực chất là giải quyết đúng đắn những
Do vậy, muốn
mâu thuẫn của thời kỳ quá độ. Đến Đại hội IX
(2001), Đảng ta giải quyết những mâu thuẫn xã hội, chúng ta
phải căn cứ vào bản chất, trạng thái (đã chín
xác định cụ thể các loại mâu thuẫn trong những
muồi hay chưa)
chặng đường trước mắt của thời kỳ quá độ, đó
là, mâu
thuẫn giữa thực trạng kinh tế-xã hội kém phát 12
triển với yêu cầu xây dựng xã hội dân giàu,
nước mạnh, xã
hội công bằng, dân chủ và văn minh; mâu
thuẫn giữa hai khuynh hướng, hai con đường tư của mâu thuẫn; phải căn cứ vào điều kiện chủ
bản chủ nghĩa và quan và khách quan; trong và ngoài nước; phải
tính đến thời
xã hội chủ nghĩa; mâu thuẫn giữa mục tiêu độc
lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội với các thế lực điểm giải quyết mâu thuẫn để tìm ra phương
cản trở con pháp giải quyết thích hợp. Vận dụng sáng tạo
một trong những
đường phát triển của nước ta vươn tới mục tiêu
đó; mâu thuẫn giữa nhân tố chủ quan với yếu tố phương pháp giải quyết mâu thuẫn xã hội trong
khách thời kỳ quá độ có ý nghĩa hết sức quan trọng
mà
quan trong quá trình đi lên chủ nghĩa xã hội.
V.I.Lênin đã chỉ ra trong Chính sách kinh tế
Xác định mâu thuẫn, Đảng ta cũng đề ra các
mới là "kết hợp các mặt đối lập một cách có
phương pháp giải quyết mâu thuẫn. Việc giải
nguyên tắc". Cụ thể,
quyết
xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã
những mâu thuẫn xã hội bao giờ cũng là sự
hội chủ nghĩa, về bản chất là sự kết hợp giữa cơ
thống nhất giữa chủ quan và khách quan,
chế thị
nhưng phương diện
trường với sự quản lý có kế hoạch kinh tế - xã
hội của Nhà nước xã hội chủ nghĩa; kết hợp
nhiều thành
phần kinh tế trong một cơ cấu kinh tế hỗn hợp
nhưng thống nhất; vừa đấu tranh, vừa hợp tác
để phát huy
mọi tiềm năng, mọi nguồn lực trong và ngoài
nước để phát triển lực lượng sản xuất, nâng cao
đời sống
nhân dân và từng bước xác lập quan hệ sản
xuất mới; sử dụng các hình thức kinh tế quá độ
như, kinh tế
nhà nước, kinh tế tập thể, kinh tế tư nhân, kinh
tế tư bản nhà nước, kinh tế có vốn đầu tư nước
ngoài, cổ
phần hoá doanh nghiệp quốc doanh v.v.
Cùng với việc xác định mâu thuẫn, đề ra các
phương pháp giải quyết mâu thuẫn, Đảng ta
cũng xác
định động lực của công cuộc đổi mới đất nước
trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội. Về
nội lực, động
lực chủ yếu để phát triển đất nước là đại đoàn
kết toàn dân, trên cơ sở liên minh giữa công
nhân, nông dân
và trí thức do Đảng ta lãnh đạo, kết hợp hài hoà
các lợi ích cá nhân, tập thể và xã hội, phát huy
mọi tiềm
năng và các nguồn lực của các thành phần kinh
tế. Đây là động lực trực tiếp có ý nghĩa quyết
định đối với
công cuộc đổi mới. Về ngoại lực, là sức mạnh
của thời đại, sức mạnh đoàn kết quốc tế. Đây là
các nguồn
lực căn bản cho sự phát triển của đất nước.
Chúng ta cần ra sức tranh thủ những thành tựu
khoa học, công
nghệ, lực lượng sản xuất, văn minh vật chất và
văn minh tinh thần của nhân loại đã đạt được từ
trước tới
nay; hợp tác có hiệu quả với các quốc gia, các
tổ chức và các doanh nghiệp trên thế giới để
phát triển đất
nước. Nội lực và ngoại lực tạo thành một tổng
hợp lực to lớn, đủ sức mạnh để đưa đất nước
tiến lên. Muốn
vậy, chúng ta phải thực hiện được điểm mấu
chốt là hình thành và hoàn thiện thể chế kinh tế
thị trường định
hướng xã hội chủ nghĩa nhằm giải phóng và
phát triển lực lượng sản xuất, phát huy sức
mạnh vật chất, trí
tuệ và tinh thần của toàn dân tiếp tục cải thiện
môi trường đầu tư để thu hút tốt hơn và sử
dụng có hiệu quả
các nguồn lực bên ngoài. Nội lực là quyết định,
ngoại lực là quan trọng, gắn kết với nhau thành
nguồn lực
tổng hợp để phát triển đất nước.
Câu 7. Cơ sở lý luận khắc phục bệnh kinh
nghiệm và bệnh giáo điều bệnh giáo điều. Sự
vận dụng
của Đảng ta?
*Khái niệm:
- Bệnh kinh nghiệm: là sự tuyệt đối hóa những
kinh nghiệm thực tiễn trước đây và áp dụng 1
cách
máy móc vào hiện tại khi điều kiện đã thay đổi.
Biểu hiện:
+ trong nhận thức và hành động luôn xem
thường lý luận, ngại học tập để nâng cao nhận
thức lý luận.
+ khi tiếp thu lý luận 1 cách giản đơn thậm chí
là bớt xén để lý luận phù hợp với kinh nghiệm
+ xem tri thức kinh nghiệm là tri thức tuyệt
đích, đóng vai trò quyết định của hoạt động
nhận thức và thực
tiễn.
Bệnh kinh nghiệm xuất phát từ tri thức kinh
nghiệm thông thường. Tri thức kinh nghiệm
thông
thường là trình độ thấp của tri thức. tri thức này
chỉ khái quát thực tiễn với những yếu tố và điều
kiện đơn
giản, hạn chế. Nếu tuyệt đối hóa kinh nghiệm
mọi nơi mọi lúc, xem thường lý luận sẽ rơi vào
bệnh kinh
nghiệm và thất bại trong thực tiễn khi điều kiện
hoàn cảnh đã thay đổi
- Bệnh giáo điều: là tuyệt đối hóa lý luận, tuyệt
đối hóa kiến thức đã có trong sách vở, coi nhẹ
kinh
nghiệm thực tiễn, vân dụng lý luận 1 cách máy
móc không tính đến điều kiện lịch sử cụ thể
mỗi nơi mỗi lúc.
Biểu hiện:
+Khi vận dụng lý luận vào thực tiễn 1 cách
nguyên si máy móc dập khuôn.
+ Xa rời thực tế trong cả nhận thức và hành
động.
Trong thực tiễn, bệnh giáo điều có 2 hình thức
biểu hiện: giáo điều lý luận – vận dụng lý luận
1 cách
máy móc.. và giáo điều kinh nghiệm – áp dụng
máy móc kinh nghiệm của nước khác, nơi khác
vào nước
mình, địa phương mình.
- Cơ sở lý luận:
+ do vi phạm quan hệ biện chững thống nhất
giữa lý luận và thực tiễn. Giữa lý luận và thực
tiễn có
mối quan hệ biện chứng, tác động qua lại với
nhau. Trong mối quan hệ đó, thực tiễn có vai
trò quyết định, vì
thực tiễn là hoạt động vật chất, còn lý luận là
sản phẩm của hoạt động tinh thần. Vai trò
quyết định của thực
tiễn đối với lý luận thể hiện ở chổ : chính thực
tiễn là cơ sở, là động lực, là mục đích, là tiêu
chuẩn để kiểm
tra nhận thức và lý luận; nó cung cấp chất liệu
phong phú sinh động để hình thành lý luận và
thông qua hoạt
động thực tiễn, lý luận mới được vật chất hóa,
hiện thực hóa, mới có sức mạnh cải tạo hiện
thực. Lý luận
mặc dù được hình thành từ thực tiễn nhưng nó
có vai trò tác động trở lại đối với thực tiễn. Sự
tác động của
lý luận thể hiện qua vai trò xác định mục tiêu,
khuynh hướng cho hoạt động thực tiễn (lý luận
là kim chỉ nam
cho hoạt động thực tiễn), vai trò điều chỉnh
hoạt động thực tiễn, làm cho hoạt động thực
tiễn có hiệu quả
hơn.
13
+ Do có sự yếu kém về tri thức lý luận. Từ mối
quan hệ biện chứng giữa lý luận và thực tiễn, ta
rút ra
được quan điểm thực tiễn. Quan điểm thực tiễn
đòi hỏi khi xem xét sự vật hiện tượng phải gắn
với thực
tiễn, phải theo sát sự phát triển của thực tiễn để
điều chỉnh nhận thức cho sự phù hợp với sự
phát triển của
thực tiễn, hiệu quả của thực tiễn để kiểm tra
những kết luận của nhận thức, kiểm tra những
luận điểm của lý
luận. Quan điểm thực tiễn cũng đòi hỏi những
khái niệm của chúng ta về sự vật phải được
hình thành, bổ
sung và phát triển bằng con đường thực tiễn,
trên cơ sở thực tiễn chứ không phải bằng con
đường suy diễn
thuần túy, không phải bằng con đường tự biện.
Do thực tiễn luôn vận động và phát triển nên
phải thường
xuyên tổng kết quá trình vận dụng lý luận vào
thực tiễn, xem nó thừa thiếu nhằm bổ sung phát
triển nó cho
phù hợp.
* Khắc phục bệnh kinh nghiệm và bệnh giáo
điều
Bệnh kinh nghiệm xuất phát từ tri thức kinh
nghiệm thông thường. Tri thức này chỉ khái
quát thực tiễn
với những yếu tố và điều kiện đơn giản hạn
chế. Để khắc phục bệnh kinh nghiệm có hiêu
quả, một mặt phải
quán triệt nguyên tắc thống nhất giữa lý luận và
thực tiễn, tăng cường học tập nâng cao trình độ
lý luận, bổ
sung , vận dụng lý luận phù hợp với thực tiễn.
Mặt khác hoàn thiện cơ chế thị trường định
hướng xã hội CN.
Kinh tế thị trường đòi hỏi mọi thành phần kinh
tế, mọi chủ thể kinh tế phải năng động, sáng
tạo, phải thường
xuyên bám sát thị trường để ứng phó, để chủ
động về quyết sách kinh doanh phù hợp. Khi
thị trường hóa
toàn bộ các yếu tố của quá trình sản xuất thì sẽ
khắc phục triệt để bệnh kinh nghiệm
Bệnh giáo điều là tuyệt đối hóa lý luận, tuyệt
đối hóa kiến thức đã có trong sách vở, coi nhẹ
kinh
nghiệm thực tiễn, vận dụng lý luận một cách
máy móc, không tính đến điều kiện lịch sử cụ
thể mỗi nơi.
Nguyên nhân là do hiểu biết lý luận còn nông
cạn, chưa nắm chắc thực chất của lý luận, lý
luận chưa được
vận dụng, kiểm nghiệm và khái quát từ thực
tiễn nên xa rời thực tiễn, mất tính sinh động và
sáng tạo của lý
luận. Để khắc phục bệnh giáo điều, chúng ta
phải quán triệt sâu sắc nguyên tắc thống nhất
giữa lý luận và
thực tiễn. Lý luận phải luôn gắn liền với thực
tiễn, phải khái quát từ thực tiễn, vận dụng sáng
tạo vào thực
tiễn và không ngừng sáng tạo cùng thực tiễn.
Hồ Chí Minh nói :” Thống nhất giữa lý luận và
thực tiễn là một
nguyên tắc căn bản của chủ nghĩa Mác-lenin.
Thực tiễn không có lý luận thì thành thực tiễn
mù quáng. Lý
luận mà không có thực tiễn là lý luận suông”.
* Sự vận dụng của Đảng
Trước đổi mới (trước 1986)
Do chưa nhận thức đầy đủ lý luận của chủ
nghĩa Mác – Lênin về thời kỳ quá độ lên chủ
nghĩa xã hội là
một quá trình lịch sử tương đối dài, phải trải
qua nhiều chặng đường, chưa gắn lý luận với
thực tế điều kiện,
hoàn cảnh ở nước ta nên đã chủ quan, nóng vội,
bỏ qua những bước đi cần thiết.
- Căn bệnh giáo điều, xuất phát từ sự lạc hậu,
yếu kém về lý luận cách mạng xã hội chủ
nghĩa. Sự yếu
kém về lý luận làm cho chúng ta tiếp thu lý
luận Chủ nghĩa Mác Lênin một cách giản đơn,
phiến diện, cắt
xén sơ lược, không đến nơi đến chốn, CNXH
được hiểu một cách giản đơn, ấu trĩ. căn “bệnh”
giáo điều biểu
hiện ở nước ta là qua việc xóa bỏ chế độ tư
hữu, tiến hành cải tạo XHCN; xóa tất cả các
thành phần kinh tế,
chỉ còn kinh tế quốc doanh và kinh tế tập thể.
- Căn bệnh kinh nghiệm chủ nghĩa biểu hiện ở
việc bắt chước một cách rập khuôn theo mô
hình XHCN
ở Liên Xô (cũ): Liên Xô có bao nhiêu bộ ta
cũng có bấy nhiêu bộ, Liên Xô phát triển công
nghiệp nặng thì ta
cũng phát triển công nghiệp nặng mà không
xem xét đến điều kiện cụ thể của Việt Nam,
đồng thời không
chú ý đến phát triển nông nghiệp và công
nghiệp nhẹ trong khi nước ta là một nước nông
nghiệp với tất cả
những điều kiện vật chất khách quan đều thuận
lợi để phát triển nông nghiệp. Sự nhận thức
giản đơn, yếu
kém trong việc vận dụng xơ cứng lý luận vào
trong còn thể hiện ở việc hiểu và vận dụng
chưa đúng các quy
luật khách quan đang tác động trong thời kỳ
quá độ ở nước ta (quy luật quan hệ sản xuất
phải phù hợp với
tính chất và trình độ phát triển của lực lượng
sản xuất, các quy luật sản xuất hàng hoá, quy
luật thị
trường...), quá nhấn mạnh một chiều vai trò của
quan hệ sản xuất, của chế độ công hữu, chế độ
phân phối
bình quân, không thấy đầy đủ yêu cầu phát
triển lực lượng sản xuất trong thời kỳ quá độ.
Hậu quả của những sai lầm xuất phát sự nhận
thức yếu kém về lý luận và xa rời thực tiễn đã
làm cho
đường lối chính sách của Đảng ta đề ra không
phù hợp với thực tiễn nên đất nước lâm vào
tình trạng khủng
hoảng kinh tế xã hội: Nnhiều vấn đề mấu chốt
và thiết yếu nhất của cuộc sống nhân dân (ăn,
mặc, ở) vẫn
chưa được giải quyết đầy đủ; đất nước chưa có
những thay đổi sâu sắc và triệt để trong phương
thức phát
triển; tình trạng mất cân đối trong nền kinh tế
ngày càng trầm trọng; nhiệt tình lao động và
năng lực sáng tạo
của nhân dân, tài nguyên và các nguồn lực
chưa được khai thác, phát huy đầy đủ, thậm chí
bị xói mòn. Cơ
chế tập trung quan liêu, bao cấp trong phát triển
kinh tế còn nặng nề, chưa bị xóa bỏ. Chậm đổi
mới cơ chế
và bộ máy quản lý, thiếu hiểu biết và ít kinh
nghiệm quản lý nhưng lại chưa chú trọng tổng
kết kinh nghiệm,
quá tập trung quyền lực nhà nước, dùng kế
hoạch pháp lệnh để chỉ huy toàn bộ nền kinh tế
đất nước, bao
cấp trong phân phối... làm cản trở sự sáng tạo,
tạo nên sự bảo thủ trì trệ của đời sống xã hội.
Thời kỳ đổi mới ( sau 1986 )
Nhận thức được những sai lầm trên, từ ĐH
Đảng lần VI (1986), Đảng đã khởi xướng công
cuộc đổi
mới toàn diện tất cả các lĩnh vực của đời sống
xã hội, trong đó có mọi phương hướng đổi mới
phải xuất phát
từ thực tiễn như Văn kiện Đại hội VI của Đảng
đã xác định “Đảng phải luôn luôn xuất phát từ
thực tế, tôn
trọng và hành động theo quy luật khách quan”.
Đại hội VI đã rút ra bốn bài học kinh nghiệm
trong đó bài học
thứ hai là "Đảng phải luôn luôn xuất phát từ
thực tế, tôn trọng và hành động theo quy luật
khách quan. Năng

14
lực nhận thức và hành động theo quy luật là
điều kiện đảm bảo sự lãnh đạo đúng đắn của
Đảng". Nền kinh
tế hàng hóa nhiều thanh phần vận hành theo cơ
chế thị trường có sự quản lý của nhà nước từng
bước
được hình thành.
Đại Hội Đảng lần IX cũng đã nhấn mạnh “Tiến
hành đổi mới xuất phát từ thực tiễn và cuộc
sống xã
hội Việt Nam, tham khảo kinh nghiệm tốt của
thế giới, không sao chép bất cứ một mô hình có
sẵn nào…”.
Đại hội IX tiếp tục khẳng định "Đổi mới phải
dựa vào nhân dân, vì lợi ích của nhân dân, phù
hợp với
thực tiễn, luôn luôn sáng tạo. Tiến hành đổi
mới xuất phát từ thực tiễn và cuộc sống của xã
hội Việt Nam,
tham khảo kinh nghiệm tốt của thế giới, không
sao chép bất cứ một mô hình sẵn có nào; đổi
mới toàn diện,
đồng bộ và triệt để với những bước đi, hình
thức và cách làm phù hợp. Có những điều
chỉnh, bổ sung và
phát triển cần thiết về chủ trương, phương
pháp, biện pháp; tìm và lựa chọn những giải
pháp mới, linh hoạt,
sáng tạo, nhạy bén nắm bắt cái mới, tận dụng
thời cơ, khắc phục sự trì trệ, làm chuyển biến
tình hình".
Hiện nay, công cuộc đổi mới ở nước ta càng đi
vào chiều sâu, những biến đổi trên thế giới
nhanh
chóng, phức tạp, khó lường thì những vấn đề
mới đặt ra ngày càng nhiều, trong đó có những
vấn đề liên
quan đến nhận thức về CNXH và con đường
xây dựng CNXH. Không ít vấn đề về nhận thức
lý luận còn
chưa đủ rõ; không ít vấn đề về thực tiễn, nhất là
những vấn đề bức xúc nảy sinh từ cuộc sống,
chưa được
giải quyết kịp thời và tốt nhất.
Thực tiễn 20 năm đổi mới, nước ta đã đạt được
những thành tựu to lớn: đất nước ta đã ra khỏi
khủng hoảng kinh tế - xã hội, có sự thay đổi
toàn diện và cơ bản, đời sống nhân dân được
cải thiện rõ rệt,
hệ thống chính trị và khối đại đòan kết toàn dân
tộc được củng cố và tăng cường, giữ vững an
ninh, quốc
phòng, vị thế nước ta trên trường quốc tế không
ngừng nâng cao. Những thành tựu đó chứng tỏ
đường lối
đổi mới của Đảng ta là đúng đắn, sáng tạo, phù
hợp với thực tiễn Việt Nam.
Câu 8: Phân tích cơ sở lý luận chỉ ra nguồn
gốc, động lực của sự vận động và phát triển của
sự vật,
hiện tượng. Sự vận dụng của Đảng ta đối với
vấn đề này
* Quan điểm duy vật biện chứng về vận động,
phát triển
Vận động
- Khái niệm: Vận động là sự thay đổi của tất cả
mọi sự vật hiện tượng, mọi quá trình diễn ra
trong không
gian, vũ trụ từ đơn giản đến phức tạp
- Tính chất:
+ Giữa các hình thức vận động có sự khác nhau
về chất, biểu hiện những trình độ phát triển của
kết cấu vật
chất
+ Các hình thức vận động cao xuất hiện trên cơ
sở các hình thức vận động thấp, bao hàm trong
nó các hình
thức vận động thấp hơn
+ Mỗi sự vật có thể gắn liền với nhiều hình
thức vận động khác nhau, nhưng bao giờ cũng
đuợc đặc trưng
bằng một hình thức vận động cơ bản
Phát triển
- Khái niệm:
Phát triển là quá trình vận động tiến lên từ thấp
lên cao, từ đơn giản đến phức tạp, từ kém hoàn
thiện
tới hoàn thiện.
Phát triển là khuynh hướng chung của thế giới
- Tính chất:
+ Phát triển mang tính khách quan,nó là cái vốn
có của bản thân sự vật hiện tượng.
+ Phát triển không chỉ là sự thay đổi về mặt số
lượng hay khối lượng mà nó còn là sự thay đổi
về chất.
+ Phát triển mang tính kế thừa nhưng trên cơ sở
có sự phê phán, lọc bỏ, cải tạo và phát triển,
không kế
thừa nguyên xi hay lắp ghép từ cái cũ sang cái
mới một cách máy móc, hình thức.
+ Tùy vào từng sự vật, hiện tượng,quá trình cụ
thể, phát triển còn bao gồm cả sự thụt lùi đi
xuống nhưng
khuynh hướng chung là đi lên, là tiến bộ. Theo
quan điểm duy vật biện chứng thì khuynh
hướng của sự phát
triển diễn ra theo đường xoáy ốc.
+ Nguồn gốc của sự phát triển là ở trong bản
thân sự vật hiện tượng, do mâu thuẫn của sự vật
hiên tượng
quy định.
* Nguồn gốc, động lực của vận động và phát
triển là nguyên tắc thống nhất và đấu tranh của
các mặt
đối lập
Quy luật thống nhất và đấu tranh giữa các mặt
đối lập là quy luật về nguồn gốc, động lực cơ
bản,
phổ biến của mọi quá trình vận động và phát
triển, theo quy luật này, nguồn gốc và động lực
cơ bản phổ
biến của mọi quá trình vận động, phát triển
chính là mâu thuẫn khách quan, vốn có của sự
vật, hiện tượng.
Dựa trên những thành tựu khoa học và thực
tiễn, chủ nghĩa duy vật biện chứng đã tìm thấy
nguồn gốc của
vận động và phát triển ở mâu thuẫn, ở sự đấu
tranh giữa các khuynh hướng, các mặt đối lập
tồn tại trong
các sự vật và hiện tượng. Mâu thuẫn biện
chứng cũng nằm trong quá trình phát triển. Khi
mới xuất hiện,
mâu thuẫn chỉ là sự khác nhau căn bản của hai
khuynh hướng trái ngược nhau. Sự khác nhau
không ngừng
phát triển và đi đến sự đối lập. Khi hai mặt đối
lập xung đột gay gắt đã đủ điều kiện, mâu
thuẫn được giải
quyết và mâu thuẫn mới hình thành. Sự vật cũ
mất đi và sự vật mới ra đời. C. Mác viết: “Cái
cấu thành bản
chất của sự vận động biện chứng, chính là sự
cùng nhau tồn tại của hai mặt mâu thuẫn, sự
đấu tranh giữa
15

hai mặt ấy và sự dung hợp giữa hai mặt ấy
thành một phạm trù mới”. V.I. Lênin nhấn
mạnh: “ Sự phát triển
là một cuộc đấu tranh giữa các mặt đối lập”.
Nghiên cứu quy luật thống nhất và đấu tranh
của các mặt đối
lập có ý nghĩa phương pháp luận quan trọng
đối với nhận thức và hoạt động thực tiễn.
- Khái niệm: Mặt đối lập là những mặt có
những đặc điểm, những thuộc tính, những
khuynh hướng vận động
trái ngược nhau nhưng đồng thời lại là điều
kiện, tiền đề để tồn tại của nhau.
- Tính chất:
+ Mâu thuẫn có tính khách quan và tính phổ
biến
+ Mâu thuẫn có tính đa dạng, phong phú: mỗi
sự vật hiện tượng đều có thể bao hàm nhiều
loại mâu
thuẫn khác nhau, biểu hiện khác nhau trong
điều kiện lịch sử cụ thể khác nhau.
- Quá trình vận động của mâu thuẫn:
+ các mặt đối lập vừa thống nhất, vừa đấu tranh
với nhau. Sự thống nhất dùng để chỉ sự liên hệ,
ràng buộc không tách rời nhau, quy định lẫn
nhau của các mặt đối lập, mặt này lấy mặt kia
làm tiền đề để
tồn tại. Sự thống nhất của các mặt đối lập bao
hàm sự đồng nhất của nó. Sự đấu tranh của các
mặt đối lập
dùng để chỉ khuynh hướng tác động qua lại, bài
trừ, phủ định nhau của các mặt đối lập. Hình
thức đấu tranh
của nó rất phong phú, đa dạng tùy thuộc vào
tính chất, mối quan hệ và điều kiện cụ thể của
sự vật, hiện
tượng. Quá trình thống nhất và đấu trang của
các mặt đối lập tất yếu dẫn đến sự chuyển hóa
giữa chúng.
Sự chuyển hóa diễn ra hết sức phong phú, đa
dạng tùy thuộc vào tính chất của các mặt đối
lập cũng như tùy
thuộc vào hoàn cảnh, điều kiện lịch sử cụ thể
+ Sự thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối
lập, sự đấu tranh là tuyệt đối, còn sự thống nhất
là
tương đối. Trong sự thống nhất đã có sự đấu
tranh, đấu tranh trong tính thống nhất của
chúng.
+ Tác động qua lại dẫn đến sự chuyển hóa giữa
các mặt đối lập là một quá trình. Lúc mới xuất
hiện,
mâu thuẫn thể hiện ở sự khác biệt và phát triển
thành 2 mặt đối lập. Khi 2 mặt đối lập của mâu
thuẫn xung
đột với nhau gay gắt và khi điều kiện đã chín
muồi thì chúng sẽ chuyển hóa lẫn nhau, mâu
thuẫn được giải
quyết. Mâu thuẫn cũ mất đi, mâu thuẫn mới
được hình thành và quá trình tác động, chuyển
hóa giữa 2 mặt
đối lập lại tiesp diễn, làm cho sự vật hiện tượng
luôn luôn vận động phát triển
- Ý nghĩa phương pháp luận
+ Trong nhận thức và thực tiễn cần phải tôn
trọng mâu thuẫn, phát hiện mâu thuẫn, phân
tích đầy đủ
các mặt đối lập, nắm được bản chất, nguồn gốc,
khuynh hướng của sự vận động, phát triển
+ Trong nhận thức và giải quyết mâu thuẫn cần
phải có quan điểm lịch sử – cụ thể, tức là phân
tích
cụ thể từng loại mâu thuẫn và có phương pháp
giải quyết phù hợp, phân biệt đúng vai trò, vị
trí của các loại
mâu thuẫn trong từng hoàn cảnh, điều kiện nhất
định, những đặc điểm của mâu thuẫn đó để tìm
ra phương
pháp giải quyết từng loại mâu thuẫn một cách
đúng đắn nhất.
Hoạt động thực tiễn là nhằm giải quyết mâu
thuẫn tạo ra sự biến đổi của sự vật Dó đó, phải
xác định
đúng trạng thái chín muồi của mâu thuẫn; tìm
ra phương thức, phương tiện và lực lượng có
khả năng giải
quyết mâu thuẫn. Mâu thuẫn được giải quyết
bằng con đường đấu tranh của các mặt đối lập.
Đối với mâu
thuẫn khác nhau có phương pháp giải quyết
khác nhau.
* Sự vận dụng của Đảng: Mâu thuẫn trong quá
trình CNH, HDH đất nước
Trước 1986
Đại hội Đảng toàn quốc lần III (1960 ) đã xác
định: CNH là nv trung tâm của trong suốt thời
kì quá độ.
Nội dung cơ bản của CNH khi đó được xác
định là: ưu tiên phát triển công nghiệp nặng
một cách hợp lí trên
cơ sở phát triển nông nghiệp và công nghiệp + Việc đầu tư tràn lan ở nhiều cơ sở sản xuất
nhẹ, tiến hành đồng thời ba cuộc cách mạng: máy móc trong khi vốn không có, người lao
CM QHSX, CM động không
KHKT, CM tư tưởng văn hóa. Trong công có trình độ cũng như quản lí kém hiệu quả dẫn
nghiệp nặng thì chú trọng công nghiệp cơ khí đến ngành nông nghiệp ko được coi trọng,
chế tạo máy móc để thiếu lượng thực
sản xuất ra tư liệu sản xuất, trang bị công cụ lực phẩm, kinh tế đình trệ, đói kém và lạc hậu
sản xuất cơ khí máy móc cho toàn bộ nền kinh
Sau 1986
tế quốc dân
Đại hội đảng VIII (1986) đã tập trung nói rõ về
Nhận thức về công nghiệp hóa hiện đại hóa:
CNH, HDH ở nước ta từ mục đích đến tiến
Xem công nghiệp hóa chỉ là quá trình tạo ra
hành từng
máy móc,
bước, thứ tự ưu tiên các ngành trong cơ cấu
coi trọng ngành công nghiệp nặng phục vụ cho
kinh tế, đến cả việc xác định động lực của quá
nền sản xuất xã hội, coi nhẹ nông nghiệp và các
trình CNH, HDH
ngành dịch
là như thế nào…,mở ra một chặng đường mới
vụ khác.
đẩy mạnh CNH, HDH. Thời kì quá độ của
=> Việc áp dụng các cơ sở trên của công nước ta hiện nay
nghiệp hóa trong thời kì nước ta vừa mới bị tàn
có 3 mâu thuẫn cơ bản
phá nặng nề do 2
- Mâu thuẫn 1 bên là lực lượng sản xuất phát
cuộc chiến tranh là chủ quan, nóng vội về
triển và đang tự tìm con đường giải phóng với
đường lối.
bên kia là
+ Đưa máy cày ồ ạt vào đồng ruộng thay cho
quan hệ sản xuất đang kìm hãm, MT giữa lực
sức kéo của súc vật vừa không phù hợp với
lượng lao động và QHSX TBCN (thành phần
điều kiện bậc
tư bản tư
thang ở nước ta vừa không tận dụng được sực
nhân, xí nghiệp 100% vốn nước ngoài..) =>
kéo, gây lãng phí
MT QHSX Và LLSX

16
Mâu thuẫn giữa một bên là yêu cầu thỏa mãn
các nhu cầu vật chất và văn hóa ngày càng tăng
của
nhân dân với 1 nên là nền sản xuât quá thấp
kém, còn đang ở trình độ nền sx giản đơn và
mang
nhiều tính tự cấp, tự túc > MT giữa SX và nhu
cầu
- Mâu thuẫn giữa một bên là sự phát triển tự
phát đi lên CNTB và 1 bên là sự can thiệp có
định hướng
của chúng ta phát triển theo con đường dẫn tới
CNXH
Phương hướng giải quyết
- Đảm bảo quyền làm chủ của nhân dân với
tình trạng quan liêu bao cấp của hệ thống chính
trị: Giữ
vững sự lãnh đạo của Đảng, bằng sự tiên phong
gương mẫu của Đảng viên và tổ chức cơ sở
Đảng
- Tập trung xây dựng nền văn hóa VN tiên tiến của sự vật.
đậm đà bản sắc dân tộc
+ hữu khuynh: bảo thủ, tuyệt đối hóa về sự thay
- đổi về mặt quy mô, trình độ, nhịp điệu của sự
vận
động, phát triển của sự vật, không kịp thời
Câu 9 Phân tích cơ sở lý luận của bài học
chuyển những thay đổi về tính quy định vốn có
chống tả khuynh, hữu khuynh trong nhận thức
sang tính khách
và thực
quan vốn có của sự vật.
tiễn. Sự vận dụng của Đảng ta đối với vấn đề
này - Nguyên nhân:
1. phân tích cơ sở lý luận của bài học chống tả
khuynh hữu khuynh trong nhận thức và thực
tiễn
+ Vi phạm sự thống nhất giữa tác động qua lại
- Khái niệm:
của sự vật hiện tượng.
+ tả khuynh: có thể hiểu là tư tưởng chủ quan
+ vi phạm nguyên lý của quy luật lượng chất,
nóng vội, muốn có sự thay đổi sớm về lượng
cụ thể:
nhưng
Cơ sở lý luận của bài học chống tả khuynh, hữu
không tính đến việc lích lũy về chất.
khuynh là quy luật chuyển hóa từ những sự
+ hữu khuynh: là tư tưởng bảo thủ trì trệ,
thay đổi về lượng dẫn đến những sự thay đổi về
không dám thực hiện sự thay đổi về chất khi đã
chất và ngược lại, chỉ ra cách thức vận đông,
có sự tích
phát
lũy đủ về lượng.
triển của sự vật, hiện tượng
- Biểu hiện của tả khuynh- hữu khuynh trong
Các khái niệm
nhận thức và thực tiễn:
- Chất là tính quy định vốn có của sự vật hiện
+ tả khuynh: nóng vội, luôn muốn đốt cháy giai
tượng được biểu hiện thông qua các thuộc tính
đoạn, không quan tâm đến tính khách quan vốn
và đặc
có
điểm cấu trúc của sự vật. Chất là phạm trù triết
học dùng để chỉ tính quy định khách quan vốn
có của sự vật,
là sự thống nhất hữu cơ của những thuộc tính
làm cho sự vật là nó chứ không phải là cái
khác. Tính quy
định là cái vốn có của sự vật, hiện tượng để
phân biệt sự vật này với sự vật khác. Tính quy
định này được
thể hiện thông qua các thuộc tính.
- Lượng của sự vật là tính quy định vốn có của
sự vật, hiện tượng, chỉ rõ về mặt quy mô, tốc
độ, trình độ
phát triển của sự vật, hiện tượng. Nói đến
lượng sự vật tức là sự vật đó lớn hay bé, tốc độ
phát triển nhanh
hay chậm, trình độ cao hay thấp..v..v..đo bằng
các đại lượng cụ thể, bằng số tuyệt đối như
trong lượng, thể
tích hoặc so sánh với vật thể khác, thời kỳ này
với thời kỳ khác. Ví dụ tốc độ của ánh sáng là
300.000km/giây, một cái bàn có chiều cao 80
phân, một nước có 50 triệu dân..v..v
- Độ là giới hạn mà trong đó lượng biến đổi
chưa gây nên sự thay đổi căn bản về chất. Sự
vật vẫn là
nó, mọi sự vật hiện tượng đều tồn tại trong một
độ thích hợp khi lượng biến đổi vượt quá giới
hạn độ thì sự
vật không còn là nó.
- Điểm nút là điểm mà tại đó lượng biến đổi đã
gây nên sự thay đổi căn bản, tập hợp những
điểm nút
gọi là đường nút.
- Sự thay đổi căn bản về chất, cái cũ mất đi cái
mới ra đời phải thông qua bước nhảy. Bước
nhảy là một
phạm trù triết học dùng để chỉ sự biến đổi căn
bản từ chất sự vật này sang chất của sự vật
khác.
Nội dung của quy luật
- Sự thay đổi về lượng của sự vật có ảnh hưởng
tới sự thay đổi về chất của nó và ngược lại, sự
thay đổi
về chất của sự vật tương ứng với thay đổi về
lượng của nó. Sự thay đổi về lượng có thể chưa
làm thay đổi
ngay lập tức sự thay đổi về chất của sự vật. ở
một giới hạn nhất định, lượng của sự vật thay
đổi, nhưng chất
của sự vật chưa thay đổi cơ bản. Khi lượng của
sự vật được tích luỹ vượt quá giới hạn nhất
định, thì chất cũ
sẽ mất đi, chất mới thay thế chất cũ. khoảng
giới hạn trong đó sự thay đổi về lượng của sự
vật chưa làm
thay đổi căn bản chất của sự vật ấy gọi là độ.
Những thay đổi về lượng vượt quá giới hạn độ
sẽ làm cho
chất của sự vật thay đổi căn bản. Điểm mà tại
đó sự thay đổi căn bản về chất được thực hiện
gọi là điểm
nút. Bước nhảy là bước thay đổi căn bản về
chất của sự vật do sự thay đổi lượng trước đó
gây ra. Đồng
thời, sự thay đôi về chất lại tác động đến lượng,
thúc đẩy lượng tiếp tục phát triển.
- Quy luật chuyển hóa từ những sự thay đổi về
lượng thành những sự thay đổi về chất và
ngược lại: Mọi
sự vật đều là sự thống nhất giữa lượng và chất,
sự thay đổi dần dần về lượng tới điểm nút sẽ
dẫn đến sự
thay đổi về chất của sự vật thông qua bước
nhảy; chất mới ra đời tác động trở lại sự thay
đổi của lượng mới
lại có chất mới cao hơn... Quá trình tác động đó
diễn ra liên tục làm cho sự vật không ngừng
biến đổi.
17
Y/cầu của quy luật:
Sự vận động và phát triển của sự vật bao giờ
cũng diễn ra bằng cách tích luỹ dần dần về
lượng đến một
giới hạn nhất định, thực hiện bước nhảy để
chuyển về chất. Do đó, trong hoạt động nhận
thức và hoạt động
thực tiễn, con người phải biết từng bước tích
luỹ về lượng để làm biến đổi về chất theo quy
luật. Phương
pháp này giúp cho chúng ta tránh được tư
tưởng chủ quan, duy ý chí, nôn nóng, "đốt cháy
giai đoạn" muốn
thực hiện những bước nhảy liên tục.
Quy luật của tự nhiên và quy luật của xã hội
đều có tính khách quan. Song quy luật của tự
nhiên diễn ra
một cách tự phát, còn quy luật của xã hội chỉ
được thực hiện thông qua hoạt động có ý thức
của con người.
Do đó, khi đã tích luỹ đủ về số lượng phải có
quyết tâm để tiến hành bước nhảy, phải kịp thời
chuyển những
sự thay đổi về lượng thành những thay đổi về
chất, từ những thay đổi mang tính chất tiến hóa
sang những
thay đổi mang tính chất cách mạng. Chỉ có như
vậy mới khắc phục được tư tưởng bảo thủ, trì
trệ, "hữu
khuynh" thường được biểu hiện ở chỗ coi sự
phát triển chỉ là sự thay đổi đơn thuần về
lượng.
2. Sự vận dụng của Đảng: Vận dụng vào thực
tiễn phát triển kinh tế thị trường định hướng
XHCN ở
Việt nam
Phát triển kinh tế thị trường định hướng XHCN
chính là thực hiện nhất quán và lâu dài chính
sách phát
triển kinh tế hàng hoá nhiều thành phần, qua đó
tiềm năng của các thành phần kinh tế được khai
thác để
phát triển lực lượng sản xuất, xây dựng cơ sở
vật chất kỹ thuật của CNXH, nâng cao đời sống
nhân dân,
đảm bảo xây dựng thành công CNXH.
Trước 1986
Chúng ta chưa tích lũy đầy đủ những điều kiện
vật chất cho CNXH, nóng vội xây dựng quan
hệ sản xuất
XHCN. Sau năm 1975 khi đất nước được thống
nhất, cả nước đi lên CNXH, chúng ta đã nóng
vội và nhất
loạt xây dựng quan hệ sản xuất một thành phần
dựa trên cơ sở công hữu XHCN về tư liệu sản
xuất, mọi
thành phần kinh tế khác bị coi là bộ phận đối
lập với kinh tế XHCN, vì vậy nằm trong diện
phải cải tạo, xoá
bỏ, làm như vậy là chúng ta đã đẩy quan hệ sản
xuất đi quá xa so với trình độ phát triển của lực
lượng sản
xuất, tạo ra mâu thuẫn giữa một bên là lực
lượng sản xuất thấp kém với một bên là quan
hệ sản xuất được
xã hội hoá giả tạo, dẫn đến kìm hãm sự phát
triển của lực lượng sản xuất, hay nói cách khác
khi lực lượng
sản xuất của chúng ta còn quá thấp kém chưa
tích luỹ đủ về lượng (tính chất và trình độ) đã
vội vã thay đổi
chất (quan hệ sản xuất XHCN) làm cho đất
nước lâm vào tình trang khủng hoảng kinh tế –
xã hội.
Sau 1986
Từ đại hội VI của đảng cộng sản Việt nam đến
nay, khắc phục sai lầm trên chúng ta thực hiện
xây
dựng nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần,
xuất phát từ tính chất và trình độ của lực lượng
sản xuất nước
ta là đa dạng, không đồng đều và chưa cao.
Thực tiễn sau 15 năm đổi mới đã khẳng định
chủ trương xây dựng kinh tế nhiều thành phần
là phù họp với
phát triển lực lượng sản xuất ở nước ta. Nó đã
thực sự giải phóng , phát triển và khơi dậy các
tiềm năng của
sản xuất. Khơi dậy năng lực sáng tạo chủ động
của các chủ thể kinh tế trong sản xuất đưa nước
ta ra khỏi
thời kỳ khủng hoảng kinh tế- xã hội với những
kết quả đáng mong đợi:
- Thực hiện 3 chương trình kinh tế: lương thực bằng sự vật khác trong quá trình vận động và
thực phẩm, hàng tiêu dung và hàng xuất khẩu phát triển. Phủ định biện chứng là phạm trù
(tức là triết học dùng để
phát triển nông nghiệp, công nghiệp nhẹ, tiểu
thủ công nghiệp) và phát triển công nghiệp
nặng mũi nhọn khi
chỉ sự phủ định tự thân, là mắt khâu trong quá
có điều kiện
trình dẫn tới sự ra đời sự vật mới, tiến bộ hơn
- Thừa nhận nền kinh tế nhiều thành phần sự vật cũ.
- Xóa bỏ quản lý tập trung quan liêu bao cấp, Đặc trưng cơ bản của phủ định biện chứng là
thừa nhận cơ chế thị trường định hướng XHCN tính khách quan và tính kế thừa. Trong quá
trình phủ định
- Ưu tiên phát triển giáo dục đào tạo
biện chứng, sự vật khẳng định lại những mặt
Câu 10. Phân tích cơ sở lý luận chỉ ra khuynh
tốt, mặt tích cực và chỉ phủ định những cái lạc
hướng, con đường vận động và phát triển của
hậu, cái tiêu
sự vật
cực. Do đó, phủ định đồng thời cũng là khẳng
hiện tượng. Sự vận dụng của Đảng ta đối với
định.
vấn đề này
2. Nội dung của quy luật phủ định của phủ định
1.Cơ sở lý luận chỉ ra khuynh hướng, con
đường vận động và phát triển của SV HT là: Sự vật ra đời và tồn tại đã khẳng định chính nó.
Quy luật phủ Trong quá trình vận động của sự vật ấy, những
nhân tố
định của phủ định
mới xuất hiện sẽ thay thế những nhân tố cũ, sự
Bất cứ sự vật, hiện tượng nào trong thế giới đều
phủ định biện chứng diễn ra - sự vật đó không
trải qua quá trình phát sinh, phát triển và diệt
còn nữa mà
vong. Sự
bị thay thế bởi sự vật mới, trong đó có những
vật cũ mất đi được thay bằng sự vật mới. Sự
nhân tố tích cực được giữ lại. Song sự vật mới
thay thế đó gọi là phủ định. Phủ định là sự thay
này sẽ lại bị
thế sự vật này
phủ định bởi sự vật mới khác. Sự vật mới khác
ấy dường như là sự vật đã tồn tại, song không
phải là sự
trùng lặp hoàn toàn, mà nó được bổ sung những
nhân tố mới và chỉ bảo tồn những nhân tố tích
cực thích
hợp với sự phát triển tiếp tục của nó. Sau khi sự
phủ định hai lần phủ định của phủ định được
thực hiện, sự
18
vật mới hoàn thành một chu kỳ phát triển. Ví
dụ trên cho thấy, từ sự khẳng định ban đầu (hạt
thóc ban đầu),
trải qua sự phủ định lần thứ nhất (cây lúa phủ
định hạt thóc) và sự phủ định lần thứ hai
(những hạt thóc mới
phủ định cây lúa), sự vật dường như quay trở
lại sự khẳng định ban đầu (hạt thóc), nhưng
trên cơ sở cao
hơn (số lượng hạt thóc nhiều hơn, chất lượng
hạt thóc cũng sẽ thay đổi).
Sự phát triển biện chứng thông qua những lần
phủ định như trên là sự thống nhất hữu cơ giữa
lọc bỏ,
bảo tồn và bổ sung thêm những nhân tố tích
cực mới. Do vậy, thông qua những lần phủ
định biện chứng sự
triển biện chứng của sự vật: tính kế thừa, tính
vật sẽ ngày càng phát triển.
lặp lại, tính tiến lên. Mỗi vòng của đường
Phủ định của phủ định làm xuất hiện sự vật mới "xoáy ốc" dường
là kết quả của sự tổng hợp tất cả nhân tố tích
như thể hiện sự lặp lại, nhưng cao hơn, thể hiện
cực đã
trình độ cao hơn của sự phát triển. Tính vô tận
có và đã phát triển trong cái khẳng định ban của sự phát
đầu và trong những lần phủ định tiếp theo. Do
triển từ thấp đến cao được thể hiện ở sự nối tiếp
vậy, sự vật mới
nhau từ dưới lên của các vòng trong đường
với tư cách là kết quả của phủ định của phủ "xoáy ốc".
định có nội dung toàn diện hơn, phong phú
Quy luật phủ định của phủ định nêu lên mối
hơn, có cái khẳng
liên hệ, sự kế thừa giữa cái khẳng định và cái
định ban đầu và kết quả của sự phủ định lần thứ phủ định, nhờ
nhất.
đó phủ định biện chứng là điều kiện cho sự
Kết quả của sự phủ định của phủ định là điểm phát triển; nó bảo tồn nội dung tích cực của các
kết thúc của một chu kỳ phát triển và cũng là giai đoạn trước
điểm khởi
và bổ sung thêm những thuộc tính mới làm cho
đầu của chu kỳ phát triển tiếp theo.Quy luật sự phát triển đi theo đường "xoáy ốc".
phủ định của phủ định khái quát xu hướng tất
3. ý nghĩa phương pháp luận
yếu tiến lên của
Nghiên cứu về quy luật phủ định của phủ định,
sự vật - xu hướng phát triển. Song sự phát triển
chúng ta rút ra một số ý nghĩa phươngpháp
đó không phải diễn ra theo đường thẳng, mà
luận sau đây:
theo đường
Quy luật phủ định của phủ định giúp chúng ta
"xoáy ốc". Sự phát triển theo đường "xoáy ốc"
nhận thức đúng đắn về xu hướng phát triển của
là sự biểu thị rõ ràng, đầy đủ các đặc trưng của
sự vật.
quá trình phát
Quá trình phát triển của bất kỳ sự vật nào cũng
không bao giờ đi theo một đường thẳng, mà
diễn ra quanh
co, phức tạp, trong đó bao gồm nhiều chu kỳ
khác nhau. Chu kỳ sau bao giờ cũng tiến bộ
hơn chu kỳ
trước.ở mỗi chu kỳ phát triển sự vật có những
đặc điểm riêng biệt. Do đó, chúng ta phải hiểu
những đặc
điểm đó để có cách tác động phù hợp với yêu
cầu phát triển.
Theo quy luật phủ định của phủ định, mọi sự
vật luôn luôn xuất hiện cái mới thay thế cái cũ,
cái tiến bộ
thay thế cái lạc hậu; cái mới ra đời từ cái cũ
trên cơ sở kế thừa tất cả những nhân tố tích cực
của cái cũ, do
đó, trong hoạt động của mình, con người phải
biết kế thừa tinh hoa của cái cũ, tránh thái độ
phủ định sạch
trơn.
4. Vận dụng: hình thái kinh tế xã hội theo
đường xoắn ốc
Loài người đã, đang và sẽ trải qua 5 hình thái
kinh tế xã hôi. Đó là xã họi cộng sản nguyên
thủy,
chiễm hữu nô lệ, phong kiến, tư bản chủ nghĩa thành tựu mà CNTB mang lại.
và cộng sản chủ nghĩa. Hình thái kinh tế xã hội
có tính lịch
sử, có sự ra đời phát triển, diệt vong . Chế độ
xã hội lạc hậu sẽ mất đi, chế độ xã hội mới cao Tóm lại, có thể thấy sự vận động của không chỉ
hơn sẽ thay Việt Nam mà toàn nhân loại đều tất yếu đi theo
quy luật này.
thế. Đó là khi phương thức sản xuất cũ đã trở
lên lỗi thời, hoặc khủng hoảng do mâu thuẫn Tuy nhiên khi cái mới xuất hiện, ban đầu sẽ là
của quan hệ sản cái cá biệt, non yếu. Vì vậy chúng ta cần quan
tâm bảo vệ để
xuất với lực lượng sản xuất quá lớn không thể
phù hợp thì phương thức sản xuất này sẽ bị diệt nó tồn tại, phát triển và được nhân rộng ra.
vong và xuất
Câu 11: Phân tích mối quan hệ giữa thực tiễn
hiện một phương thức sản xuất mới hoàn thiện và lý luận. Sự vận dụng của Đảng ta đối với
hơn, có quan hệ sản xuất phù hợp với lực lượng vấn đề này
sản xuất.
*Khái niệm
Có thời kỳ nước ta mắc phải căn bệnh phủ định
- Thực tiễn: Thực tiễn là toàn bộ những hoạt
sạch trơn, đây là thời gian đánh giá về giá trị
động vật chất có mục đích, mang tính lịch sử –
của
xã hội của
CNTB là xấu, phải tránh xa còn CNXH thì toàn
con người nhằm cải biến tự nhiên, xã hội và
màu hồng. Vào giai đoạn này, tất cả những sản
bản thân con người
phẩm hàng
Các hình thức cơ bản của thực tiễn:
hóa cũng như những văn hóa tư tưởng của
CNXH được đề cao tuyệt đối, còn của CNTB + lao động sản xuất vật chất là hình thức thực
thì được cho là sai tiễn cao nhất, là hoạt động trực tiếp tác động
vào tự
lệch, không tốt.
nhiên nhằm tạo ra của cải vật chất cho sự tồn
Sau những năm đổi mới, đất nước ta đã biết
tại và phát triển của xã hội
nhìn nhận và kế thừa chọn lọc những giá trị,
những
+ hoạt động chính trị – xã hội là hoạt động của
con người trực tiếp tác động vào xã hội, cải
biến các
quan hệ xã hội theo hướng tiến độ
+ Hoạt động thực nghiệm khoa học là hoạt
động của các nhà khoa học tác động nhằm làm
cải biến
các quan hệ xã hội theo hướng tiến bộ
Mỗi hình thức hoạt động cơ bản của thực tiễn
có một chức năng quan trọng khác nhau,không
thể thay
thế được cho nhau song giữa chúng có mối
quan hệ chặt chẽ với nhau, tác động qua lại lẫn
nhau
19
- Lý luận: là hệ thống tri thức được khái quát từ
thực tiễn, phản ánh những mối quan hệ bản
chất, những
quy luật của các sự vật, hiện tượng
Để hình thành lí luận, con người phải thông qua
quá trình nhận thức kinh nghiệm, nhận thức
kinh nghiệm
là quá trình quan sát sự lặp đi lặp lại diễn biến
của các sự vật, hiện tượng, kết quả của nhận
thức kinh
nghiệm là tri thức kinh nghiệm. Tri thức kinh
nghiệm bao gồm tri thức kinh nghiệm thông
thường và tri thức
kinh nghiệm khoa học. Tri thức kinh nghiệm
tuy là thành tố của tri thức ở cấp độ thấp nhưng
là cơ sở để
hình thành lí luận
Lý luận có những cấp độ khác nhau tùy phạm
vi phản ánh và vai trò của nó, có thể phân chia
lí luận
thành
+ Lý luận ngành: lí luận khái quát những quy
luật hình thành và phát triển của một ngành, nó
là cơ sở
để sáng tạo tri thức cung như phương pháp luận
cho hoạt động của ngành đó, như lí luận văn
học, nghệ
thuật…
+ Lý luận triết học là hệ thống những quan
niệm chung nhất về thế giới và con người, là
thế giới quan
và phương pháp luận nhận thức và hoạt động
của con người.
*Mối quan hệ biện chứng giữa lí luận và thực
tiễn
- Thực tiễn là cơ sở, là động lực, là mục đích và
tiêu chuẩn của lý luận: lý luận hình thành, phát
triển
xuất phát từ thực tiễn, đáp ứng yêu cầu thực
tiễn.
+ Thực tiễn là cơ sở của lý luận:Thông qua kết
quả hoạt động thực tiễn, kể cả thành công cũng
như
thất bại, con người phân tích cấu trúc, tính chất
và các mối quan hệ của các yếu tố, các điều
kiện trong các
hình thức thực tiễn để hình thành lý luận,. Quá
trình hoạt động thực tiễn còn là cơ sở đẻ bổ
sung và điều
chỉnh những lý luận đã được khái quát. Mặt
khác, hoạt động thực tiễn của con người làm
nảy sinh những
vấn đề mới đòi hỏi quá trình nhận thức phải
tiếp tục giải quyết. Thông qua đó, lý luận được
bổ sung , mở
rộng.
+ Thực tiễn là động lực của lý luận.Hoạt động
của con người là nguồn gốc các cá nhân, hoàn
thiện
các mối quan hệ của con người với tự nhiên,
với xã hội. Lý luận được vận đụng làm phương
pháp cho hoạt
động thực tiễn, mang lại lợi ích cho con người
và càng kích thích con người tiếp tục bám sát
thực tiễn để
khái quát lý luận. Quá trình đó diễn ra không
ngừng trong sự tồn tại của con người, làm cho
lý luận ngày
càng đầy đủ, phong phú và sâu sắc hơn. Qua
đó, thực tiễn thúc đẩy một ngành khoa học mới
ra đời – khoa
học lý luận.
+ Thực tiễn là mục đích của lý luận: Mục đích
chủ yếu của lý luận là nâng cao năng lực hoạt
động
của con người trước hiện thực khách quan để
đưa lại lợi ích cao hoen, thỏa mãn nhu cầu ngày
càng tăng
của cá nhân và xã hội. Tự thân lý luận không
tạo ra những sản phảm đáp ứng nhu cầu của
con người , mà
phải thông qua hoạt động thực tiễn.
+ Thực tiễn là tiêu chuẩn của lý luận. Tính
chân lý của lý luận là sự phù hợp của lý luận
với hiện thực
khách quan và được thực tiễn kiểm nghiệm, là
giá trị phương pháp của lý luận với hoạt động
thực tiễn của
con người. Do đó, mọi lý luận phiải thông qua
thực tiễn kiểm nghiệm.
+ Thực tiễn là tiêu chuẩn chân lý của lý luận
khi thực tiễn đạt đến tình toàn vẹn của nó. Thực
tiễn có
nhiều giai đoạn phát triển khác nhau, chỉ có lý
luận nào phản ánh được tính toàn vẹn của thực
tiễn thì mới
đạt đến chân lý.
- Thực tiễn phải được chỉ đạo bởi lý luận;
ngược lại lý luận phải được vận dụng vào thực
tiễn, tiếp tục bổ
sung và phát triển trong thực tiễn. Lý luận có
thể thúc đẩy tiến trình phát triển của thực tiễn
nếu đó là lý luận
khoa học và ngược lại có thể kìm hãm sự phát
triển của thực tiễn nếu đó là lý luận phản khoa
học, phản
động, lạc hậu.
+Lý luận khoa học sẽ trở thành kim chỉ nam
cho hoạt động thực tiễn. Nó hướng dẫn, chỉ
đạo, soi
sáng cho thực tiễn, vạch ra phương pháp giúp
hoạt động thực tiễn đi tới thành công. Hồ Chí
Minh đã chỉ ra
rằng: "Không có lý luận thì lúng túng như
nhắm mắt mà đi". Lý luận đem lại cho thực tiễn
những tri thức
đúng đắn về những quy luật vận động và phát
triển của thế giới khách quan, giúp con người
xác định đúng
mục tiêu để hành động có hiệu quả hơn, tránh
được những sai lầm, vấp váp. Lý luận khoa học
thâm nhập
vào hoạt động của quần chúng tạo nên sức
mạnh vật chất, điều chỉnh hoạt động thực tiễn,
giúp cho hoạt
động của con người trở nên tự giác, chủ động,
tiết kiệm được thời gian, công sức, hạn chế
những mò mẫm,
tự phát.
+ Lý luận khoa học dự kiến sự vận động và
phát triển của sự vật hiện tượng trong tương lai,
từ đó
chỉ ra phương hướng mới cho sự phát triển.
Con người ngày càng đi sâu khám phá giới tự
nhiên vô cùng vô
tận bằng những phương tiện khoa học hiện đại
thì càng cần có những dự báo đúng đắn. Nếu
dự báo không
đúng sẽ dẫn đến những sai lầm, hậu quả xấu
không thể lường được trong thực tiễn. Vì thế,
chức năng dự
báo tương lai là chức năng quan trọng của lý
luận.
+ Lý luận cách mạng có vai trò to lớn đối với
thực tiễn cách mạng. Lênin cho rằng: "Không
có lý luận
cách mạng thì không thể có phong trào cách
mạng". Mác thì nhấn mạnh: "Lý luận khi thâm
nhập vào quần
chúng thì nó biến thành lực lượng vật chất".
* ý nghĩa phương pháp luận
20
Việc quán triệt nguyên tắc thống nhất giữa lý
luận và thực tiễn có ý nghĩa rất quan trọng,
giúp chúng
ta tránh được bệnh kinh nghiệm cũng như bệnh
giáo điều và rút ra được những quan điểm đúng
đắn trong
nhận thức và cuộc sống.
Trước hết, cần phải quán triệt quan điểm thực
tiễn. Quan điểm này yêu cầu việc nhận thức
phải xuất
phát từ thực tiễn, dựa trên cơ sở thực tiễn, sâu
sát thực tiễn, tổ chức hoạt động thực tiễn để
triển khai lý
luận, phải coi trọng công tác tổng kết thực tiễn
để bổ sung phát triển lý luận. Việc nghiên cứu
lý luận phải
liên hệ với thực tiễn, học đi đôi với hành, tránh
tình trạng quan liêu, bàn giữaấy, sách vở, xa rời
thực tiễn.
Đồng thời cần phải phát huy vai trò của lý luận
đối với thực tiễn. Phát huy vai trò của lý luận
yêu cầu
phải nâng cao trìnhđộ tư duy lý luận, đổi mới
phương pháp tư duy cho toàn Đảng, toàn dân
nghĩa là chuyển
từ tư duy kinh nghiệm sang tư duy lý luận, từ
tư duy siêu hình, duy tâm sang tư duy biện
chứng duy vật; đổi
mới công tác lý luận, hướng công tác lý luận
vào những vấn đề do cuộc sống đặt ra, làm rõ
những căn cứ
khách quan của đường lối chính sáchcủa Đảng.
Nếu coi thường thực tiễn và tách rời lý luận với
thực tiễn thì sẽ dẫn đến sai lầm của bệnh kinh
nghiệmvà bệnh giáo điều.
*Sự vận dụng của Đảng ta đối với vấn đề này
Công cuộc đổi mới chính thức bắt đầu từ việc
Đảng ta thừa nhận và cho phép phát triển kinh
tế hàng
hoá nhiều thành phần, vận hành theo cơ chế thị
trường. Đó là một tất yếu khách quan khi ở vào
thời kỳ quá
độ như ở nước ta hiện nay. Phải dung hoà và
tồn tại nhiều thành phần kinh tế là một tất yếu
do lịch sử để lại
song đưa chúng cùng tồn tại và phát triển mới
là một vấn đề nan giải, khó khăn. Bên cạnh
việc thừa nhận sự
tồn tại của kinh tế tư bản tư nhân, đương nhiên
phải thường xuyên đấu tranh với xu hướng tự
phát tư bản
chủ nghĩa và những mặt tiêu cực trong các
thành phần kinh tế, giải quyết mâu thuẫn tồn tại
trong sản xuất
giữa chúng để cùng phát triển.
Sự nghiệp đổi mới ở nước ta cung cấp một bài
học to lớn về nhận thức. Đó là bài học về quán
triệt quan
điểm thực tiễn - nguyên tắc cơ bản của chủ
nghĩa Mác - Lênin, quan điểm cơ bản và hàng
đầu của triết học
Mác xít. Sự nghiệp đổi mới với tính chất mới
mẻ và khó khăn của nó đòi hỏi phải có lý luận
khoa học soi
sáng. Sự khám phá về lý luận phải trở thành
tiền đề và điều kiện cơ bản làm cơ sở cho sự
đổi mới trong
hoạt động thức tiễn. Tuy nhiên, lý luận không
bỗng nhiên mà có và cũng không thể chờ chuẩn
bị xong xuôi
về lý luận rồi mới tiến hành đổi mới. Hơn nữa,
thực tiễn lại là cơ sở để nhận thức, của lý luận.
Phải qua thực
tiễn rồi mới có kinh nghiệm, mới có cơ sở đề
khái quát thành lý luận.
Vì vậy, quá trình đổi mới ở nước ta chính là
quá trình vừa học vừa làm, vừa làm vừa tổng
kết lý luận,
đúc rút thành quan điểm, thành đường lối để rồi
quay trở lại quá trình đổi mới. Có những điều
chúng ta phải
mò mẫm trong thực tiễn, phải trải qua thể
nghiệm, phải làm rồi mới biết, thậm chí có
nhiều điều phải chờ
thực tiễn. Ví dụ như vấn đè chống lạm phát,
vấn đề khoán trong nông nghiệp, vấn đề phân
phối sản phẩm...
Trong quá trình đó, tất nhiên sẽ không tránh
khỏi việc phải trả giá cho những khuyết điểm,
lệch lạc nhất định.
Câu 12. Phân tích mối quan hệ giữa lực lượng
sản xuất và quan hệ sản xuất (hoặc nội dung cơ
bản
nhất của quy luật chi phối sự phát triển của lịch
sử loài người). Sự vận dụng của Đảng ta đói
với quy
luật này.
1. Khái niệm phương thức sản xuất, lực lượng
sản xuất, quan hệ sản xuất
Phương thức sản xuất là cách thức con người
thực hiện quá trình sản xuất vật chất ở những
giai đoạn
lịch sử nhất định của xã hội loài người. Phương
thức sản xuất chính là sự thống nhất giữa lực
lượng sản
xuất ở một trình độ nhất địnhvà quan hệ sản
xuất tương ứng.
- Lực lượng sản xuất là năng lực thực tiễn cải
biến giới tự nhiên của con người nhằm đáp ứng
nhu cầu
đời sống của mình. Lực lượng sản xuất là sự
kết hợp người lao động và tư liệu sản xuất,
trong đó "lực
lượng sản xuất hàng đầu của toàn thể nhân loại
là công nhân, là người lao động" . Chính người
lao động là
chủ thể của quá trình lao động sản xuất, với sức
mạnh và kỹ năng lao động của mình, sử dụng
tư liệu lao
động, trước hết là công cụ lao động, tác động
vào đối tượng lao động để sản xuất ra của cải
vật chất. Trong
các yếu tố của LLSX, LLSX hàng đầu là người
lao động. Cùng với người lao động, công cụ lao
động cũng là
một yếu tố cơ bản của lực lượng sản xuất, đóng
vai trò quyết định trong tư liệu sản xuất.Trong
sự phát triển
của lực lượng sản xuất, khoa học đóng vai trò
ngày càng to lớn. Sự phát triển của khoa học
gắn liền với sản
xuất và là động lực mạnh mẽ thúc đẩy sản xuất
phát triển
- Quan hệ sản xuất là quan hệ giữa người với
người trong quá trình sản xuất (sản xuất và tái
sản xuất xã
hội). Quan hệ sản xuất gồm ba mặt: quan hệ về
sở hữu đối với tư liệu sản xuất, quan hệ trong
tổ chức và
quản lý sản xuất, quan hệ trong phân phối sản
phẩm sản xuất ra. Quan hệ sản xuất do con
người tạo ra,
nhưng nó hình thành một cách khách quan
trong quá trình sản xuất, không phụ thuộc vào ý
muốn chủ quan
của con người Trong ba mặt của quan hệ sản
xuất, quan hệ sở hữu về tư liệu sản xuất là quan
hệ xuất phát,
quan hệ cơ bản, đặc trưng cho quan hệ sản xuất
trong từng xã hội, quyết định quan hệ về tổ
chức quản lý
sản xuất, quan hệ phân phối sản phẩm cũng
như các quan hệ xã hội khác. Quan hệ tổ chức
và quản lý sản
xuất trực tiếp tác động đến quá trình sản xuất,
đến việc tổ chức, điều khiển quá trình sản xuất.
Nó có thể
thúc đẩy hoặc kìm hãm quá trình sản xuất.
Quan hệ về phân phối sản phẩm sản xuất ra
mặc dù do quan hệ
sở hữu về tư liệu sản xuất và quan hệ tổ chức
quản lý sản xuất chi phối, song nó kích thích
trực tiếp đến lợi
21
ích của con người, nên nó tác động đến thái độ
của con người trong lao động sản xuất, và do
đó có thể thúc
đẩy hoặc kìm hãm sản xuất phát triển.
2. Mối quan hệ giữa LLSX và QHSX
Lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất là hai
mặt của phương thức sản xuất, chúng tồn tại
không
tách rời nhau, tác động qua lại lẫn nhau một
cách biện chứng, tạo thành quy luật sự phù hợp
của quan hệ
sản xuất với trình độ phát triển của lực lượng
sản xuất - quy luật cơ bản nhất của sự vận
động, phát triển xã
hội. Lực lượng sản xuất quyết định quan hệ sản
xuất, nhưng quan hệ sản xuất cũng có tính độc
lập tương
đối và tác động trửo lại sự phát triển của lực
lượng sản xuất. Quan hệ sản xuất quyết định
mục đích của sản
xuất, tác động đến thái độ của con người trong
lao động sản xuất, đến tổ chức phân công lao
động xã hội,
đến phát triển và ứng dụng khoa học công
nghệ… do đó tác động đến sự phát triển của
lực lượng sản xuất.
Quan hệ sản xuất phù hợp sẽ thúc đẩy sự phát
triển của lực lượng sản xuất, ngược lại sẽ kìm
hãm. Và khi
quan hệ sản xuất kìm hãm sự phát triển của lực
lượng sản xuất thì theo quy luật chung, quan hệ
sản xuất cũ
sẽ được thay thế bằng quan hệ sản xuất mới
phù hợp để thúc đẩy lực lượng sản xuất phát
triển.
Sự phát triển của LLSX bắt nguồn từ đòi hỏi
khách quan của sự phát triển xã hội là phải
không ngừng
phát triển sản xuất, nâng cao năng suất lao
động. Sự phát triển đó được đánh dấu bằng
trình độ của
LLSX.Trình độ lực lượng sản xuất biểu hiện ở
trình độ của công cụ lao động, trình độ, kinh
nghiệm và kỹ
năng lao động của con người, trình độ tổ chức
và phân công lao động xã hội, trình độ ứng
dụng khoa học
vào sản xuất.
Gắn liền với trình độ của lực lượng sản xuất là
tính chất của lực lượng sản xuất. Khi sản xuất
dựa trên
công cụ thủ công, phân công lao động kém phát
triển thì lực lượng sản xuất chủ yếu có tính chất
cá nhân.
Khi sản xuất đạt tới trình độ cơ khí, hiện đại,
phân công lao động xã hội phát triển thì lực
lượng sản xuất có
tính chất xã hội hóa. Sự vận động, phát triển
của lực lượng sản xuất quyết định và làm thay
đổi quan hệ sản
xuất cho phù hợp với nó. Khi một phương thức
sản xuất mới ra đời, khi đó quan hệ sản xuất
phù hợp với
trình độ phát triển của lực lượng sản xuất. Sự
phù hợp của quan hệ sản xuất với trình độ phát
triển của lực
lượng sản xuất là một trạng thái mà trong đó
quan hệ sản xuất là "hình thức phát triển" của
lực lượng sản
xuất. Trong trạng thái đó, tất cả các mặt của
quan hệ sản xuất đều "tạo địa bàn đầy đủ" cho
lực lượng sản
xuất phát triển.
Sự phát triển của lực lượng sản xuất đến một
trình độ nhất định làm cho quan hệ sản xuất từ
chỗ phù
hợp trở thành không phù hợp với sự phát triển
của lực lượng sản xuất. Khi đó, quan hệ sản
xuất trở thành
"xiềng xích" của lực lượng sản xuất, kìm hãm
lực lượng sản xuất phát triển. Yêu cầu khách
quan của sự
phát triển lực lượng sản xuất tất yếu dẫn đến
thay thế quan hệ sản xuất cũ bằng quan hệ sản
xuất mới phù
hợp với trình độ phát triển mới của lực lượng
sản xuất để thúc đẩy lực lượng sản xuất tiếp tục
phát triển.
Thay thế quan hệ sản xuất cũ bằng quan hệ sản
xuất mới cũng có nghĩa là phương thức sản
xuất cũ mất đi,
phương thức sản xuất mới ra đời thay thế.
- Quan hệ sản xuất cũng có tính độc lập tương
đối và tác động trở lại sự phát triển của lực
lượng sản
xuất. Quan hệ sản xuất quy định mục đích của
sản xuất, tác động đến thái độ của con người
trong lao động
sản xuất, đến tổ chức phân công lao động xã
hội, đến phát triển và ứng dụng khoa học và
công nghệ, v.v. và
do đó tác động đến sự phát triển của lực lượng
sản xuất.
Quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát
triển của lực lượng sản xuất là động lực thúc
đẩy lực lượng
sản xuất phát triển. Ngược lại, quan hệ sản xuất
lỗi thời, lạc hậu hoặc "tiên tiến" hơn một cách
giả tạo so với
trình độ phát triển của lực lượng sản xuất sẽ
kìm hãm sự phát triển của lực lượng sản xuất.
Quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ
phát triển của lực lượng sản xuất là quy luật
phổ biến tác
động trong toàn bộ tiến trình lịch sử nhân loại.
Sự thay thế, phát triển của lịch sử nhân loại từ
chế độ công
xã nguyên thuỷ, qua chế độ chiếm hữu nô lệ,
chế độ phong kiến, chế độ tư bản chủ nghĩa và
đến xã hội
cộng sản tương lai là do sự tác động của hệ
thống các quy luật xã hội, trong đó quy luật
quan hệ sản xuất
phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng
sản xuất là quy luật cơ bản nhất.
3. Sự vận dụng của Đảng ta
Giai đoạn 76-86:
Đường lối kinh tế chủ đạo của Việt Nam từ
thời kỳ này là công nghiệp hóa xã hội chủ
nghĩa, xây dựng
chế độ làm chủ tập thể xã hội chủ nghĩa của
nhân dân lao động. Công nghiệp nặng được ưu
tiên phát triển.
Các thành phần kinh tế phi xã hội chủ nghĩa
được cải tạo, kinh tế quốc doanh giữ vai trò chủ
đạo trong nền
kinh tế quốc dân và được phát triển ưu tiên Nhà
nước lãnh đạo nền kinh tế quốc dân theo kế
hoạch thống
nhất.
Hội nhập kinh tế thông qua triển khai các hiệp
định hợp tác với các nước xã hội chủ nghĩa, đặc
biệt là
trong khuôn khổ Hội đồng Tương trợ Kinh tế
từ năm 1978.Thời kỳ này được nhắc đến với
danh từ "bao
cấp". Nền kinh tế hoạt động theo cơ chế tập
trung kế hoạch hóa. Nhà nước lên kế hoạch cho
mọi hoạt động
kinh tế, các xí nghiệp nhà máy cứ theo kế
hoạch nhà nước mà làm. Thành phần kinh tế tư
nhân bị cấm.
Nông dân làm việc trong các hợp tác xã.
Từ năm 1976 đến 1980, thu nhập quốc dân tăng
rất chậm, thu nhập quốc dân bình quân đầu
người bị sụt
giảm. Kết quả này do nhiều nguyên nhân trong
đó có cả “do khuyết điểm, sai lầm của các cơ
quan Đảng và
Nhà nước ta từ trung ương đến cơ sở về lãnh
đạo và quản lý kinh tế, quản lý xã hội”[18] dẫn
tới "chủ quan,
nóng vội, đề ra những nhiệm vụ và chỉ tiêu của
kế hoạch nhà nước quá cao so với khả năng,
những chủ
22
trương sản xuất, xây dựng, phân phối, lưu
thông thiếu căn cứ xác đáng, dẫn đến lãng phí
lớn về sức người,
sức của; ... rất bảo thủ, trì trệ trong việc chấp
hành đường lối của Đảng và nhiều nghị quyết
của Trung
ương, trong việc đánh giá và vận dụng những
khả năng về nhiều mặt của đất nước.... kéo dài
cơ chế quản
lý quan liêu bao cấp với cách kế hoạch hóa gò
bó, cứng nhắc, không đề cao trách nhiệm và
mở rộng quyền
chủ động cho cơ sở, địa phương và ngành, và
cũng không tập trung thích đáng những vấn đề
mà Trung
ương cần và phải quản lý... duy trì quá lâu một
số chính sách kinh tế không còn thích hợp, cản
trở sản xuất
và không phát huy nhiệt tình cách mạng và sức
lao động sáng tạo của những người lao động...
chưa nhạy
bén trước những chuyển biến của tình hình,
thiếu những biện pháp có hiệu quả. Hậu quả
nghiêm trọng phải
kể hai cuộc đổi tiền năm 1975 (do Cộng hòa
Miền Nam Việt Nam thực hiện) và đổi tiền
năm 1978 trên toàn
quốc để thực thi "đánh tư sản mại bản", làm
cạn kiệt tiết kiệm vốn liếng của người dân và
làm xáo trộn kinh
tế trầm trọng.
Giai đoạn 86 đến nay:
Là thời kỳ chuyển tiếp của nền kinh tế Việt
Nam. "Đảng và Nhà nước ta chủ trương thực
hiện nhất
quán và lâu dài chính sách phát triển nền kinh
tế hàng hóa nhiều thành phần vận động theo cơ
chế thị
trường có sự quản lý của Nhà nước theo định 2
hướng xã hội chủ nghĩa; đó chính là nền kinh tế
thị trường
định hướng xã hội chủ nghĩa" . Theo quan điểm
của Đảng ta, "kinh tế thị trường định hướng xã
hội chủ
nghĩa có nhiều hình thức sở hữu, nhiều thành
phần kinh tế, trong đó kinh tế nhà nước giữ vai
trò chủ đạo;
kinh tế nhà nước cùng với kinh tế tập thể ngày
càng trở thành nền tảng vững chắc" .Xây dựng
và phát triển
nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ
nghĩa vừa phù hợp với xu hướng phát triển
chung của nhân
loại, vừa phù hợp với yêu cầu phát triển của lực
lượng sản xuất ở nước ta; với yêu cầu của quá
trình xây
dựng nền kinh tế độc lập, tự chủ kết hợp với
chủ động hội nhập kinh tế quốc tế.
Nước ta tiến lên chủ nghĩa xã hội từ một nền
kinh tế phổ biến là sản xuất nhỏ, lao động thủ
công là phổ
biến. Chính vì vậy, chúng ta phải tiến hành
công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Trong thời đại
ngày nay, công
nghiệp hóa phải gắn liền với hiện đại hóa.
Công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở nước ta là
nhằm xây dựng cơ
sở vật chất kỹ thuật cho chủ nghĩa xã hội. Đó là
nhiệm vụ trung tâm trong suốt thời kỳ quá độ
tiến lên chủ
nghĩa xã hội ở nước ta.
Câu 13. Phân tích mối quan hệ biện chứng giữa
cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng?Sự vận
dụng của Đảng ta đói với quy luật này.
1. Khai niệm CSHT và KTTT
- Cơ sở hạ tầng là toàn bộ những quan hệ sản
xuất hợp thành cơ cấu kinh tế của một xã hội
nhất định.
Cơ sở hạ tầng của một xã hội cụ thể bao gồm
quan hệ sản xuất thống trị, quan hệ sản xuất tàn
dư của xã
hội cũ và quan hệ sản xuất mầm mống của xã
hội tương lai. Trong đó, quan hệ sản xuất thống
trị bao giờ
cũng giữ vai trò chủ đạo, chi phối các quan hệ
sản xuất khác, nó quy định xu hướng chung của
đời sống
kinh tế - xã hội. Bởi vậy, cơ sở hạ tầng của một
xã hội cụ thể được đặc trưng bởi quan hệ sản
xuất thống trị
trong xã hội đó.
- Kiến trúc thượng tầng là toàn bộ những quan
điểm chính trị, pháp quyền, triết học, đạo đức,
tôn giáo,
nghệ thuật, v.v. cùng với những thiết chế xã hội
tương ứng như nhà nước, đảng phái, giáo hội,
các đoàn thể
xã hội, v.v. được hình thành trên cơ sở hạ tầng
nhất định. Mỗi yếu tố của kiến trúc thượng tầng
có đặc điểm
riêng, có quy luật vận động phát triển riêng,
nhưng chúng liên hệ với nhau, tác động qua lại
lẫn nhau và đều
hình thành trên cơ sở hạ tầng. Song, mỗi yếu tố
khác nhau có quan hệ khác nhau đối với cơ sở
hạ tầng. Có
những yếu tố như chính trị, pháp luật có quan
hệ trực tiếp với cơ sở hạ tầng; còn những yếu tố
như triết
học, tôn giáo, nghệ thuật chỉ quan hệ gián tiếp
với nó
2. Quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và
kiến trúc thượng tầng
2.1 Vai trò quyết định của cơ sở hạ tầng đối với
kiến trúc thượng tầng
Cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng là hai
mặt của đời sống xã hội, chúng thống nhất biện
chứng với
nhau, trong đó cơ sở hạ tầng đóng vai trò quyết
định đối với kiến trúc thượng tầng. Vai trò
quyết định của cơ
sở hạ tầng đối với kiến trúc thượng tầng trước
hết thể hiện ở chỗ: Mỗi cơ sở hạ tầng sẽ hình
thành nên một
kiến trúc thượng tầng tương ứng với nó. Tính
chất của kiến trúc thượng tầng là do tính chất
của cơ sở hạ
tầng quyết định. Trong xã hội có giai cấp, giai
cấp nào thống trị về kinh tế thì cũng chiếm địa
vị thống trị về
mặt chính trị và đời sống tinh thần của xã hội.
Các mâu thuẫn trong kinh tế, xét đến cùng,
quyết định các
mâu thuẫn trong lĩnh vực chính trị tư tưởng;
cuộc đấu tranh giai cấp về chính trị tư tưởng là
biểu hiện những
đối kháng trong đời sống kinh tế. Tất cả các
yếu tố của kiến trúc thượng tầng như nhà nước,
23
pháp quyền,
triết học, tôn giáo, v.v. đều trực tiếp hay gián
tiếp phụ thuộc vào cơ sở hạ tầng, do cơ sở hạ
tầng quyết định.
hoặc có những yếu tố vẫn được kế thừa trong
Vai trò quyết định của cơ sở hạ tầng đối với xã hội mới. Trong xã hội có giai cấp, sự thay
kiến trúc thượng tầng còn thể hiện ở chỗ: cơ sở đổi đó phải
hạ tầng
thông qua đấu tranh giai cấp, thông qua cách
thay đổi thì sớm hay muộn, kiến trúc thượng mạng xã hội.
tầng cũng thay đổi theo. Quá trình đó diễn ra
2.2. Tác động trở lại của kiến trúc thượng tầng
không chỉ trong
đối với cơ sở hạ tầng
giai đoạn thay đổi từ hình thái kinh tế - xã hội
Tuy cơ sở hạ tầng quyết định kiến trúc thượng
này sang hình thái kinh tế - xã hội khác, mà còn
tầng, kiến trúc thượng tầng phù hợp với cơ sở
diễn ra ngay
hạ tầng,
nhưng đó không phải là sự phù hợp một cách
giản đơn, máy móc. Toàn bộ kiến trúc thượng
tầng, cũng như
trong bản thân mỗi hình thái kinh tế - xã hội.
các yếu tố cấu thành nó đều có tính độc lập
Sự thay đổi cơ sở hạ tầng dẫn đến làm thay đổi
tương đối trong quá trình vận động phát triển
kiến trúc thượng tầng diễn ra rất phức tạp.
và tác động một
Trong đó, có
cách mạnh mẽ đối với cơ sở hạ tầng. Tất cả các
những yếu tố của kiến trúc thượng tầng thay
yếu tố cấu thành kiến trúc thượng tầng đều có
đổi nhanh chóng cùng với sự thay đổi cơ sở hạ
tác động
tầng như chính
đến cơ sở hạ tầng. Tuy nhiên, mỗi yếu tố khác
trị, pháp luật, v.v.. Trong kiến trúc thượng tầng,
nhau có vai trò khác nhau, có cách thức tác
có những yếu tố thay đổi chậm như tôn giáo,
động khác nhau.
nghệ thuật, v.v.
Trong xã hội có giai cấp, nhà nước là yếu tố có
tác động mạnh nhất đối với cơ sở hạ tầng vì đó
là bộ máy
bạo lực tập trung của giai cấp thống trị về kinh
tế. Các yếu tố khác của kiến trúc thượng tầng
như triết học,
đạo đức, tôn giáo, nghệ thuật, v.v. cũng đều tác
động đến cơ sở hạ tầng, nhưng chúng đều bị
nhà nước,
pháp luật chi phối.
Chức năng xã hội cơ bản của kiến trúc thượng
tầng thống trị là xây dựng, bảo vệ và phát triển
cơ sở hạ
tầng đã sinh ra nó, chống lại mọi nguy cơ làm
suy yếu hoặc phá hoại chế độ kinh tế đó. Một
giai cấp chỉ có
thể giữ vững được sự thống trị về kinh tế chừng
nào xác lập và củng cố được sự thống trị về
chính trị, tư
tưởng.
Sự tác động của kiến trúc thượng tầng đối với
cơ sở hạ tầng diễn ra theo hai chiều. Nếu kiến
trúc thượng
tầng tác động phù hợp với các quy luật kinh tế
khách quan thì nó là động lực mạnh mẽ thúc
đẩy kinh tế phát
triển; nếu tác động ngược lại, nó sẽ kìm hãm
phát triển kinh tế, kìm hãm phát triển xã hội.
3. Vận dụng của Đảng ta
Cơ sở hạ tầng trong thời kỳ quá độ ở nước ta
bao gồm các thành phần kinh tế, các kiểu tổ
chức kinh
tế, các kiểu quan hệ sản xuất gắn liền với các
hình thức sở hữu khác nhau, thậm chí đối lập
nhau, cùng tồn
tại trong một cơ cấu kinh tế quốc dân thống
nhất.
Tương ứng với sự đồng nhất về bản chất kinh
tế là sự tác động của nhiều hệ thống quy luật
kinh tế.
Hệ thống quy luật kinh tế xã hội chủ nghĩa; hệ
thống quy luật kinh tế của nền sản xuất hàng
hóa nhỏ và hệ
thống quy luật kinh tế tư bản chủ nghĩa. Định
hướng xã hội chủ nghĩa đối với nền kinh tế
hàng hóa nhiều
thành phần là Nhà nước xã hội chủ nghĩa tạo ra
một hành lang pháp lý, tạo điều kiện cho sự
phát triển của
các thành phần kinh tế, đồng thời Nhà nước sử
dụng tổng thể các biện pháp - trong đó biện
pháp kinh tế là
quan trọng nhất - nhằm từng bước xã hội hóa
nền sản xuất. Kinh tế Nhà nước không ngừng
được củng cố
và phát triển cả về chất và về lượng ở những vị
trí nòng cốt của nền kinh tế.
Về kiến trúc thượng tầng, Đảng ta khẳng định:
Lấy chủ nghĩa Mác-Lê nin và tư tưởng Hồ Chí
Minh
làm kim chỉ nam cho mọi hành động của toàn
Đảng, toàn dân ta. Nội dung cốt lõi của chủ
nghĩa Mác-Lênin
và tư tưởng Hồ Chí Minh là tư tưởng về sự giải
phóng con người khỏi chế độ bóc lột thoát khỏi
nỗi nhục của
mình là đi làm thuê bị đánh đập, lương ít. Bởi
vậy, trong sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội
của nhân dân
ta, việc giáo dục truyền bá chủ nghĩa Mác-
Lênin tư tưởng Hồ Chí Minh trở thành tư tưởng
chủ đạo trong đời
sống tinh thần của xã hội là việc làm thường
xuyên, liên tục của cuộc cách mạng xã hội chủ
nghĩa trên lĩnh
vực kiến trúc thượng tầng.
Xây dựng hệ thống chính trị, xã hội chủ nghĩa
mang bản chất giai cấp công nhân, do Đảng
cộng sản
lãnh đạo đảm bảo cho nhân dân là người chủ
thực sự của xã hội. Toàn bộ quyền lực của xã
hội thuộc về
nhân dân thực hiện dân chủ xã hội chủ nghĩa
đảm bảo phát huy mọi khả năng sáng tạo, tích
cực chủ động
của mọi cá nhân. Trong cương lĩnh xây dựng
đất nước thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội,
Đảng ghi rõ:
”xây dựng nhà nước xã hội chủ nghĩa, nhà
nước của dân, do dân và vì dân, liên minh giai
cấp công nhân
với giai cấp nông dân và tầng lớp trí thức làm
nền tảng, do Đảng cộng sản lãnh đạo”. Như
vậy, tất cả các tổ
chức, bộ máy tạo thành hệ thống chính trị - xã
hội kkhông tồn tại như một mục đích tư nhân
mà vì phục vụ
con người, thực hiện cho được lợi ích và quyền
lợi thuộc về nhân dân lao động.
Mỗi bước phát triển của cơ sở hạ tầng và kiến
trúc thượng tầng là một bước giải quyết mâu
thuẫn
giữa chúng. Việc phát triển và củng cố cơ sở hạ quan trọng nhất.
tầng điều chỉnh và củng cố các bộ phận của
- Khái niệm ý thức xã hội dùng để chỉ toàn bộ
kiến trúc
phương diện sinh hoạt tinh thần của xã hội, nảy
thượng tầng là một quá trình diễn ra trong suốt sinh từ tồn
thời kỳ quá độ.
tại xã hội và phản ánh tồn tại xã hội trong
Câu 14: Phân tích làm rõ tính độc lập tương đối những giai đoạn phát triển nhất định.
của đời sống tinh thần đối với đời sống vật chất
Ý thức xã hội và ý thức cá nhân có quan hệ với
của
nhau nhưng không đồng nhất với nhau.
xã hội. Ý nghĩa phương pháp luận được rút ra
2. Mối quan hệ biện chứng giữa tồn tại xã hội
từ đó?
và ý thức xã hội
1. Khái niệm tồn tại xã hội và ý thức xã hội
- Khái niệm tồn tại xã hội dùng để chỉ phương
24
diện sinh hoạt vật chất và các điều kiện sinh
hoạt vật chất
Tồn tại xã hội quyết định ý thức xã hội
của xã hội. Tồn tại xã hội quyết định nội dung của ý thức
xã hội; nội dung của ý thức xã hội là sự phản
Các yếu tố cấu thành tồn tại xã hội gồm:
ánh tồn tại xã
phương thức sản xuất vật chất các yếu tố thuộc
điều kiện tự hội .C.Mác và Ph.Ăngghen đã chứng minh rằng
tồn tại xã hội thế nào thì ý thức xã hội thế ấy,
nhiên, hoàn cảnh địa lý, dân cư. Các yếu tố đó
đời sống tinh
tồn tại trong mối quan hệ thống nhất biện
chứng, tác động thần của xã hội hình thành và phát triển trên cơ
sở đời sống vật chất, do đó không thể tìm
lẫn nhau tạo thành điều kiện sinh tồn và phát
nguồn gốc của tư
triển của xã hội, trong đó phương thức sản xuất
vật chất là tưởng, tâm lý xã hội trong bản thân nó mà phải
tìm trong hiện thực vật chất.
Ý thức xã hội là sự phản ánh đối với tồn tại xã
hội và phụ thuộc vào tồn tại xã hội. Ở những
thời kỳ lịch
sử khác nhau, điều kiện đời sống vật chất khác
nhau thì ý thức xã hội cũng khác nhau. Mỗi khi
tồn tại xã hội
(nhất là phương thức sản xuất) biến đổi thì
những tư tưởng và lý luận xã hội, những quan
điểm về chính trị,
pháp quyền, triết học, đạo đức, văn hóa, nghệ
thuật... tất yếu sẽ biến đổi theo.
Tồn tại xã hội quyết định sự biến đổi của ý thức
xã hội. Khi tồn tại xã hội nhất là phương thức
sản xuất
thay đổi thì ý thức xã hội cũng thay đổi theo; sự
biến đổi của ý thức xã hội là sự phản ánh đối
với sự biến đổi
của tồn tại xã hội. Sự biến đổi của một thời đại
nào đó sẽ không thể giải thích được nếu chỉ căn
cứ vào ý
thức của thời đại đó. Theo C.Mác: “ ...không
thể nhận định về một thời đại đảo lộn như thế
căn cư vào ý
thức của thời đại đó. Trái lại, phải giải thích ý
thức ấy bằng những mâu thuẫn của đời sống
vật chất, bằng
sự xung đột hiện có giữa các lực lượng sản xuất
xã hội và những quan hệ sản xuất xã
hội”(C.Mác và
Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb Chính trị Quốc
gia, Hà Nội, 1995, t.3, tr.15.).
Quan điểm duy vật lịch sử về nguồn gốc của ý
thức xã hội cũng chỉ ra rằng tồn tại xã hội quyết
định ý
thức xã hội không phải một cách giản đơn, trực
tiếp mà thường thông qua các khâu trung gian.
Không phải
bất cứ tưtưởng, quan niệm, hình thái ý thức xã
hội nào cũng phản ánh rõ ràng và trực tiếp
những quan hệ
kinh tế của thời đại, nhưng nếu xét đến cùng thì
các mối quan hệ kinh tế bao giờ cũng được
phản ánh bằng
cách này hay cách khác trong các tư tưởng ấy.
Tính độc lập tương đối của ý thức xã hội
Triết học Mác - Lênin khẳng định tồn tại xã hội
quyết định ý thức xã hội, nhưng cũng khẳng
định ý thức
xã hội có tính độc lập tương đối so với tồn tại
xã hội. Tính độc lập tương đối của ý thức xã
hội được xem xét
trong quan hệ biện chứng với tồn tại xã hội,
vẫn do tồn tại xã hội quyết định, nhưng ý thức
xã hội có quy luật
vận động nội tại riêng và luôn tác động mạnh
mẽ trở lại tồn tại xã hội. Tính độc lập tương đối
của ý thức xã
hội được biểu hiện trên những đặc điểm cơ bản
sau :
Thứ nhất, ý thức xã hội thường lạc hậu so với
tồn tại xã hội
Tồn tại xã hội quyết định ý thức xã hội, do đó
khi tồn tại xã hội biến đổi thì ý thức xã hội
cũng biến đổi theo.
Tuy nhiên, không phải trong mọi trường hợp,
sự biến đổi của tồn tại xã hội đều ngay lập tức
dẫn đến sự biến
đổi của ý thức xã hội. Trong nhiều trường hợp,
ý thức xã hội có thể tồn tại lâu dài ngay cả khi
tồn tại xã hội
đã thay đổi. Điều đó là do:
- Ý thức xã hội là sự phản ánh tồn tại xã hội
nên ý thức xã hội chỉ có thể biến đổi sau khi có
sự biến đổi của
tồn tại xã hội.
- Do sức mạnh của thói quen, truyền thống, tập
quán và do tính bảo thủ của một số hình thái ý
thức xã hội.
- Ý thức xã hội luôn gắn với lợi ích của những
nhóm, những tập đoàn người, những giai cấp
nhất định trong xã hội. Vì vậy, những tư tưởng
cũ, lạc hậu thường được các lực lượng xã hội
phản tiến bộ cố tình duy trì để bảo vệ lợi ích
của mình.
→ Trong sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội
ở nước ta hiện nay phải thường xuyên tăng
cường công tác tư tưởng; kiên trì đấu tranh xoá
bỏ các tàn dư tư tưởng, ý thức lạc hậu. Mặt
khác, phải kiên quyết đấu tranh làm thất bại các
âm mưu chống phá của các thế lực thù địch về
mặt tư tưởng, làm cho chủ nghĩa Mác Lênin và
tư tưởng Hồ Chí Minh giữ vị trí chủ đạo trong
đời sống tinh thần của nhân dân ta.
Thứ hai, ý thức xã hội có thể vượt trước tồn tại
xã hội: chủ nghĩa duy vật lịch sử thừa nhận
trong điều kiện nhất định tư tưởng con người
có thể vượt trước tồn tại xã hội. Tính phản ánh
vượt trước của ý thức xã hội chỉ xuất hiện ở
một bộ phận những tư tưởng khoa học, tiên
tiến. Những tư tưởng này có khả năng phản ánh
sự vận động, phát triển của sự vật, hiện tượng
trong tương lai và hình thành các dự báo khoa
học.
Thứ ba, ý thức xã hội có tính kế thừa trong sự
phát triển của nó: Lịch sử phát triển của đời
sống tinh thần của xã hội cho thấy ý thức xã hội
của một xã hội có thể kế thừa những giá trị của
ý thức xã hội của các xã hội trước đó. Tính kế
thừa trong sự phát triển của ý thức xã hội cho
phép thế hệ sau tiếp thu thành quả của thế hệ
trước và vận dụng vào thực tiễn mới để phát
triển cao hơn. Chủ nghĩa Mác - Lênin đã kế
thừa và phát triển những tinh hoa tư tưởng nhân
loại, trực tiếp nhất là triết học cổ điển Đức,
kinh tế chính trị học cổ điển Anh, chủ nghĩa xã
hội không tưởng Pháp.
Thứ tư, sự tác động qua lại giữa các hình thái ý
thức xã hội trong sự phát triển của chúng. Ý
thức xã hội được biểu hiện dưới nhiều hình thái
cụ thể khác nhau, mỗi hình thái phản ánh các
mặt khác nhau của đời sống vật chất xã hội và
mỗi hình thái có phương thức phản ánh riêng,
có chức năng xã hội nhất định. Các hình thái ý
thức xã hội này luôn tác động lẫn nhau và sự
tác động này phản ánh quy luật nội tại trong
quá trình phát triển của ý thức xã hội.
Thứ năm, ý thức xã hội có khả năng tác động
trở lại tồn tại xã hội, nhất là ý thức tư tưởng
tiến bộ góp phần to lớn vào thúc đẩy tồn tại xã
hội phát triển, ngược lại ý thức xã hội lạc hậu,
phản tiến bộ có thể kìm hãm sự phát triển của
tồn tại xã hội.