PINTURA FLAMENCA (GÓTICO)

O MATRIMONIO ARNOLFINI O XARDÍN DAS DELICIAS.

Identificación da obra:
Autor: Jan van Eyck
Cronoloxía: cara 1434 (sobre o
primeiro terzo do s. XV).
Localización: na actualidade, na
National Gallery (Londres, Reino
Unido).
Estilo: pintura gótica flamenca.
Identificación da obra:
Autor: O Bosco
Cronoloxía: cara 1480-1490 (finais do
século XV).
Localización: na actualidade, Museo
do Prado (Madrid, España)
Estilo: pintura gótica flamenca.

b.- Encádraa no seu contexto histórico-artístico (1 pto).

O gótico estendeuse polo occidente europeo desde o s. XII ata o XV
A mediados do séculos XV Italia e Flandes son os centros pictóricos máis
importantes de Europa debido as renovacións que propoñen, isto non sería posible
se non houbese un desenvolvemento económico e social.

Flandes (territorio integrado na actual Bélxica durante o século XV forma parte dos
dominios do Ducado de Borgoña pasando no ano 1477 a coroa dos Habsburgo.

En Flandes as cidades máis destacadas como Ypres, Gante e Bruxas formaron unha
rede de enlaces comerciais que unían o norte europeo co resto de Occidente, tendo
especial relevancia na fabricación e comercio de tecidos.

Este florecente comercio provocou a aparición dunha puxante burguesía que,

individualmente ou a través de gremios e confrarías, se permitirá o luxo de
encargar obras de arte cunha estética diferenciada da nobreza e o clero.

1
Fundamentalmente gustan de obras de pequeno formato coas que ornar as súas
vivendas e capelas privadas en testemuña do seu status, decantándose por novos
temas, ademais dos relixiosos dunha relixiosidade intimista e humanizada, como o
retrato, a paisaxe, as naturezas mortas e os interiores domésticos e en escalas
pequenas, en total oposición ó fresco monumental e decorativo italiano.

O grado de perfección que presentan as súas obras, co emprego case exclusivo da

táboa, non sería posible sen o perfeccionamento da pintura ao óleo, que en Flandes
mellora grazas ao uso de novos aceites, máis adecuados para aglutinar a pintura.

A pintura flamenga xorde a partir do gótico internacional, do que tomarán o

gusto polo debuxo, polo detallismo e polo uso de cores brillantes.

Os principais pintores coñecidos como primitivos flamengos son Van Eyck, Jan e
Hubert, Van der Weyden, Robert Campin, e algo despois, O Bosco.

Características da pintura flamenga:

 Minuciosidade e detallismo (favorecido pola técnica do óleo). Son obras
concibidas para ser contempladas dende preto, os pintores recréanse na
representación dos detalles máis nimios.
 Pintura tridimensional, con tendencia ao punto de vista alto.
 Composicións equilibradas, onde os personaxes se sitúan simétricamente ou
no centro.
 O materia utilizado é a táboa, que coa técnica do óleo, da brillo á scores e
posibilita a minuciosidade dos detalles. A mayoría das obras son de pequeño
tamaño. Son habituais os trípticos.
 Amor e gusto pola paisaxe, é moi común a representación de paisaxes, ven
porque as escenas se desenvolven no exterior ou cando son interiores soe
haber ventas que nos abren a unha paisaxe.

2
  Riqueza e brillo da cor conseguido non só pola técnica ao óleo, senón a
través das veladuras: superposición de capas moi finas de pintura que
transparenten as cores que hai debaixo, conseguindo así unha gran brillantez
no colorido.
 Representación de escenas da vida cotiá, incluso as escenas relixiosas son
tratadas desta maneira.
 Ten moita difusión o retrato, onde se captan non só os rasgos físicos senón
tamén os psicolóxicos. É común que se inclúa en cadros relixiosos os retratos
dos donantes.

c.-Analízaa e coméntaa (2 puntos).

O MATRIMONIO ARNOLFINI
Aínda que xa non se lle considera o inventor da pintura ao óleo, Jan van Eyck foi o
pintor máis célebre da escola dos primitivos flamengos. Descoñecida a súa
aprendizaxe, os primeiros datos que se teñen
del son de 1422, cando entrou ao servizo do
mecenas duque de Borgoña (Filipe o Bo) que
vivía en en Flandes.

En 1425, Van Eyck foi nomeado pintor de corte

do duque de Borgoña, e baixo a súa protección
desempeñou importantes misións diplomáticas.
Van Eyck establécese finalmente na cidade de
Bruxas, tendo unha grande influencia sobre a
pintura flamenga posterior.

Materiais: Técnica e soporte.

3
Cadro de pequeno tamaño -menos de 1 m de altura-, realizado a óleo sobre táboa.

Iconografía e descrición formal:

Descrición:
Trátase dun cadro nupcial, un dobre retrato de corpo enteiro encargado por Michele
Arnolfini para conmemorar a súa voda con Giovanna Cenami. Os Arnorfini,
orixinarios de Lucca (Italia), eran enriquecidos comerciantes de teas asentados en
Bruxas.
Os esposos aparecen retratados en pé, vestidos luxosamente como corresponde ao seu
status. Danse as mans mentres o esposo fai un xesto de bendición; é o xesto co que se
celebraba un matrimonio na época, cando aínda non era necesaria a presenza dun
sacerdote. O feito de que suxeite a súa esposa coa man esquerda, non coa dereita que
sería o normal, pódese interpretar como signo de desigualdade social.

A cerimonia nupcial transcorre nun confortable dormitorio burgués que Van Eyck
representa con todo detalle e coa súa habitual mestría técnica.

Ao fondo no espello, obsérvase habitación reflexada lixeiramente alambeada. Nel

aparecen dúas persoas máis, un pénsase que é o propio Van Eyck, e hai outra persoa
descoñecida, que actúan como testemuñas da cerimonia. Este "truco" do espello que
representa a realidade que está fóra do cadro é un recurso típico da pintura flamenca.
Sobre o espello, na parede, aparece a firma de Jan pero é unha firma de notario,
non de pintor Johannnes de Eyck fuit hic, (estivo aquí, non o fixo ou o pintou). Ao
redor do espello dez medallóns relátannos as escenas da Paixón de Cristo, imitando
esmaltes cun virtuosismo inigualable.

Iconografía:
Aparentemente é soamente un retrato nupcial pero diseminados pola habitación,

4
aparecen unha serie de obxectos, frecuentes nunha estancia burguesa pero aos que
Van Eyck dotou dun carácter simbólico convertendo a táboa nunha representación
alegórica do matrimonio:
 O espello do fondo sine macula -sen mancha- e o rosario de contas que
aparece colgado na parede o seu lado simbolizan a castidade e a virxinidade da
muller (pureza da Virxe).
 O canciño aos pés dos esposos simboliza a fidelidade.
 Os símbolos que fan referencia a fertilidade son abundantes: a figura de
Santa Margarita, protectora dos nacementos, tallada na cabeceira da cama, o
"embarazo" ficticio da señora Arnolfini alude á procreación como finalidade do
matrimonio, por último a cor verde do seu traxe.
 As froitas “casualmente” colocadas sobre a mesa que hai debaixo da ventá
representan a
froita da "árbore
do Ben e do Mal
(a árbore
prohibida), a
froita do pecado
orixinal, que será
redimido co
matrimonio.
Ademais, o ser
laranxas esta
indicando a orixe
mediterránea dos contraentes e é reflexo de poder económico (froita escasa e
cara).
 O feito de estar descalzos equiparao a un espazo sacro, pero si se
representan os zapatos, os de máis preto da porta fan referencia a vida social, e
os do fondo a vida doméstica.

5
  Aínda que é de día, unha vela acesa loce na lámpada de bronce, simbolizando
a Cristo que santifica a unión matrimonial. A chama fala do amor que nunca
debe de apagarse.
En resumo, no cadro non hai nada ao azar, e ata o obxecto máis mínimo esconde un
"simbolismo disfrazado" que aumenta o encanto da obra.

Composición:
A composición é sinxela, pechada, e equilibrada, o espello que colga no fondo da
parede marca o eixe de simetría da composición, en concordancia coa lámpada do
teito e o can. Domiñan os esquemas verticais dos esposos, compensados cas
diagonais da parede e fiestra e o círculo do espello.

Profundidade:
Van Eyck vai conseguir a profundidade mediante a
perspectiva lineal ou matemática. O pintor fai confluír
no espello (punto de fuga) as diferentes liñas de fuga
da perspectiva -remarcadas visualmente mediante as
vigas do teito e as madeiras do chan-, que outorgan ao
lenzo unha gran profundidade. Para subliñar esta
tridimensionalidade no espazo, o espello reflicte a
realidade que está fóra do cadro (o que está fóra do
campo pictórico), que coincide, pouco máis ou menos,
coa imaxe que ao espectador do cadro lle vén a corresponder na realidade.

Movemento:
A meditada construción do espazo fai que o movemento escénico sexa case nulo,
mostrando unha imaxe ríxida, teatral e pouco espontánea (“hierática”). A iso tamén
contribúe o predominio da liña sobre a cor, perfilando á perfección os contornos
das figuras e os obxectos facendo que estes adquiran unha solidez escultórica. Con

6
todo, iso tamén lle permite plasmar a realidade ata o máis mínimo detalle, cunha
escrupulosidade microscópica, grazas ao emprego da técnica ao óleo aplicada con
plumiñas especialmente delgadas.

Luz e cor:
A luz é utilizada con mestría, hai dous focos, un a xanela e outro frontal. Con gran
exactitude realista, ilumina de cheo á esposa e deixa na penumbra a parte
esquerda do lenzo. En canto ás cores, dominan a composición tres grandes
manchas cromáticas: a verde do vestido, a vermella dos mobles e a marrón da
túnica do mercador. Por último, ninguén como el é capaz de describir as calidades
dos obxectos: o metal da lámpada, as peles de Arnolfini,o veludo do traxe de
Elisabeth...

Conclusión:
Todo o comentado anteriormente converte a esta pintura nunha das obras mestras da
arte universal. Unha obra intelectual, que hai que ler e comprender, converténdose
nalgo complexo e profundo.
O cadro tivo unha intensa vida. O cadro foi adquirido, a finais do S. XV polo
embaixador dos Reis Católicos nos Países Baixos os herdeiros dos Arnolfini. Estivo
no Escorial ata principios do XIX sendo roubado polas tropas de Napoleón,
Wellington interceptou a marcha e recuperouno (con outras 90 obras) que ofreceu a
Fernando VII. Este rexeitou a oferta e deixoullas gratuitamente como pago pola
axuda prestada., acabando logo nos fondos da National Gallery, trala súa adquisición.
A gran calidade técnica de Jan Van Eyck e a súa aombrosa precisión nos detalles
foron moi admiradas polos seus contemporáneos flamengos que o denominaron
o rei dos pintores.A influencia de Van Eyck foi moi ampla, e a súa depurada
técnica realista foi aceptada como modelo en boa parte da pintura flamenga da
segunda metade do século XV e do século XVI.

7
O XARDÍN DAS DELICIAS.
Hieronymus van Aeken é coñecido como “O Bosco” polo nome da súa vila natal.
Pertenceu a unha xeración de artistas flamengos que traballaron no último terzo do
século XV e principios do XVI. Era de ascendencia holandesa. Proviña dunha familia
de pintores. Naceu e creceu como un pintor humilde e nun ambiente de ortodoxia
relixiosa, trasladando esa forte crenza ás súas obras con estraños e ocultos
significados. Creou un estilo moi orixinal, que o diferenciaba dos demais pola
temática (temas satíricos, pintura alegórica e moralista) e polo tratamento das
formas, rachando coa tradición establecida por outros mestres da pintura gótica
do norte de Europa. A precisión e delicadeza do seu trazo si evidencian a
herdanza da escola flamenga.

Materiales: Técnica e soporte.

Tríptico de dimensións maxestuosas, de máis de dous metros de alto e case catro de
longo (contando tódolos postigos), realizado a óleo sobre táboa.

Iconografía e descrición formal:

O xardín das delicias é unha das creacións máis enigmáticas do Bosco. Para tratar de
descubrir o seu significado, é necesario saber
que é o que o pintor representa en cada táboa.
O tríptico pechado mostra en grisalla o final
do terceiro día da Creación (separación das
augas e a terra, máis a creación do Paraíso
terreal). Arriba, á esquerda, aparece Deus
Pai como Creador. O mundo segue as
convencións da época: a terra é plana, con
auga ao redor e con abundante vexetación,
rodeada dunha esfera, con reflexos luminosos

8
para dar a impresión de ser cristalina e translúcida.

O tríptico aberto contrasta, pola brillantez da súa cor.

No panel esquerdo, dedicado ao Paraíso terreal, aparece en
primeiro plano Deus -como Cristo- no medio de Adán e Eva.
No plano medio, o Bosco inclúe no centro a fonte dos catro
ríos do Paraíso, á esquerda a árbore da vida, e á dereita a árbore
da ciencia do ben e do mal, coa serpe enrolada no tronco.

O panel central -que dá nome ao tríptico- está poboado por

gran número de figuras humanas, animais, plantas e froitas. As
primeiras -espidas fóra da parella do ángulo inferior dereito
(Adán e Eva tras a expulsión do Paraíso?).Os animais -reais ou
fantásticos- mostran dimensións moi superiores ás normais, do
mesmo xeito que plantas e froitas. Non hai dúbida de que nesta táboa o Bosco
representa ao mundo entregado ao pecado,
homes e mulleres espidos, mantendo relacións
cunha forte carga erótica alusiva ao tema
dominante nesta obra, o pecado da luxuria, aínda
que non sexa o único. No plano medio, o Bosco
representa un estanque cheo de mulleres espidas.
Fóra del, xira un grupo de homes sobre
cabalgaduras -algunhas fantásticas-, alusivas aos
pecados capitais. No superior o pintor inclúe
cinco construcións fantásticas sobre a auga, a
central similar á fonte dos catro ríos do panel do
Paraíso, aínda que rachada. Alúdese á súa
fraxilidade, ao carácter efémero das «delicias»
que gozan os seres humanos que poboan este xardín.

9
No panel dereito, o Bosco representa o Inferno, ao que se adoita chamar «Inferno
musical» pola importante presenza de instrumentos, utilizados para torturar aos
pecadores que dedican o seu tempo á música profana. De toda a escena, o que máis
atrae a atención é o plano medio coa figura do home-árbore
-asociado co demo-, tanto pola súa cor clara sobre fondo
escuro, como polo seu gran tamaño en relación aos outros
seres representados. Se no xardín das delicias dominaba a
luxuria, no Inferno reciben o seu castigo todos os
pecados capitais (avaricia, gula, envexa...). Tampouco
faltan castigos para os vicios censurados, como o xogo, ou
algunha clase social, como o clero tan desprestixiada entón
(porco con toca de monxa que abraza a un home espido),
Así, o tríptico do xardín das delicias é unha obra de carácter
moralizador -non exenta de pesimismo-.O pecado é o
único punto de unión entre as tres táboas (a serpe e Eva,
o pecado no mundo e o seu castigo no Inferno).

O tríptico non está asinado.

Composición e perspectiva.
O tríptico presenta en cada unha das súas tres táboas un mesmo esquema
compositivo. O espazo escénico divídese en tres franxas horizontais superpostas,
o que une a un horizonte moi alto que lle permiten conseguir unha gran
profundidade de campo. No caso de dúas delas -central e esquerda- a fonte
establécese como eixe de simetría.

Na táboa do "Paraíso", táboa esquerda, ordénanse en ascensión a escena da Creación,

unha fonte con animais e un fantasioso fondo montañoso. No "Xardín das delicias"

10
(táboa central), superpóñense o grupo de homes e mulleres, o carrusel de xinetes
arredor e o estanque do adulterio coas súas estrañas fontes. No "Inferno" (táboa
dereita), superpóñense as escenas irracionais de humanos cazados por animais, un
putrefacto estanque con sorprendentes construcións e unha sórdida e escura paisaxe
arquitectónica de fondo.

As táboas central e dereita posúen un gran dinamismo grazas á gran cantidade

de personaxes e obxectos que aparecen e se interrelacionan, mostrando unha
magnifica galería de xestos e expresións, todos eles tratados con exquisita
minuciosidade. Un caos aparente, que se contrapón, coa orde que reflicte a táboa do
Paraíso. Por outro lado, a perspectiva conséguese empequenecendo o que se
atopa lonxe.

Luz e Cor.
As cores e a luz son aspectos que O Bosco supedita ao tema tratado en cada táboa, co
obxectivo de reforzar a idea que nelas quere transmitir. As cores son moi variados e
estridentes, o que, xunto cos elementos representado, acentúa a sensación de
soño fantástico que impregna todo. Deste xeito, os tons brancos, verdes e azuis d
Paraíso, e que prevalecen na táboa central, confiren ás escenas unha gran claridade e
serenidade. En cambio, no Inferno a paleta está dominada polo negro e os grises,
en alusión á oscuridade como oposta á luz divina, e o vermello do lume que destrúe
a carne pecadoras.

A luz ten a súa fonte principal no lado inferior esquerdo da composición. Os corpos
teñen aparencia lixeira, apenas existe volume, case parecen planos. E é precisamente
a luz a que vai atenuándose a medida que pasamos e ascendemos dun plano a outro;
enfríase no plano medio e reaparece fantasmalmente no último plano. Na táboa
dereita as luces que saen dos edificios proxéctanse a un ceo azulado, escuro. Hai
formas en contraluz no horizonte, debuxando siluetas de edificios.

11
Obsérvase unha gran minuciosidade nos detalles, ata o punto de que cunha lupa
poderiamos observar minúsculos detalles que a primeira ollada pasan
desapercibidos.

Conclusión:
A través da imprenta, a súa obra chegou a un público máis amplo, tendo algúns
imitadores mesmo en vida. A nivel formal e temático, e sobre todo, en canto á
extravagancias e complexidade das escenas, podemos atopar no Bosco un
precursor da pintura surrealista de Magritte ou Dalí no século XX, se ben
atopamos mensaxes e ideas diferentes, debido ao tempo tan distinto que viviron
os autores.

12