Translated from English to Marathi - www.onlinedoctranslator.

com

महेश जयवंतराव पाटील

एमए (राज्यशास्त्र), एम.िफल, नेट, सेट, आिण पीएच.डी (परस्युइंग)
सहायक प्राध्यापक,
नारायणराव चव्हाण लॉ कॉलेज, नांदेड, महाराष्ट्र, भारत
 परराष्ट्र धोरण
-पिरचय:
-भारताचे परराष्ट्र धोरण िनयंत्िरत करतेभारताच्या त्याच्या
राष्ट्रीय िहतसंबंधांना प्रोत्साहन देण्यासाठी जगातील इतर
राज्यांशी संबंध.
-भूगोल, इितहास आिण परंपरा, सामािजक रचना, राजकीय
संघटना, आंतरराष्ट्रीय संबंध, आर्िथक स्िथती, लष्करी
सामर्थ्य, जनमत आिण देशाचे नेतृत्व अशा अनेक
घटकांद्वारे ते िनश्िचत केले जाते.
 भारतीय परदेशी तत्त्वे
धोरण
-जागितक शांततेचा प्रचार:भारताच्यापरराष्ट्र धोरणाचा उद्देश
आंतरराष्ट्रीय शांतता आिण सुरक्िषतता वाढवणे आहे.
संिवधानाचा अनुच्छेद 51 (राज्य धोरणाची मार्गदर्शक
तत्त्वे) भारतीय राज्याला आंतरराष्ट्रीय शांतता आिण
सुरक्िषततेला प्रोत्साहन देण्यासाठी, राष्ट्रांमधील न्याय्य
आिण सन्माननीय संबंध राखण्यासाठी, आंतरराष्ट्रीय
कायद्याचा आदर राखण्यासाठी आिण दाियत्वांशी
वागण्यासाठी आिण लवादाद्वारे आंतरराष्ट्रीय िववाद
सोडवण्यास प्रोत्सािहत करण्यासाठी िनर्देश देते. यािशवाय
राष्ट्रांच्या आर्िथक िवकासाला चालना देण्यासाठी शांतता
आवश्यक आहे.
-वसाहतवादिवरोधी:भारताचे परराष्ट्र धोरण वसाहतवाद आिण
साम्राज्यवादाला िवरोध करते. यामुळे साम्राज्यवादी
शक्तींद्वारे कमकुवत राष्ट्रांचे शोषण होते आिण
आंतरराष्ट्रीय शांततेच्या संवर्धनावर पिरणाम होतो. भारताने
सर्व प्रकारात वसाहतवादाचा िवरोध केला आिण इंडोनेिशया,
मलाया, ट्युिनिशया, अल्जेिरया, घाना आिण नािमिबया इत्यादी
आफ्रो-आिशयाई देशांतील मुक्ती चळवळीला पािठंबा िदला.
अशा प्रकारे, ब्िरटन, फ्रान्स आिण हॉलंड, पोर्तुगाल इत्यादी
वसाहतवादी आिण साम्राज्यवादी शक्तींिवरुद्धच्या लढ्यात
भारताने आफ्रो-आिशयाई राष्ट्रांच्या लोकांसोबत एकता
व्यक्त केली. सध्याच्या नव-वसाहतवाद आिण
नवसाम्राज्यवादालाही भारताचा िवरोध आहे.
-जातीयवाद िवरोधी:-वंशवादाला त्याच्या सर्व स्वरूपाचा िवरोध हा
भारतीय परराष्ट्र धोरणाचा एक महत्त्वाचा पैलू आहे. भारताच्या
मते, वसाहतवाद आिण साम्राज्यवाद यांप्रमाणे वंशवाद (म्हणजे
वंशाच्या आधारावर लोकांमधील भेदभाव), गोर् यांकडून
कृष्णवर्णीयांचे शोषण, सामािजक िवषमता आिण संवर्धन िकंवा
जागितक शांततेत अडथळा आणतो. दक्िषण आफ्िरकेतील श्वेत
अल्पसंख्याक वर्णद्वेषी राजवटीत जातीय भेदभावाच्या
धोरणावर भारताने जोरदार टीका केली. वांिशक भेदभावाच्या
धोरणाचा िनषेध म्हणून 1954 मध्ये दक्िषण आफ्िरकेशी
राजनैितक संबंध तोडले. त्याचप्रमाणे िझम्बाब्वे आिण
नािमिबयाला पांढर् या वर्चस्वातून मुक्त करण्यात भारताने
महत्त्वाची भूिमका बजावली.
-अलाइनमेंट :-1947 मध्ये जेव्हा भारत स्वतंत्र झाला, तेव्हा जग
दोन गटांमध्ये वैचािरक आधारावर िवभागले गेले होते, म्हणजे,
यूएसएच्या नेतृत्वाखालील भांडवलशाही गट आिण माजी
यूएसएसआरच्या नेतृत्वाखाली कम्युिनस्ट गट. अशा स्िथतीत'
शीतयुद्ध',भारताने या दोन गटांमध्ये सामील होण्यास नकार
िदला आिण अलाइनमेंटचे धोरण स्वीकारले. या संदर्भात
जवाहरलाल नेहरूंनी िनरीक्षण केले: “आम्हीभूतकाळात
महायुद्धे आिण ज्यामुळे पुन्हा युद्ध टाळता येऊ शकते अशा
गटांच्या सत्तेच्या राजकारणापासून दूर राहण्याचा प्रस्ताव,
एकमेकांच्या िवरुद्ध संरेिखत. म्हणूनच, भारताने अशा
कोणत्याही शक्तीच्या गटाशी जोडले जाऊ नये की ज्यांना
िविवध कारणांमुळे युद्धाची भीती वाटते आिण युद्धाची तयारी
केली जाते.
 सुरू…..
-"कधीआम्ही म्हणतो की भारत अलाइनमेंटचे धोरण
अवलंबतो, याचा अर्थ असा की (१) भारताची
कोणत्याही गटातील देशांशी िकंवा कोणत्याही
राष्ट्राशी कोणतीही लष्करी युती नाही; (२) परराष्ट्र
धोरणासाठी भारताचा स्वतंत्र दृष्िटकोन आहे; आिण
(३) भारत सर्व देशांशी मैत्रीपूर्ण संबंध ठेवण्याचा
प्रयत्न करतो.”
-पंचशील :-पंचशील आंतरराष् ट्रीय संबंधांमध् ये आचाराची
पाच तत्त्वे सूिचत करते. जवाहरलाल नेहरू आिण चीनचे
पंतप्रधान चौ-एन-लाई यांनी 1954 मध्ये स्वाक्षरी
केलेल्या ितबेटवरील भारत-चीन कराराच्या प्रस्तावनेत ते
समािवष्ट होते. पाच तत्त्वे होती:

१.प्रत्येकासाठी परस्पर आदरइतरप्रादेिशक अखंडता आिण

सार्वभौमत्व.
2.गैर-आक्रमकता.
3.प्रत्येकात हस्तक्षेप न करणेइतरअंतर्गत घडामोडी.
4.समानता आिण परस्पर लाभ.
५.शांत सहजीवन.
 सुरू…..
-"भारत'पंचशील' हे प्रितस्पर्ध्याच्या महाशक्ित करार आिण
आघाड्यांमुळे िनर्माण होणार् या दहशतवादाच्या संतुलनाऐवजी
आिण शीतयुद्धाच्या िनकृष्ट तणावाऐवजी सार्वभौम
राष्ट्रांच्या शांततापूर्ण सहकार्याचे फलदायी मानले जाते.
भारताने ते सामर्थ्य संतुलनाच्या संकल्पनेच्या िवरुद्ध
सार्वत्िरकतेच्या संकल्पनेवर आधािरत आहे.

-पंचशील खूप लोकप्िरय झाले आिण बर्मा, युगोस्लाव्िहया आिण

इंडोनेिशया इत्यादी जगातील अनेक देशांनी ते स्वीकारले.
आंतरराष्ट्रीय संबंधांच्या िसद्धांत आिण व्यवहारात पंचशील
आिण अलाइनमेंट हे भारताचे सर्वात मोठे योगदान आहे.
-आफ्रो-आिशयाई पूर्वाग्रह:-जरी भारताचे परराष्ट्र धोरण
जगातील सर्व देशांशी मैत्रीपूर्ण संबंध राखण्यासाठी उभे
असले तरी, आफ्रो-आिशयाई राष्ट्रांप्रती ते नेहमीच िवशेष
पक्षपात दर्शिवते. त्यांच्यात एकता वाढवणे आिण
आंतरराष्ट्रीय संस्थांमध्ये त्यांचा आवाज आिण प्रभाव
सुरक्िषत करण्याचा प्रयत्न करणे हे त्याचे उद्िदष्ट आहे.
भारत या देशांच्या आर्िथक िवकासासाठी आंतरराष्ट्रीय
मदत घेत आहे. 1947 मध्ये भारताने नवी िदल्ली येथे पिहली
आिशयाई संबंध पिरषद बोलावली. इंडोनेिशयन
स्वातंत्र्याच्या ज्वलंत मुद्द्यावर भारताने १९४९ मध्ये
आिशयाई देशांना एकत्र आणले.
 सुरू……
-1955 मध्ये बांडुंग (इंडोनेिशया) येथे झालेल्या आफ्रो-आिशयाई
पिरषदेत भारताने भूिमका बजावली आिण सक्िरय भूिमका
बजावली. भारताने 77 (1964), ग्रुप ऑफ 15 (1990),
इंिडयन ओशन िरम असोिसएशन फॉर रीजनल कोऑपरेशन
(इंडोनेिशया) च्या स्थापनेत महत्त्वाची भूिमका बजावली.
1997), आिण सार्क (1985). भारताचे नाव कमावले'मोठा
भाऊ'अनेक शेजारील देशांमधून.
-कॉमनवेल्थ सह िलंक्स :-१९४९ मध्येच
भारताने राष्ट्रकुलचे ितचे पूर्ण सदस्यत्व चालू ठेवण्याचे
आिण कॉमनवेल्थचे प्रमुख म्हणून ब्िरटीश राजवट
स्वीकारल्याचे घोिषत केले. परंतु, या घटनाबाह्य घोषणेचा
पिरणाम होत नाहीभारताच्याकॉमनवेल्थ ही स्वतंत्र
राष्ट्रांची स्वयंसेवी संघटना असल्याने कोणत्याही प्रकारे
सार्वभौमत्व. त्याचाही पिरणाम होत नाही भारताच्या
प्रजासत्ताक वर्ण म्हणून भारत ब्िरटीश राजसत्तेला
अंितम िनष्ठा देत नाही िकंवा भारताच्या संबंधात नंतरचे
कोणतेही कार्य नाही.
 सुरू…..
-भारत रािहले a सदस्य च्या द
राष्ट्रकुल कारण च्या व्यावहािरक
कारणे राष्ट्रकुलमधील सदस्यत्व ितला आर्िथक, राजकीय,
सांस्कृितक आिण इतर क्षेत्रात फायदेशीर ठरेल, असे
वाटले. हे CHOGM (Commonwealth Heads of
Governments Meet) मध्ये महत्त्वाची भूिमका
बजावत आहे. भारताने 24 चे आयोजन केले होतेव्या

1983 मध्ये नवी िदल्ली येथे राष्ट्रकुल िशखर पिरषद.

-युनोलापािठंबा :-१९४५ मध्येच भारत युनोचा सदस्य झाला.
तेव्हापासून, ते UNO च्या उपक्रमांना आिण कार्यक्रमांना
समर्थन देत आहे, त्यांनी UNO च्या काही पैलूंवर पूर्ण
िवश्वास व्यक्त केला आहे.भारताच्या UNO मध्ये भूिमका
आहेतः

-युनोच्या
माध्यमातूनच भारताने वसाहतवाद, साम्राज्यवाद
आिण वंशवाद आिण आता नववसाहतवाद आिण नव-
साम्राज्यवाद यांच्यािवरुद्ध लढण्याचे धोरण स्वीकारले.

-1953 मध्ये भारताच्या िवजय लक्ष्मी पंिडत यांची संयुक्त

राष्ट्र महासभेच्या अध्यक्षपदी िनवड झाली.
 सुरू…..
-कोिरया, काँगो, एल साल्वाडोर, कंबोिडया, अंगोला, सोमािलया,
मोझांिबक, िसएरा िलओन, आिण युगोस्लाव्िहया इत्यादी मधील
संयुक्त राष्ट्रांच्या शांतता मोिहमांमध्ये भारताने सक्िरय
सहभाग घेतला.
-भारताने UNO च्या ओपन एंडेड वर्िकंग ग्रुप्समध्ये सक्िरय
सहभाग घेणे सुरू ठेवले. 1997 मध्ये आपला अहवाल सादर
करणाऱ्या UN च्या बळकटीकरणावर भारत कार्यगटाचा सह-
अध्यक्ष होता.

-भारत अनेक वेळा संयुक्त राष्ट्र सुरक्षा पिरषदेचा स्थायी सदस्य

रािहला आहे. आता सुरक्षा पिरषदेत कायमस्वरूपी जागा
िमळावी अशी भारताची मागणी आहे.
-िन:शस्त्रीकरण:-भारताचे परराष्ट्र धोरण शस्त्र शर्यतीला
िवरोध करणारे आहे आिण पारंपािरक आिण आण्िवक अशा
दोन्ही प्रकारच्या िनःशस्त्रीकरणाचे समर्थन करते. शक्ती
गटांमधील तणाव कमी करून िकंवा संपवून जागितक शांतता
आिण सुरक्िषतता वाढवणे आिण शस्त्रास्त्रांच्या
िनर्िमतीवर होणारा अनुत्पादक खर्च रोखून देशाच्या
आर्िथक िवकासाला गती देणे हे यामागचे उद्िदष्ट आहे.

-शस्त्रास्त्रांच्या
शर्यतीला आळा घालण्यासाठी आिण
िनःशस्त्रीकरण साध्य करण्यासाठी भारत युनोच्या व्यासपीठाचा
वापर करत आहे. भारताने 1985 मध्ये नवी िदल्ली येथे सहा देशांची
िशखर पिरषद आयोिजत करण्यासाठी पुढाकार घेतला आिण
आण्िवक िनःशस्त्रीकरणासाठी ठोस प्रस्ताव िदले.
 सुरू …..
-1968 च्या अण्वस्त्र प्रसारबंदी करारावर (NPT) आिण 1996
च्या व्यापक चाचणी बंदी करारावर (CTBT) स्वाक्षरी न करून,
भारताने आपले अण्वस्त्र पर्याय खुले ठेवले आहेत. भारत NPT
आिण CTBT ला त्यांच्या भेदभावपूर्ण आिण वर्चस्ववादी
स्वभावामुळे िवरोध करतो. ते कायमस्वरूपी आिण आंतरराष्ट्रीय
प्रणाली ज्यामध्ये फक्त पाच राष्ट्रे (यूएसए, रिशया, चीन, यूके
आिण फ्रान्स) कायदेशीरिरत्या अण्वस्त्रे बाळगू शकतात.
भारतीय परदेशातील उद्िदष्टे
धोरण
- संरक्षण करण्यासाठीभारताच्याआंतरराष्ट्रीय
समुदायामध्ये समर्थन आिण समजूतदारपणा वाढवून वेगाने
बदलणाऱ्या आंतरराष्ट्रीय वातावरणात मुख्य राष्ट्रीय िहत
आिण िचंता.
- िनर्णय प्रक्िरयेची स्वायत्तता िटकवून ठेवण्यासाठी आिण
स्िथर, समृद्ध आिण सुरक्िषत जागितक सुव्यवस्थेच्या
स्थापनेत अग्रगण्य भूिमका बजावण्यासाठी.

- जागितक धोका असलेल्या दहशतवादािवरुद्धच्या

आंतरराष्ट्रीय मोिहमेला बळकटी देण्यासाठी.
 सुरू…..
- उच्च गुंतवणूक, व्यापार, तंत्रज्ञानात प्रवेश आिण
भारताची ऊर्जा सुरक्षा मजबूत करणे यासह भारताच्या
वेगवान आर्िथक वाढीला पोषक आिण आंतरराष्ट्रीय
वातावरण तयार करणे.

- P-5 देशांसोबत जवळून काम करणे आिण USA, EU,

जपान, रिशया आिण चीन या प्रमुख शक्तींसोबत
धोरणात्मक संबंध िनर्माण करणे.
 सुरू…..

- परस्पर फायदेशीर सहकार्याद्वारे आिण

प्रत्येकाच्या पोचपावतीद्वारे शेजार् यांशी संबंध घट्ट
व मजबूत करणेइतरकायदेशीर िचंता.

- सार्कच्या वास्तववादी आिण आर्िथकदृष्ट्या

एकात्िमक प्रदेशासाठी स्वतःशी शांततेत आिण
जगाशी संलग्न राहण्यासाठी काम करणे.
- सीमेपलीकडील दहशतवादाला आळा बसावा आिण
संपुष्टात आणला जावा आिण पािकस्तानातून
चालणाऱ्या दहशतवादाची संपूर्ण पायाभूत सुिवधा नष्ट
केली जावी.
सुरू
- पासून नफा पुढे करण्यासाठीभारताचे 'पूर्वेकडे पहा'धोरण आिण
भारत आिण ASEAN च्या समान िहताच्या अनेक क्षेत्रात भरीव
प्रगतीची आकांक्षा.
- बे ऑफ बंगाल इिनिशएिटव्ह फॉर मल्टी-सेक्टोिरयल टेक्िनकल
अँड इकॉनॉिमक कोऑपरेशन (BIMSTEC), मेकाँग-गंगा
कोऑपरेशन आिण भारत ब्राझील आिण दक्िषण आफ्िरका (
IBSA) यांसारख्या प्रादेिशक संघटनांच्या क्िरयाकलापांना
पािठंबा देऊन देशांच्या वाढीशी आपले संबंध मजबूत करण्यासाठी
प्रादेिशक सहकार्यासाठी पुढाकार आिण इंिडयन ओशन िरम
असोिसएशन (IOR-ARC).

-
 सुरू…..
- पुढे जाण्यासाठी EU आिण G-20 सारख्या प्रादेिशक
गटांसह जवळून काम करणे सुरू ठेवणे भारताच्या
आंतरराष्ट्रीय क्षेत्रात स्वारस्य.
- संयुक्त राष्ट्र सुरक्षा पिरषदेत सुधारणा आिण पुनर्रचना
करणे आिण सार्वभौमत्वाच्या तत्त्वांचा आदर करणाऱ्या
जागितक व्यवस्थेमध्ये बहु-ध्रुवीयतेचे समर्थन करणे आिण
गैर-हस्तक्षेप करणे.
- राजकीय, आर्िथक आिण तंत्रज्ञान क्षेत्रात िवकिसत
आिण िवकसनशील जगामध्ये अिधक समान समीकरणाला
प्रोत्साहन देण्यासाठी
 सुरू…..
- कालबद्ध चौकटीत जागितक अण्वस्त्र
िन:शस्त्रीकरणाच्या उद्िदष्टाकडे काम करणे.
- भारतासोबतचे त्यांचे ऋणानुबंध मजबूत करण्यासाठी आिण
त्यांच्या महत्त्वाच्या भूिमकेला ओळखण्यासाठी भारतीय
डायस्पोरा यांच्याशी सतत जवळीक साधणेभारताच्या
आंतरराष्ट्रीय संबंध.