ΤΟ ΘΕΑΤΡΙΚΟ

ΠΡΟΣΩΠΕΙΟ
στο αρχαίο ελληνικό
θέατρο του 5ου αιώνα π.Χ.

Γενικές εισαγωγικές παρατηρήσεις

• Καμία γνήσια θεατρική μάσκα δεν σώζεται:
τα προσωπεία, τα οποία κατασκεύαζε ο
σκευοποιός, ήταν φτιαγμένα από φθαρτά υλικά.
• Ό,τι έχουμε είναι αναπαραστάσεις μασκών σε
διάφορα είδη τέχνης (ζωγραφική, πλαστική,
μικροτεχνία κτλ).
• Οι αναπαραστάσεις αυτές είχαν κυρίως
διακοσμητικό, αναμνηστικό και αναθηματικό
χαρακτήρα.
 Το πρωτογενές προσωπείο
• Σύμφωνα με την παράδοση,
η μάσκα αποτέλεσε
καινοτομία του Θέσπιδος,
της θρυλικής εκείνης μορφής,
που τοπο-θετείται στις
απαρχές του ιδίου του
θεάτρου.
• Η παράδοση εντοπίζει εδώ
τρεις διαφορετικές μορφές
πρωτογενούς «προσωπείου»
και τις παρουσιάζει, κατά την
Περιπατητική παράδοση, ως
τρία διαδοχικά εξελικτικά
στάδια: Nino Pisano (14ος αιώνας)
« Το άρμα του Θέσπιδος»

Το πρωτογενές προσωπείο
(α) Το ψιμύθιον: στρώση του
προσώπου με λευκή βαφή ή με μια
πρασινωπή ουσία που ονομάζεται
βατράχιον
(β) Η ἀνδράχνη (μεταμφίεση με
αντράκλα)
γ) Εισαγωγή «κανονικού»
προσωπείου, δηλαδή μιας ειδικής
φορητής κατασκευής φτιαγμένη από
σκληρό λινό ύφασμα.

 Στην πραγματικότητα, όποια και αν

ήταν η μορφή του πρωτογενούς
προσωπείου, συνάγεται ότι στο Γραμματόσημο που εκδόθηκε για τον
αρχαίο ελληνικό θέατρο υπήρχε εορτασμό των 2500 ετών θεάτρου και
εξαρχής κάποια μορφή μάσκας (κάτι παρουσιάζει το άρμα του Θέσπιδος
που δεν είναι αυτονόητο: σε άλλες
μορφές μιμητικής τέχνης, όπως στον
ίδιο τον διθύραμβο ή σε διάφορες
φαλλικές τελετουργίες, δεν υπήρχε
προσωπείο).
 ΤΟ ΘΕΑΤΡΙΚΟ ΠΡΟΣΩΠΕΙΟ ΣΤΗΝ
ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΟΥ 5ΟΥ ΑΙΩΝΑ

Το προσωπείο στην τραγωδία

του 5ου αιώνα
• Στην τραγωδία και την κωμωδία
του 5ου αιώνα, το προσωπείο έχει
τη μορφή τεχνητής «κεφαλής»
φυσικού μεγέθους (καλύπτει
δηλαδή πλήρως το κεφάλι του
ηθοποιού και μπροστά και πίσω).
Αττική μελανόμορφη οινοχόη (ca. 470 π.Χ)
• Είναι φτιαγμένο από σκληρό λινό
ύφασμα, ειδικά επεξεργασμένο.
• Τα χαρακτηριστικά του προσώπου
αποδίδονται με τρόπο νατου-
ραλιστικό και παρέχουν βασικές
πληροφορίες κυρίως για την
ηλικία και το κοινωνικό στάτους
του χαρακτήρα.
• Η μάσκα περιλαμβάνει και
περούκα. Ανάκληση χθόνιας θεότητας από χορό (περί το 490 π.Χ.)
 Το προσωπείο στην τραγωδία
του 5ου αιώνα
• Η έκφραση είναι απροσδιόριστη
ή ουδέτερη: με τον τρόπο αυτό η
μάσκα αποκτά μεγάλη εκφρα-
στικότητα, αφού ο ηθοποιός
«γράφει» την έκφραση με τη
φωνή και την κίνηση του
σώματός του.
• Το τραγικό προσωπείο του 5ου
αιώνα περιλαμβάνει μικρό
αριθμό τύπων (νέος άνδρας,
γέρος, νέα και ηλικιωμένη
γυναίκα).
• Η τυποποίηση όμως είναι
στοιχειώδης: τα προσωπεία είναι
εν πολλοίς μοναδικά ακόμη.

ΣΑΤΥΡΙΚΟ ΔΡΑΜΑ
• Τα προσωπεία του σατυρικού
δράματος ακολουθούσαν τους τύπους
της τραγωδίας, με την προφανή
εξαίρεση των σατύρων και των
σιληνών, που απουσίαζαν από τη
«μεγάλη αδελφή».

•Καθώς το σατυρικό
δράμα παρουσίαζε
συχνά τέρατα,
δαίμονες και άλλες
παρόμοιες μορφές,
στο είδος αυτά τα
άπαξ προσωπεία Λεπτομέρεια από το περίφημο Αγγείο του
(τα λεγόμενα Προνόμου, που παρουσιάζει ολόκληρο τον
θίασο ενός σατυρικού δράματος
ἔκσκευα πρόσωπα)
Παπποσιληνός είχαν ιδιαίτερη
θέση.
 Το προσωπείο στην τραγωδία
προς το τέλος του 5ου αιώνα
• Προς το τέλος του 5ου αιώνα Εκδοχές του όγκου: η μάσκα
που κρατά η Μούσα είναι
διαμορφώνεται στο τραγικό μια από τις πρωιμότερες
προσωπείο ο λεγόμενος ΟΓΚΟΣ. ενδείξεις για την εισαγωγή
του όγκου στο θέατρο
• Πρόκειται για επέκταση της μάσκας
σε ύψος, ουσιαστικά για προσθήκη
διακοσμητικής προέκτασης στην
κόμμωση, που έχει σχήμα λάμδα.
• Ο όγκος, ο οποίος σταδιακά ψηλώνει
ολοένα και περισσότερο, είναι η
πρώτη κίνηση του τραγικού
προσωπείου προς την κατεύθυνση
του μνημειώδους και εν τέλει του
μη ρεαλιστικού.
• Όγκο δεν έχουν ποτέ οι μάσκες των
μελών του χορού, καθώς και οι
μάσκες οποιουδήποτε χαρακτήρα
στο σατυρικό δράμα.

ΤΟ ΘΕΑΤΡΙΚΟ ΠΡΟΣΩΠΕΙΟ ΣΤΗΝ

ΚΩΜΩΔΙΑ ΤΟΥ 5ΟΥ ΑΙΩΝΑ
 Οι μάσκες του Αριστοφάνη
• Το πιο εμφανές χαρα-
κτηριστικό των μασκών
της Παλαιάς Κωμωδίας
είναι η τάση προς το
γκροτέσκο και προς την
καρικατούρα της
ανθρώπινης μορφής.
• Η μάσκα της Παλαιάς
Κωμωδίας, σε συνδυασμό
με το κοστούμι (στο οποίο
κυριαρχούσαν τα παραγε-
μισμένα οπίσθια, οι τουρ-
λωτές κοιλιές και βεβαίως ο
δερμάτινος κρεμάμενος
φαλλός) τονίζει τη σαρκική
διάσταση της ανθρώπινης
φύσης.

Οι μάσκες του Αριστοφάνη

• Οι μάσκες της Παλαιάς
Κωμωδίας, βεβαίως,
μπορούσαν να
αναπαριστούν
ο,τιδήποτε:
• από ανθρώπους και ζώα
μέχρι θεούς,
• στοιχεία της φύσης (π.χ.
νεφέλες),
• ακόμη και αφηρημένες
έννοιες (π.χ. τους
δήμους της Αθήνας ή τα
γράμματα του
 Οι μάσκες του Αριστοφάνη
• Οι μάσκες της Παλαιάς
Κωμωδίας ήταν ως επί το
πλείστον μοναδικές, αν και
προς το τέλος του αιώνα ξεκινά
η διαδικασία της τυποποίησης.
• Σύμφωνα με μια θεωρία η
Παλαιά Κωμωδία
χρησιμοποιούσε «μάσκες-
πορτραίτα» στην περίπτωση
των αναγνωρίσιμων,
υπαρκτών προσώπων που
διακωμωδούσε (του Ευριπίδη,
του Σωκράτη, του Κλέωνα κτλ).
• Η θεωρία αυτή αμφισβητείται,
αν και δεν είναι απίθανη. Σε
κάθε περίπτωση και εδώ το
πρόσωπο θα ήταν δοσμένο με
καρικατουρίστικο τρόπο.