123doc 150504103727 Conversion Gate01

PGS. TS.
NGUYỄN XUÂN THẢO
BÀI GIẢNG
GIẢI TÍCH III
Hà Nội - 2014
PGS. TS. Nguyễn Xuân Thảo thao.nguyenxuan@hust.edu.vn
 “Non sông Việt Nam có trở nên tươi

đẹp hay không
 Dân tộc Việt Nam có bước tới đài
vinh quang để sánh vai với các cường
quốc năm châu được hay không
 Chính là nhờ một phần lớn ở công học
tập của các em ”
9. 1945 Hồ Chí Minh

LỜI NÓI ĐẦU
Trong số các môn toán đại cương dành cho sinh viên các trường Đại học
kĩ thuật, Giải tích III là môn học có nội dung kiến thức phong phú nhất và có
nhiều ứng dụng thú vị nhất.
Để tạo điều kiện cho sinh viên học tốt trong quá trình học theo học chế tín
chỉ, bài giảng Giải tích 3 được viết trên cơ sở đề cương Giải tích 3 của Bộ
môn Toán cơ bản cho sinh viên Đại học Bách Khoa Hà Nội. Bài giảng chứa
đựng đầy đủ các kiến thức cơ bản, các dạng toán quan trọng và có minh hoạ
bằng các đề thi cuối kỳ.
Các dạng toán thực hành đều có đáp số kèm theo, tạo điều kiện thuận lợi
cho các em sinh viên tự học, góp phần nâng cao hiệu quả bài giảng trên lớp.
Bài giảng cũng cho nhiều ứng dụng thú vị của Toán học trong cuộc sống. Bài
giảng được in trên một mặt, mặt còn lại dành cho sinh viên ghi chép những
điều cần thiết ở bài giảng trên lớp. Đây là tài liệu có ích cho các em sinh viên
muốn đạt kết quả tốt môn học này.
Mùa xuân năm 2014
PGS. TS. Nguyễn Xuân Thảo
MỤC LỤC
Bài 1. Chuỗi số, chuỗi số dương ....................................................................... 1

Bài 2. Chuỗi với số hạng có dấu bất kì ........................................................... 11
Bài 3. Chuỗi hàm số ........................................................................................ 15
Bài 4. Chuỗi luỹ thừa ....................................................................................... 20
Bài 5. Chuỗi luỹ thừa, chuỗi Fourier ............................................................... 28
Bài 6. Chuỗi Fourier, phương trình vi phân cấp một ...................................... 34
Bài 7. Phương trình vi phân cấp một .............................................................. 44
Bài 8. Phương trình vi phân cấp hai khuyết ................................................... 55
Bài 9. Phương trình vi phân cấp hai với hệ số biến đổi ................................. 62
Bài 10. Phương trình vi phân cấp hai với hệ số hằng số ................................ 66
Bài 11. Phương trình Euler, hệ phương trình vi phân .................................... 71
Bài 12. Phép biến đổi Laplace và phép biến đổi ngược ................................. 77
Bài 13. Phép biến đổi của bài toán giá trị ban đầu ......................................... 84
Bài 14. Phép tịnh tiến và phân thức đơn giản ................................................ 91
Bài 15. Đạo hàm, tích phân và tích các phép biến đổi ................................... 96
Tài liệu tham khảo ....................................................................................... 106
PGS. TS. Nguyễn Xuân Thảo Email: thaon.nguyenxuan@hust.edu.vn
PH NG TRÌNH VI PHÂN VÀ LÍ THUYẾT CHU I

BÀI 1. CH NG I. LÝ THUYẾT CHU I
§ 1. Đại c ng về chu i số
 Định nghĩa
 Điều kiện cần để chuỗi hội tụ
 Các tính chất cơ bản
Đặt vấn đề: 1       n    2
1 1 1 1
2 4 8 2
 Có phải là cứ cộng mãi các số hạng của vế trái thì thành vế phải?
 1 + (– 1)+1 + (– 1) + .... = ?
1. Chu i số:
số kí hiệu là an  .
Định nghĩa: Với mỗi số tự nhiên n, cho tương ứng với một số thực an, ta có dãy
 an ,
Định nghĩa:

Cho dãy số {an}, ta gọi tổng vô hạn a1  a2  a3   là chuỗi số, ký hiệu là
n 1
an là số hạng tổng quát.
Sn = a1 + a2 + a3 + ... + an là tổng riêng thứ n. Nếu lim Sn  S thì ta bảo chuỗi
n 
 an  S .

hội tụ, có tổng S và viết:
n 1
 an phân kỳ.

Khi dãy {Sn} phân kỳ thì ta bảo chuỗi
n 1
 qn

Ví dụ 1. Xét sự hội tụ và tính
n 0
1 qn 1
Sn  1  q  q 2    q n  , q 1
1 q
lim Sn  , q 1
1
n  1 q
Phân kỳ khi q  1
 qn  1 q ,

q  1.
1
n 0
 n  n  1

1
Ví dụ 2. Xét sự hội tụ và tính
n 1
1
1 1  1 1 1 1 
Sn                
n  n  1  1 2   2 3  
1 1 1 1
 n n  1 n 1
1
1.2 2.3
 1 
lim Sn  lim  1  1
n  n   n  1 
 n  n  1  1

1
n 1
 n (Chuỗi điều hoà) Sn  1  2  3    n


1 1 1 1
Ví dụ 3. Xét sự hội tụ, phân kỳ
n 1
Lấy n  2m 1 có
 1  1 1  1 1  1 1 
Sn  1      m 1   1                 m    m 1 
1 1 1
2 3 2  2 3 4 5 8  2 1 2 
  2.  4.    2m. m 1   m  1
1 1 1 1 1
2 4 8 2 2
Do đó Sn có thể lớn bao nhiêu tuỳ ý, nên có lim Sn  

n 
 n2
Chuỗi đã cho phân kỳ

1
Ví dụ 4. Chuỗi nghịch đảo bình phương:
n 1
Sn  1     1    1  

 n  1 n
1 1 1 1 1 1 1 1 1
22 32 n2 2.2 3.3 n.n 1.2 2.3
1 1  1 1  1 1   1 1
 1                   2  2
1
1 2   2 3   3 4   n 1 n  n
Sn tăng và dương
 lim Sn  S
n 
 n2  S

1
n 1
 an hội tụ thì nlim

Nhận xét:

 an  0 (Điều kiện cần để chuỗi hội tụ)

n 1
Chứng minh: Có an  Sn  Sn 1 ; lim an  lim  Sn  Sn 1   0
n  n 
 an phân kỳ.

 Nếu lim an  0 hoặc không tồn tại thì chuỗi
n 
n 1
 Thay đổi một số hữu hạn số hạng đầu không làm thay đổi tính hội tụ hay phân kỳ của
chuỗi.
2


n
n 1
Ví dụ 5.
n 1
 1 0
n
n  n  1
lim


n

phân kỳ
n 1
n 1
  1

 1   1  1   1  
n
Ví dụ 6.
n 1
1 n =2k,k  
Có lim  1  
n
n   1 n =2k+1.
Không tồn tại lim  1
n
n 
  1

n
phân kỳ.
n 1
2n  1
  
3 5
n 2  n  1
Ví dụ 7. Tìm tổng (nếu có) của chuỗi số sau 2
(ĐS:
4 36

1)

 n  1
n
 
  
Ví dụ 8. (PK)
n 1
n 1
 an  S1,  bn  S2,
 
2. Tính chất. Giả sử
n 1 n 1
 ( an   bn )    an    bn   S1   S2
  

n 1 n 1 n 1
§2. Chu i số d ng
 Định nghĩa  Các định lí so sánh  Các tiêu chuẩn hội tụ
 an ,

1. Định nghĩa: an  0
n 1
 an hội tụ khi và chỉ khi S


Nhận xét. n bị chặn.
n 1
Trong bài này ta giả thiết chỉ xét các chuỗi số dư ng
2. Các định lí so sánh.
3
Định lí 1. Cho hai chuỗi số dương, an  bn , n tuỳ ý hoặc từ một lúc nào đó trở đi
 bn hội tụ   an
 
hội tụ
n 1 n 1
 an phân kỳ   bn
 
phân kỳ
n 1 n 1
Chứng minh.
a1  a2    an  b1  b2    bn
0  Sn  Tn
 ln n
Rút ra các khẳng định.
 3n  1
 
1 1
Ví dụ 1. Ví dụ 2.
n 1 n 2
Chuỗi dương
ln n  n
Chuỗi dương
3n  1  3 n
0 
1 1

1 1
3n  1

n ln n

 3n 
3n
 1
1 1 phân kỳ
n 2
hội tụ n
1
 ln n phân kỳ
1
n 1 
3 1
 Chuỗi đã cho hội tụ
n 2

  n  1 sin  2n  
Ví dụ 3. a), ,    ; (HTTĐ)
n 1 n7  2n3  3
 an và  bn cùng hội tụ
 
Định lí 2. Cho hai chuỗi số dương, lim n  k  0 
a
n  bn
n 1 n 1
 an và  bn :
hoặc cùng phân kì.
 
Nhận xét. Đối với các chuỗi số dương
n 1 n 1
 bn hội tụ   an hội tụ
 
 0 và
an
1/ Nếu lim
n  bn
n 1 n 1
 bn phân kì   an phân kì
 
2/ Nếu lim n   và
a
n  bn
n 1 n 1
 2n3  3

n2
Ví dụ 4.
n 1
Chuỗi dương
4
 1
2 2
n2 1
 n  1 .
n n
2n  3 2n 1 
.
3 3 3 2n 1  3
2
2n 3 2n 3
n2 1 
lim  : 2  1
n   2n 3 2n 
 2n 2

1
hội tụ
n 1
 2n3  3 hội tụ

n2
n 1
 np ,

p0
1
Ví dụ 5.
n 1
  np
 
Khi 0  p  1 có 0  n  n  p  , do
1 p 1 1 1
phân kỳ nên phân kỳ.
n 1 n 1
n n n
Khi p  1, n tuỳ ý, chọn m sao cho n  2m , có

 1 1   1 1   
  2 
Sn  S  1  p  p    p    p       p
1 1
1 2 3  4 7   2
m 1
1 
m p
2
 
m
2m 1
     
 1    1  
2 4 1 1 1
p 1 m 1
2m 1 2p 1 2p 1
p p p 2
2 4 2
1  am
  , 0  a  p 1  1
1 1
1 a 1 a
 np
2

Dãy Sn bị chặn trên 
1
hội tụ.
n 1
KL: Chuỗi hội tụ với p > 1 và phân kì với 0 < p  1.


1
Ví dụ 6.
n 1 n3  3
Chuỗi dương
an   ; bn  3/2
1 1 1
n 3  3 n 3/2 1  3 n
3
n
lim n  1
a
n  bn
5
 bn hội tụ

n 1


1
hội tụ
n 1 n  3
3
Ví dụ 7
 ln 1  n  1  sin  n  1  n  1
 
n2 
 
a1) (PK) a2) (PK)
n 2 n 2
 n sin 

  1
1
2 1 n
b1) (PK); b2) 2 (HT)
n 1 n 1
2 n n
 
 
n  cos n n  sin n
d2)  n  e 
c1) (HT) c2) (PK)
n 1 n 15
n 1 n 13
 n  2  n  1
  1
d1) (PK) n 1 (PK)
n 2 n 2
 sin 3 n7  2n3  3

n 1
d3) (HT)
n 1
e) Xét sự hội tụ
 4 n5 
 
ln n 1
1) (HT) 2) (PK)
n 1 arcsin  ln n
1
n 1
 n ln 1  arctan2 2
n


 
3)  (HT)
n 1 n3 
f) Xét sự hội tụ
 
ln  n  1
 
1
n  1  ln n
1) (PK) 2) (HT)
n 1 n 1
4 5
n
 

 1 1 
 sin 
n
3) (HT)
n 1 n
3) Các tiêu chuẩn hội tụ

a) Tiêu chuẩn D’Alembert
lim n 1  l
a
n  an
6
 an

Khi l  1  hội tụ
n 1
 an phân kỳ.

Khi l  1 
n 1
Chứng minh
 l < 1: Từ lim  l , chọn  > 0 đủ bé để l +  < 1  n 1 < l + ,  n  n0.
an 1 a
n  an an
 Mặt khác có an  n . n 1  0 .an0   l    0 an0  0, n  

a a an 1 n n
an 1 an  2 an0
Do đó lim an  l
n 
 l > 1: Từ lim  l , chọn  đủ bé để l   > 1  n 1  l    1  an + 1 > an

an 1 a
n  an an
 phân kì
 n!
Nhận xét. Khi l = 1 không có kết luận gì

1
Ví dụ 1.
n 1
an  0
1
n!
lim n 1  lim  lim  lim 0 1
n   n  1 ! n ! n   n  1 !
a 1 1 n! 1
n  n  1
:
n  an


1
hội tụ
n 1
n !


3n
Ví dụ 2.
n 1
n!
an  0
3n
n!
3n 1 3n
 
 n  1! n ! n  1
an 1 3
:
an
lim n 1  0  1
a
n  an
1.3.5 2n  1
Chuỗi đã cho hội tụ
  
2.5.8  3n  1
1 1.3 1.3.5
Ví dụ 3. Xét sự hội tụ, phân kỳ của chuỗi
2 2.5 2.5.8
7
1.3.5 2n  1
an  0
2.5.8  3n  1
an 1 1.3.5 2n  1 2n  1 1.3.5  2n  1 2n  1
 
2.5.8  3n  1 3n  2  2.5.8  3n  1 3n  2
:
an
 1
an 1 2
lim
n  an 3
 
Ví dụ 4
 
n !3n n !2n
a1) (PK) a2) (HT)
n 1 nn n 1 nn

 n
 7 n !
2
a3) (HT)
n 1 n 2n
 
 
32n 1 22n 1
n   n  
n 1 4 ln n  1 n 1 5 ln n  1
b1) (PK) b2) (HT)
 

 2n  1!! 
 2n !!
b3) (HT) b4) (HT)
n 1 nn n 1 nn
 2n  3n  2 

3n 2  2n  1
c1) (HT)
n 1
 
n ! n
 
n !3n
d1) (PK) d2) (PK)
n 1 nn n 1 nn
b) Tiêu chuẩn Cauchy
Giả sử lim n an  l
n 
 an hội tụ

Nếu l  1 
n 1
 an

Nếu l  1 phân kỳ
n 1

Nhận xét. Nếu l = 1, không có kết luận gì

 2n  1 
n
 3n  2 
n 1 
Ví dụ 5.
 2n  1 
an   0
 3n  2 
na 
2n  1
n
3n  2
8
1 
2
lim na
n 
n
3


 n  1
n2
 
 n 
Ví dụ 6. Xét sự hội tụ, phân kì (PK)
n 1
Ví dụ 7.
 
2n ln n 3n ln n
 3n 2  n  1 
   2n 2  n  1 
   
     
a1) (HT) a2) (HT)
n 1 n 1
2 2
4 n cos n 3 n sin n

 2
n n 5n
a3) (HT)
n
n 1 2 n  1
n2
 
 n n 4  n n 4
n  2 n3
   
     
b1) (HT) b2) (PK)
n 1 n 1
n 3 n 2

 2
n n 5n
c) (HT)
n
n 1 3 n  1
n2
c) Tiêu chuẩn tích phơn

Có mối liên hệ hay không giữa:
 f ( x ) dx  blim
 
 b
f ( x ) dx
 an  klim  an
a a
 k
và

n 1 n 1
 f ( x ) dx  a1  a2    an  a1   f ( x ) dx ,
n n Hình 14.4
Nếu f(x) là hàm liên tục, dương giảm với mọi x  1 và lim f ( x )  0 , f(n) = an, khi đó
1 1
x 
 an và  f ( x ) dx cùng hội tụ hoặc cùng phân kỳ.

 
n 1
 n ln n
1

1
Ví dụ 8.
n 2
f (x)  dương, giảm với x  2 và có lim f ( x )  0

1
x ln x x 
9
d  ln x 
   lim ln ln x   lim  ln ln b   ln ln2    

 b
f ( x ) dx  lim
b
b  ln x b  2 n 
 f ( x ) dx phân kỳ
2 2

 n ln n phân kỳ
1

1
n 2
 n ln n  p

1
Tổng quát có thể xét hội tụ chỉ khi p > 1.
n 2
Ví dụ 9. Chứng minh rằng: 1       ln2

1 1 1
2 3 4
1  1  1 1 1 
S2n  1      1          
1 1 1 1 1
2 3 4 2n  1 2n  3 2n  1   2 4 2n 
 1  1 1 1   1   1
 1        2       1        1      
1 1 1 1 1 1
 2 3 2n  2 4 2n   2 3 2n   2 3 n
 ln2n    o(1)  ln n    o(1), víi   lim  1      ln n 

 1 1 
n   2 n 
 ln2  o(1)  ln 2 khi n  
Mặt khác ta có
S2n 1  S2n 
1
2n  1
lim S2n 1  lim S2n  ln 2
n 
 1n 1  ln2


n 1
n
Ví dụ 10. Tương tự nhận được 1         ln2.

1 1 1 1 1 3
3 2 5 7 4 2
Ví dụ 11. Xét sự hội tụ phân kì của chuỗi số sau
  
ln 1  n 
1
 ln  
n ln n
n 1  n  2  n 1  n  3 
a) (HT); b) (HT) c) (HT)
n  2 3n
2 2 2
HAVE A GOOD UNDERSTANDING!
10
PHƯƠNG TRÌNH VI PHÂN VÀ LÍ THUYẾT CHU I

BÀI 2
§ 3. Chu i số với số hạng có dấu bất kì
 Chuỗi với số hạng có dấu bất kì  Chuỗi đan dấu
 Tính chất của chuỗi hội tụ tuyệt đối
1. Đặt vấn đề.
2. Chu i với số hạng có dấu bất kì
 an được gọi là hội tụ tuyệt đối   an  an được

  
Định nghĩa: hội tụ. Chuỗi
n 1 n 1 n 1
 an  an hội tụ.
 
gọi là bán hội tụ  phân kì và
n 1 n 1
 an  an hội tụ.
 
Định lý. hội tụ 
n 1 n 1
Ví dụ 1. Xét sự hội tụ tuyệt đối của chuỗi số sau
  sin n2
 n 2 n 
a)  1 2 n
; b)
 sin   2  
n 1 n 1
n
2
3 
 
n sin n
c) (HTTĐ) d) (HTTĐ)
n 1 n 1
3
n
 sin n2
Hướng dẫn.

 n 2 n 
a)  1 2 n b)
n 1 2n n 1
 2n

n +) sin n 2  
+) Không có lim sin n 2  0
+) Xét
n 1 n 
 1
an 1 1 Thật vậy, phản chứng có lim sin n 2  0
n 
+) lim
n  an
 lim sin(2n  1)  0  lim sin(2n  3)  0
2
 2n

n n  n 
+) hội tụ  lim cos(2n  1)  0
 lim  sin2 (2n  1)  cos2 (2n  1)   0 (vô lí)

n 1 n 

 n n
2
( 1) 2 n 
n
 sin n2 phân kì.

+) hội tụ

n 1
n
2
+)
n 1
11
 an  an
Nhận xét.
 
1/ Nếu phân kì theo tiêu chuẩn D’Alembert hoặc Cauchy  phân
n 1 n 1
 an  an phân kì (đúng hay sai?)

kì
 
2/ phân kì 
n 1 n 1
3. Chu i đan dấu
  1

n 1
Định nghĩa. an , an  0 được gọi là chuỗi đan dấu
n 1
  1

an , an  0 cũng được gọi là chuỗi đan dấu.
n
Chú ý.
n 1
Định lí Leibnitz
an    1

n 1
Dãy giảm, an  0 , lim an  0  an hội tụ và có
n 
n 1
  1

n 1
an  a1
n 1
Chứng minh:
+) n  2m :
 Có S2m   a1  a2    a3  a4      a2m 1  a2m   S2m  tăng
 S2m  a1   a2  a3    a4  a5      a2m  2  a2m 1   a2m  a1
 Từ đó  lim S2m  S và có S  a1
m 
+) n  2m  1:
 S2m 1  S2 m  a2 m 1
 Do lim a2m 1  0  lim S2m 1  S .
m  m 
Định lí được chứng minh.
 
Ví dụ 2. Xét sự hội tụ tuyệt đối và bán hội tụ của các chuỗi số sau

 1n 1 
 1n 1
   
a) (Bán HT) c) (HTTĐ)
n 1 n 1
2 n 1 3
2 n 1
 

 1n 1 
 1n 1 n

b) (Bán HT) d) (PK)
n 1 n 1
n 6 n 5
12
 
 n  1 sin  2n  
 
 1n 1 3.5.7  2n  1 (HTTĐ)
 
,    (HTTĐ)
2.5.8  3n  1
e) o)
n 1 n 1  
3
7 3
 
n 2 n 3
   1
 1n 1 1.4.7 3n  2 (PK)
  n
7.9.11 2n  5  
f) p) (Bán HT)
n 1 n 1
n ln n


 1n 1 tan 1 (HTTĐ)
  1
q) Xét sự hội tụ

 ln n 
g)
n 1
n 1 ln  1   (HT)
 n 
n n 1)

 n 1

 1 n 1 2
n2
  
 1n 1 ln  1  ln n  (HT)
h) (PK)
n 1
 n 
n! 2)
  1
 n 1

n 1   
n

1 
n
 
i) (PK)
2n  1 1   1  2   1 (HT)
n
n 1
2
 n 
  1

3)

n n 1 n 1
n
  (PK)

n  2   
n 1   
k)
 1   1   1 (HT)
n2
n 1
4
1
  1
   
4)

n 1 n 1
2 n 1 n
l) ln (HTTĐ)
n 1
n
  1 r)1)  ( 1) 

nn2
 
n 1 ln n
n2

 n 
m) (Bán HT) r
n 1
n n 1
 (1)

n 1 1.3.5...(2n  1)
2) n 1 3.5.8...(3n  1)
Hướng dẫn.
 

 1n 1  1n 1 n


b) +) là chuỗi đan dấu d) +) là chuỗi đan dấu
n 1 n 1
n 6 n 5
 6n  5 phân kì
 1  
+)   giảm và có lim 0  
1 n 1 n
   n  6n  5
+) lim
n n
n 1
n 6
+)  lim  1
+) Hội tụ theo Leibnitz
n 1

n

n  6n  5
phân kì  bán hội tụ
1

+)

 1n
n 1 n n
6n  5
+) phân kì.
n 1
4. Tính chất của chu i hội tụ tuyệt đối
 an

a)  S  chuỗi số nhận được từ chuỗi này bằng cách đổi thứ tự các số
n 1
hạng và nhóm tuỳ ý các số hạng cũng hội tụ tuyệt đối và có tổng S
13
 an  S ,  an
 
b) Cho phân kì  có thể thay đổi thứ tự các số hạng của nó
n 1 n 1
để chuỗi thu được hội tụ và có tổng là một số bất kì cho trước hoặc trở nên phân
kì.
 an ,  bn , khi đó ta định nghĩa phép nhân chuỗi:

 
Định nghĩa. Cho
n 1 n 1
   
     
 an  bn   cn , ở đó cn 
n
  
ak bn 1k
 n 1  n 1  n 1 k 1
   
      
an  S1, bn  S2   an  bn   S1 S2
  
c)
n 1 n 1  n 1  n 1 
  2n 1 .
 
1 1
Ví dụ 3.a) Xét sự hội tụ của tích các chuỗi số sau: và
n 1 n n n 1

  n 2 n2k

  1 k 1 1

   
b) Xét sự hội tụ của chuỗi số tan .ln
n 1  k 1 
k k n 1 k
 n 
  

 k cos(k ) ( 1)n1k ,
k  k  1 (n  1  k ) 2  ln(n  1  k ) 
c) Xét sự hội tụ của chuỗi số
 
3
n 1 k 1
3 7 4
Hướng dẫn.
n

1
a) +) hội tụ tuyệt đối
n 1 n
 2n 1 hội tụ tuyệt đối


1
+)
n 1
 
  1   1 
+)  .  hội tụ
  n 1 
 n 1 n n   n 1 2 
14
BÀI 3
§ 4. Chu i hàm số
 Đặt vấn đề.
Định nghĩa: Cho dãy hàm số un  x  xác định trên X , ta định nghĩa chuỗi hàm số
1. Chu i hàm số hội tụ
 un  x 

u1  x   u2  x     (1)
n 1
 un  x  hội tụ tại x0  chuỗi số  un  x0  hội tụ

 
n 1 n 1
 un  x  phân kì tại x0  chuỗi số  un  x0  phân kì

 
n 1 n 1
Tập các điểm hội tụ của (1) gọi là tập hội tụ của nó. Tổng của chuỗi hàm số là
hàm số xác định trong tập hội tụ của nó.
  n2  x2  nx 
Ví dụ 1. Tìm tập hội tụ của các chuỗi hàm số sau
   
n 1
( x  1)
cos nx 1 xn
a) x b) c) d) ( )
n 1 n 1 n 1 n 1
n!
sin  2n 2  4  x
   1
 
 
 k 2  x   k 2 )
n 1  n cos x
(
 3n  1
e) ( ) f) e
n 1 n 1
2 2 2
 n 5n  x  3 n

 1 n 1
( x 3 
1
g) )
n 1
5
 x n 1
Hướng dẫn.

a)
n 1
 x0n 1

+) Xét chuỗi số (2)
n 1
+) (2) hội tụ với x0  1 +) Tại x0  1, (2) phân kì +) Tập hội tụ: x  1
 n2  x2

cos nx
b)
n 1
 n2  x02

  (2) hội tụ với mọi x0
cos nx0 cos nx0 1
n 
+) Xét chuỗi số (2) +)
n 1
2
x02 n2
+) Tập hội tụ 
15
 
Ví dụ 2. Tìm tập hội tụ của các chuỗi hàm số sau

 1n 1 x 2n 3 
( 3  x  3 )
1
2n 
2n  3  n 1 1   tan x 
a) 1) d) 1)
n 1 3
n

  
1
    (  k  x   k  , k   )
n 1 n  1  x  1
2) ( x 0 x 2 )

n 4 2


 1
( x  1  x  3 )   cot x n
1 2)
n 1 n  1  x  2 
3)  1

3 n n 1
( k   x   k , k   )


 4x  3  3 
n
2 
3
(  ; 1 )
n 1  n  1

n 4
 x  5  
b) 1)
1 1 
(  \  ; e )
2

n 1 1   ln x 
 1n  1  x n e 
3)
( 0 ;    )
 n
 

   
2)
n 2 n  1 ( x  0)
2 1 x 1
  2
x  x  1


4)
n 1
nx
n 1 e
( 0  x  1)
 
n 0 n  1 n  2
c)
2. Chu i hàm số hội tụ đều
 un  x 

Định nghĩa. hội tụ đều đến S  x  trên tập X     0 bé tuỳ ý
n 1
 n0      :  n  n0   , ta có Sn  x   S  x    ,  x  X .
Ý nghĩa hình học. Với n đủ lớn, Sn  x  thuộc dải  S  x    ; S  x     .
 un  x 

Tiêu chuẩn Cauchy. hội tụ đều trên tập X       0 bé tuỳ ý
n 1
 n0      :  p  q  n0    , ta có Sp  x   Sq  x    ,  x  X .
 an

Tiêu chuẩn Weierstrass. Nếu có un  x   an , n ,  x  X và hội tụ
n 1
 un  x  hội tụ tuyệt đối và đều trên


 X.
n 1
 wk
Tiêu chuẩn Dirichlet.
un  v n .w n , Vn đơn điệu không tăng và  0,  c,  n  Hội tụ đều.

n
k 1
 x 2  n2

 1n 1
Ví dụ 3. Xét sự hội tụ đều của chuỗi hàm
n 1
16
 n2
 1n 1 
 ,x
1 1
x 2  n2 n
+) hội tụ +)
n 1
2
+) Chuỗi đã cho hội tụ tuyệt đối và đều trên 
 n2  x 2 ,  2n n 3 n ,
 
x x   2 ; 2
sin nx xn
a) (HTĐ) b) (HTĐ)
n 1 n 1
 
 
, x  1n 1 x , x   1; 1
2n
cos nx
c) (HTĐ) d) (HTĐ)
n 1 3n n 1
n
 1  n5 x 
 
, x   (HTĐ) , x 0
nx xn
e) f) (HTKĐ)
n 1 n 1
2 n !
 n 4/3
Hướng dẫn.

 , x 2
xn 1 1
b) +) +) hội tụ
n 1
n 3 4/3
+) Chuỗi đã cho hội tụ đều và hội tụ tuyệt đối trên  2 ; 2 .

2 n n n

1  1 
 
 n
xdx   n xdx 

  sin nx, x   (HTĐ)   cos nx, x  
 2   
a) 1) 2) (HTĐ)
n 1 0 1  x  n 1 0 1  x 
2


n  1 2 x  1 
 , x   1; 1 (HTĐ)
n
n 
  
b) 1)
n 1 3
x 2


 n 1  2x  1 
 , x   1; 1 (HTĐ)
n2 n
  
    x 2 
2)
n 1
n 2
 x2enx

c) Chứng minh rằng chuỗi hàm hội tụ đều với x  0
n 1
 x 2  n  1 hội tụ đều trên 


 1n
d) 1) Chứng minh rằng chuỗi
n 0
 x 2  n  2 hội tụ đều trên 


 1n
2) Chứng minh rằng chuỗi
n 0
 un  x  hội tụ đều về S  x  trên

3. Tính chất của chu i hàm số hội tụ đều

Định lí 1. Chuỗi X , un  x  liên tục trên X , với
n 1
n    S  x  liên tục trên X .
17
 un  x  hội tụ đều đến S  x  trên a ; b , un  x  liên tục trên a ; b, n

Định lí 2.
n 1
  
    b
 S  x  dx   un  x   dx  un  x  dx
b b
 
a  n 1  n 1 a
 un  x   S  x 
a

Định lí 3. trên a ; b , các hàm un  x  khả vi liên tục trên
n 1
 un  x  hội tụ đều trên  a ; b   S  x  khả vi trên  a ;


a ; b  , b  và có
n 1
 
 
 
S  x    un  x    un  x 
 
 n 1  n 1
  
Ví dụ 6. Xét tính khả vi của các hàm sau

 1n x  
a) f  x   b) f  x   arctan 2 f x    , x)
x n2
 n 1 n  x
; (
n 1 n 1
n x 4 2
n
Hướng dẫn.
a) +) x  n là chuỗi đan dấu hội tụ theo Leibnitz
 un hội tụ đều theo Dirichlet


+) un  x   liên tục  x  n,
n
 n  x 2 n 1
  1

+) f   x   , x  n
n n
n 1  n  x 2

Ví dụ 7. a) Tìm miền hội tụ và tính tổng
n  x  1
 3n  2
 1
3n  1
1)
n 0
1 2x  3  
( (0 ; 2] , S  ( x  1)  ln   )
x 1
arctan
 3 x  3x  3
2 3 3 6 3 


 x  13n  2
 1 n
3n  1
2)
n 0
1 x 2 2x  1  
( ( 2 ; 0] , S  ( x  1)  ln   )
1
arctan
 3 x  x 1
2 3 3 6 3 
 
b) Tìm miền hội tụ và tính tổng

 1n 1 
 x  1 ;  1n 1  n  1 x  1n ( (0 ; 2) , S  x  1 )
2
n
1) 2)
n 1 n 1 x2
n
c) Xét tính khả vi và tính đạo hàm (nếu có)
18
  x2  n  1)
 
 1n 1
1) f  x    1n 1 1 x
n 1 n 1
arctan (
n 1 n 1
  1  x2  n  2 )
 
 1n 1
2) f  x  
n 1 1 x
n2 n2
arctan (
n 1 n 1

d) Tính tổng

x 2n 1 1 1 x
, x  1)
2n  1 2 1 x
1) ( ln
n 0


 1n  2n  1 x 2n 1 x2
, x  1)
1  x 
2) (
n 0
2
2

e) Tìm miền hội tụ

 2
 1n n !  x  12n 1 ( 1  x  3 )
 2n  !
n 0
Hướng dẫn.
b1) Hội tụ với x  1  1 và tại x  1  1  miền hội tụ ( 2 ; 0]
 
 
+) Đặt t  ( x  1)  s    s  t    t n 1  
tn 1
n 1
n n 1
1 t
 s u  du  ln u  1 0  s  t   s  0   ln t  1
t
t
+)
+) s  0   0  s  x   ln  x  2 
0
19
BÀI 4
§ 5 Chu i luỹ thừa
 Định nghĩa  Các tính chất  Khai triển thành chuỗi luỹ thừa
 Đặt vấn đề
1. Định nghĩa. a0  a1x  a2 x 2    an x n   (1)
 an x n , ở đó an là các số thực, x là biến số.


Ký hiệu là
n 0
 an x0n

Ta bảo chuỗi luỹ thừa hội tụ (phân kỳ) tại x0  chuỗi số hội tụ (phân kỳ),
n 0
 an x n  an x0n
 
chuỗi hội tụ trên khoảng  a ; b   chuỗi số hội tụ, x0 tuỳ ý
n 0 n 0
 (a; b ) .
 xn  1 x  x2  

Ví dụ 1.
n 0
 xn  1 x

Đã biết hội tụ khi x  1, có
1
n 0
Phân kỳ khi x  1
 an x n

Định lí 1 (Abel). hội tụ tại x0  0  hội tụ tuyệt đối tại x : x  x0
n 0
 an x0n hội tụ  nlim


Chứng minh. +) an x0n  0  an x0n  M,  n  N0

n 1
 x 
 
n n
an x0n  
n x
+) an x
 x0 
M
x0
  an x n
 
1 hội tụ (Định lí so sánh 1) 
n
x x
+) M hội tụ tuyệt đối
n 1 n 0
x0 x0
Nhận xét. Từ định lí Abel suy ra:
 an x n phân kỳ tại x0  phân kỳ tại x :


 Nếu x  x0
n 0
 Tập hội tụ khác rỗng
20
  (hoặc lim n an   ) thì bán kính hội tụ R của chuỗi

an 1
Định lý 2. Nếu lim
n  an n 
1
0 

  ,

an x n được xác định bởi R  
  
luỹ thừa
n 1 0,
,  0
Nhận xét.  Quy ước viết R  0 ở khẳng định 2), R   ở khẳng định 3), từ đó có thể
 an x n đều có một bán kính hội


phát biểu gọn định lý này như sau: Mọi chuỗi luỹ thừa
n 0
tụ R với 0  R   , khi đó chuỗi hội tụ tuyệt đối với x  R và phân kỳ với x  R .
 Cách tìm bán kính hội tụ R : R  lim hoặc R  lim

an 1
n  an 1 n  n a
 n2
n

xn
Ví dụ 1. Tìm khoảng hội tụ của chuỗi
n 1
 n  1
 2: 
2
 
an 1 n  n  12  n 
an 1 1
1
an
lim
n  an 1
R  1, chuỗi hội tụ với x  1, phân kỳ với x  1.
 n2

Tại x  1 có  hội tụ, do đó chuỗi luỹ thừa hội tụ tại x  1.
x2 1 1
, mặt khác
n2 n 1
2
Khoảng hội tụ là  1; 1 .

n


n2
Ví dụ 2. Tìm khoảng hội tụ của chuỗi luỹ thừa xn
n 0
n
3
n2 n 3 n2
 n : n 1  3
an
an 1 3 3 n 3
3
an
lim
n  an 1
R  3 , chuỗi hội tụ khi x  3 , phân kỳ khi x  3 .
 an x    n  2 phân kỳ.
 
Tại x  3 có n
n 0 n 0
 an x n    1
 
Tại x  3 có
n
 n  2 phân kỳ
n 0 n 0
Khoảng hội tụ:  3 ; 3  .
21


xn
n 1
Ví dụ 3. Tìm khoảng hội tụ của chuỗi luỹ thừa
n 0
 an  n2
 a   n 1: n  2  n 1
1 1
 n 1 
 a 
lim  n   1
n   an 1 
R  1, chuỗi hội tụ với x  1, phân kỳ với x  1


Khi x  1 có
1

phân kỳ
n 1
n 1
 1n
 n 1

Khi x  1 có là chuỗi đan dấu hội tụ
n 1
Khoảng hội tụ là [1; 1) .


 1
 
x 2n n
Ví dụ 4. Tìm khoảng hội tụ của chuỗi luỹ thừa: .
n 0
2 n !
 1 n
Không thể dùng ngay công thức vì một nửa các hệ số của chuỗi bằng 0 : a2n+1 = 0
Đặt y = x có chuỗi luỹ thừa: 

n 
 
2
y
n 0
 2  n  1!   2n  1 2n  2
2 n !
 1 :  1 n 1
 2n  !  2  n  1 !
 
n
 2n !
an
Có
an 1

an
lim
n  an 1
Khoảng hội tụ:  ,  
Ví dụ 5. Tìm miền hội tụ của chuỗi luỹ thừa
  x n! ( x  1)c) 

 n  15 2n  
 x  2 n
2
x ( 1  x  1) ( 3  x  1)

a) b)
n 1 n 1 n 1 nn
2n 1
 

 n ! n 
 x  3
x ( 4  x  4 ) (2  x  4)
2 2n
 2n  !  n  1 ln  n  1
d) e)
n 1 n 1


 1  x  1n ( 1  1  x  1  1 )
n2
1  
 n
f)
n 1
e e
 n! x   1
 
n 1 2n  3
n!
( 1  x  1) x 2n 1 ( x  1)
3n  4n  1
g) h)
n 1 n 1
2
  1

n 1 2n  3
x 2n ( x  1 )
3n  4n  5
i)
n 0
2
22


  n 1 3
 x  12n  1 
1 (  1  ;  1
n
3 
1
n 1 
k) )
n 1
2
3


 x  12n
(0  x  2)
 n  1 ln  n  1
l)
n 1


 1  x  2 n ( 2  1  x  2  1 )
n2
1  
 n
m)
n 1
e e
 

 x  3 4n 
 x  4  2n
(2  x  4) (3  x  5 )
 n  2 ln  n  1  n  1 ln  n  2 
n) o)
n 1 n 1
 

 n ! 2 
 n ! 2
( 1)  x  12n 1 (-1<x<3)  x  12n 1 (-3<x<1)
 2n  !  2n !
n
p 1) 2)
n 1 n 1
 nn  x  3   (1)n n n  x  3 
 
(3  e,3  e ) ( 3  e, 3  e )
n! 2n n! 2n
3) 4)
n 1 n 1
 q) 1)  n
 
32 n 1
ln n 
x  1 (0  x  2 ) ( x  1) n
n 1 7 ln(n  1)
n
5)
n 1 n
 (1)n

2n 2  3n  1
( x  3) n
( n  5)3
2)
3 n
n 1
 an  x  a 
Nhận xét

(1) được gọi là chuỗi luỹ thừa tại x  a ,
n
n 0
 anzn

Đặt z = x – a có (2), tìm bán kính hội tụ R của chuỗi (2), thì có tập hội
n 0
tụ của chuỗi (1), cụ thể hội tụ với: –R < x – a < R hay a – R < x < a + R và phân
kỳ với x < a – R, hoặc x > a + R; để nhận được khoảng hội tụ ta cần xét tại x =
a – R và x = a + R.
2. Các tính chất của chu i luỹ thừa
 an x n

a) Chuỗi luỹ thừa hội tụ đều trên mọi đoạn a ; b  nằm trong khoảng hội tụ
n 0
 an x n  S  x ,
của nó.

b) x  R  0  S  x  liên tục trên khoảng  R ; R  .
n 0
 an xn  S  x , x  R  0  S  x  khả tích trên mọi đoạn a ; b    R ; R  và có


c)
n 0
23
 
    b 
 an x n dx 
b
 an x  dx 
   
n
a  n 0  n 0  a 
 an x n  S  x ,

d) x  R  0  S  x  khả vi trên khoảng  R ; R  và có:
n 0
   
d    d

 an x  
dx  n 0 
n
an x n
 n 0 dx
   
   
Nhận xét. Thực chất từ a) ta có: lim  an x  
x  x0  
n
lim an x n
 n 0  n 0
x  x0
Ví dụ 1. Tìm biểu thức chuỗi luỹ thừa của ln 1  x 

Miền xác định: x  1.
f ( x ) 
1
1 x
, ở đó đặt f(x) = ln(1 + x)
 
 
f ( x )     x    1n x n
1 1 n
x  1 1  (  x ) n 0 n 0
 
  
 
f  t dt    1 t n  dt
x x
 
n
0  n 0 
 
0
 x 
f ( x )  f 0    1n t n  dt   1
x n 1
 
n
n 0 0 n 0
n 1
  1

Do f  0   0 nên có ln 1  x  
n 1
x    , x 1
xn x2 x3 x4
n 1
n 2 3 4
Ví dụ 2. Tìm biểu diễn chuỗi luỹ thừa của hàm tan1 x
 
Đặt f ( x )  tan1 x,   f (x) 
2 2
f ( x ) 
1
1 x2

1    x 2  n 0
  x     1 .x 2n ,
 
  x 1
1 1 2 nn
1 x2 n 0
     
  n 2n 
 
f  t  dt   1 t  dt   1 t dt   1
2 n 1

x x x x
 
dt n x

n
2n  1
2n
1  t 2
0  n 0  n 0 n 0

0 0 0

 1
x 2n 1
tan x  tan 0 
1 1
x    , x 1
x3 x5 x7
n
n 0
2n  1 3 5 7
24
 tan1 x  x     , x 1
x3 x5 x7

3 5 7

xn
Ví dụ 3. Tính tổng
n 1
n
Có R = 1, chuỗi hội tụ với |x| < 1
  
  
x n 1
Đặt f ( x )  có f ( x )   x n 1 
xn 1
1 x
n
n 1 n 1 n 1
n n
 f (t )dt  
x x
x 1
dt
1 t
f ( x )  f  0    ln 1  x  , x  1  f ( x )   ln 1  x  ,
0 0
x 1
1  x 2
1
Ví dụ 4. Biểu diễn chuỗi luỹ thừa của hàm
  
d  1  d    
 n  1 x n ,

     x   n 1
 x 1
1  x 
1
dx  1  x  dx  n  0  n 1
n
nx
n 0
2
 n 2x n

Ví dụ 5. Tính tổng của chuỗi
n 1
 n x   x.n2 x n 1  xg ( x ),
R = 1, chuỗi hội tụ về f(x) với |x| < 1.
 
f (x)  2 n
n 1 n 1
   
d  
 
   
 
g(x )              
d n 1 d n 1

2 n n
n 1 x n 1 x n 1 x x n 1 x
n 0 n 0
dx dx n 0
dx  n 0 
  n  1 x n  1  x 2

1
Theo ví dụ 4 có
n 0
d   1 x
g(x )   
dx  1  x   1  x 3
x
 
2
x  x2
f ( x) 
1  x 3

Ví dụ 6. Tính tổng
 2 n 1
 1n 1 x ( arctan x , x  1)
2n  1
a)
n 1
25
 xn 
 
2n  1
, x  1)
n x
( x  1)2
b) ( c) (3)
n 1 n 1 2n


  3n  2
1  
 1n x  1 (  x  1  ln 2
x

1 2x  3
 ,
    
d) arctan
n 0
3 n 1 3 x 3 x 3 3 3 6 3
0  x  2)

n  x  1
3n  2
 

  1 x2 2x  1
1 ( ( x  1)  ln   ,
1

e) arctan
n 0
3 n 1  3 x  x 1
2 3 3 6 3 
2  x  0 )


 1n 1
f)  x  1n ( ln x  2 , 2  x  0 )
n 1
n


 1n 1  n  1 x  1n ( x  1 , 0  x  2 )
2
g)
n 1 x2


 1n 11  
3  )
   3n  2
 
h) ( ln3
n 0 3 n 1 2 2 6 3
 
 
n 1 n 1 9
k: 1) (4) 2) ( )
n 0 n 0
n n 4
2 3
 

1

 1n 1 3
   n 1  
n 0 n  1 3

3) ( ln2 ) 4) ( ln )
n 0
n 1 4
n 1 2
  2n  1 3n 1  2n  1. 3n

 1 2  3 1

3 1
(   ), 2)
1 1 1 1
  3 3 1
l : 1) ln ( ln )
n 1 2 3 3 1 n 1 2 3
 (n  1)3

1
m) n
n 1
Hướng dẫn.
  1  S  t  dt   1  t 2 dt

+) S  x  
x x
a) +) R  1 
n 2n 1 1
1 x
x +)
n 0
2
+) S  x   S  0   arctan x  S  x   arctan x
0 0


 1 
c) +) Xét chuỗi S  x  
1 
2n  1 x 2n 2 có S  A
2 n 1  2 

  2n 1  1 d  x  1 1  x 2  1 
+) R  1 +) S  x      . 3
 2 dx  1  x 2  2 
+) S 
1 d
2 dx  n 1 1 x2   2
x

2
3. Khai triển thành chu i luỹ thừa
26
 x0 

 n
 x  x 0 n
f
Định nghĩa. được gọi là chuỗi Taylor của hàm số f ( x ) tại lân
n 0
n!
cận điểm x0 .


Nếu x0  0 ta có
f ( n ) (0) n
x được gọi là chuỗi MacLaurin của hàm số f ( x ) .
n 0
n !


( x  x0 )n  f ( x ) ta bảo hàm số f ( x ) được khai triển
f ( n ) ( x0 )
Định nghĩa. Nếu
n 0
n!
thành chuỗi Taylor trong lân cận điểm x0
Định lí 3. f ( x ) có đạo hàm mọi cấp trong lân cận nào đó của x0 , lim Rn  x   0 ,
n 
 n 1
( )
Rn  x   ( x  x0 )n 1,  ở giữa x0 và x
f
(n  1)!


 f (x)  ( x  x0 )n
f ( n ) ( x0 )
n 0
n!
Định lí 4. f ( x ) có đạo hàm mọi cấp trong lân cận nào đó của điểm x0 ;
f ( n ) ( )  M ,   thuộc lân cận của x0 nói trên


 f (x)  ( x  x0 )n .
f ( n ) ( x0 )
n 0
n!
Chú ý.  Có hàm khả vi vô hạn không được khai triển thành chuỗi Taylor, ví dụ
 1
 x0
f ( x )  e x ,
2
0, x0

 f   (0)  0 , n tự nhiên bất kỳ
n
Thật vậy có ngay


1
f   0   lim
f ( x )  f (0) 0
 lim   lim  lim  0.
x2 1
e t 1
x 0
lim x
x 0 x 0 x 0 1 t  t  2t e t
2
x e t
ex
Từ đó có đạo hàm mọi cấp tại x = 0 cũng bằng 0.
Chuỗi Taylor của hàm f(x) là 0 + 0 + 0 + 0 + ....
Chuỗi này hội tụ, chúng hội tụ về 0 . Nhưng hàm f ( x )  0, x  0
Nên f(x) nói trên không được khai triển thành chuỗi Taylor
f ( n 1) ( ) n 1
 Số dư Rn ( x ) 
 n  1 !
x nhận được do sử dụng định lý Rolle
27
 1
 x  0.
Ví dụ 7. Tìm chuỗi Maclaurin của hàm số f ( x )  3 x ,
2
0, x 0

Hàm này có được khai triển thành chuỗi Maclaurin hay không? Vì sao?
28
PGS. TS. Nguyễn Xuân Thảo thao.nguyenxuan@.hust.edu.vn
PH NG TRÌNH VI PHÂN VÀ LÍ THUYẾT CHU I
BÀI 5
§ 5. Chu i luỹ thừa (TT)
 Khai triển một số hàm sơ cấp
 ng dụng
4. Khai triển một số hƠm số s cấp c bản
4.1. Một số khai triển
1/ f ( x )  e x
 f ( n ) (0)  1  f (n ) ( x )  e x  e A  M,  x    A ; A , A  0
 
 
e  ,  x   A ; A , A  0  e  , x  
x xn x xn
n 0 n 0
n ! n !
2 f ( x )  cos x
 ( 1)k , n  2k  
 f ( n ) (0)  cos n  f ( n ) ( x )  cos  x  n   1,  x  
2 0, n  2k  1  2
 cos x  1      ( 1)n  , x  
x2 x4 x 2n
2! 4! (2n )!
3 f ( x )  sin x
2 n 1
 sin x  x      ( 1)n 1 x
 , x  
x3 x 5
3! 5! (2n  1)!
4 f ( x )  (1  x ) ,   
  (  1) 2  (  1)(  n  1) n
 f (x)  1 x  x  x  ,  1  x  1
1! 2! n!
5 f ( x )  ln(1  x )
 ln(1  x )  x      ( 1) n 1 x
 ,  1  x  1
x2 x3 n
2 3 n
6 f ( x )  arctan x
x 2n 1
 arctan x  x      ( 1)n 1  , x  ,  1  x  1
x3 x5
3 5 2n  1
Ví dụ 1. Khai triển thành chuỗi Maclaurin
a) f ( x )  a x , 0  a  1


 a e e  x , x 
x x ln a x ln a lnn a n
n 0
n !
b) f ( x )  ln(2  x )
 x  x
 ln  2  x   ln2  1    ln 2  ln 1   , 1   1
x
 2  2 2
28
x
   1
 
 x
n
 ln  1     1n 1 2 
n 1 xn
 2  n 1 n n 1 n.2n


 ln  2  x   ln 2   1n 1 x ,  2  x  2
n
n 1 n.2n


22n 1 x 2n
(  , x )
2 1
c) sin x
2 n 0 (2n )!


1 x x 2n 1
d) f ( x )  ln ,  1  x  1)
1 x 
(2
n 0
2n 1
 

 1n x 2n 1
x
e) f ( x )  e t 2
, x  )
 2n  1
dt (
n 0
n !
 
0
 
(  1  1n 1 x ,  1  x  1)
n 1 x
f) f ( x )  ln(1  x  x  x ) 
n 2n
2 3
n 1
n n 1 n
x 2

n
 n
g) f ( x )  e x sin x ( sin , x   )
n 0
n! 4


h) f ( x )  cosh x , x  )
x 2n
 2n  !
(
n 0
 

 1n x 2n 1
x
i) f ( x )  , x  )
sin t
 2n  1!  2n  1
dt (
n 0
t

0
1.3.5  2n  1 4n 1
x
k) f ( x )  (x     , x  1)
dt x5
n !2n  4n  1
x
0 1 t 4 2.5
l) Viết rõ các hệ số đến x : f  x   e x sin x (x  x   0x  

6 x3 4 x5 x6 2
)
3 30 90
m) Viết rõ các hệ số đến x 6 : f  x   e x cos x ( 1  x     0x 6  )

x3 x 4 x5
3 6 30
Ví dụ 2. Khai triển thành chuỗi Taylor tại lân cận điểm tương ng
a) f ( x )  ln x, x  1


 n
 ln x  ln 1  x  1  ln 1  x  1   1n x  1
n 1
n
b) f ( x )  , x4
1
x2  3x  2
 f x   f
n
 x    1n n !  

 n 1 
1 1 1 1
x 1 x  2  x  1
n 1
 x  2 
29
  1
 4    1n n !  5 n 1  6 n 1   5n 1  6n 1   x  4 n


 f x 
n
f
n
n 0
c) f ( x ) 
x x
1 x 1 x
, theo chuỗi luỹ thừa c a
1 x  1.3  x  1.3 2n  3   x 
(f x           )
2 3 n
 
x
1 x 2  1  x  2.4  1  x  2.4 2n  2   1  x 
 
d) f ( x )  cos , theo chuỗi luỹ thừa c a  x  
x
 2
     
2
     2   n 1 
2
1     )
x x x
 
2 2 2
(n  1)!2 
(
2  1!2 2!2 2 n 1


 
 2n 1
  
e) f ( x )  sin3 x , theo chuỗi luỹ thừa c a  x   1 ( x  )2n 1 )
n 3
 3  2n  1!
(
n 1
3
f) f  x   theo luỹ thừa c a  x  3 

1
x 2  3x  2
  1

n 1 
 1  n 1   x  3  , x  3  1 )
n
 2 
(
n 0
g) f  x   theo luỹ thừa c a  x  2

1
x  3x  2
2
  1

n 1 
 n  n   x  2 , x  2  3 )
1 n
3 4 
(
n 0
1) f  x   ln  x 3  2 x 2  4 x  8  2) f  x   ln  4 x  8  x 3  2x 2 
h) Khai triển thành chuỗi Maclaurin


 1n  1  1   x  2 n , x  2  3)
 3n 4 n 
(
n 0

 
n 1  1
n 1
2 1 n 
s  3ln2   1  
 
x , x 2
 n 1 
n
n 2
4.2. ng dụng c a chu i luỹ thừa
1/ Tính gần đúng
Ví dụ 3. Áp dụng chuỗi luỹ thừa, tính gần đúng
a) sin18 với độ chính xác 105

 1n 1 2n 1

 sin x 
 2n  1!
x
n 1
30



 1n 1  2n 1
 sin18  sin 
10 n 1  2n  1! 102n 1
 2n 1
 Rn   105
 2n  1!10 2 n 1
 n3

1
e  x dx với độ chính xác 103
2
b)
 
0
 
e  e  x2
  1
2n
x xn n x
n 0 n 0
n! n!
   1
 
x 2n 1
1
I  1 
1
n !  2n  1 n !  2n  1
n n
n 0 0 n 0
 Rn   10 3  n  4
1
 n  1!  2n  3 
c) Tính gần đúng số e với độ chính xác 0,00001 ( 2,71828 )

1
e  x dx với độ chính xác 0,0001
2
d) Tính gần đúng ( 0,747 )
0
 1 x3

với độ chính xác 103
dx
e) ( 0,118 )
0
2/ Tính giới hạn.
sin x  x   
x3 x5 x7
Ví dụ 4. lim 3! 5! 7!
x 0 x9
 sin x  x      o  x9 
x3 x 5 x 7 x 9
3! 5! 7! 9!
 o  x9 
x9
 A  lim 9! 9 
1
x 0 x 9!
§ 6 Chu i FOURIER
 Chuỗi lượng giác, chuỗi Fourier
 Khai triển hàm số thành chuỗi Fourier
1. Chu i l ợng giác, chu i Fourier
31
a) Chu i l ợng giác
Định nghĩa. Chuỗi lượng giác là chuỗi hàm số có dạng
 (an cos nx  bn sin nx ), an , bn  


a0  (1.1)
n 1
Nhận xét.
 an ,  bn
 
1/ Nếu hội tụ  chuỗi (1.1) hội tụ tuyệt đối trên 
n 1 n 1
 an ,  bn
 
2/ Tuy nhiên, hội tụ không phải là điều kiện cần để chuỗi (1.1) hội tụ.
n 1 n 1
b) Chu i Fourier
B đề. Với  p, k   , ta có
 sin kxdx  0  cos kx dx  0, k  0

 
1/ 2/
 
 
 
0, k  p
cos kx sin px dx  0 cos kx cos px dx  
 , k  p  0
3/ 4/
 


0, k  p
sin kx sin px dx  
 , k  p  0
5/

 Giả sử f ( x ) tuần hoàn với chu kì 2 và có


f ( x)  0  (an cos nx  bn sin nx )
a
2 n 1
(1.2)
Sử dụng bổ đề trên và tính toán ta có
  f ( x )cos nx dx,
 
a0  f ( x )dx ; an  n  1, 2, 
1 1
 
 
 f ( x )sin nx dx,

bn  n  1, 2, 
1

(1.3)



Định nghĩa. Chuỗi lượng giác 0  (a cos nx  bn sin nx ) với các hệ số a0 , an , bn
a
2 n 1 n
xác định trong (1.3) được gọi là chuỗi Fourier c a hàm f ( x ) .
2. Điều kiện để hƠm số khai triển đ ợc thƠnh chu i Fourier
Định nghĩa. Chuỗi Fourier c a hàm f ( x ) hội tụ về hàm f ( x ) thì ta bảo hàm f ( x )
được khai triển thành chuỗi Fourier.
32
Định lí Dirichlet. Cho f ( x ) tuần hoàn với chu kì 2 , đơn điệu từng khúc và bị chặn
trên   ;    chuỗi Fourier c a nó hội tụ tại mọi điểm trên đoạn   ;   và có

S( x )  f ( x ) , tại điểm liên tục c a f ( x ) .
f (c  0)  f (c  0)
Còn tại điểm gián đoạn x  c có S(c )  .
2
Ví dụ 1. Khai triển thành chuỗi Fourier hàm số f ( x ) tuần hoàn với chu kì 2 , xác
định như sau
1, 0  x  
a) f ( x )  
 1,    x  0


1
+) a0  f  x  dx      0
1
 

  
 
f  x  cos nxdx    cos nx  dx  1 cos nx dx  0
0
+) an 
1 1
  
 
  
0
 
f  x  sin nxdx    sin nx  dx  1 sin nxdx
0
+) bn 
1 1
  
  0
2  2   n 
 1  cos n   1  1 
n n
4 
+) f  x    sin x  sin3 x  sin5 x  
1 1
 

3 5
 x, 0  x    cos  2m  1 x

b) f ( x )   (f x  
4
        2m  1
)
m 0
x, x 0 2 2
c) f ( x )  x 2,    x  


2 2
+) a0  x dx 
1

2
3

x

+) bn  sin nx dx  0
1

2

x

+) an  cos nx dx  cos n   1 2
1 4 n 4

2
2

n n
2  cos x cos 2 x cos3 x cos 4 x 
f x   4     
3  1 4 9 16 
1,    x  0
d) f ( x )  
0, 0 x 
33
 
 2 cos  2m  1 x
 
(f x      1n 1 sin nx )
4  m 0  2m  12 n 1
n
34
PH NG TRÌNH VI PHÂN VÀ LÍ THUY T CHU I
BÀI 6
§ 6 Chu i Fourier (TT)
 Khai triển hàm chẵn, lẻ  Khai triển hàm tuàn hoàn chu kì bất kì
3. Khai triển hƠm chẵn, lẻ
3.1. N u f ( x ) lƠ hƠm số chẵn  f ( x )cos kx là hàm chẵn, f ( x )sin kx là hàm lẻ


 ak  bk  0,  k  
2

f ( x )cos kx dx;
  x, 0  x  
0
Ví dụ 1. f ( x )   tuần hoàn với chu kì 2 , khai triển hàm f ( x )

  x,    x  0
thành chuỗi Fourier.
+) f   x   f  x 
+) bk  0,  k 
 
  
2   2   2 x2 
+) a0  f x dx    x dx    x   
   2 0
  
0 0
  
2   sin kx 
  x  cos kx dx  sin kx 0 
2   
+) ak  f x cos kx dx  xd  
2 2
  k   k 
2   k 

2  x sin kx sin kx  2  cos kx
0 0 0
  
2 
   
dx  .  1  cos k   1  1
 k    
 
k 2 2 2
0 k k k
2   k 
 
0 0
 
 
+) f  x    1  1 cos kx   cos  2n  1 x
4
2 k 1  k 2 2 n 0   2n  12

Ví dụ 2. Khai triển thành chuỗi Fourier theo các hàm số cosin của các hàm số sau
 4 cos  2n  1 x

a) f ( x )  1  x, 0  x   (1  
2  n 1  2n  12
)
 
1, 0  x  2

 cos  4n  1 x cos  4n  3  x 

b) f ( x )   (  
2  n 1   )
1 2
0,   x   4n  1 4n  3


2
2

c) f ( x )  x(  x ), 0  x   
cos 2nx
( )
6 n 1 n 2
3.2. N u hƠm f ( x ) lƠ hƠm số lẻ  f ( x )cos kx là hàm số lẻ còn f ( x )sin kx là hàm chẵn


 ak  0; bk  f ( x )sin kx dx,  k  
2

0
34
Ví dụ 3. Cho hàm số f ( x )  x,    x   , tuần hoàn với chu kì 2 , khai triển hàm
f ( x ) thành chuỗi Fourier

+) Hàm f  x  lẻ
+) ak  0,  k 
  
  
2     cos kx 
+) bk  f x sin kx dx  x sin kx dx  xd  
2 2
    k 
0 0 0

2  x cos kx cos kx  2   cos k sin kx  2  k 1
  
   dx       1
    0
 
k k k 2 k
0 k

0

+) f  x    1k 1 2 sin kx
k 1
k

Ví dụ 4. Khai triển thành chuỗi Fourier theo các hàm số sin của các hàm số sau

a) f ( x )    x, 0  x  
sin nx
(2 )
n 1
n
 
 

 1, 0 x 
1 2 n
b) f ( x )   2 4
0,   x    n 1 n
( sin sin nx )
4


2
sin  2n  1 x

c) f ( x )  x(  x ), 0  x  
8
 n 1  2n  13
( )
3.3 N u f ( x ) tu n hoƠn với chu kì 2l , đơn điệu từng khúc và bị chặn trên đoạn

 l ; l  . Đổi biến x '  x  f ( x )  f  l x '   F ( x ') tuần hoàn với chu kì 2
l  

Sử dụng khai triển Fourier cho hàm này có
  


f ( x)  0   an cos n x  bn sin n x  ,
a
2 n 1 l l 
 
x
l l
ở đó a0  f ( x )dx , an  dx, n   ;
1 1
f ( x )cos n
l l l
l l

x
l
bn  dx, n  
1
f ( x )sin n
l l
l
Nhận xét. Công thức này nhận được từ công thức (1.3) khi thay  bởi l, thay x bởi

x
l
Ví dụ 5. Khai triển hàm tuần hoàn với chu kì 2 , f ( x )  x 2,  1  x  1 thành chuỗi
Fourier
+) f  x  chẵn
35
+) bk  0, k  1,2,

1 1
+) a0  x dx  
2 x3 2
3 1 3
1
x 
cos n x dx  2 x 2 cos n x dx
1 1
+) an  2
1
 2 
0
 
   
  2  .sin n x  .2 xdx 
1 1 1
 2 x d
sin n x x sin n x
 n   n  
2
 
0 n
0 0
 
 cos n x  4  cos n x cos n x 
dx 
1 1
  
1
xd  
4
n  n  n  n 0 n 
x.
0  0 
4  cos n sin n x   n 4
   2 2   1
1
n  n n  0  n 2 2


+) f  x     1n 4 cos n x
1
3 n 1 n 2 2
Ví dụ 6. Khai triển thành chuỗi Fourier hàm số
0,  3  x  0

a) f ( x )   x với chu kì 2l  6
 3 , 0  x  3

 
 2n  1  x  1n n x 
(    )
1 1 2
4  n 1   2n  12 3 
cos sin
3 n
0,  2  x  0

b) f ( x )   x với chu kì 2l  4
 2 , 0  x  2

  2n  1  x  1n n x 
(    )
1 1 2
4     2n  1 2 
2
cos sin
2 n

c) Khai triển hàm tuần hoàn T = 4 thành chuỗi Fourier.
 1n 16 cos n x )

1) f(x) = x , 2  x  2 ( 
4
n 2 2
2
3 n 1 2

 , n  2k  1

  2k  1  
8 32
n x


2k  1 
2) f(x) = x|x|, 2  x  2 ( , bn  
3 3
bn sin
n 1
2  8 , n  2k
 2k
36
3.4. N u f ( x ) đ n điệu từng khúc vƠ bị chặn trên a ; b  , muốn khai triển f ( x )
thành chuỗi Fourier, ta xây dựng hàm số g ( x ) tuần hoàn với chu kì  ( b  a ) sao
cho g ( x )  f ( x ),  x  a ; b  .
 x  a ; b  (trừ ra có chăng là các điểm gián đoạn của f ( x ) ). Vì hàm g ( x ) không

Khai triển hàm g ( x ) thành chuỗi Fourier thì tổng của chuỗi bằng f ( x ) tại
duy nhất nên có nhiều chuỗi Fourier biểu diễn hàm số f ( x ) , nói riêng nếu hàm số
g ( x ) chẵn thì chuỗi Fourier của nó chỉ gồm những hàm số cosin, còn nếu hàm số
g ( x ) lẻ thi chuỗi Fourier của nó chỉ gồm những hàm số sin.
Ví dụ 7. Khai triển hàm số f ( x )  , 0  x  2 thành chuỗi Fourier theo các hàm số
x
2
cosin và thành chuỗi Fourier theo các hàm số sin.
a) +) Xét hàm g  x   ,  2  x  2 , tuần hoàn chu kì 4
x
+) g  x   f  x  , 0  x  2
2
+) Khai triển Fourier hàm g  x  có g  x  chẵn, do đó

bk  0, k  1, 2, 
 
2 2 2
a0  x dx  xdx  2
1 x2
2 2
2
0
0
  
k x k x  2 k x 
2 2 2
ak  dx  x cos dx  xd  
1
 k 2 
x cos sin
2 2 2
2
 2 2   1  1
0 0

k x k x  2  k x
2
  dx  
2 2 2
 cos
2 2 4
k k  k 
k
2 0 k 
x sin sin
2 0 2
   1  1 cos k x  1  
0
 
 2n  1  x
+) g  x   1  , x 2
4 k 8
  
n 0 2n  1 
cos
k 1
2 2 2 2 2 2
k


 2n  1  x
+) f  x   1  , 0x2
8 1
 n 0  2n  12
cos
2


 1k 1 k x
b) f  x   , 0x2
4
 k 1 k
sin
2

c) 1) Khai triển thành chuỗi Fourier theo hàm số cosine

4  2n  1  x
f ( x)  , 0  x  3 ( 
x 1
2 n 1  2n  12  2
cos )
3 3
  1
2) Khai triển thành chuỗi Fourier theo hàm số sine
n x

n 1
f ( x)  , 0  x  3
x 2
n
( sin )
n 1
3 3
37
CH NG II. PH NG TRÌNH VI PHÂN

§1. M Đ U
 Đặt v n đề
 Các quy luật trong vũ trụ đều được viết theo ngôn ngữ Toán học
 Môn Đại số đủ để giải rất nhiều bài toán tĩnh
 Tuy nhiên, hầu hết các hiện tượng tự nhiên đáng quan tâm lại liên quan tới sự
biến đổi và thường được mô tả bởi các phương trình có liên quan đến sự thay đổi về
lượng, đó là ph ng trình vi phơn.
1. Khái niệm c bản
 Ph ng trình vi phơn là phương trình có dạng F ( x, y , y , y , , y ( n ) )  0 (1)
trong đó x là biến số độc lập, y  y ( x ) là hàm số phải tìm, y , y , , y ( n ) là các đạo
hàm của nó.
 C p của ph ng trình vi phơn. Là cấp cao nhất của đạo hàm của y có mặt
trong phương trình (1).
 Ph ng trình vi phơn tuy n tính. Là phương trình vi phân (1) khi F là bậc nhất đối
với y , y , y , , y ( n ) . Dạng tổng quát của phương trình vi phân tuyến tính cấp n là
y (n )  a1( x )y ( n 1)    an 1( x )y   an ( x )y  b( x )
trong đó a1( x ), , an ( x ) là những hàm số cho trước.
 Nghiệm của ph ng trình vi phơn (1) là hàm số thoả mãn (1)
 Giải ph ng trình vi phơn (1) là tìm tất cả các nghiệm của nó.
Ví dụ 1. Giải phương trình vi phân sau
a) y   cos x b) y   ln x c) y   x 5e x d) y   x 4 sin x
2. Một số ứng dụng
a) Sinh tr ng tự nhiên vƠ thoái hoá
 Sự tăng dân số:       P ,  là tỉ lệ sinh,  là tỉ lệ chết
dP
dt
 rA , A là lượng đô la trong quỹ tiết kiệm tại thời điểm t, tính
dA
b) Lưi luỹ ti n
dt
theo năm, r là tỉ lệ lãi luỹ tiến tính theo năm.
 kN , k phụ thuộc vào từng loại đồng vị phóng xạ
dN
c) Sự phơn rư phóng xạ
dt
  A ,  là hằng số giải độc của thuốc
dA
d) Giải độc
dt
 kx
dx
e) Ph ng trình tăng tr ng tự nhiên
dt
38
Ví dụ 2. Theo số liệu tại www.census.gov vào giữa năm 1999 số dân toàn thế giới
đạt tới 6 tỉ người và đang tăng thêm khoảng 212 ngàn người mỗi ngày. Giả sử là
mức tăng dân số tự nhiên tiếp tục với tỷ lệ này, hỏi rằng:
(a) Tỷ lệ tăng k hàng năm là bao nhiêu?
(b) Vào giữa thế kỉ 21, dân số toàn thế giới sẽ là bao nhiêu?
(c) Hỏi sau bao lâu số dân toàn thế giới sẽ tăng gấp 10 lần–nghĩa là đạt tới
60 tỉ mà các nhà nhân khẩu học tin là mức tối đa mà hành tinh của chúng
ta có thể cung cấp đầy đủ lương thực?
(a) Ta tính dân số theo tỉ và thời gian theo năm. Lấy t = 0 ứng với giữa năm 1999,
nên P0 = 6. Sự kiện P tăng lên 212 ngàn hay là 0,000212 tỉ người trong một ngày
tại t = 0 có nghĩa là P’(0) = (0,000212)(365,25)  0,07743 tỉ một năm.
Từ phương trình tăng dân số tự nhiên P’ = kP với t = 0, ta nhận được
k   0,0129,
P '(0) 0,07743
P (0) 6
Như vậy, số dân thế giới đang tăng theo tỉ lệ khoảng 1,29% một năm vào năm
1999. Với giá trị k này, ta có hàm cho số dân thế giới là P(t) = 6e0,0129t.
(b) Với t = 51 ta có dự báo P(51) = 6e(0,0129)(51)  11,58 (tỉ)
sẽ là số dân của thế giới vào giữa năm 2050 (như thế kể từ năm 1999 mới qua một
nửa thế kỉ, dân số thế giới đã tăng gần gấp đôi).
(c) Dân số thế giới sẽ đạt tới 60 tỉ khi mà 60 = 6e0,0129t; nghĩa là khi
t  178; tức là năm 2177.
ln10
0,0129
 k  A  T  , k là hằng số dương, A là nhiệt

dT
f) Quá trình nguội đi vƠ nóng lên
dt
độ của môi trường
Ví dụ 3. Một miếng thịt 4-lb (1 lb  450 gam) có nhiệt độ ban đầu là 500 F
( 10C  3,380 F ) ), được cho vào một cái lò 3750 F vào lúc 5 giờ chiều. Sau 75 phút
người ta thấy nhiệt độ miếng thịt là 1250 F. Hỏi tới khi nào miếng thịt đạt nhiệt độ
1500 F (vừa chín tới)?
Giải. Ta tính thời gian theo phút và coi lúc 5 giờ chiều là t = 0. Ta cũng giả thiết (có
vẻ không thực tế) rằng tại mọi lúc, nhiệt độ T(t) của cả miếng thịt là đều như nhau.
 
Ta có T(t) < A = 375, T(0) = 50 và T(75) = 125. Vì thế
 k (375  T ) ;  kdt ;  ln(375  T )  kt  C ; 375  T  Be  kt .
dT dT
dt 375  t
Vì T(0) = 50 nên B = 325, vậy T = 375(1  ekt). Ta lại thấy T = 125 khi t = 75. Thay
các giá trị đó vào phương trình trên sẽ được k   ln( )  0,0035.
1 250
75 325
Sau cùng, ta giải phương trình 150 = 375 – 325e(–0,0035)t,
đối với t = –[ln(225/325)]/(0,0035)  105 (phút) là tất cả thời gian nướng thịt theo
yêu cầu đặt ra. Bởi vì miếng thịt được đặt vào lò lúc 5 giờ chiều, ta sẽ lấy nó ra khỏi
lò vào khoảng 6 giờ 45 phút.
39
g) Quy luật Torricelli A  y   a 2gy , ở đó, v là thể tích nước trong thùng, A(y)
dy
dt
là diện tích tiết diện thẳng nằm ngang của bình ở độ cao y so với đáy, 2gy là tốc
độ nước thoát ra khỏi lỗ hổng
Ví dụ 4. Một cái bát dạng bán cầu có bán kính miệng
bát là 4ft ( ft  0.3048 m)được chứa đầy nước vào
thời điểm t = 0. Vào thời điểm này, người ta mở một
lỗ tròn đường kính 1in (in  2,54 cm) ở đáy bát. Hỏi
sau bao lâu sẽ không còn nước trong bát?
Giải. Ta nhận thấy trong hình, dựa vào tam giác
vuông có A(y) = r2 = [16–(4–y)2] = (8y – y2),
với g = 32ft/s2, phương trình trên có Tháo nước từ một bát bán cầu
(8y – y2)   ( )2 2.32y ;
dy 1
 
dt 24
(8 y 1/2  y 3/2 )dy    y   t  C.
1 16 3/2 2 5/2 1
dt ; y
72 3 5 72
Do y(0) = 4, ta có C  4  4 
16 3/2 2 5/2 448
.
3 5 15
Bình hết nước khi y = 0, nghĩa là khi t  72   2150 (s ); tức là khoảng 35 phút
448
15
50 giây. Có thể coi là sau gần 36 phút, bát sẽ không còn nước.
Ví dụ 5. Một đĩa bay rơi xuống bề mặt Mặt trăng với vận tốc
450m/s. Tên lửa hãm của nó, khi cháy, sẽ tạo ra gia tốc
2,5m/s2 (gia tốc trọng trường trên mặt trăng được coi là bao
gồm trong gia tốc đã cho). Với độ cao nào so với bề mặt Mặt
trăng thì tên lửa cần được kích hoạt để đảm bảo "sự tiếp đất
nhẹ nhàng", tức là v = 0 khi chạm đất? Đĩa bay trong Ví dụ 5
 Phương trình: v(t) = 2,5t  450.
 Đáp số: x0 = 40,5 km.
Do đó tên lửa hãm nên được kích hoạt khi đĩa bay ở độ cao 40,5km so với bề mặt
Mặt trăng, và nó sẽ tiếp đất nhẹ nhàng sau 3 phút giảm tốc.
Ví dụ 6. Bài toán người bơi
Bài toán về người bơi

dy v 0  x2 
 1  2 
dx v s  a 
Phương trình vi phân cho quỹ đạo của người bơi qua sông là
40
3. Các mô hình toán
Quá trình mô hình toán.

Ví dụ 1. Suất biến đổi theo thời gian của dân số P(t) trong nhiều trường hợp đơn giản
 kP
dP
với tỷ lệ sinh, tử không đổi thường tỷ lệ với số dân. Nghĩa là:
dt
(1)
với k là hằng số tỷ lệ.
Quy luật thoát nước của Torricelli.

Phương trình (1) mô tả quá trình thoát nước khỏi bể chứa.
Ví dụ 2. Quy luật của Torricelli nói rằng suất biến đổi theo thời gian của khối lượng
nước V trong một bể chứa tỷ lệ với căn bậc hai của độ sâu y của nước trong bể:
 k y , với k là một hằng số.
dV
dt
Nếu bể chứa là một hình trụ tròn xoay với diện tích đáy là A, thì V = Ay, và dV/dt =
 h y , trong đó h = k/A là một hằng
dy
A.(dy/dt). Khi đó phương trình có dạng:
dt
số.
Ví dụ 3. Quy luật giảm nhiệt của Newton có thể phát biểu như sau: Suất biến đổi
đối với thời gian của nhiệt độ T(t) của một vật thể tỷ lệ với hiệu số giữa T và nhiệt
 k (T  A).
dT
độ A của môi trường xung quanh. Nghĩa là
dt
(2)
trong đó, k là một hằng số dương. Nhận thấy rằng nếu T > A, thì dT/dt < 0, do đó
nhiệt độ là một hàm giảm theo t và vật thể nguội đi. Nhưng nếu T < A, thì dT/dt > 0,
và T sẽ tăng lên.
41
Quy luật giảm nhiệt của Newton,

Phương trình (2) mô tả một hòn đá nóng bị nguội đi trong nước
Vậy, một quy luật vật lý đã được diễn giải thành một phương trình vi phân. Nếu ta
đã biết các giá trị của k và A, thì ta có thể tìm được một công thức tường minh cho
T(t), rồi dựa vào công thức đó, ta có thể dự đoán nhiệt độ sau đó của vật thể
§ 2. Ph ng trình vi phơn c p một

 Đại cương về phương trình vi phân cấp 1
 Phương trình vi phân khuyết
 Đặt v n đề
1. Đại c ng về ph ng trình vi phơn c p 1
Dạng tổng quát của phương trình vi phân cấp 1 là F ( x, y , y )  0 (1) hoặc
y   f ( x, y ) (2)
Định lí về sự tồn tại vƠ duy nh t nghiệm
 f ( x, y ) liên tục trên miền D   2
 ( x0 ; y 0 )  D
 trong lân cận U ( x0 ) nào đó của x0 , tồn tại ít nhất một nghiệm y  y ( x ) của phương
f
trình (2) thoả mãn y ( x0 )  y 0 . Nếu ngoài ra
y
( x, y ) liên tục trên D thì nghiệm trên là
duy nhất
Chú ý
- Việc vi phạm điều kiện của định lí có thể sẽ phá vỡ tính duy nhất
 2 y
dy
dx
 fy  x, y  
1
gián đoạn tại (0 ; 0)
y
 Có hai nghiệm thoả mãn: y1 = x2; y2 = 0.
- Vi phạm giả thiết định lí có thể làm bài toán vô nghiệm

 x  2y , y(0) = 1
dy
dx
 Nghiệm: 2  ln|y| = 2ln|x| + ln|C|  y = Cx2
dy dx
y x
 y(0) = 1, không có C nào  vô nghiệm.
42
- Có hay không phương trình vi phân không thoả mãn giả thiết và có duy nhất
nghiệm?
- Bài toán Cauchy y   f ( x, y ), y ( x0 )  y 0
- Nghiệm tổng quát của phương trình vi phân (2) là hàm số y   ( x, C ) :
  ( x, C ) thoả (2) với mọi C
  ( x0 ; y 0 )  D, C  C0 :  ( x, C0 ) x  x  y 0
Khi đó  ( x, C0 ) được gọi là nghiệm riêng
0
- Nghiệm kì dị là nghiệm không nằm trong họ nghiệm tổng quát

- Tích phân tổng quát là nghiệm tổng quát dưới dạng ẩn  ( x, y , C )  0
- Khi cho tích phân tổng quát một giá trị cụ thể ta có tích phân riêng  ( x, y , C0 )  0
2. Ph ng trình vi phơn khuy t
a) F ( x, y )  0

+) y   f ( x )  y  f ( x )dx

+) x  f ( y ) , đặt y   t  x  f (t ) ; y  tf (t )dt
Ví dụ 1. Giải phương trình sau x  y 2  y   2

+) y   t
+) x  t 2  t  2

+) dy  t dx  y  t  2t  1 dt  t  C
2 3 t2
3 2
+) Nghiệm x  t  t  2, y  t   C
2 2 3 t2
3 2
b) F ( y , y )  0
+) y   f ( y )  dx   x 
dy 1
dy

f (y ) f (y )
f (t )
+) y  f ( y ) , đặt y   t  y  f (t ) , x  dt

t
f (t )
+) F ( y , y )  0 , đặt y  f (t )  y   g (t )  x  dt
g (t )
Ví dụ 2. Giải phương trình y 2  y 2  4
+) y  2sin t  dy  2cos t dt  2cos t dx
+) Nếu cos t  0  dt  dx  t  x  c  y  2 sin  x  c  là nghiệm tổng quát

+) Nếu cos t  0  t   2k  1  y  2 (Nghiệm kì dị)
2
43
PH NG TRỊNH VI PHÂN VÀ LÍ THUY T CHU I
BÀI 7
§2. Ph ng trình vi phơn cấp một (TT)
3. Ph ng trình vi phơn phơn li bi n số
 f  y  dy   g  x  dx
a) Đ nh nghĩa. f(y) dy = g(x) dx
b) Cách giải.
F  y    g  x  dx
 1  y2
dy
Ví dụ 1. 1/ 2 x
 
dx
 
dy dx dy dx
1  y2 1  y2
+) , |y| < 1, x > 0 +)
+) y  sin  x  C 
2 x 2 x
+) sin1y = x  C
+) y =  1 là nghiệm kỳ dị
2/ y' = 1 + x + y + xy
 1  x  1  y 
dy
+) y' = (1 + x)(1 + y) +)
dx
  1  x  dx , y  1, ln 1  y  x  C
dy x2
1 y
+)
2
+) y = 1 là nghiệm kì dị
3/  xy 2  x  dx   y  x 2 y  dy  0 (1  y 2  C 1  x 2  )
4/ tan x sin2 y dx  cos2 x cot y dy  0 ( cot 2 y  tan2 x  C )
5/ y  xy   a  1  x 2 y   0 (y  a 
Cx
1  ax
)
6/ x  xy  y   y  xy   0 ( x  y  ln  C( x  1)  ( y  1) )
7/ y   ( x  y )2 ( arctan  x  y   x  C )
8/ (2 x  y )dx  (4 x  2y  3)dy  0 ( 5 x  10 y  C  3 ln  10 x  5 y  6  )
9/ y   4 x  2y  1
( 4 x  2y  1  2 ln  4 x  2 y  1  2   x  C )
10/  xy 2  2 x  dx   2y  2x 2 y  dy  0 ( x2  1  C  y 2  2  )
c) Một số ứng dụng
1/ Sinh tr ởng tự nhiên vƠ thoái hoá
 Sự tăng dân số:       P ,  là tỉ lệ sinh,  là tỉ lệ chết
dP
dt
 rA
dA
2/ Lưi luỹ ti n
dt
A là lượng đô la trong quỹ tiết kiệm tại thời điểm t, tính theo năm
44
r là tỉ lệ lãi luỹ tiến tính theo năm.
 kN , k phụ thuộc vào từng loại đồng vị phóng xạ
dN
3/ Sự phơn rư phóng xạ
dt
  A ,  là hằng số giải độc của thuốc
dA
4/ Giải độc
dt
 kx
dx
5/ Ph ng trình tăng tr ởng tự nhiên
dt
 k  A  T  , k là hằng số dương, A là
dT
6/ Quá trình nguội đi vƠ nóng lên
dt
nhiệt độ của môi trường
Ví dụ 2. Một miếng thịt 4-lb có nhiệt độ ban đầu là 500 F, được cho vào một cái lò
3750 F vào lúc 5 giờ chiều. Sau 75 phút người ta thấy nhiệt độ miếng thịt là 1250 F.
Hỏi tới khi nào miếng thịt đạt nhiệt độ 1500 F (vừa chín tới)?
  k (375  T ) , T (0)  50 , T (75)  125
dT
 
dt
  kdt  375  T  Be kt
dT
375  T
 Thay T(0) = 50, T(75) = 125  B = 325, k  0,0035
 t  105 phút tức vào lúc khoảng 6h45’.
7/ Quy luật Torricelli A  y   a 2gy , ở đó v là thể tích nước trong thùng,
dy
dt
A(y) là diện tích tiết diện thẳng nằm ngang của bình ở độ cao y so với đáy, 2gy là
tốc độ nước thoát ra khỏi lỗ hổng
Ví dụ 3. Một cái bát dạng bán cầu có bán kính miệng bát là 4ft được chứa đầy nước
vào thời điểm t = 0. Vào thời điểm này, người ta mở một lỗ tròn đường kính 1 inch ở
đáy bát. Hỏi sau bao lâu sẽ không còn nước trong bát?
 A(y) = r2 = (8y  y2),
 1 
 (8y  y )   
2

dy
 24 
2
2.32y ;
dt
 y2  y2   t  C.
3 5
16 2 1
3 5 72
 y(0) = 4  C 
448
.
15
 t  2150 (s ); tức là khoảng 35 phút 50 giây.
Tháo nước từ một bát bán cầu
xy xy
Ví dụ 4. 1. y   sin  sin , y ( )   ( C  2, ln tan  2  2 sin )
y x
2. x  xy  y ( y  xy )  0
2 2 4 2
4. Ph ng trình thuần nhất (đẳng cấp)

a) Đặt vấn đề
45
 Nhiều ứng dụng dẫn đến các phương trình vi phân không phân li
 Chẳng hạn, một máy bay xuất phát từ điểm (a ; 0) đặt ở đúng phía Đông của nơi nó
đến, là một sân bay đặt tại gốc tọa độ (0 ; 0). Máy bay di chuyển với vận tốc không
đổi v0 liên quan đến gió, mà thổi theo đúng hướng Nam với vận tốc không đổi w.
Như đã thể hiện trong Hình vẽ, ta giả thiết rằng phi công luôn giữ hướng bay về phía
gốc tọa độ.
 
Máy bay hướng về gốc
Đường bay y = f(x) của máy bay thỏa mãn phương trình vi phân
 v 0y  w x 2  y 2
dy 1
dx v 0 x
y x
 F   (hoặc  G )
dy dx
x y 
b) Đ nh nghĩa.
dx dy
(1)
c) Cách giải
 Đặt v   v x
y dy dv
x dx dx
 Biến đổi (1) thành phương trình phân ly: x  F (v )  v .
dv
dx
Ví dụ 1
dy 4 x 2  3 y 2
1/ Giải phương trình: 
dx 2xy
 x  3y 
  2     v   , y = vx  v x
dy y 1 x dy dv
dx  y  2 x  x v y dx dx
dv 2 v v 2  4
 vx   v  x   
dv 2 3
;
 
dx v 2 dx v 2 2v
  dx  ln(v 2  4)  ln x  ln C.
2v 1
v 4
2
dv
x
 v2  4  C x   4  C x  y 2  4 x 2  kx 3.
y2
2
x
2/ Giải: xy y' = x + y3
2 3
+) y  0; y   
x2 y
+) y = 0 không là nghiệm
y2 x
46
+) u   y = xu  y' = u + xu' +) u  xu  u 

y 1
x u2
+) u3 = 3 ln |x| + C  y3 = x3 (3 ln |x| + C)
3/ (x + 2y)dx  x dy = 0 (x + y = Cx2)
4/ (x  y)y dx = x dy (x 
x
5/ 2 x 3 y   y  2 x 2  y 2 
2
Ce y )
( x   y ln Cx )
xy
6/ xy   y  ( x  y ) ln ( y   x ln ln Cx )
x

((x  
x
2 2 2
7/ (3y + 3xy + x )dx = (x + 2xy)dy y )2 3
Cx e x  y )
1  3x  3y
8/ y   ( (3 x  y  2 ln x  y  1  0 )
1 x  y
9/ y   y 2  2 ( 1  xy  Cx 3 (2  xy ), xy  2 )
2
x
Ví dụ 2. 1/ xy   y  y (ln y  ln x ) , y(1) = e ( x  ln
y
)
x
2/ ( x 2  y 2 )dy  2 xydx ( y  0, x   
x y
, đẳng cấp)
2y 2 x
3/ y 2dx  ( xy  x 2 )dy ( ey / x  Cy , y  0, x  0 )
4/ ( x  y )ydx  x 2dy ( y  x  ln Cx 1 , y  0, x  0 )
5/ xy   y  x 2  y 2 , y (1)  0 ( y  x 2  y 2  Cx 2, C  1)
6/ (2 x  y  4)dx  ( x  2y  5)dy  0 ( ( x  y  1)3  C( x  y  3) )
7/ (2 x  y  1)dx  ( x  2y  3)dy  0 (C y  x  4 y  x   1)

3 2
3
8/ yy   y 
3 2
x3
5. Ph ng trình tuy n tính
 Phương trình đại số tuyến tính cấp một ax = b luôn giải được
 Liệu có thể xây dựng được cách giải đối với phương trình vi phân tuyến tính cấp
một hay không?
+ p(x) y = q(x) hoặc x  p( y ) x  q( y )
dy
b) Đ nh nghĩa. (1)
dx
c) Ph ng pháp giải : Có 3 ph ng pháp giải lƠ : Sử dụng công thức nghiệm
t ng quát, thừa số tích phơn vƠ bi n thiên hằng số. D ới đơy lƠ ph ng pháp
thừa số tích phơn :
 Tính thừa số tích phân  ( x )  e 
p ( x )dx
,
 Nhân hai vế của phương trình vi phân với (x),
47
 Đưa vế trái của phương trình được xét về dạng đạo hàm của một tích:
Dx   ( x )y ( x )   ( x )q( x ).
 Tích phân phương trình này

 ( x )y ( x )   ( x )q( x )dx  C,
rồi giải theo y để nhận được nghiệm tổng quát của phương trình vi phân.
Ngoài ra có thể giải bằng các phương pháp khác như : Sử dụng công thức ngiệm tổng
quát (3), phương pháp biến thiên hằng số)
 y  e  x / 3, y (0)  1.
dy 11
Ví dụ 1. 1/ Giải bài toán giá trị ban đầu
dx 8
, thừa số tích phân là  ( x )  e 
( 1)dx
 Có p(x) = –1 và q(x) =  e x .
11  x / 3
e
8
 Nhân cả hai vế của phương trình đã cho với e–x được e  x  e x y  e 4 x / 3
dy 11
dx 8
 (e y )  e  4 x / 3
d x 11

dx 8
 e x y  dx   e 4 x / 3  C,
11 4 x / 3 33
e
8 32
 y ( x )  Ce x 
33  x / 3
e .
32
 Thay x = 0 và y = –1 vào ta có C = 1/32, nghiệm riêng cần tìm là
y(x)  e   (e  33e  x / 3 ).
1 x 33  x / 3 1 x
e
32 32 32
3x
2/ Giải phương trình y' + 3y = 2x.e
+) p = 3, q = 2x.e3x +)   e 
3dx
 y .e3 x   2x
= e3x
d
+) e3x (y' + 3y) = 2x +)
dx
+) y.e3x = x2 + C  y = (x2 + C)e3x
3/ Giải:  x  y .e y  1
dy
dx
+)   e   e  y
 dy
 x  y .e y
dx
+)
dy
d  y 
+) ey(x'  x) = y +) xe y
dy
1 
+) xe  y  y  C  x   y 2  C  ey
1 2
2 2 
4/ y (2 x  1)  4 x  2y ( y  (2 x  1)(C  ln 2 x  1  1)
5/ y  x( y   x cos x ) ( y  x(C  sin x ) )
6/ ( x  y 2 )dy  y dx ( x  y 2  Cy )
48
7/ y 2dx  (2 xy  3)dy  0 ( x  Cy 2 

1
)
 
y
8/ (1  y 2 )dx  1  y 2 sin y  xy dy ( x 1  y 2  cos y  C )
9/ (2 x  y )dy  y dx  4 ln y dy ( x  2 ln y  y  1  Cy 2 )
Đ NH LÝ 1. Ph ng trình tuy n tính cấp một
Nếu hàm p(x) và q(x) liên tục trên một khoảng mở I chứa điểm x0, thì bài toán giá trị ban
đầu
dy
+ p(x)y = q(x), y(x0) = y0 (2)
dx

có nghiệm duy nhất y(x) trên I, cho bởi công thức
y(x)  e   p( x )dx ) dx  C 
 p( x )dx 
 
 
(q ( x )e (3)
với một giá trị C thích hợp.

Chú ý:
 Định lý 1 cho ta biết mọi nghiệm của phương trình (1) đều nằm trong nghiệm tổng
quát cho bởi (3). Như vậy phương trình vi phân tuyến tính cấp một không có các
nghiệm kì dị.
 Giá trị thích hợp của hằng số C–cần để giải bài toán giá trị ban đầu với phương
trình (2) – có thể chọn “một cách tự động” bằng cách viết
 
  p( t ) dt  p(u ) du
 

x t
 .q(t ) dt 
x
y(x)  e y0  e
 
x0 x0
 x0 
Các cận x0 và x nêu trên đặt vào các tích phân bất định trong (3) đảm bảo trước
cho (x0) = 1 và vì thế y(x0) = y0.
Ví dụ 2. Giả sử hồ Erie có thể tích 480 km3 và vận tốc của dòng chảy vào (từ hồ
Huron) và của dòng chảy ra (vào hồ Ontario) đều là 350 km3/năm. Giả sử tại thời
điểm t = 0 (năm), nồng độ ô nhiễm của hồ Erie – mà nguyên nhân là ô nhiễm công
nghiệp và nay đã được giảm bớt – bằng 5 lần so với hồ Huron. Nếu dòng chảy ra đã
được hoà tan hoàn toàn với nước hồ, thì sau bao lâu nồng độ ô nhiễm của hồ Erie
sẽ gấp 2 lần hồ Huron?
 Phương trình vi phân cấp 1:  rc  x
dx r
dt V
 Ta viết lại nó theo dạng tuyến tính cấp 1:  px  q
dx
dt
với hệ số hằng p  r / V , q  rc và nhân tử tích phân   e pt .
 x(t )  cV  4cVe rt / V .
 Để xác định khi nào x(t)=2cV, ta cần giải phương trình:
49
cV  4cVe rt /V  2cV ; t 

ln 4  ln 4  1,901 (năm).
V 480
r 350
Ví dụ 3. Một bình dung tích 120 gallon (gal) lúc đầu chứa 90 lb (pao-khoảng 450g)
muối hoà tan trong 90 gal nước. Nước mặn có nồng độ muối 2 lb/gal chảy vào bình
với vận tốc 4 gal/phút và dung dịch đã được trộn đều sẽ chảy ra khỏi bình với vận
tốc 3 gal/phút. Hỏi có bao nhiêu muối trong bình khi bình đầy?
 Phương trình vi phân :  x 8
dx 3
dt 90  t
 Bình sẽ đầy sau 30 phút, và khi t = 30 ta có lượng muối trong bình là :
x(30)  2(90  30)   202 (lb).

904
1203
Ví dụ 4.
a) 1/ (2 xy  3)dy  y 2dx  0, y (0)  1 ( x  y2 
1
)
y
2/ 2ydx  ( y 2  6 x )dy  0, y (1)  1 (x  (1  y ) )

y2
2
b) 1/ ydx  ( x  y 2 sin y )dy  0 ( x  (C  cos y )y , y  0 )
2/ (1  y 2 )dx  (arctan y  x )dy  0 ( x  arctan y  1  Ce  arctan y )
 
c) 1/ y    x cos x, y     ( y  x  x sin x )
y
x 2
2/ y   y  , y (1)  e ( y  (1  ln x )e x )
ex
x
ex  C
3/ y    (y 
ex y
x 1 x 1 x 1
)
4/ y   1  (y  ( x  ln x  C ) )
y x
x ( x  1) x 1
d) 1/ 2ydx  (6x  y 2 )dy  0, y(1)  1 (x  (1  y ) )

y2
2
1 
2/ ( y  2)dx  ( y  x  2)dy  0, y (1)  1 ( x    ln y  2  ( y  2) )
3 
ex  e  1
e) 1/ xy   y  ex  0, y (1)  1 (y  )
x
2/ xy  
y
 x  0, y (1)  0 (y 
x
 x  1  ln x  )
x 1 x 1
 1 
f) 1/ 4 ydx   12x  8 y  dy  0 (x  y3  c  2 ; y  0)
 y 
2/ 2 2ydx   6 2 x  2y 2  dy  0
 1 
(x  y3  c   ; y  0)
 y 2 
6. Ph ng trình Bernoulli
50
 p( x )y  q( x )y  ,   0,   1 hoặc x  p( y )x  q( y ) x ,   0
dy
a) Đ nh nghĩa.
dx
(2)
b) Cách giải
 Với y  0, đặt v  y 1
 Biến đổi phương trình (2) thành phương trình tuyến tính:
 (1   ) p( x )v  (1   )q( x ).
dv
dx
 y
dy 3 2x
Ví dụ 1. 1/
dx 2x y
 Là phương trình Bernoulli với p(x) = 3/(2x), q(x) = 2x,  = 1 và 1   = 2
 yy   y  2x
3 2
2x
 Đặt: v  y 2 ta thu được phương trình tuyến tính:  v  4x
dv 3
dx x
+) Nhân tử tích phân   e 
( 3 / x )dx
 x 3.
+) Dx ( x 3v )  2  x 3v    C  x 3 y 2    C
4 4 4
x x x
 y  4 x  Cx .
2 2 3
2/ y   2 y  y 2e x ( y (e x  Ce 2 x )  1; y  0 )
3/ xy2y = x2 + y3 (y3 = Cx3  3x2)
4/ y   y 4 cos x  y tan x
( y 3  C cos3 x  3 sin x cos2 x; y  0 )
5/ ( x  1)( y   y 2 )   y ( y ( x  1)(ln x  1  C )  1, y  0 )
6/ 3 x dy  y (1  x sin x  3 y 3 sin x ) dx ( y 3 (3  cecos x )  x, x  0, y  0 )
1/ y   2xy  2 x 3 y 3 ( y 2  (Ce2 x  2 x 2  1), y  0 )

1 2
Ví dụ 2
2
2/ y    y2  0 ( y 1  (1  x )(ln 1  x  C ), y  0 )
y
x 1
3/ 3 xy y   x 3 cos x  y 3
2 (y  3 x( x sin x  cos x  C )
( y  0, y   x  1  ln x  1  C   )
1
4/ ( x  1)( y   y 2 )   y
5/ a) xy 2y   x 2  y 3 ( y  x3 c  )
3
x
b) 8 xy 2 y   x 2  8 y 3 ( y  3 c 
1 3 5
x )
x 40
7. Ph ng trình vi phơn toƠn phần
a) Đ nh nghĩa. Phương trình P(x, y)dx + Q(x, y)dy = 0 (1)
51
được gọi là phương trình vi phân toàn phần nếu các hàm P(x, y) và Q(x, y) liên tục
cùng với các đạo hàm riêng cấp một trên miền đơn liên D và có
P Q

y x
(2)
thì có tích phân tổng quát là
 P  t, y0  dt   Q  x, t  dt  C  Q  x0, t  dt   P  t, y  dt  C
x y y x
hoặc
x0 y0 y0 x0
Chú ý. Có hai cách giải phương trình VPTP : Sử dụng công thức tích phân tổng
quát nêu trên, hoặc Định lý 4 mệnh đề tương đương học trong Giải tích 2.
Ví dụ 1. 1/ Giải phương trình vi phân (6xy – y3)dx + (4y + 3x2 – 3xy2)dy = 0
 P(x, y) = (6xy – y3) ; Q(x, y) = (4y + 3x2 – 3xy2)
P Q
  Phương trình vi phân toàn phần
y x
= 6x – 3y2 =

 P  x, y   F(x, y) = (6 xy  y 3 )dx = 3x2y – xy3 + g(y).
F

x
F
 Q  x, y  
F

y y
= 3x2 – 3xy2 + g'(y) = 4y + 3x2 – 3xy2,
 g'(y) = 4y  g(y) = 2y2 + C1 ,

 F(x, y) = 3x2y – xy3 + 2y2 + C1.
 Tích phân tổng quát 3x2y – xy3 + 2y2 = C
  2x  3y  dx = x
2/ (2x + 3y)dx + (3x + 2y)dy = 0
+) P = 2x + 3y; Q = 3x + 2y  Qx = Py = 3 +) F  2
+ 3xy + g(y)
+) Fy(y) = 3x + 2y  3x + g'(y) = 3x + 2y  g(y) = y2
+) x2 + 3xy + y2 = C
 y2 
3/  4  2  dx  dy  0 ( (4 x 2  y 2 )  Cx )
2y
 x  x
4/ e  y dx  (1  xe  y )dy  0 ( y  xe  y  C )
5/ dx  ( y 3  ln x )dy  0 ( 4 y ln x  y 4  C )
y
x
y 2  3x 2
6/ 3 dx  dy  0 ( x 2  y 2  Cy 2 )
2x
y y 4
x dy  y dx 2  y 2  2 arctan y  C )
7/ x dx  y dy 
x2  y 2
( x
x
8/ 2 x cos2 y dx  (2y  x 2 sin 2y )dy  0 ( x 2 cos2 y  y 2  C )
 x  ( x 2  1) cos y
9/   2  dx  dy  0 ( x 2  1  2(C  2x ) sin y )
 sin y  cos 2 y  1
10)
52
y 2  3x 2
 dy  0   C)
2x x2 1
a) dx (
y3 y4 y3 y
dx  ( y 3  ln x )dy  0  y ln x  C )
y y4
b) (
x 4
 y
c)  sin x   dx  ( y 3  ln x )dy  0 (  cos x   y ln x  C )
y4
 x 4
 y2   y
d)  sin x   dx   cos y  2  dy  0 (  cos x  sin y   C)
y2
 x2   x x
11)
 y2 
a)  sin x  2  dx  dy  0 ( cos x   C)
2y y2
 x  x x
 y2 
b)  cos x  2  dx  dy  0 ( sin x   C)
2y y2
 x 
c)  xy 2  x  dx    y  x 2 y  dy  0 ( x 2   x 2  1 y 2  C )
x x
d)  xy 2  x  dx   y  x 2 y  dy  0 (  x 2   x 2  1 y 2  C )
y  3x 2
e) 3 dx  dy  0
2x
y y4
b) Thừa số tích phơn
Phương trình vi phân P ( x, y )dx  Q( x, y )dy  0 với Qx  Py có thể đưa về
phương trình vi phân toàn phần khi tìm được ( x )  0 (hoặc ( y )  0 ) sao cho
 
phương trình  Pdx  Qdy  0 có ( Q )  (  P ) . Khi đó hàm  ( x ) (  ( y ))
x y
được gọi là thừa số tích phân, và được tính như sau.
Qx  Py
 Nếu   ( x )   ( x )  e    ( x )dx
Q
Qx  Py
 Nếu   ( y )   ( y )  e   ( y )dy
P
Ví dụ 2. 1/ ( x  y 2 )dx  2xydy  0 (1)
Qx  Py 4 y   dx
  +)  ( x )  e x  2
2
2 1
2 xy
+)
Q x x
+) x  0 là nghiệm
x  y2
+) x  0 : (1)   dy  0 là phương trình vi phân toàn phần
2y
dx
x2 x
 
2t
y
+) ln x   C là tích phân tổng quát
x
dt  dt  C
1 y2
+)
t x x
1 0
53
2/ ( x 2  y )dx  x dy  0 (    C, x  0 )
1 y
, x
x2 x
3/ 2 x tan y dx  ( x 2  2 sin y )dy  0 (   cos y , x 2 sin y  cos 2y  C )
1
2
4/ (e2 x  y 2 )dx  y dy  0 (   e 2 x , y 2  (C  2 x )e2 x )
5/ (1  3 x 2 sin y )dx  x cot y dy  0 (  , x3   C)

1 x
sin y sin y
Ví dụ 3.
a) 1/ e x (2  2 x  y 2 )dx  2e x ydy  0 ( 2 xe x  e x y 2  C )
2/ (2 xy  x 2y 3 )dx  ( x 2  x 3 y 2 )dy  0 ( x 2y  x3 y 3  C )

1
3
h( x )  ( y  cos y )dx  (1  sin y )dy   0

3/ Tìm h( x ) để phương trình sau là toàn phần và giải
( h  K1e x , e x ( y  cos y )  C )
h( y )  (1  sin x )dx  (cos x  x )dy   0

4/ Tìm h( y ) để phương trình sau là toàn phần và giải
( h  K1e y , e y ( x  cos x )  C )
1/ Tìm h( x ) để phương trình sau là toàn phần và giải h( x )  ( y  ln x )dx  xdy   0
b)
(h      C)
C 1 1 y
, ln x
x2 x x x
h( y )  y (1  xy ) dx  xdy   0
(h  2 ,   C)
C x x2
y y 2
c)
h(y )  (1  sin x) dx  (cos x  x )dy   0

( h  Ce y , e y ( x  cos x )  C )
h( x )  ( y  cos y )dx  (1  sin y )dy   0

2/ Tìm h( x ) để phương trình sau là toàn phần và giải
( h  Ce x , e x ( y  cos y )  C
d) (1  3 x sin y ) dx  x cot ydy  0
2
54
PH NG TRÌNH VI PHÂN VÀ LÍ THUY T CHUỖI
BÀI 8
§3. Ph ng trình vi phơn cấp hai
 Đặt vấn đề. Bài trước đã học xong phương trình vi phân cấp một và có ứng dụng thú vị
sau:
 Phương trình logistic được đưa ra (vào khoảng năm 1840) bởi nhà toán học và nhân
chủng học người Bỉ P.F. Verhulst và nó trở thành một mô hình cho sự tăng trưởng dân số.
 Trong ví dụ sau đây chúng ta so sánh mô hình tăng trưởng tự nhiên và mô hình
logistic cho dữ liệu điều tra dân số ở Mỹ vào thế kỷ 19, sau đó đưa ra dự án so
sánh cho thế kỷ 20.
Ví dụ. Dân số nước Mỹ năm 1850 là 23.192 triệu. Nếu lấy P0 = 5,308.
 Thế các dữ liệu t = 50, P = 23,192 (với thời điểm 1850) và t = 100, P = 76212 (với
 kP  M  P 
dP
thời điểm 1900) vào phương trình logistic (1)
dt
 23,192 ;
(5,308)M
5,308  (M  5,308)e 50kM
ta có hệ hai phương trình
 76,212 .
(5.308)M
5,308  (M  5,308)e 100kM
 Giải hệ này ta có M  188,121, k  0,000167716 .
 Thế vào (1) ta có P (t ) 

998,546
5,308  (182,813)e (0,031551)t
(2)
Dân số thực Mô hình dân số Sai số Mô hình

Năm dạng mũ Sai số logistic
của nước Mỹ dạng mũ logistic
1800 5.308 5.308 0.000 5.308 0.000
1810 7.240 6.929 0.311 7.202 0.038
1820 9.638 9.044 0.594 9.735 -0.097
1830 12.861 11.805 1.056 13.095 -0.234
1840 17.064 15.409 1.655 17.501 -0.437
1850 23.192 20.113 3.079 23.192 0.000
1860 31.443 26.253 5.190 30.405 1.038
1870 38.558 34.268 4.290 39.326 -0.768
1880 50.189 44.730 5.459 50.034 0.155
1890 62.980 58.387 4.593 62.435 0.545
1900 76.212 76.212 0.000 76.213 -0.001
1910 92.228 99.479 -7.251 90.834 1.394
1920 106.022 129.849 -23.827 105.612 0.410
1930 123.203 169.492 -46.289 119.834 3.369
1940 132.165 221.237 -89.072 132.886 -0.721
1950 151.326 288.780 -137.454 144.354 6.972
1960 179.323 376.943 -197.620 154.052 25.271
1970 203.302 492.023 -288.721 161.990 41.312
1980 226.542 642.236 -415.694 168.316 58.226
1990 248.710 838.308 -589.598 173.252 76.458
2000 281.422 1094.240 -812.818 177.038 104.384
55
Hình 1.7.4. So sánh kết quả của mô hình dạng mũ và mô hình logistic
với dân số thực của nước Mỹ (tính theo triệu)
 Những dự đoán theo mô hình dạng mũ P (t )  (5,308)e(0,026643)t và theo mô hình
dạng logistic (2) đối chiếu với kết quả thống kê dân số thực của Mỹ, ta thấy
 Cả 2 mô hình đều cho kết quả tốt trong giai đoạn thế kỉ 19
 Mô hình dạng mũ cho số liệu phân kỳ ngay từ thập niên đầu tiên của thế kỉ 20,
trong khi mô hình logistic có kết quả tương đối tốt cho tới tận những năm 1940.
 Đến cuối thế kỉ 20 mô hình dạng mũ cho kết quả vượt quá xa dân số thực của
Mỹ, còn mô hình logistic lại cho số liệu dự đoán thấp hơn số liệu thực.
 Sai số trung bình để đo mức độ cho phép của mô hình hợp lí với dữ liệu thực tế:
là căn bậc hai của trung bình các bình phương của các sai số thành phần.
 Từ bảng 1.7.4 trên được: mô hình dạng mũ có sai số trung bình là 3.162, còn mô
hình logistic có sai số trung bình là 0.452. Do đó mô hình logistic dự đoán tốc độ
tăng trưởng dân số nước Mỹ suốt thế kỷ 20 tốt hơn mô hình dạng mũ.
1. Đại c ng
 Định nghĩa. F ( x, y , y , y )  0 (1) hoặc y   f ( x, y , y ) (2)
Ví dụ. a) yy   y 2  xy  0
b) y   3 xy  y   1
 Định lí về sự tồn tại vƠ duy nhất nghiệm
f f
Nếu f ( x, y , y ) , f ( x, y , y ) , f ( x, y , y ) liên tục trên D   3 , ( x0 , y 0 , y 0 )  D thì
y y 
(2) có nghiệm duy nhất trong U ( x0 ) thoả mãn y ( x0 )  y 0 , y ( x0 )  y 0
 Về mặt hình học: Định lí trên khẳng định nếu ( x0 , y 0 , y 0 )  D  trong U ( x0 , y 0 )
có đường tích phân duy nhất của phương trình (2) đi qua ( x0 , y 0 ) và hệ số góc của
tiếp tuyến của nó tại điểm này bằng y 0 .
Định nghĩa. Hàm y   (( x, C1, C2 ) là nghiệm tổng quát của (2) 
+)  ( x, C1, C2 ) thoả mãn (2) với  C1, C2
+)  ( x0, y 0 , y 0 )  D nêu trong định lí tìm được c10 , c20 : y   ( x, c10 , c20 ) thoả mãn
 ( x, c10, c20 ) x  x  y 0 ,  ( x, c10 , c20 ) x  x  y 0

0 0
Hàm  ( x, c10, c 20 ) được gọi là nghiệm riêng

Định nghĩa. Hệ thức  ( x, y , c1, c2 )  0 xác định nghiệm tổng quát của (2) dưới
dạng ẩn được gọi là tích phân tổng quát. Hệ thức  ( x, y , c10 , c20 ) được gọi là tích
phân riêng
 Một số ứng dụng
 Là mô hình toán học của những hệ cơ học và mạch điện : LI   RI   I  E (t ),
1
C
56
ở đó E(t) là điện áp (nguồn điện).
 Phương trình mô tả dao động tự do của chất điểm m c  kx  0, ở đó

d 2x dx
2 dt
dt
chất điểm có khối lượng m , các hằng số dương k , c .
 Phương trình mô tả dao động cưỡng bức của chất điểm bởi tác động của ngoại lực
F t 
c  kx  F (t ).
d 2x dx
m
dt 2 dt
 Bài toán vận tốc vũ trụ cấp hai : m  k , r (0)  R, r (0)  v 0

d 2r Mm
dt 2 r2
2. Ph ng trình khuy t
a) F ( x, y )  0
Cách giải. Đặt y   p  phương trình vi phân cấp một F ( x, p)  0  p   ( x, c ) .
Giải phương trình vi phân cấp một y    ( x, c )
Ví dụ 1. 1/ x   y    y   1
2
 p  y   x   p   p  1
2
 Đặt p  t  x  t  t  1 và dp  tdx  t (2t  1)dt  p  t   c1

2 2 3 t2
3 2
 
2 
 Từ y   p  y  pdx   t 3   c1  (2t  1)dt
2
t
3 4 
 t  t  t  c1t 2  c1t  c2
4 5 5 4 1 3
15 12 6
 Tích phân tổng quát của phương trình đã cho là
x  t 2  t  1, y  t  t  t  c1t 2  c1t  c2
4 5 5 4 1 3
15 12 6
2/ y   ( y  x (ln x  C1)  C2 )
1
x
3/ y   x  sin x ( y   sin x  C1x  C2 )
x3
6
x2  3
4/ y   ln x (y   ln x    C1x  C2 )
2  2
x 1
5/ y   arctan x (y  arctan x  ln(1  x 2 )  C1x  C2 )
2
x
2 2
b) F ( x, y , y )  0
Cách giải. Đặt p  y   phương trình vi phân cấp một F ( x, p, p)  0 
p   ( x, c ) , giải phương trình vi phân cấp một y    ( x, c )
Ví dụ 2. 1/ (1  x 2 )y   xy   2, y (0)  0, y (0)  0
57
 p  y   (1  x 2 ) p  xp  2  p  p , x  1 là phương trình vi
x 2
1 x 2
1 x2
phân tuyến tính cấp 1, có nghiệm tổng quát
 1 x2 e
   1 x 2 dx
x x x
p  c1e 1 x e 1 x
dx dx 2
2 2
dx
 1 x2 
 ln 1 x 2  ln 1 x 2 ln 1 x 2
 e 2  
1 1 1
2 c1 1 2
c1e 2 e 2 dx dx
1 x 2
1 x2 1 x 2
 
c1 2
arcsin x

1 x 2

1 x 2
y   arcsin x  y   arcsin x   c1 arcsin x  c2

c1 2 2
1 x2 1 x2
 y (0)  0  c2  0 y (0)  0  c1  0
 Nghiệm cần tìm : y  (arcsin x )2
2/ y   y   x ( y  C1e  C2  x 
x x2
)
2
y
3/ y   x ( y  x 3  C1x 2  C2 )
1
x 3
y 1
x
4/ xy   y  ln ( y  (C1x  C12 )e C1
 C2 )
x
5/ (1  x 2 )y   y 2  1  0 ( y  (1  C12 )ln x  C1  C1x  C2 )
6/ x 2y   y 2 ( C1x  C12 y  ln C1x  1  C2; 2y  x 2  C; y  C )
7/ 2 xy y   y 2  1 ( 9C12 ( y  C12 )  4(C1x  1)3 ; y  C  x )
8/* y 2  y   xy  ( y  C1  C12 x  C2; y  C )

x2 x3
2 12
9/* y 3  xy   2y  ( x  C2 p  3 p ; y  p  C1p  C1  C2; y  C )

3
12 5 52 4 2 p
5 4 6
10/* 2y ( y   2)  xy 2 ( 3C1y  ( x  C1)3  C2; y  C; y  C  2 x 2 )
Ví dụ 3
y 1 
a). 1/ y    x 2  y   , y 1  2, y  1  1 ( y  5  (1  3ln x )  )
2
4 3
x 2
2/ ( x  1)y   x( y )2  y , y (0)  1, y (0)  2 ( y  ln(1  x 2 )  2arctan x  1)
b). y   y   x ( x  1), y  2   1, y   2   1 (y     3x  )
1 x 4 x 3 3x 2 1
x 1 8 6 2 3
58
c). 2 xy   6 y   x  0, y 1  0, y  1  1 (y   

2 x3 x4 7
)
6 8 24
d). 1   y    2 xy y  (y  (C1x  1)3  C2 )
2 2
3C1
e/ (1  x ) y  y  1  0, y(0)  1
2 2
c) F ( y , y , y )  0
 dp 
Cách giải. Đặt p  y   p  F  y , p, p   0 là phương trình vi phân
dp dp
dx dy  dy 
cấp một, giải ra có p   ( y , c ) , giải phương trình vi phân cấp một y    ( y , c ) ta
được nghiệm cần tìm.
Ví dụ 4. 1/ 2yy   y 2  1
 p  y   y   p  p2  1
dp dp
, thay vào có 2yp
dy dy
 dp  ,y 0
2p dy
1 p 2 y
 ln y  ln(1  p2 )  ln c1 hay y  c1(1  p2 )
 Từ p  y   dx   2c1dp, p  0  p   c2
dy x
p 2c1
  x   ( x  2c1c2 )2
 Nghiệm tổng quát y  c1  1    c2    c1 
2

  2c1   4c1
 b
 Đặt 2c1c2  a, 2c1  b  2b  y    ( x  a)2 là parabol phụ thuộc 2 tham số và
 2
có đường chuẩn là trục Ox .
2/ y 2  2yy   0 ( y 3  C1( x  C2 )2, y  C )
3/ yy   1  y 2 ( C1y   sin(C1x  C2 ) )
4/ yy   y 2  y 3 ( y  C1 ln y  x  C2, y  C )
5/ 2yy   y 2  y 2 ( y  C1(1  ch( x  C2 )) )
6/ y   y 2  2e  y ( e y  C1  ( x  C2 )3
7/ y 2  (3y  2y )y  ( x  3C1p 2  ln C2 p; y  2C1p 3  p; y  C )
y  C2
8/ y (1  y 2 )  ay  ( x  C1  a ln sin )
a
59
Ví dụ 5. (Bài toán vận tốc vũ trụ cấp 2). Xác định vận tốc nhỏ nhất để phóng một
vật thẳng đứng vào vũ trụ sao cho vật không trở lại trái đất, giả thiết sức cản không
khí không đáng kể.
 Khối lượng trái đất là M , vật phóng là m , khoảng cách giữa tâm trái đất và tâm
vật phóng là r , theo định luật hấp dẫn của Newton, lực hút tác dụng lên vật là
f  k 2 , k là hằng số hấp dẫn.
Mm
r
 Phương trình chuyển động của vật là m  k , r (0)  R, r (0)  v 0 , ở đó R

d 2r Mm
2
dt r2
là bán kính trái đất, v 0 là vận tốc lúc phóng.
 Đặt v  r   r   v v  k 2  vdv   2 dr   kM  c1
dv dv M kM v2 1
dr dr r r 2 r
M  v 02 kM 
 Từ v (0)  0 có v (R )  v 0  c1     k   0
v 02 kM v2
2 R 2 r  2 R 
Cho r    v 0   11,2 km/s (do k  6,68.1011 , R  63.105 m.

2kM m3
R 2
kg.s
 Vận tốc vũ trụ cấp hai là 11,2 km/s
Ví dụ 6
a). yy   y 2  y 4 , y  0   1, y   0   1 (y 
1
1 x
)
    x2  1
b) . 1. 2yy   y   1, y 1  1, y  1  1 ( y 
2
)
2
2. yy   y 2  1, y  0   1, y   0   1 ( y  x  1)
x2  1
c). 2yy   y   1  0, y 1  1, y  1  1
2
(y  )
2
d). 1   y    2yy  ( C12 ( x  C2 )2  4(C1y  1) )
2
e) y 2  2yy   0 (y   x  c2 2 , y=C)
c1
d) Một số trường hợp F  x, y , y , y    0

4
Ví dụ 1.
a) yy   y 2  2x
y  C1
b) y   2yy  ( y  C1 tan(C1x  C2 ); ln  2C1y  C2; y ( x  C2 )  1; y  C )
y  C1
c) yy   y (1  y ) ( C1y  1  C2eC1x ; y  C  x, y  0 )
d) yy   y 2  1 ( y 2  x 2  C1x  C2 )
60
e) 1/ xy   y   e y  1  0
( ln x  C2 
1
C1
 
y  ln e y  C1 , e  y  ln x  C2  0 , y  c )
2/ xy   y   e  y  1  0
( ln x  C2 
1
C1
 
y  ln e  y  C1 , e y  ln x  C2 ; y  c )
3/ yy    y    x sin x  0 (  x sin x  2cos x  C1x  C2  0 )

2 y2
2
4/ yy    y    ln x  0 (  ln x  x 2  C1x  C2  0 )
2 y 2 x2 3
2 2 4
f) y  y2  3e  y , y (0)  0, y (0)  6
61
PH NG TRÌNH VI PHÂN VÀ LÍ THUY T CHUỖI
BÀI 9
§3. Ph ng trình vi phơn cấp hai (TT)
 Đặt vấn đề. Mô hình toán học của hệ cơ học và mạch điện dẫn đến phương trình
m 2 c  kx  0 ; LI   RI   I  E (t )
d 2x dx 1
vi phân cấp hai
dt dt C
k là hệ số co dãn của lò xo; c là hệ số giảm xóc; m là khối lượng vật thể
3. Ph ng trình vi phơn tuy n tính cấp hai
a) Định nghĩa. y   p( x )y   q( x )y  f ( x ) (1)
b) Ph ng trình vi phơn tuy n tính thuần nhất y   p( x )y   q( x )y  0 (2)
Định lí 1. y1, y 2 là các nghiệm của (2)  c1y1  c2 y 2 cũng là nghiệm của (2),
 c1, c2  
 Định nghĩa. Các hàm y1( x ), y 2 ( x ) là độc lập tuyến tính trên  a ; b   
y2(x )
hằng số trên  a ; b  . Trong trường hợp ngược lại ta nói các hàm này phụ thuộc
y1( x )
tuyến tính.
Ví dụ 1. a) e x , e2 x b) x 2  2 x  1, x  1 c) tan x, 2 tan x
Định nghĩa. Cho các hàm y1( x ), y 2 ( x ) , khi đó định thức Wronsky của các hàm này
là
W ( y1, y 2 ) 
y1 y 2
y1 y 2
Định lí 2. Các hàm y1, y 2 phụ thuộc tuyến tính trên  a ; b   W ( y1, y 2 )  0 trên
Chú ý. Nếu W ( y1, y 2 )  0 tại x0 nào đó thuộc  a ; b   độc lập tuyến tính
đoạn đó
Định lí 3. Cho y1, y 2 là các nghiệm của (2), W ( y1, y 2 )  0 tại x0   a ; b  , các
hàm p( x ), q( x ) liên tục trên  a ; b   W ( y1, y 2 )  0,  x   a ; b 
Định lí 4. Các nghiệm y1, y 2 của (2) độc lập tuyến tính trên  a ; b 
 W ( y1, y 2 )  0,  x   a ; b 
Định lí 5. Cho y1, y 2 là các nghiệm độc lập tuyến tính  nghiệm tổng quát của (2)
là
y  c1y1  c2 y 2 .
Ví dụ 2. y   y  0
Định lí 6. Biết nghiệm riêng y1  0 của (2)  tìm được nghiệm riêng y 2 của (2)
độc lập tuyến tính với y1 và có dạng y 2 ( x )  y1( x )u( x )
62
Hệ quả. Với giả thiết của định lí 6, nghiệm y 2 tìm được theo công thức sau
y 2  y1  y12 e 
1  p( x )dx
dx (Liouville).
Vấn đề đặt ra là : Tìm nghiệm riêng khác không như thế nào ?
a) y   y   0
e 
Ví dụ 3.
+) Dễ thấy y1  1 là nghiệm +) y 2   ( 1)dx

dx  e x +)
y  C1  C2e x
b) x 2 y   xy   y  0
 
1   dx
+) y1  x là nghiệm +) y 2  x x dx  x 
1
1 1
2 x
e dx
x2 x3
+) y  C1x 
C2
x
c) (2 x  1)y   4 xy   4 y  0 ( y  C1x  C2e 2 x )
d) xy   (2 x  1)y   ( x  1)y  0 ( y  C1e x  C2 x 2e x )
e) y   2(1  tan2 x )y  0 ( y  C1 tan x  C2 (1  x tan x ) )
c) Phương trình vi phân tuyến tính không thuần nhất y   p( x )y   q( x )y  f ( x )
(1)
Định lí 1. Nghiệm tổng quát của (1) có dạng y  y  Y , ở đó y là nghiệm tổng
quát của (2), Y là nghiệm riêng của (1).
Định lí 2. (Nguyên lí chồng nghiệm)
Nếu y1 là nghiệm của phương trình y   p( x )y   q( x )y  f1( x ).
y 2 là nghiệm của phương trình y   p( x )y   q( x )y  f2 ( x ).
Thì có y  y1  y 2 là nghiệm của phương trình y   p( x )y   q( x )y  f1( x )  f2 ( x ).
Ph ng pháp bi n thiên hằng số Lagrange
 Biết nghiệm tổng quát của (2) là y  c1y1  c2 y 2
C1y1  C2 y 2  0
 Giải hệ sau  có C1  1( x )  K1 , C2  2 ( x )  K 2
C1y1  C2 y 2  f ( x )
 Nghiệm tổng quát của (1) là y  y1(1( x )  K1)  y 2 (2 ( x )  K 2 )
2x x
Ví dụ 4. a 1) y   y   e

x3
+) y1  1 là nghiệm +) y 2  e  dx dx  e x +) y  C1  C2e x
63
 2x x
C1  C2 e x  0    

C e
+) Giải hệ    
1
x  2  x ex
x 3
 1    C2  

C .0 C e 2 x

2
x3
 
x3

 1  
ex 2e x
C dx dx

x2 x3
C2  1  1  K 2
 x x2
 
 1  ex
Ta có C1  dx  e x d  2   2  K1
ex
x2 x  x
 ex  x  1  1  K   K  K ex  e
+) Nghiệm tổng quát y  1.   1   2
x
 x2   x x2 
K e 1 2
x
2) x 2 y   xy   y  x 2
+) Theo ví dụ 3 có y  C1x 
C2
x
   
C1 x  C2 x  0 C1  C2 x 2  0 C1  2
1 1 1
+) Giải hệ     

C1.1  C2    C1  C2 C2  
1 1
1 1 x 2
  x2   x 2 
 2

C1  2  K1
x

C2   x  K 2
3
 6
x  1  x3 
+) Nghiệm tổng quát y  x   K1      K 2   K1x  2 
K x2
2  x 6  x 3
b) x 2 y   xy   3 x 3 ( y1  x 3 )
c) x 3 ( y   y )  x 2  2 (y  
 C1e x  C2e  x )
1
x
d. 1) x 2 ( x  1)y   2y , biết nghiệm riêng y1  1 

1
x
 1  1 x 1 
( y  C1  1    C2  x  1   ln( x  1)2  )
 x  x x 
2) y  tan x  y (tan2 x  2)  2y cot x  0 , biết nghiệm riêng y1  sin x
( y  C1 sin x  C2 sin2 x )
3) x 2 y   4 xy   ( x 2  2)y  e x bằng cách đổi hàm số y 

z
x2
64
(y   
C1 C2 ex
cos x sin x )
x2 x2 2x 2
e. 1) xy   2y   xy  x bằng cách đổi hàm số y 

u
x
(y  (C1 cos x  C2 sin x  x ) )

1
x
2) y   y  tan x  y cos2 x  0 , biết nghiệm riêng y1  esin x
( y  C1esin x  C2e  sin x )
3) y   3 y   2y  ( y  C1e  x  C2e 2 x  (e  x  e 2 x ) ln(1  e x ) )

1
ex  1
y
f. 1) y    2  0 biết nghiệm riêng y1  x ( y  C1x  C2 x ln x )
y
x x
2xy 
2) y   2  2  0 biết nghiệm riêng y1  x ( y  C1x  C2 ( x 2  1)
2y
x 1 x 1
g. 1) x 2 y   (6 x 2  2 x )y   (9 x 2  6 x  2)y  4 x 3e 3 x bằng cách đặt u 
y
x
( y  e3 x (C1x  C2 x 2  2 x 3 ) )
2) xy   2(1  x )y   ( x  2)y  e  x bằng cách đặt u  yx
( y  C1  C2e x 
ex 1 x
e )
x 4x
h. 1) y   y  cos x  tan x
cos x 1  sin x
( y  K1 cos x  K 2 sin x  sin x 
x
1  sin x
ln )
2 2
sin x 1  cos x
2) y   y  sin x  cot x ( y  K1 cos x  K 2 sin x  cos x 
x
1  cos x
ln )
2 2
y 
  x  y  e y ( x  e y  C1  C2 y   y  2  e  y )
2 1
 
i.
y 3 y 4
65
BÀI 10
4. Ph ng trình vi phơn tuy n tính cấp hai có hệ số không đ i
y   py   qy  f ( x ), p, q   (1)
a) Ph ng trình thuần nhất y   py   qy  0 (2)
Cách giải.
 Giải phương trình đặc trưng k 2  pk  q  0 (3)
 (3) có hai nghiệm thực k1  k 2  (2) có nghiệm tổng quát y  C1e k1x  C2e k2 x
 (3) có nghiệm kép k1  (2) có nghiệm tổng quát y  e k1x (C1x  C2 )
 (3) có 2 nghiệm phức k1,2    i   (2) có nghiệm tổng quát
y  e x (C1 cos  x  C2 sin  x )

Ví dụ 1.
a) y   3y   2y  0 b) y   4 y   4 y  0 c) y   y   y  0
d) y   4y   5y  0 e) 4 y   4 y   y  0 f) y   4y   3 y  0
Giải a)  k 2  3k  2  0  k1  1, k2  2
 Nghiệm tổng quát y  C1e x  C2e 2 x
b) +) k 2  4k  4  0  (k  2)2  0  k1  k2  2 +) y  e 2 x (C1x  C2 )
1  i 3 
c) +) k  k  1  0  k1,2  +) y  e x  C2 sin
x
2 2 (C cos 3 3
1 x)
2 2 2
b) Ph ng trình không thuần nhất y   py   qy  f ( x ) (1)

1/ Khi f ( x )  e xPn ( x ),   
 Nếu  không là nghiệm của (3)  nghiệm riêng của (1) có dạng Y  e xQn ( x ) ,
Qn ( x ) là đa thức bậc n của x .
 Nếu  là nghiệm đơn của (3)  nghiệm riêng của (1) có dạng Y  xe xQn ( x ) .
 Nếu  là nghiệm kép của (3)  nghiệm riêng của (1) có dạng Y  x 2e xQn ( x ) .
Ví dụ 2. a) y   3y   4y  x
Giải  k 2  3k  4  0  k1  1, k2  4  y  c1e x  c2e 4 x
   0  Y  Ax  B , thay vào ta có 4 Ax  3 A  4B  x,  x  A   ; B  
1 3
4 16
66
Y  
x 3
4 16
 Nghiệm tổng quát y  c1e x  c2e 4 x  
x 3
4 16
b) y   2y   y  2 xe ( y  C1e  C2 xe 
x x xx3 x
e )
3
c) y   y  e x d) y  y  3e , y(0)  0, y(0)  6
2 y
Giải  k 2  1  0  k  1  y  C1e x  C2e  x

   1 là nghiệm đơn  Y  xe x A , do đó A( xe x  2e x )  Axe x  e x
 A   Y  xe x
1 1
2 2
 Nghiệm tổng quát y  C1e x  C2e  x  e x
x
2
 x 1  x
d) y   3 y   4 y  xe  x  e 4 x ( y  C1e x  C2e 4 x  e 4 x    e )
x
5  6 36 
e) y   y  2e x  x 2 ( y  C1e x  C2e  x  xe x  x 2  2 )
f) y   2y   3y  x(1  e3 x ) ( y  C1e3 x  C2e  x  (2  3 x )  (2x 2  x )e3 x )

1 1
9 16
2/ Khi f ( x )  Pm ( x )cos  x  Qn ( x )sin  x
 Nếu i  không là nghiệm của (3) thì nghiệm riêng của (1) có dạng
Y  Ql ( x )cos  x  Rl ( x )sin  x, l  max( m, n )
 Nếu i  là nghiệm của (3)  nghiệm riêng của (1) có dạng
Y  x Ql ( x )cos  x  Rl ( x )sin  x 
Ví dụ 3. a) y   y  x sin x
Giải  k 2  1  0  k  i  y  c1 cos x  c 2 sin x
 i  là nghiệm của phương trình đặc trưng  nghiệm riêng có dạng
Y  x ( Ax  B )cos x  (Cx  D )sin x 
 Tính Y , Y  thay vào có
 4Cx  2( A  D )  cos x   4 Ax  2(C  B )  sin x  x sin x,  x

  
1
 4C  0
A
A  D  0 
4
 B  0
     Y   sin x  x cos x 
x
 4 A  1 C  0 4
C  B  0 
D 
1
 4
67
x
 Nghiệm tổng quát y  c1 cos x  c2 sin x  sin x  cos x 
4
b) y   y  cos x ( y  C1 cos x  C2 sin x  x sin x )
1
c) y   3 y   2y  x cos x
2
( y  C1e x  C2e 2 x  (0,1x  0,12)cos x  (0,3 x  0,34)sin x )

d) y   9y  cos2 x
Giải  k 2  9  0  k  3i  y  C1 cos3 x  C2 sin3 x
 Y  A cos 2x  B sin2 x  Y   4 A cos 2x  4B sin2 x
 5 A cos 2x  5B sin2 x  cos 2x  A  và B  0  y  cos 2 x
1 1
5 5
 Nghiệm tổng quát y  C1 cos3 x  C2 sin3 x  cos 2 x
1
5
e) y   2y   y  sin x  sh x
 x 1  2x
( y  (C1  xC2 )e x  cos x   x 
x 2 3 x
e )
1
 10 25 
e
2 4
f) y   4 y   8y  e2 x  sin 2x
( y  e 2 x (C1 cos 2x  C2 sin2 x )  0,25e 2 x  0,1cos 2x  0,5 sin2 x )
g) y   4y  2 sin 2x  3cos 2x  1
( y  C1 cos2 x  C2 sin 2x  (3 sin2 x  2cos2 x )  )
x 1
h) y   y  2x cos x cos2 x
4 4
( y  C1 cos x  C2 sin x  cos x  sin x  cos3 x 

x x2 x 3
sin3 x )
4 4 8 32
i) xy   2(1  x )y   ( x  2)y  e  x , bằng cách đặt z  xy
( y  C1e x  2 e x 
C 1 x
e )
x 4x
k) y   y  ( y  C1 cos x  C2 sin x  x cos x  sin x ln sin x )
1
sin x
 
l) y  2y  y  ( y  (C1  C2 x )e x  xe x ln x )
ex
x
x  
m) y   y  tan x ( y  C1 cos x  C2 sin x  cos x ln cot    )
2 4
n) y   y  tanh x ( y  C1e x  C2e  x  (e x  e  x )arctan e x )
o) x 2 y   2 xy   2y  3 x 2, x  0 , bằng cách đặt x  et
( y  x 2 (C1  C2 ln x ) 
3 2 2
x ln x )
2
68
Chú ý. 1/ Khi f ( x )  e x Pm ( x )cos  x  Pn ( x )sin  x  , đặt y  e x z để đưa về 2/
hoặc biện luận theo   i  như sau :

 Nếu   i  không là nghiệm của (3) thì nghiệm riêng của (1) có dạng
Y  e x [Ql ( x )cos  x  Rl ( x )sin  x ], l  max(m, n )
 Nếu   i  là nghiệm của (3)  nghiệm riêng của (1) có dạng
Y  xe x Ql ( x )cos  x  Rl ( x )sin  x 
2/ Vế phải là tổng các dạng 1/ và 2/

3/ f ( x ) bất kì dùng phương pháp biến thiên hằng số Lagrange
4/ Vế phải là tổng của 1/ (hoặc 2/) và bất kỳ.
Ví dụ 4.
1) y   y  xe  cos x ( y  C1 cos x  C2 sin x  sin x  ( x  1) )

x x ex
a)
2 2
2) y   y  sin x  e  x x ( y  C1 cos x  C2 sin x  cos x  e  x ( x  1) )
x 1
2 2
3) y   y  ( y  (  x  K1)cos x  (ln sin x  K 2 )sin x )
1
sin x
4) y   y  ( y  (K1  ln cos x )cos x  (K 2  x )sin x )
1
cos x
y   3 y   2y  x ( y  (e  x  e 2 x )ln(e x  1)  C1e  x  C2e 2 x )
1
e 1
b)
1) y   6 y   9 y  3 x  8e3 x ( y  (C1  C2 x  4 x 2 )e3 x   )

x 2
c)
3 9
e x x  x2 
 
2) y  2y  y  e  x
( y  e  C1  C2 x  x  x ln x  )
x  2 
3) y   y  cot x ( y  C1 cos x  C2 sin x  sin x ln tan )
x
2
x  
4) y   y  tan x ( y  C1 cos x  C2 sin x  cos x ln cot    )
2 4
1) y   3 y   2y  3e 2 x  2e x cos
x
d)
2
( y  C1e x  C2e 2 x  3 xe 2 x  e x (sin  2cos ) )
8 x x
3 2 2
2) y   3 y   2y  e x (3  4 x )  5 sin2 x
( y  C1e x  C2e 2 x  (2 x  1)xe x  (3cos 2 x  sin2 x ) )
1
4
e x
3) y   2y   y  4 xe x 
x
69
( y  C1e  x  C2 xe  x  ( x  1)e x  xe  x  xe  x ln x )
4) y   y  3 xe x  cot 2 x
( y  C1 cos x  C2 sin x  e ( x  1)  2cos x ln tan )

3 x x
4 2
x 4  5 x
1) 5 y   6 y   5 y 
3 3 3
(y  e 5  C1 cos x  C2 sin x   e 5 cos x )
x 4
 5  9
e) e 5 cos x
5
 4  5 x
2) 5 y   6y   5 y 
3 3 3
(y   C1 cos x  C2 sin x   e 5 sin x )
x x 4
 5  9
e5
sin x e5
5
1) y   y  2cos x cos2 x ( y  C1 cos x  C2 sin x  cos3 x  sin x )
1 x
f)
8 2
2) y   9y  2 sin2 x cos x ( y  C1 cos3 x  C2 sin3 x  cos3 x  sin x )
x 1
6 8
cos x 1  sin x
3) y   y  cos x  tan x ( y  K1 cos x  K 2 sin x  sin x 
x
1  sin x
ln )
2 2
sin x 1  cos x
4) y   y  sin x  cot x ( y  K1 cos x  K 2 sin x  cos x 
x
1  cos x
ln )
2 2
2 x
1) y   4 y  xe  x  cos x (C1e 2 x  C2e 2 x     e  x  cos x )
1
9 3
g)
5
x 2  x 1
2) y   4y  xe x  sin x (C1 cos2 x  C2 sin2 x     e  sin x )
 5 25  3
70
BÀI 11
4. Ph ng trình vi phơn tuy n tính cấp hai có hệ số không đ i
c) Ph ng trình Euler x 2 y   axy   by  0, a, b  
Cách giải.
 Đặt x  et  t  ln x
 y     xy  
dy dy dt 1 dy dy
.
dx dt dx x dt dt
d  1 dy  1 dy 1 d  dy  dt
 y   y   .  2  .  .
d
dx dx  x dt  x dt x dt  dt  dx
1  d 2 y dy 
 2  2 2  2 2      
1 dy 1 d 2y 2 d 2 y dy
x  dt dt 
x y
x dt x dt dt 2 dt
 Thay vào có         by  0 là phương trình

d 2ydy dy d 2y dy
2
a by 0 2
( a 1)
dt dt dt dt dt
vi phân tuyến tính cấp hai có hệ số không đổi
Ví dụ 1. Giải phương trình vi phân
a) x 2 y   2 xy   6y  0 (1)
b) x 2 y   9 xy   21y  0 c) x 2 y   xy   y  x
y y
d) x 2 y   2 xy   2y  x  2 x 3  0 e) y    2 
2
x x x
Giải a)
 x  et  t  ln x
1  d 2 y dy 
 y  . , y   2  2    xy   , x y   2 
1 dy dy 2 d 2y dy
x dt x  dt dt  dt dt dt
 Thay vào ta có  2  6y  0    6y  0
d 2y dy dy d 2y dy
(2)
dt 2 dt dt dt 2 dt
 Phương trình đặc trưng r 2  r  6  0  r  2, r  3
 (2) có nghiệm tổng quát y  c1e2t  c2e 3t
 (1) có nghiệm tổng quát y  c1e2ln x  c2e 3ln x  c1x 2 

c2
x3
Ví dụ 2. a) Giải phương trình vi phân x 2 y   2 xy   2y  3 x 2, x  0 bằng cách đặt
x  et
( y  C1x 2  C2  3 x 2 ln x )
71
b) 1) x 2y   xy   y  x, x  0 ( C1 cosln x  C2 sinln x 
x
)
2
  3   3  2
2) 4 x 2 y   2 xy   y  2x, x  0 ( 4 x  C1 cos  ln x   C2 sin  ln x    x )
  4   4  3
§4. Hệ ph ng trình vi phơn
 Các quy luật của tự nhiên không diễn ra đơn lẻ mà gồm nhiều quá trình đan xen
nhau
 Hệ phương trình vi phân tuyến tính giải quyết nhiều bài toán nêu trên, chẳng hạn
như :
1/ Ví dụ 1. Xét hệ hai khối lượng và hai lò xo như trong
Hình 1, với một lực tác động từ bên ngoài f (t ) bên phải
khối lượng m2 . Ta kí hiệu x(t ) là hàm vị trí (sang phải) của
khối lượng m1 từ trạng thái cân bằng (khi hệ bất động và
cân bằng với f (t )  0 ) và y (t ) là vị trí của khối lượng m2 từ
Hình 1. Hệ khối lượng và
trạng thái tĩnh của nó.
m x "  k1x  k2 ( y  x )
lò xo trong Ví dụ 1
 Có mô hình toán là  1
m2 y "  k2 ( y  x )  f (t )
2/ Ví dụ 2. Xét hai thùng nước muối được nối với nhau
như trong Hình 2. Thùng 1 chứa x(t) pounds muối trong
100 gallon của nước biển và thùng 2 chứa y (t ) pounds
muối trong 200 gallon (gal = 4,54 lit ở Anh và = 3,78 lít ở
Mỹ) nước biển. Nước biển trong mỗi thùng được giữ
nguyên bởi các vòi bơm và nước biển thùng này sang
thùng khác với tốc độ chỉ ra trên Hình 2. Thêm nữa nước
nguyên chất chảy vào thùng 1 với tốc độ 20gal/phút và Hình 2. Hai thùng nước
nước muối trong thùng 2 chảy ra với tốc độ 20gal/phút biển trong Ví dụ 2

 x   10 x  20 y
3 1
 Có mô hình toán là 
y   3 x  3 y
 10 20
3/ Ví dụ 3. Xét mạch điện như trong Hình 3, ở đó
I1 (t) kí hiệu của dòng điện chạy qua cảm biến L và
I2 (t) kí hiệu của dòng điện chạy qua điện trở R2 .
Dòng điện chạy qua điện trở R1 là I  I1  I2 theo
hướng đã chỉ.
 dI1
 dt  25I1  25I2  50 Hình 3. Mạng điện
 Có mô hình toán là  trong Ví dụ 3
2 dI1  3 dI2  5I  0
 dt dt 2
72
1. Đại c ng
 Định nghĩa. Hệ phương trình vi phân chuẩn tắc cấp một có dạng
 y1  f1( x, y1, y 2, , y n )
 
 y 2  f2 ( x, y1, y 2, , y n )
 (1)

 y n  fn ( x, y1, y 2, , y n )
 Định lí 1. Giả sử các hàm fi ( x, y1, y 2, , y n ) và các đạo hàm riêng

fi
( x, y1, y 2, , y n ) liên tục trên D   n 1 .
y j
Cho ( x0 , y10 , y 20 , , y n0 )  D , khi đó U ( x0 ) để (1) có nghiệm duy nhất thoả mãn
các điều kiện y i ( x0 )  y i0 , i  1, n
Định nghĩa. Ta bảo ( y1, , y n ) , ở đó y i  i ( x, c1, c2, , cn ) là nghiệm tổng quát
của hệ (1) 
 thoả mãn hệ (1)  c1, c2, , cn
  ( x0 , y10 , y 20 , , y n0 ) thoả mãn định lí 1   ci  ci0 sao cho các hàm số
y i   i ( x, c10, c20 , , cn0 ) thoả mãn điều kiện y i x  x0
 y i0 , i  1, n
Nghiệm riêng của (1) nhận được từ nghiệm tổng quát khi cho ci , i  1, n các giá trị xác
định
2. Cách giải
   
 Phương trình vi phân cấp n : y n  f ( x, y , y , , y n 1 ) luôn đưa về hệ phương
trình vi phân chuẩn tắc cấp 1: Đặt y  y1, có
 y1  y 2
 
y2  y3


y  y
 n 1
 y n  f ( x, y1, y 2, , y n )
n
Ngược lại, hệ PTVP chuẩn tắc luôn đưa về phương trình cấp cao bằng cách khử
những hàm số chưa biết từ các phương trình của hệ, được gọi là phương pháp khử

 y  
y2
 y   5 y  4z y   y  z y   z
Ví dụ 1. a)  b)  c)  z d) 
 z  4y  5z  z  y  z  x  z  y  z  y
 2
 y   z  y  C1 cos x  C2 sin x
e)  (
 z   y  z  C2 cos x  C1 sin x
)
73
 y  e (C1 cos x  C2 sin x )
x
 y   y  5z 
f)  (
        2    
1 x )
 

z y 3 z z e (C 2C 1 )cos x (C1 2C2 )sin x
5
 y   3 y  z  y  (C1  C2  C1x )e
2 x
g)  (
 z  y  z  
)
2 x
 z (C1x C 2 )e
Giải a)
 Từ phương trình thứ nhất  y   5 y   4z
 Thay z  4 y  5z vào phương trình 1 có y   5 y   16 y  20z
 Từ phương trình 1  z  ( y   5 y ) , thay vào ta có y   10 y   9  0
1
4
 Nghiệm tổng quát y  c1e  c2e9 x x
 y   c1e x  9c2e9 x , thay vào phương trình đầu có z  c1e x  c2e9 x
c) +) zz  2z2 +) z   +) y 
1 2C1
C1x  C2 (C1x  C2 )2
3. Hệ ph ng trình vi phơn tuy n tính thuần nhất với hệ số hằng số
 dy1
 dx  a11y1  a12 y 2    a1n y n

 dy 2  a y  a y    a y
a) Định nghĩa  dx 21 1 22 2 2n n
(1)


 dy n  a y  a y    a y
 dx n1 1 n2 2 nn n
ở đó aij  
 dy1
 dx  a11y1  a12 y 2
b) Cách giải. Để đơn giản ta xét hệ  (2)
 dy
 a21y1  a22 y 2
 dx
2
a 
 Giải phương trình đặc trưng 11 0
a12
a22  
(3)
a21
 Nếu (3) có 2 nghiệm thực phân biệt 1, 2  (2) có nghiệm tổng quát là ( y1, y 2 ) ở đó
y1  c1y11  c2 y12 ; y 2  c1y 21  c2 y 22
ở đó y11  p11e1x , y 21  p21e1x , y12  p12e2 x , y 22  p22e2 x , ( p1k , p2k ) là vectơ
riêng ứng với giá trị riêng k , k  1, 2
 y   y  2z  y   y  5z y   y  z
Ví dụ 1. Giải các hệ sau a)  b)  c) 
 z  4 y  3z  z  2y  z  z  y  3z
74
Giải a) Cách 1. Phương pháp khử:
 y   y   2z với z  4 y  3z và
 y   4 y   5 y  0  y  C e  x  C e5 x
 
z  (y  y )  
1
 z  2 ( y   y )
1 2
 z  C1e  2C2e
x
1
2 5x
Cách 2. Phư ng pháp toán tử

L x  L2 y  f1(t )
Hệ  1
 
, ở ơó Li là các toán tử tuyến tính
 3
L x L4 y f2 (t )
x 1 y 1 1
L1 L2 f (t ) L2 L1 L2 L f (t )
;
L3 L4 f2 (t ) L4 L3 L4 L3 f2 (t )
(D  1)y  2z  0
  ,D
d
 4 y  (3  D )z  0 dx
D  1 2
 Ta có  (D  1)(3  D)  8  D 2  4D  5
4 3D
  y   4 y   5y  0
 Hệ  
  z  4z  5z  0
 Phương trình đặc trưng k 2  4k  5  0  k1  1, k2  5
 Ta có y  c1e  x  c2e5 x ; z  c3e  x  c4e5 x
 Thay y , z vào phương trình 1 ta có
0   y   y  2z  c1e  x  c2.5e5 x  c1e  x  c2e5 x  2(c3e  x  c4e5 x )
 (2c1  2c3 )e x  ( 4c 2  2c 4 )e 5 x ,  x
2c  2c3  0 c  c1
  1   3
 4c2  2c4  0 c4  2c2
 Nghiệm tổng quát ( y , z ) , ở đó y  c1e  x  c2e5 x ; z  c1e  x  2c2e5 x
1 
Cách 3.   0   2  4  5  0  1  5, 2  1
2
4 3
(1  5)p11  2 p21  0
 1  5 :   4 p11  2 p21  0
 11
4 p  (3  5) p  0
Chọn p11  1, p21  2
21
1   1  p12  2 p22  0

 2  1:   2 p12  2 p22  0
 12
4 p   3   1  p  0
Chọn p12  1, p22  1
22
 Hệ nghiệm cơ bản là y1  e5 x ; z1  2e5 x ; y 2  e  x ; z2  e  x

 Nghiệm tổng quát:  y ; z  , ở đó y  c1e5 x  c2e  x ; z  2c1e5 x  c2e  x
75
Ví dụ 2
 dx 
 dt  2 x  y  x  C1et  C2e5t  x  C1e  C2e
t 1 5t
a)  ( hoặc  3
 3 x  4y  y  C1e  3C2e
)
  y  C e t  C e 5t

dy t 5t
 dt 1 2
 dx
 dt  x  3y  x  et (C1 cos3t  C2 sin3t )  y  et (C1 cos3t  C2 sin3t )
b)  ( hoặc 
 y  e (C1 sin3t  C2 cos3t )  x  e (C1 sin3t  C2 cos3t )
)
 dy  3 x  y
t t
 dt
Chú ý. Phương pháp toán tử giải được hệ phương trình tuyến tính không thuần
nhất với hệ số hằng số
76
PH ƠNG TRÌNH VI PHÂN VÀ LÍ THUY T CHU I
BÀI 12
CH ƠNG 3. PH ƠNG PHÁP TOÁN TỬ LAPLACE
§1. Phép bi n đ i Laplace và phép bi n đ i ng ợc
 Phép biến đổi Laplace
 Tính chất của phép biến đổi Laplace
 Phép biến đổi Laplace ngược
1. Đặt vấn đề
 Thường gặp trong thực tế các phương trình vi phân
mx   cx  kx  F (t ) ; LI   RI  
I  E (t )
1
C
tương ứng với hệ thống giảm sóc và chuỗi mạch RLC, F  t  và E   t  nói chung là gián
đoạn, khi đó phương pháp như đã biết khá bất tiện. Có hay không phương pháp tiện lợi
 Phép biến đổi Laplace: L f  t   s   F  s  biến phương trình vi phân với ẩn hàm
hơn?
f  t  thành một phương trình đại số với ẩn hàm F  s  - có lời giải được tìm ra dễ
hơn nhiều. Chẳng hạn như đối với phương trình vi phân cấp cao
y n  a1y n 1  an 1y   an y  f  x  ,
   
với điều kiện ban đầu nhận được công thức nghiệm tường minh biểu diễn qua tích chập
Laplace.
 Giải một lớp phương trình vi phân cấp cao với hệ số hàm số (điều này không thể
làm được với các phương pháp đã biết), chẳng hạn xy    4 x  1 y   2  2 x  1 y  0
 Giải hệ phương trình vi phân tuyến tính cấp cao

 n
 y1  a1k y k  f1  x 
n
 k 1



y n 

ank y k  fn  x 
n
 n
 k n
 Giải một lớp hệ phương trình vi phân tuyến tính cấp cao với hệ số hàm số.
2. Phép bi n đ i Laplace


 Định nghĩa: F  s   L f  t   s   e st f (t )dt, ở đó s, f  t   
 Nhận xét. Phép biến đổi Laplace xác định với s, f  t    . Nhưng trong chương
0
này ta chỉ cần sử dụng s, f  t   

Ví dụ 1. Tính L 1  s 
77

 
 1   1 1 1
  e st
dt    e st   lim   e bs    , s  0
 s  0 b   s s s
 Không tồn tại L 1  s  khi s  0 .
0
Ví dụ 2. f  t   eat , t  0 . Tính L  eat  , a   .
 s    e 
 e s a  t 
 L e
  b
e dt  e
 st at ( s  a )t
dt  lim   
b   s a 0
at
1 
1  e  s a b  
0 0
 
 lim , nếu s  a
1
b  s  a s a
 Phân kì khi s  a
Ví dụ 3. Cho f  t   t a , a  1. Tính L f  t  và L t n  , n  
t a   s    e st t adt .

L

0
L t 

 (a  1)
 Đặt u  st  t  , dt  e uu adu  , s0
u du a 1
s a 1 0 s a 1
có
s s
 L t n  
(2.1)
, s0
n!
s n 1
3. Tính chất của phép bi n đ i Laplace
Cho  ,  là hằng số và  L f  t   s  và L g  t   s  , khi đó

Định lý 1. Tính tuy n tính của phép bi n đ i Laplace
L  f  t    g  t   s    L f  t   s    L g  t   s  ,  s


Chứng minh. +) L  f   g  s   e st  f  t    g  t   dt
b  
0
 f  t    g  t   dt
b
+)  lim e st
b   
0
 f  t  dt  lim e st  g  t  dt
b b
+)  lim e st
b 
 
0 0
 
+)   e st f  t  dt   e st g  t  dt
+)   L f    L g .
Ví dụ 4. Tính L 3t 
0 0
 4t 2
3
2
78
 1
 Ta có     
2
5 3  3 3 3  1  3 1  1 3
        1         1  . .    
 L 3t   3L t   4L t 
2 2  2 2 2 2  2 2 2 4

3 3
2 2
4t 2 2
Sử dụng (2.1) ta có
 L t 2   3  3 , s  0
  3  2!
 
s s
5
 
3 
 L t 2  52  
3
5
s2 4.s 2
5
 3  
 
 L 3t 2  4t 2   3. 3  4 52   3  3 5
2! 6
  s s s
s2
Ví dụ 5. Tính L cosh kt , L sinh kt  , L cos kt  , L sin kt 
   L ekt   L e kt  
 e kt  e kt  1
 L cosh kt   L 
 2  2
1 1 1 
 Theo ví dụ 2 có L cosh kt       2 , sk 0
s
2  s  k s  k  s  k2
 Tương tự L sinh kt   2 , sk 0

k
s  k2

 
e st
 L cos kt  s   e st cos kt dt   k sin kt  s cos kt   s
0
s2  k 2
0 s2  k 2
 eikt  e ikt  1  1 1 
 
(hoặc L cos kt  L       2
s
, s  0)
 2  2  s  ik s  ik  s  k 2
 Tương tự L sin kt   2 , s 0
k
s k
Ví dụ 6. Tính L 3e 2t  2sin2 3t 
2
 L 3e 2t  2sin2 3t   L 3e2t  1  cos 6t 

  3L e2t   L 1  L cos6t 
    2
3 1 s
s  2 s s  36
3s 3  144s  72
  , s2
s(s  2)(s 2  36)
79
Định nghĩa. Nếu F  s   L f  t   s  thì ta gọi f  t  là biến đổi Laplace ngược của
4. Phép bi n đ i Laplace ng ợc
F  s  và viết f  t   L 1 F  s 
 s  1  s 
Ví dụ 7 a. L 1  2 2
 cos kt , s  0 ; b. L  2   cosh kt , s  k  0
s  k  s  k 2 
f t  F s 
(s  0)
1
1
s
(s  0)
1
t
s2
t n n  0 (s  0)
n!
s n 1


 (a  1)
( s  0 ),   s   t s 1e t dt
t a
(a  1) s a 1
( Re s  0 )
0
(s  a )
1
s a
eat
(s  0)
s
s2  k 2
cos kt
(s  0)
k
s2  k 2
sinkt
(s  k )
s
s k
cosh kt 2 2
(s  k )
k
s2  k 2
sinhkt
e as
u t  a  ( s  0 ), a>0
 
s
Bảng 4. 1. 2. Bảng các phép biến đổi Laplace
 
1
 4.e5t
4
s 5
c. L
 4L e5t  +)  L 4e5t  +)  L 1
 4e5t
4 4
s 5 s5
+)
2 1
 
d. L 1  4   t 3
s  3
2 3! 1  3 1  2 1 3
  L t +)  L +)  L  4 t
2 1 3
s  3
+) . t
s4 3! s 4 3 3
80
Nhận xét. Phép biến đổi ngược Laplace có tính chất tuyến tính.
+)  F   G   L f    L g  L  f   g
Thật vậy, ta có
+)  L  L 1 
F   L G
1 
1
 F   G   L 1 F   L 1 G .
f  t  được gọi là liên tục từng khúc trên a ; b  nếu như
+) Từ đó và từ định nghĩa có L
Định nghĩa. Hàm số
 f  t  liên tục trên mỗi khoảng nhỏ (ở đó a ; b  được chia thành hữu hạn khoảng
nhỏ)
 f  t  có giới hạn hữu hạn khi t tiến tới hai điểm biên của mỗi đoạn này.
Hình 4.1.3. Đồ thị của hàm liên tục từng khúc.

Các dấu chấm chỉ ra các giá trị mà hàm số gián đoạn
Hình 4.1.4. Đồ thị của hàm đơn vị bậc thang
Ví dụ 8. Tính L ua  t , a  0 , ua  t   u  t  a   

0 t  a
1 t  a.
 
 L ua  t   e st ua (t )dt  e st dt  lim  
 e st 
  b

b   s  t a
. lim  e sa  e sb 

0 a
 
1
s b
e as
  , s  0, a  0
s
Định nghĩa. Hàm f được gọi là bậc mũ khi t   nếu tồn tại các hằng số không
âm M , c, T sao cho f  t   Mect ,  t  T
Định lý 2. Sự tồn tại của phép bi n đ i Laplace
Nếu hàm f liên tục từng khúc với t  0 và là bậc mũ khi t   thì tồn tại
L f  t   s  ,  s  c .
81
Chứng minh. +) Từ giả thiết f là bậc mũ khi t    f  t   Mect ,  t  0
 
f  t  dt  e f  t  dt  e 
 
b b b b
 st st st
.Me dt  M e  s c t dt  , s  c.
M
s c
ct
+) Ta có e
0 0 0 0


+) Cho b   có F  s   e st f  t  dt 
M
sc
Cho s     F  s  , s  c , và có
0
Hệ quả. Nếu f  t  thỏa mãn giả thiết của Định lý 2 thì lim F (s )  0
s 
Chú ý.
 Một hàm hữu tỉ (bậc tử nhỏ hơn bậc mẫu) là ảnh của phép biến đổi Laplace
 Định lí 2 không là điều kiện cần, ví dụ:
Hàm f (t )  không liên tục từng khúc tại t  0 và là bậc mũ khi t   , nhưng ở
1
t
 
ví dụ 3 có
 1
   
L t 2  12  

1
.
s
s2
Định lý 3. Sự duy nhất của bi n đ i Laplace nghịch đảo
Giả sử rằng các hàm f  t  , g  t  thỏa mãn giả thiết của Định lý 2 để tồn tại
F  s   L f  t   s  , G  s   L g  t   s  . Nếu F  s   G  s  ,  s  c thì có f  t   g  t 
tại t mà cả hai hàm liên tục.
Ví dụ 9. Dùng bảng tính biến đổi Laplace của các hàm số sau
a) f (t )  cos2 t b) f (t )  sin2t cos3t c) f (t )  cosh2 3t
d) f (t )  (2  t )2 e) f (t )  tet f) f (t )  t  2e3t
Ví dụ 10. Dùng bảng tính biến đổi Laplace ngược của các hàm số sau
4  2s
a) F (s )  3 b) F (s )  c) F (s )  2
2 2
s s3 s 4
5s  2
d) F (s )  e) F (s )  3s 1e 5s
9s 2
Chú ý
 Hai hàm liên tục từng khúc, là bậc mũ và bằng nhau qua phép biến đổi Laplace chỉ
có thể khác nhau tại những điểm gián đoạn cô lập. Điều này không quan trọng trong
hầu hết các ứng dụng thực tế.
 Phép biến đổi Laplace có một lịch sử khá thú vị: Xuất hiện đầu tiên trong nghiên
cứu của Euler, mang tên nhà toán học Pháp Laplace (1749-1827) - người đã dùng
tích phân trong lý thuyết xác xuất của mình, nhưng việc vận dụng phương pháp
82
biến đổi Laplace để giải phương trình vi phân lại không thuộc về Laplace mà thuộc
về kĩ sư người Anh Oliver Heaviside (1850-1925).
83
BÀI 13
§2. Phép bi n đ i của bƠi toán với giá trị ban đầu
 Phép biến đổi của đạo hàm
 Nghiệm của bài toán giá trị ban đầu
 Hệ phương trình vi phân tuyến tính
 Những kĩ thuật biến đổi bổ sung
1. Đặt vấn đề
 Vận dụng phép biến đổi Laplace để giải phương trình vi phân tuyến tính với hệ số hằng
ax (t )  bx (t )  cx(t )  f (t )
với điều kiện x  0   x0 , x   0   x0
 So sánh với các phương pháp giải đã học
 Giải hệ phương trình vi phân tuyến tính
2. Phép bi n đ i của đạo hƠm
Định lý 1. Cho f  t  liên tục và trơn từng khúc với t  0 và là bậc mũ khi t   
(tức tồn tại hằng số không âm c, M và T thoả mãn:
f (t )  Mect , t  T (2.1)
Khi đó tồn tại L f   t  với s  c và có L f   t   sL f  t   f  0   sF  s   f  0 
 
 
Chứng minh. +) L f   s   e  st
f   t  dt  e st df  t 

0 0


+)  e st f  t  0  s e st f  t  dt
Do f  t   Mect , t  T  e st f  t  

0
0 khi s  c
t 
e

+) Từ Định lí 2 (bài 1)   st
f  t  dt hội tụ với s  c
+) Từ đó ta có L f   s   sL f   s   f  0 
0
Định nghĩa. Hàm f được gọi là trơn từng khúc trên a ; b   nó khả vi trên a ; b 
trừ ra hữu hạn điểm và f   t  liên tục từng khúc trên a ; b 
3. Nghiệm của bƠi toán giá trị ban đầu
Hệ quả. Phép bi n đ i của đạo hƠm bậc cao
 n 1
Giả sử rằng các hàm số f , f , , f liên tục và trơn từng khúc với t  0 và là bậc
mũ khi t   . Khi đó tồn tại L f  t  với s  c và có
n 
L f  t   s nL f  t   s n 1f  0   s n  2f   0     f  n 1  0 
n
 s nF  s   s n 1f  0   s n  2f   0     f n 1  0 
 
84
Ví dụ 1. Sử dụng Định lí 1, chứng minh rằng
a) L t neat   , n  1,2,3,
n!
 s  a n 1
Chứng minh bằng qui nạp
f  t   teat  f   t   ateat  eat  sF  s   f  0   aF  s  
1
s a
+) n = 1:
 F s  
1
 s  a 2
+) n = k: L t k eat  
k!
 s  a k 1
+) L t k 1eat  
k  1  k at  k  1  k  1 !
L t e  
s  a  s  ak 1   s  a k  2
k!
s a
.
b) L t sinh kt   2
2sk
s  k2
+) f(t) = t.sinhkt  f(0) = 0 và có
+) f'(t) = sinhkt + kt coshkt, f'(0) = 0
+) L 2k cosh kt  k 2t sin kt   s 2L f  t   sf  0   f   0 

f''(t) = 2kcoshkt + k2t sinhkt
 k 2F  s   s 2F  s  , ở đó F  s   L t sinh kt 
s  k 
s
+) 2k
2 2
+) F  s  
 s 2  k 2 2
2ks
Hình 4. 2. 4. Sử dụng biến đổi Laplace để giải một phương trình vi phân
thỏa mãn điều kiện ban đầu.
Ví dụ 2. Giải phương trình
a) x  x  6 x  0 với điều kiện x  0   2, x   0   1
 Ta có: L  x  t   sX  s   2
 L  x  t   s 2 X  x   sx  0   x   0   s 2 X  s   2s  1
85
 Thay vào phương trình đã cho có
 s 2 X s   2s  1   sX s   2   6 X  s   0
  s 2  s  6  X  s   2s  3  0
2s  3 2s  3
 
 X (s )  2   .  .
3 1 7 1
s  s  6 (s  3)(s  2) 5 s  3 5 s  2
.
 Do L 1  eat nên có x(t )  e3t  e 2t

1 3 7
sa 5 5
là nghiệm của bài toán giá trị ban đầu.
Ví dụ 3. Giải bài toán giá trị ban đầu
a) x  4 x  sin3t , x  0   x   0   0
Bài toán này gắn liền với quá trình chuyển động của một hệ vật – lò xo với tác động
của lực bên ngoài)
Hình 4. 2. 2. Hệ vật – lò xo thỏa mãn bài toán điều kiện đầu trong Ví dụ 2.
 Từ điều kiện ban đầu có: L  x  t   s 2 X  s   sx  0   x   0   s 2 X  s 

Điều kiện đầu của vật là vị trí cân bằng của nó.
 Từ bảng 4.1.2 có L sin3t   2

3
s  32
.
 Thay vào ta có s 2 X  s   4 X  s   2
3
s 9
 X s   2
As  B Cs  D
 2 
3
(s  9)(s  4) (s  4) (s 2  9)
2
 Đồng nhất ta có A  C  0, B  , D   , do đó
3 3
5 5
X s    . 2
3 2 1 3
10 s  4 5 s  9
. 2
 Do L sin2t   2 , L sin3t   2  
2 3 3 1
s 4 s  32
nên ta có x ( t ) sin2t sin3t .
10 5
b) x  9 x  0, x  0   3, x  0   4 ( x  t   3cos3t  sin3t )

4
3
c) x  8 x  15 x  0, x  0   2, x   0   3 ( x  t    7e 3t  3e 5t  )
1
2
d) x  4 x  cos t , x  0   0, x  0   0 ( x  t    cos t  cos 2t  )
1
3
e) x   9 x  1, x  0   0, x   0   0 ( x  t   1  cos3t  )
1
9
86
Nhận xét. Như vậy phương pháp biến đổi Laplace cho lời giải trực tiếp tìm nghiệm
của bài toán giá trị ban đầu mà không cần phân biệt đó là phương trình vi phân
thuần nhất hay là không thuần nhất.
4. Hệ ph ng trình vi phơn tuy n tính
 Phép biến đổi Laplace có khả năng biến đổi hệ phương trình vi phân tuyến tính
thành một hệ phương trình đại số tuyến tính
2 x  6 x  2y ,
Ví dụ 4. a) Giải hệ phương trình vi phân tuyến tính 
 y   2x  2y  40 sin3t
với điều kiện ban đầu x  0   x  0   y  0   y   0   0
 Đây là bài toán giá trị ban đầu xác định hàm dịch chuyển x  t  và y  t  của hệ hai
vật thể được chỉ ra trong Hình 4.2.5, giả sử rằng lực f  t   40 sin3t là tác động bất
ngờ tới vật thể thứ hai tại thời điểm t = 0 khi cả hai vật thể đang ở trạng thái tĩnh tại
vị trí cân bằng của chúng.
Hình 4. 2. 5. Hệ vật thể thỏa mãn điều kiện đầu trong Ví dụ 3.
 Từ điều kiện ban đầu có L  x  t   s 2 X  s   s x  0   x  0   s 2 X  s 

Cả hai vật thể đang ở vị trí cân bằng.
 Tương tự L y   t   s 2Y  s 
 Do L sin3t   2
3
s 9
, thay vào hệ phương trình có hệ phương trình sau:
2s 2 X (s )  6 X (s )  2Y (s ) (s 2  3) X (s )  Y (s )  0
 
 2 120  
s Y (s )  2 X (s )  2Y (s )  2  2 X (s )  (s  2)Y (s )  2
2 120
 s 9  s 9
(s 2  3) 1
   (s 2  1)(s 2  4)
2 (s 2  2)
120  s 2  3 
0 1 s2  3 0
1  120  2  120 
120
s2  2 s2  9 2 s2  9
;
s 9
2
s 9
2
 Do đó X  s     
120 5 8 3
(s 2  4)(s 2  9)(s 2  1) s2  1 s2  4 s2  9
 Do đó x  t   5 sin t  4 sin2t  sin3t
120(s 2  3)
 Tương tự có Y  s     
10 8 18
(s 2  4)(s 2  9)(s 2  1) (s 2  1) s2  4 s2  9
 nên có y  t   10 sin t  4 sin 2t  6 sin 3t
87
Hình 4. 2. 6. Các hàm định vị x  t  và y  t  trong Ví dụ 3 a).

 x  2y   x  0, x  0   0
b) 
 x  y   y  0, y  0   1
sX  s   2 sY  s   1  X  s   0
Tác động toán tử Laplace, sử dụng điều kiện ban đầu có
 s  1 X  s   2sY  s   2
  
 sX  s   sY  s   1  Y  s   0 sX  s   1  s Y  s   1
Giải hệ 2 phương trình tuyến tính cấp 1 ta có
 t 
+) X  s      L sinh 
 3 s 2  1/ 3 2
2 2 1/ 3 2
3s 2  1 3  3
.
3s  1 s  1/ 3
Y s     
s 2  1/ 3  3 s 2  1/ 3 2
s 1 1/ 3
3s 2  1 s 2  1/ 3 2
.
 t  1  t 
 L cosh  L sinh 
 3 3  3
+) x  t    , y  t   cosh 
2 t t 1 t
sinh sinh
3 3 3 3 3
 x  x  2y

 y   x  e , x  0   0  y  0 
t
c)
2  2t
( x t   e  e t  3te t  , y  t    e2t  e t  6te t  )
1
9 9
 x  2x  4 y  0, x  0   y  0   0
d) 
 y   x  2y  0, x  0   y   0   1
( x  t    2t  3 sin2t  , y  t     2t  3 sin2t  )
1 1
4 8
 x  3y   x  0, x  0   0
e) 1/ 
 x  y   y  0, y  0   2
( x  t   3 sinh , y  t   2cosh  sinh )
t t t
2 2 2
88
 x  3y   x  0, x  0   0
2/ 
 x  y   y  0, y  0   2
( x  t   3 2 sin , y  t   2cos  2 sin
t t t
)
2 2 2
 x  3 x  y
x  0   x  0   y  0   y  0   0
 
f) 1) 
    
,
y 2 x 2 y 3 sin t 3
 x   2x  2y  3 sin  t 3 
2)  x  0   x  0   y  0   y  0   0
   
,
y x 3 y
Ví dụ 5. Chứng minh rằng L teat  

5. Những kỹ thuật bi n đ i b sung
1
 s  a 2
 Đặt f  t   teat thì có f  0   0, f   t   eat  ateat . Do đó có
L eat  ateat   L f   t   sL f  t   sL teat 
 Do phép biến đổi tuyến tính nên có: L eat   aL teat   sL teat 
L eat 
 Do đó L teat     at 

1 1
s a  s  a 2 s a
(Do L e )
Ví dụ 6. Tìm L t sin kt 
Đặt f  t   t sin kt thì có f  0   0, f   t   sin kt  kt cos kt, f   0   0
 f   t   2k cos kt  k 2t sin kt
 Mặt khác L f   t   s 2L f  t  , L cos kt  
s
s  k2
2
nên có
 k 2L t sin kt   s 2L t sin kt 
2ks
s k
2 2
 Do đó L t sin kt  
2ks
( s 2  k 2 )2
Nếu f  t  liên tục từng khúc với t  0 và là bậc mũ khi t   thì

Định lí 2. Phép bi n đ i của tích phơn

 t  1 F s 
L  f ( )d   L f  t   với s  c
 
 0 
s s

 f   d  L  F    d
1 
t t
1 F (s )
hay là: L
s
0 0
89

Chứng minh. +) f liên tục từng khúc  g  t   f   d liên tục, trơn từng khúc với
t
 
0
M  ct
t  0 và có g  t   f   d  M ec d  e  1  ect
t t
M
C C
 g  t  là hàm bậc mũ khi t  
0 0
+) Sử dụng định lí 1 ta có L f  t   L g   t   sL g  t   g  0 

 t 
+) Do g  0   0 nên ta có L  f   d   L g  t   L f  t 
1
 0  s
Ví dụ 6. Tìm nghịch đảo của phép biến đổi Laplace của G(s ) 
1
s 2 (s  a )
 
 1  t
 
d  ea d   eat  1
 1  1  s  a 
t
 Ta có L 1  L   L 1 1 1
 s (s  a )   s  s a a
  t
0 0
 

1
1   1  s  s  a   1  
 Từ đó và tiếp tục có L  2 L    L    d
1 1
 s ( s  a )   s s s  a 
0

1  a
e  1 d    ea      2 (eat  at  1) .
1 1 
t

t
1
0
a a  a 0 a
90
PH
NG TRÌNH VI PHÂN VÀ LÍ THUY T CHU I
BÀI 14
§3. Phép tịnh ti n vƠ phơn thức đ n giản
 Quy tắc phân thức đơn giản  Sự cộng hưởng và nhân tử tích lặp bậc hai
1. Mở đầu.
Phương trình vi phân tuyến tính với hệ số hằng có nghiệm là biến đổi Laplace
nghịch đảo của hàm hữu tỉ R (s ) 
P (s )
R(s ) được thuận lợi.

Q(s )
1
Cần đưa ra kĩ thuật cho phép tính L
2. quy tắc phơn thức đ n giản
a) Quy tắc 1. Phơn thức đ n giản tuy n tính
Nếu Q(s ) có  s  a  thì R  s  có các số hạng sau
n
   , Ai  , i  1, n
s  a  s  a 2  
A1 A2 An

... n
s a
s  a 
b) Quy tắc 2. Phơn thức đ n giản bậc hai
Nếu Q  s  có b thì R  s  có dạng
2 n
2
A1s  B1 A2s  B2 Ans  Bn

  ... 
 s  a 2  b 2   s  a 2  b 2 
2
 s  a 2  b 2 
n
   
ở đó Ai , Bi  , i  1, n
Nếu F (s )  L f (t ) tồn tại với s  c , thì tồn tại L eat f (t ) với s  a  c và có  

Định lí 1. Bi n đ i trên trục s
 
L eat f (t )  F (s  a )  L f  t   s  a  .
Hay tương đương với L 1
F (s  a)  eat f (t )  eat L 1 F  s  t 
Chứng minh. Ta có
 
f  t  dt  e st eat f  t  dt  L eat f  t  , s  a  c
 
F s  a   e   s  a t
0 0
f t  F s 
Từ kết quả này và từ bảng 4.1.2 có
sa
s  a 
n!
n 1
at n
e t , (2.1)
s a
sa
 s  a 2  k 2
at
e cos( kt ) , (2.2)
91
sa
s  a 
k
k
at
e sin(kt ) 2
, (2.3)
2
Ví dụ 1. Tìm phép biến đổi Laplace ngược của

s2  1
a) R (s ) 
s 3  2s 2  8s
1
 R s     
2
s A B C
s  s  2  s  4  s s  2 s  4
 s 2  1  A(s  2)(s  4)  Bs(s  4)  Cs(s  2) .
 Thay s  0 , s  2 , và s  4 ta có
8 A  1, 12B  5 , 24C  17  A   ; B  ,C
1 5 17
8 12 24
 R s    .  . 
1 1 5 1 17 1
8 s 12 s  2 24 s  4
. ,
 L 1 R  s     e 
1 5 2t 17 4t
e .
8 12 24
s 2  2s
b) F  s   4 ( f  t    2 cos t  sin t  2 cos 2t  2 sin 2t  )
1
s  5s  4
2 3
s 2  2s
c) F  s   4 ( f  t   2 cos t  sin t  2 cos 2t  2 sin 2t )
s  3s 2  2
Ví dụ 2. Giải bài toán giá trị ban đầu y   4y   4 y  t 2 ; y (0)  y (0)  0.
 Tác động phép biến đổi Laplace ta có s 2Y (s )  4sY (s )  4Y (s )  3 .

2
s
 Y (s )  3     
s (s  2)2 s 3 s 2 s  s  2 2 s  2
2 A B C D E
1 1 3 1 3
 Đồng nhất các hệ số ta có Y (s )  23  22  8   8
s  s  2
4
s s 2 s2
 y (t )  t  t   te 2t  e 2t .
1 2 1 3 1 3
4 2 8 4 8
Ví dụ 3. Xét một hệ con lắc lò xo với m  , k  17 , c  3 đơn vị (mét, kilôgam,
1
2
giây). x(t ) là khoảng dịch chuyển của khối lượng m từ vị trí cân bằng của nó. Nếu
khối lượng được đặt ở vị trí x(0)  3 , x '(0)  1. Tìm x(t ) là hàm của dao động tự do
tắt dần.
Hình 4.3.1. Hệ khối lượng-lò xo và vật cản của Ví dụ 1

92
 Ta có phương trình vi phân tương ứng với bài toán là: x   3 x  17 x  0

1
2
với điều kiện ban đầu x(0)  3 ; x(0)  1
 Tác động phép biến đổi Laplace vào hai vế, chú ý L 0  0 ta có
s 2 X (s )  3s  1  6 sX (s )  3  34 X (s )  0
 
3s  19 s 3
 X (s )  2  3. 2
 s  3   25  s  3 2  25
5
s  6s  34 2
 Sử dụng (2.2), (2.3) có x (t )  e 3t  3cos5t  2sin5t 
Hình 4.3.2. Hàm vị trí x(t ) trong Ví dụ 1.

Từ hình ta thấy đồ thị của dao động tắt dần.
Ví dụ 4. a) Xét hệ con lắc lò xo - giảm xóc như trong Ví dụ 3, tuy nhiên với điều kiện
x(0)  x(0)  0 và với một lực tác động bên ngoài F (t )  15 sin2t . Tìm chuyển động
tức thời và ổn định của khối lượng đó.
 Ta cần giải bài toán với giá trị ban đầu
x "  6 x ' 34 x  30 sin2t ; x(0)  x '(0)  0 .
 Tác động phép biến đổi Laplace vào ta có s 2 X (s )  6sX (s )  34 X (s )  2

60
s 4
 
 X s  
As  B Cs  D
 2 
s  4 (s  3)  25  s  4  s  3   25
60
.
 
2 2 2
 Đồng nhất ta có A   ,B , C D

10 50 10
. Vì vậy,
29 29 29
1  10s  50 10s  10  1  10s  25.2 10(s  3)  4.5 
 X s        .
29  s 2  4
  s  3  2
 25 

29 
 s 2
 4  s  3  2
 25 

 Do đó x(t )   2cos 2t  5 sin 2t   e 3t  5cos5t  2 sin5t  .
5 2
29 29
b) x 3  x   6 x   0, x  0   0, x   0   x   0   1
 
+) s 3 X  s   s  1  s 2 X  s   1  6sX  s   0

s2 1 5 6 
+) X  s   3      
1
s  s 2  6s 15  s s  3 s  2 
93
1
5L 1  L e 3t   6L e 2t    L  1  2t

6e  e 3t  5 
+) 
15 15
1  2t
+) x  t   6e  e 3t  5 
( x  t   1  2e2t  e 4t 
15
c) x  6 x  8 x  2, x  0   0  x   0 
1
4
d) x   4 x   8 x  e t , x  0   x   0   0 ( x  t   2e  e  2cos 2t  sin2t  )
1  t 2t
10
e) x 4  x  0, x  0   1, x   0   x   0   x 3  0   0 ( x  t    cosh t  cos t  )
    1
2
f) x  13 x   36 x  0, x  0   x   0   0, x   0   2, x  0   13
 4 3
( x  t   sin2t  sin3t )
1 1
2 3
g) x  2 x   x  e2t , x  0   x   0   x   0   x 3  0   0
4  
( x t  
1  2t 
2e  10t  2  cos t   5t  14  sin t  )
h) x  6 x  18 x  cos 2t , x  0   1, x   0   1
50
( x t  
1 3t 
489cos3t  307 sin3t  
1 
e 7cos2t  6 sin2t  )
510 170
i) x 3  x  12x   0, x  0   0, x  0   x  0   1 ( x  t     e 3t 
  1 5 1 4t
e )
6 21 14
k) x 3  x  20 x  0, x  0   0, x  0   x  0   1 ( x t   
 
 e 
1 1 4t 1 5t
e )
10 6 15
l) 1/ x 4  3 x   4 x  0, x  0   x   0   x   0   0, x   0   1
 
(  sin t  e 
1 1 2t 1 2t
e )
5 20 20
2/ x 4  8 x   9 x  0, x  0   x   0   x   0   0, x   0   1
 
(  sin t  e 
1 1 3t 1 3t
e )
10 60 60
m)
1/ x 6  4 x 4  x   4 x  sinh2t , x k  0   0, k  0, 5
     
 sinh 2t  sin 2t sinh t  sin t 

  
 20 15 
 6  4  sinh 2t  sin 2t sinh t  sin t 
 x   4 x  sin2t , 
 4x  
 
2/ x
20 15
3. Sự cộng h ởng vƠ nhơn tử tích lặp bậc hai
Hay dùng hai phép biến đổi Laplace ngược của hàm phân thức đơn giản trong trường
hợp phân tích lặp bậc hai (nhận được khi sử dụng kỹ thuật như ở Ví dụ 5, Bài 13)
94
   
   
   
L 1    1
   (sin kt  kt cos kt )
s 1 1 1
t sin kt ; L
 s k   s k 
2 2k 2 3
   
2 2 2 2 2k
Ví dụ 5. Sử dụng phép biến đổi Laplace để giải bài toán với giá trị ban đầu
x   02 x  F0 sin t ; x(0)  0  x(0)
F0
 Tác động phép biến đổi Laplace vào có s 2 X (s )  02 X (s ) 
s2  2
F0 F0  1 
s  
 X (s)      ,   0  tìm được x  t 
1
2
  2 s2  02  2  02  s 2  02 s 2   2 
F00
 sin 0t  0t cos 0t 
s 
 Nếu   0 ta có X (s )  , khi đó x(t ) 
F0
2
 02
2
202
Hình 4.3.4. Nghiệm cộng hưởng trong (18) với 0  và F0  1,

1
2
cùng với đường bao của nó x  C (t )
Ví dụ 6. Giải bài toán với giá trị ban đầu
y    2y " y  4te t ; y (0)  y '(0)  y "(0)  y (3) (0)  0 .
   
4
 Có L y (t )  s 2Y (s ) , L y   (t )  s 4Y (s ) , L tet 
 s  1
4 1
.
s 
2
 Tác động phép biến đổi Laplace vào có  2s 2  1 Y (s ) 

 s  12
4 4
.
Cs  D E s  F
 
 Y (s )      2
4 A B
(s  1)2 (s 2  1)2 (s  1)2 s  1 s2  1 2 s 1
 Dùng hệ số bất định có

2s  1
Y s     
 s  12 s  1  s 2  12 s 2  1
1 2 2s
 Do đó y (t )  (t  2)et   t  1 sin t  2cos t .
95
96
PHƯƠNG TRÌNH VI PHÂN VÀ LÍ THUY T CHU I
BÀI 15
§4. Đ o hàm, Tích phân, và tích các phép bi n đ i
Tích chập của hai hàm Vi phân của phép biến đổi Tích phân của phép biến đổi
1. Mở đầu
 Phép biến đổi Laplace của nghiệm của một phương trình vi phân đôi khi là tích
của các biến đổi của hai hàm đã biết.
 Chẳng hạn, xét bài toán với giá trị ban đầu x "  x  cos t ; x(0)  x '(0)  0 ,
 Tác động phép biến đổi Laplace ta có:
s 2 X  s   sx  0   x   0   X  s   2  X (s )  2  L cos t  .L sin t  .
s s 1
s 1 s 1 s 1
. 2
 Mặt khác ta có L cos t .sin t   L  sin2t   . 2

1  1
 
s  4  s  1
2 1 s
  s 2 2 2 2
.
2 2
 Do đó L cos t sin t   L cos t  .L sin t 
2
 Rõ ràng rằng, để giải được bài toán trên, ta cần tìm hàm h  t  sao cho
L h  t   L cos t  .L sin t 
2. Tích chập của hai hàm
Định nghĩa. Tích chập đối với phép biến đổi Laplace của hai hàm f , g liên tục từng
khúc được định nghĩa với như sau: (f  g )(t )  f ( )g (t   )d , t  0 

t
 Tích chập là giao hoán

0
Ví dụ 1 a) Tính  cos t    sin t 

 Ta có  cos t    sin t   cos sin(t   )d   sin t  sin(2  t ) d
t t
1
2
0 0
1  1  1
      
      2 t sin t .
t
2   
1 1 1
 
sin t cos(2 t ) t sin t cos t cos t
2  0 2 2 2
eat  at  1
b) t  e at
( 2
) c) t 2  cos t ( 2  t  sin t  )
a
 Giả sử f  t  , g  t  liên tục từng khúc với t  0
 f  t  , g  t  bị chặn bởi Mect khi t   , các số M , c không âm.
Định lí 1.
Khi đó ta có L f (t )  g (t )  L f (t ).L g (t ) và L 1
F (s ).G(s )  f (t )  g (t )
 e
 u  t  
Chứng minh.  Có G(s )  e su
g (u )du  g (t   )dt
 s ( t  )
0 
96
e

 Do đó G(s )  e s st
g (t   )dt
 
0
 
 Với g  u   0 khi u  0 , có F (s )G(s )  G(s ) e  s
f ( )d  e s f ( )G(s )d
  
   
0 0
 
  e f ( ) e  s
s
e g (t   )dt d 
st   e f ( )g (t   )dt  d .
st
   
  00 
 Từ giả thiết đã cho đổi thứ tự lấy tích phân có
0 0
   
    t 
 st 
F (s )G(s )  e f ( )g (t   )d  dt  e  f ( )g (t   )d  dt

   
st
0  0 

0 0

 e st f (t )  g (t ) dt ,
 Do đó F (s )G(s )  L f (t )  g (t ) .
0
 
 
1  
Ví dụ 2 a) Cho f  t   sin2t , g  t   e . Tính L  
  s  1 s  4
t 2

2
 Ta có L sin2t   , L et  
2 1
s2  4 s 1
 
 
  sin2t   e  et  sin2 d 
1  
t
L  
  s  1 s  4 
2 t
2
0
e
 e  
  sin 2  2cos 2  
t
sin2 d  e 
t
 e t  t
 5  0
 e t 
0
 e    sin2t  2cos 2t    2  
t 1
 5 5 
  et  sin2t  cos 2t
2 1 2
5 5 5
 
b) L 1  ( 1  cos2t  )
s s  4 

1 1
2 4
1   kt  sin kt
 2 2
 2 
1

c) L ( )
 
3
s s k k
 
d) L 1  ( 1  e 2t  2sin t  cos t   )
 s  s  4s  5  

1 1
2 5
3. Vi phân của phép bi n đ i
97
Định lí 2. Giả sử f (t ) liên tục từng khúc với t  0 , | f (t ) | Mect khi t   , các số
M , c không âm thì có L tf (t )  F '(s ), s  c (3.1)
 f (t )  L 1
F (s )   1
F '(s )
1
 
L (3.2)
t
Tổng quát ta có L t nf (t )  ( 1)n F (n ) (s ), n  1,2,3,... (3.3)
Chứng minh.
e
  st   

+) Từ giả thiết   st
f  t  dt hội tụ tuyệt đối, đều và e f t liên tục, s  c
s
 
d  st   
0
 
+) Do đó F   s   e st f  t  dt 
d
e f t dt
ds ds

0 0

+)  e st  tf  t   dt  L tf  t 
0
n  1: ta đã có L tf  t   F   s 
+) Ta chứng minh (3.3) bằng phương pháp quy nạp toán học. Thật vậy,
Giả sử đúng n  k , tức có L t k f  t    1 F k  s 

k  
Ta chứng minh đúng với n  k  1, thật vậy

L t k 1f  t   L t .t k f  t    L t k f  t      1 F k  s     1 F k 1  s 
d d k   k 1  
 
ds ds
Ví dụ 1 a) Tìm L t 2 sin kt .

 Từ (3.3) ta có L t 2 sin kt  ( 1)2  d2  k  d

2
 
k
ds 2  s 2  k 2  ds 2 s 2  k 2
.
d  2ks  6ks  2k
   
  
2 3
ds  s 2  k 2 2
 s2  k 2
3
 
t 2 cos 2t 2s 3  24s

, s  0) L te t sin2 t 
s 2  4 
b) L ( 3
c)
2  3s 2  6s  7 
, s  0)
 s  12  s 2  2s  5 
( 2
d) tx    t  2 x  x  0, x  0   0,
+) Tác động phép biến đổi Laplace và sử dụng định lí 2 ta có
+) L tx   L x    sX  s   x  0   ,
d d
ds ds
L tx   L x   
d  2  
s X s  s x  0   x   0 
d
ds ds
98
+) Thay vào phương trình ta có

d  2  
s X s  x   0   
d
sX  s   2sX  s   X s   0
+) s  s  1 X   s   4sX  s   0 , là phương trình vi phân phân li biến số, có nghiệm là
ds ds
X s   ,A0
A
 s  14
+) x  t   Ct 3e t , C  0
e) tx    3t  1 x   3 x  0 ( x  t   Ct 2e 3t , C  0 )
f) tx   2  t  1 x  2 x  0 ( x  t   C 1  t  e 2t  te 2t  , C  0 )
g) 1/ tx    t  1 x  x  0. x  0   0 ( x  t   ct 2e t , c  0 )
2/ tx    t  2  x   x  0. x  0   0 ( x  t   ct 3e t , c  0 )
h) tx  (3t  1) x  3 x  0 , x(0)  0
1 
1  1  
 tan    .
  s 
Ví dụ 2 a) Tìm L
 1
 Do đạo hàm của tan1   là hàm hữu tỉ, từ (3.2) ta có
s
  1  d 1
L 1  tan1      L 1  tan1 
1
  s  t  ds s
1 
1/ s 2  1  1 
  L      2    (  sin t )
1 1 1
    s  1
2
L
t 1 (1/ s ) t t
  1   sin t
 L 1  tan1    
 
  s 
.
t
1  s2  1  2  cos 2t  cos t 
b) L ln 2  1
tan1
3
 s  4 s2
( ) c) L
t
e 2t sin3t
( )
t
f t 
4. Tích phân của phép bi n đ i
Định lí 3. Cho f (t ) liên tục từng khúc đối với t  0 ,  lim , | f (t ) | Mect khi
t 0 t


 f (t ) 
t   , các số M , c không âm thì có L    F ( )d , s  c
 t  s
(4.1)

 
 f (t )  L 1
F (s )  t L 1 
 F ( )d   (4.2)
 s 
Chứng minh.
99
e

+) Từ giả thiết   st
f  t  dt hội tụ tuyệt đối và đều, s  c
 
 
0

F   d   e  t f  t  dt  d
 
+) Ta có
s s0 
 F   d     e 
     t 
 t
f  t  d  dt  f  t  dt
e
 t
+) Từ đó đổi thứ tự tích phân ta có
0s   s

s 0
f t   f t  

+)  e st dt  L  
t  t 
0
 sinht 
Ví dụ 1 a) Tìm L  .
 t 
 Ta có lim  lim 1
sinh t cosh t
t 0  t t 0  1
 
 
d
  L sinh t  d 
 sinh t 
L 
 t  s  2
1

s

1    1

1  1 1  1 s 1
    d  ln 
 

2    1   1 2    1 s 2 s  1
ln
1 s 1
s
 
L  ln
sinh t
t 2 s 1
( ln  s 2  4   ln s, s  0 )
1  cos2t 1
b) L
t 2
 et  e t 
c) L   ( ln  s  1  ln  s  1 , s  1)
 t 
1  
 

2s
 2 2
Ví dụ 2 a) Tìm L .
 s  1 

 2 
1  
   
1 
 Từ (4.2) có L   tL  d 
2s
 2 
 s  1   s   1 
2 2 2
 1   
1   1  1 
  tL  2     2   t .sinh t
     s  1
t L
 1 s 

 f  t   t sinh t thoả mãn định lí 3.
100
 
1  
 
 2
 t sinh t .
2s
L
 s 1 
 
2
1
1 
t sin t  t 2 cos t  )
 
 2 3
  s  1 
s
b) L (
8
5. Phép bi n đ i của hàm liên tục từng khúc

 Các mô hình toán học trong hệ cơ học hay hệ điện thường liên quan đến các hàm
không liên tục tương ứng với các lực bên ngoài bất ngờ đảo chiều bật hay tắt.
 Hàm đơn giản bật, tắt là hàm bậc thang đơn vị tại t  a (hàm Heaviside)
0 t a
ua  t   u(t  a )  
1 t a
có đồ thị như sau
Hình 4.5.1. Đồ thị của hàm đơn vị bậc thang

b) Phép tịnh ti n trên trục t
Định lí 4. Nếu L {f (t )} tồn tại với s  c , thì có
L u(t  a)f (t  a)  e asF (s )  e asL f 
e 
(2.1)
1 
và L 1 as
F (s )  u(t  a )f (t  a )  u(t  a )L F  (t  a ), s  c  a
(2.2)
Hình 4.5.2. Tịnh tiến của f  t  về phía phải a đơn vị
101


F  s   e s  a f   d
 as  
Chứng minh. +) Ta có e
0


+) Đổi biến t    a , ta có e  as
F  s   e st f  t  a  dt
0, t a
a
+) Do u  t  a  f  t  a   
   
, nên có
 f t a , t a


e  as
F  s   e st u  t  a  f  t  a  dt  L u  t  a  f  t  a  .
1  
0
e  as
Ví dụ 1. Cho f (t )  t 2 . Tính L  3 
1
2  s 
e 
 3   u t  a  L  3  t  a   u  t  a  t  a 
1  1  1
 as
 Từ (2.2) có L
1 2
 s  s  2
0 t a

  1
 2 (t  a ) t a
2
Hình 4.5.3. Đồ thị của biến đổi ngược trong Ví dụ 1

0 t  3
Ví dụ 2. Cho g (t )   2 . Tìm L g  t 
t t  3
 Do g  t   t 2 nên có f (t )  (t  3)2

 F (s )  L t 2  6t  9  3  2 
s
2
s
6 9
s
 Từ định lí có L g (t )  L u(t  3)f (t  3)  e 3s F (s )  e 3s  3  2  

 2 6 9
s s s
cos 2t 0  t  2
Ví dụ 3 a) Tìm L f (t ) nếu f (t )  
0 t  2
102
 f (t )  1  u  t  2   cos 2t  cos 2t  u(t  2 )cos 2  t  2 
 Từ định lí 1 có L f (t )  L cos2t   e L cos 2t  

2 s s(1  e 2 s )
s2  4
.
1, 1  t  4 s
 4s
b) f  t    ( F s  
e e
   
)
0, 0 t 1 và t 4 s
cos  t , 0  t  2
  s 1  e 2s 
c) f  t    (F s 
0, t 2 s2   2
)
t , 0  t  1 1 e s
d) f  t    ( F s  
1, t  1
)
s2
Ví dụ 4. Một vật nặng 32 lb được gắn tự do vào một lò xo bị căng ra 1 ft bởi một
lực 4 lb. Khối lượng này ban đầu ở vị trí cân bằng. Bắt đầu tại thời điểm t  0 (lần
thứ hai), một lực ở bên ngoài f (t )  cos2t được tác động vào vật này. Tuy nhiên tại
thời điểm t  2 lực này bị mất đi (đột ngột không liên tục). Sau đó vật này lại tiếp
tục chuyển động một cách tự do. Tìm hàm vị trí x(t ) của vật đã cho.
 Chuyển về bài toán giá trị ban đầu x "  4 x  f (t ) ; x(0)  x '(0)  0
cos2t , 0  t  2
ở đó f  t   
0, t  2
 Tác động phép biến đổi Laplace vào hai vế ta có
s(1  e 2 s )
(s 2  4) X (s )  F (s ) 
s2  4
,
s  s 
 X (s )  e 2 s
s s
.
4 4
2 2
2 2
 
  1
 
 L 1    t sin2t ;
s
Do
 s2  4  4
2
 
 
 
1 e
2 s t  2
2   u (t  2 ). sin 2(t  2 )
s

s 4 
L
 
2
4
 2 s 
 

 

 Từ đó ta có x  t   L 
s

2
L 
2
  x  4  
s e
s2  4
1 1
2  
sin2(t  2 )  t  u(t  2 ).(t  2 ) sin 2t

t  2
 t sin 2t  u(t  2 ).
1 1
4 4 4
103
1
 4 t sin2t, t  2 ,
 x (t )  
 1  sin2t, t  2 .
 2
Ta thấy, vật dao động với tần số   2 và với biên độ tăng tuyến tính đến khi lực
được bỏ đi tại thời điểm t  2 . Sau đó, vật tiếp tục chuyển động với cùng tần số

nhưng với biên độ dao động . Lực F (t )  cos2t có thể tiếp tục được cộng hưởng,
2
Ví dụ 5. Giải bài toán giá trị ban đầu mx   cx  kx  f  t  , x  0   x  0   0

tuy nhiên ta thấy nó bị biến mất ngay lập tức tại thời điểm nó không còn tác động nữa.
1, 0  t  2
a) m  1, k  4, c  5, f  t   
0, t  2
1
( x  t   g t   u t  2 g  t  2 , g  t   3  4e t  e 4t  )
12
t, 0  t  1
b) m  1, k  1, c  0, f  t   
0, t  1
( x  t   g  t   u  t  1  g  t  1  h  t  1 , g  t   t  sin t, h  t   1  cos t )
1, 0  t  
c) 1/ x  9 x  f  t  , x  0   x   0   0 , f  t   
0, t  
( x  t   1  u  t     1  u  t     cos3t  )
1
9
1, 0  t  
2/ x  16 x  f  t  , x  0   x   0   0 , f  t   
0, t  
( x t  
1
1  u  t    1  cos 4  t    )
  
16
d) x  x  f (t ), f (t )  , x(0)  0  x(0)

1 0 t 1
0 t 1
L f  t   s 
B NG 2
f t 
1 eat f  t  L f  t   s  a 
2 u t  a f t  a e asL f  t   s  , a  0
t f t   1n d L f  t   s 
n
3 n
L f  t   s  .L g  t   s 
ds n
4 f  g  t 
104
 L f t    d

f t 
5
t
s nL f  t   s   s n 1f  0   s n 2f   0     f
s
6 f
n
t   n 1
0
 f   d L f  t   s 
t
1
7
s
0
B NG 3
F s  L 1 F  s   t 
F s   L 1 F   s   t 
1
1
t

 
1 
2 F s  tL  F  d  t 
 
 s 
3 F s  a  eat L F  s   t 
1
e asF  s  u  t  a  L 1 F  s   t  a 
L 1F  s   L 1G s   t 
4
5 F s  G  s 
L
F s  F  s    d
t
1
6
s
0
THE END.
Thank you and good bye!
105

123doc 150504103727 Conversion Gate01

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

123doc 150504103727 Conversion Gate01

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PGS. TS.

NGUYỄN XUÂN THẢO

GIẢI TÍCH III

 “Non sông Việt Nam có trở nên tươi

9. 1945 Hồ Chí Minh

LỜI NÓI ĐẦU

Bài 1. Chuỗi số, chuỗi số dương ....................................................................... 1

PH NG TRÌNH VI PHÂN VÀ LÍ THUYẾT CHU I

 n (Chuỗi điều hoà) Sn  1  2  3    n

Do đó Sn có thể lớn bao nhiêu tuỳ ý, nên có lim Sn  

Sn  1     1    1  

 an hội tụ thì nlim

 an hội tụ khi và chỉ khi S

Khi p  1, n tuỳ ý, chọn m sao cho n  2m , có

3) Các tiêu chuẩn hội tụ

 Mặt khác có an  n . n 1  0 .an0   l    0 an0  0, n  

 l > 1: Từ lim  l , chọn  đủ bé để l   > 1  n 1  l    1  an + 1 > an

c) Tiêu chuẩn tích phơn

 an và  f ( x ) dx cùng hội tụ hoặc cùng phân kỳ.

f (x)  dương, giảm với x  2 và có lim f ( x )  0

   lim ln ln x   lim  ln ln b   ln ln2    

Ví dụ 9. Chứng minh rằng: 1       ln2

 ln2n    o(1)  ln n    o(1), víi   lim  1      ln n 

Ví dụ 10. Tương tự nhận được 1         ln2.

HAVE A GOOD UNDERSTANDING!

PHƯƠNG TRÌNH VI PHÂN VÀ LÍ THUYẾT CHU I

 an được gọi là hội tụ tuyệt đối   an  an được

 lim  sin2 (2n  1)  cos2 (2n  1)   0 (vô lí)

 sin n2 phân kì.

 an  an phân kì (đúng hay sai?)

  1 r)1)  ( 1) 

 an ,  bn , khi đó ta định nghĩa phép nhân chuỗi:

 2n 1 hội tụ tuyệt đối

HAVE A GOOD UNDERSTANDING!

 un  x  hội tụ tại x0  chuỗi số  un  x0  hội tụ

 un  x  phân kì tại x0  chuỗi số  un  x0  phân kì

+) (2) hội tụ với x0  1 +) Tại x0  1, (2) phân kì +) Tập hội tụ: x  1

2. Chu i hàm số hội tụ đều

 un  x  hội tụ tuyệt đối và đều trên

un  v n .w n , Vn đơn điệu không tăng và  0,  c,  n  Hội tụ đều.

+) Chuỗi đã cho hội tụ tuyệt đối và đều trên 

+) Chuỗi đã cho hội tụ đều và hội tụ tuyệt đối trên  2 ; 2 .

Ví dụ 5. Xét sự hội tụ đều của chuỗi hàm

 x 2  n  1 hội tụ đều trên 

 x 2  n  2 hội tụ đều trên 

 un  x  hội tụ đều về S  x  trên

 un  x  hội tụ đều trên  a ; b   S  x  khả vi trên  a ;

 un hội tụ đều theo Dirichlet

HAVE A GOOD UNDERSTANDING!

 an x n , ở đó an là các số thực, x là biến số.

 an x0n hội tụ  nlim

 an x n phân kỳ tại x0  phân kỳ tại x :

  (hoặc lim n an   ) thì bán kính hội tụ R của chuỗi

 an x n đều có một bán kính hội

 Cách tìm bán kính hội tụ R : R  lim hoặc R  lim

R  1, chuỗi hội tụ với x  1, phân kỳ với x  1.

Khoảng hội tụ là  1; 1 .

R  3 , chuỗi hội tụ khi x  3 , phân kỳ khi x  3 .

R  1, chuỗi hội tụ với x  1, phân kỳ với x  1

Đặt y = x có chuỗi luỹ thừa: 

 an xn  S  x , x  R  0  S  x  khả tích trên mọi đoạn a ; b    R ; R  và có

Ví dụ 1. Tìm biểu thức chuỗi luỹ thừa của ln 1  x 

3. Khai triển thành chu i luỹ thừa