Hình 11-14: Tæ leä caùc TB trong sang thöông vieâm NC. Nguoàn: Berglundh & Donati (2005).

Trình dieän khaùng nguyeân (Antigen presentation)

Maøng sinh hoïc luoân luoân thaùch thöùc kyù chuû. Caùc khaùng nguyeân ñöôïc taïo ra goàm caùc proteins
töø vi khuaån Gram (+) vaø LPSs (noäi ñoäc toá) töø vi khuaån Gram (-). TB trình dieän khaùng nguyeân
(Antigen-presenting cells: APCs) coù khaû naêng baét giöõ vaø xöû lyù khaùng nguyeân. TB
Langerhans, ñaïi thöïc baøo, vaø TB ñuoâi gai (dendritic cells) laø nhöõng APCs chuyeân nghieäp,
goùp phaàn vaøo vieäc nhaän dieän khaùng nguyeân vaø caùc cô cheá ñaùp öùng sôùm trong mieãn dòch kyù
chuû. TB B ñöôïc xem laø APCs quan troïng trong vieâm NC, chuùng söû duïng khaû naêng ghi nhôù
trong trình dieän khaùng nguyeân. Khaùng nguyeân ñaõ ñöôïc xöû lyù (ví duï moät peptide) beân trong
APC gaén keát vôùi moät phaân töû mang (carrying molecule) quan troïng. Phaân töû naøy, coù teân laø
phöùc hôïp hoøa hôïp moâ chuû yeáu MHC (major histocompatibility complex) lôùp II, vaän chuyeån
peptide ñeán beà maët TB. Do ñoù, peptide cuøng vôùi MHC class-II seõ ñöôïc nhaän bieát (ñöôïc trình
dieän) ñoái vôùi TB T.
Thuï theå cuûa TB T (T cell receptors)
Vieäc trình dieän khaùng nguyeân ñaõ ñöôïc xöû lyù coù lieân quan ñeán söï töông taùc vôùi caùc receptors
treân TB T: TCRs (T cell receptors). TCR goàm 2 chuoãi glycoprotein, alpha (chuû yeáu) vaø beta
(H. 11-15). Phaàn ngoaøi cuûa caùc chuoãi alpha vaø beta naøy coù chöùa moät ñoaïn thay ñoåi (variable
segment), coù nhieàu ñieåm chung vôùi vò trí gaén keát vôùi khaùng nguyeân treân immunoglobulins.
Ñieàu naøy coù nghóa laø thaønh phaàn cuûa ñoaïn thay ñoåi trong chuoãi alpha hoaëc beta quyeát ñònh
loaïi phaûn öùng mieãn dòch seõ xaûy ra.
Thaønh phaàn, hay söï bieåu hieän, cuûa chuoãi thay ñoåi trong TCRs (TCR alpha/beta phenotype
hay genes) coù taàm quan troïng trong moät soá beänh töï mieãn (Bröker vaø cs 1993) vaø trong beänh
NC (Nakajima vaø cs 1996; Yamazaki vaø cs 1997; Geatch vaø cs 1997; Berglundh vaø cs 1998).
Keát quaû töø caùc nghieân cöùu veà TCRs trong vieâm NC cho thaáy kho (repertoire) TCR cuûa TB T
trong sang thöông vieâm NC khu truù khaùc vôùi trong maùu ngoaïi vi. Noùi caùch khaùc, caùc yeáu toá
hieän dieän ôû vò trí taïi choã, töùc laø khaùng nguyeân ñöôïc phoùng thích töø vi khuaån trong maøng sinh
hoïc döôùi nöôùu, coù aûnh höôûng ñeán söï bieåu hieän cuûa TCRs trong sang thöông vieâm NC (Mathur
vaø cs 1995). Thöïc teá naøy cuõng giaûi thích cho söï khaùc bieät trong söï phaân boá cuûa TCRs trong
moâ nöôùu tröôùc vaø sau ÑT NC (Berglundh vaø cs 1999) cuõng nhö giöõa ngöôøi tröôûng thaønh bò
vieâm NC maïn tieán trieån vaø treû em bò vieâm NC taán coâng (Berglundh vaø cs 2001).
Quaù trình phuï thuoäc (qua trung gian) TB T
Cytokines ñöôïc saûn xuaát bôûi TB Th ñieàu hoøa haàu heát caùc chöùc naêng cuûa heä thoáng mieãn dòch
thích öùng trong moâ NC. TB Th goàm Th-1 vaø Th-2. Caû Th-1 vaø Th-2 ñeàu coù bieåu hieän daáu aán
CD4 nhöng ñöôïc phaân bieät vôùi nhau bôûi söï saûn xuaát cytokine cuûa chuùng (cytokine profiles)
(H. 11-15). Th-1 saûn xuaát ra IL-2, IFN-gamma, vaø TNF-α. Caùc cytokines naøy coù nhieàu chöùc
naêng vaø coù theå hoaït hoùa caùc TB T khaùc, keå caû Tc.
TB Tc (TB T gaây ñoäc TB) bieåu hieän daáu aán CD8, coù chöùc naêng baûo veä choáng laïi vi sinh
vaät coù khaû naêng xaâm nhaäp TB kyù chuû, töùc laø virus vaø vi khuaån xaâm nhaäp. Trong caùc TB kyù
chuû bò nhieãm, khaùng nguyeân (ví duï moät peptide) cuûa taùc nhaân gaây beänh beân trong TB gaén keát
vôùi phaân töû MHC lôùp I, noù mang peptide naøy ñeán beà maët cuûa TB kyù chuû bò nhieãm. TB Tc coù
khaû naêng nhaän ra söï thay ñoåi naøy trong phaân töû MHC lôùp I vaø coù hoaït ñoäng baûo veä baèng caùch
phaù huûy maøng cuûa TB bò nhieãm vaø hoaït hoùa nucleases cuûa noù. Ñaùp öùng qua trung gian TB
naøy ñöôïc toå chöùc bôûi TB Tc cuõng bao goàm söï hoaït hoùa cuûa caùc ñaïi thöïc baøo.
Soá löôïng TB CD8+ trong sang thöông vieâm nöôùu/vieâm NC nhoû hôn TB CD4+ (Yamazaki
vaø cs 1995; Berglundh vaø cs 2002; Berglundh & Donati 2005). Do ñoù coù theå döï ñoaùn raèng
virus vaø caùc vi khuaån xaâm nhaäp khaùc khoâng phaûi laø thaønh phaàn chính cuûa khaùng nguyeân
trong vieâm NC.

Hình 11-15: Ñieàu hoøa mieãn dòch trong beänh NC.

Quaù trình ñieàu hoøa (regulation) bôûi TB B
Moät löôïng lôùn caùc khaùng nguyeân hoøa tan hieän dieän trong moâi tröôøng NC ñoøi hoûi söï tham gia
cuûa heä thoáng mieãn dòch kyù chuû khaùc vôùi heä thoáng mieãn dòch qua trung gian TB. Caùc khaùng
theå ñaëc hieäu (immunoglobulins), trong dòch theå nhö huyeát töông hoaëc dòch nöôùu, coù khaû naêng
gaén keát vôùi khaùng nguyeân. Ñaây ñöôïc goïi laø ñaùp öùng mieãn dòch dòch theå (humoral immune
response). Khi khaùng nguyeân ñöôïc gaén keát vôùi khaùng theå, caùc heä thoáng effector nhaát ñònh, ví
duï nhö boå theå (complement), ñöôïc hoaït hoùa. Söï hoaït hoùa cuûa heä thoáng boå theå, laàn löôït, laøm
trung gian cho söï di chuyeån cuûa PMN vaø ñaïi thöïc baøo ñeán vò trí nhieãm truøng vaø quaù trình thöïc
baøo ñöôïc baét ñaàu. Quaù trình trong ñoù khaùng theå goùp phaàn loaïi boû khaùng nguyeân baèng caùch
laøm taêng quaù trình thöïc baøo ñöôïc goïi laø opsonin hoùa (opsonization).
Khaùng theå ñöôïc saûn xuaát ra bôûi töông baøo (giai ñoaïn taêng tröôûng cuoái cuøng cuûa TB B). Söï
hoaït hoùa vaø bieät hoùa cuûa TB B ñoøi hoûi söï hieän dieän cuûa moät soá cytokines, IL-4, IL-5, vaø IL-6,
chuùng chuû yeáu ñöôïc saûn xuaát ra bôûi TB Th-2 (Gemmell & Seymour 1998). Do töông baøo vaø
TB B laø nhöõng baïch caàu coù vai troø quan troïng trong sang thöông vieâm NC tieán trieån, neân coù
theå giaû ñònh raèng caùc chöùc naêng cuûa Th-2 chieám öu theá hôn so vôùi Th-1.
Caùc nghieân cöùu ban ñaàu cho thaáy raèng caùc cô cheá ñieàu hoøa mieãn dòch trong sang thöông vieâm
NC tieán trieån lieân quan ñeán TB Th-2 vôùi möùc ñoä lôùn hôn so vôùi Th-1 (Seymour vaø cs 1993,
1996). Tuy nhieân, moät soá nghieân cöùu sau ñoù ñaõ khoâng xaùc nhaän cho ñieàu naøy (Yamazaki vaø
cs 1994, 1997; Fujihashi vaø cs 1996; Prabhu vaø cs 1996; Yamamoto vaø cs 1997). Nghieân cöùu
cuûa Berglundh vaø cs (2002) cho thaáy raèng sang thöông vieâm NC maïn ñöôïc ñieàu hoøa bôûi chöùc
naêng keát hôïp cuûa Th-1 vaø Th-2.
Immunoglobulins ñöôïc saûn xuaát ra bôûi töông baøo trong sang thöông nöôùu ñöôïc höôùng tôùi
khaùng nguyeân trong maøng sinh hoïc döôùi nöôùu. Tuy nhieân, khaùng theå choáng laïi caùc thaønh
phaàn cuûa moâ kyù chuû, töùc laø töï khaùng theå autoantibodies, cuõng hieän dieän trong sang thöông
nöôùu (Hirsch vaø cs 1988, 1989; Jonsson vaø cs 1991). TB B töï phaûn öùng (Auto-reactive B cells),
coøn ñöôïc goïi laø TB B-1, coù lieân heä vôùi söï saûn xuaát cuûa caùc töï khaùng theå naøy. Löôïng lôùn TB
B-1 hieän dieän trong maùu ngoaïi vi cuûa BN maéc beänh töï mieãn, nhö vieâm khôùp daïng thaáp vaø
hoäi chöùng Sjögren (Youinou vaø cs 1988). Söï hieän dieän cuûa TB B-1 trong maùu cuûa BN vieâm
NC cuõng ñöôïc moâ taû. Afar vaø cs (1992), Berglundh vaø cs (1998, 2002) baùo caùo raèng TB B-1
hieän dieän vôùi soá löôïng lôùn trong maùu ngoaïi vi cuûa BN vieâm NC maïn tieán trieån. Sang thöông
nöôùu ôû BN vieâm NC tieán trieån cuõng chöùa moät löôïng ñaùng keå caùc TB B trong ñoù khoaûng 30%
coù ñaëc tính töï phaûn öùng (auto-reactive) (Sugawara vaø cs 1992; Berglundh vaø cs 2002).
IgG coù 4 phaân lôùp (subclasses) vaø IgA coù 2 phaân lôùp. Khaùng theå cuûa caùc phaân lôùp khaùc
nhau coù tính chaát khaùc nhau. Do ñoù, IgG2 hieäu quaû ñoái vôùi khaùng nguyeân carbohydrate (LPS)
trong khi caùc phaân lôùp khaùc chuû yeáu coù hieäu quaû ñoái vôùi caùc proteins. Kinane vaø cs (1997)
nghieân cöùu phaân lôùp cuûa khaùng theå (IgG1–4 vaø IgA1–2) ñöôïc saûn xuaát ra bôûi töông baøo trong
sang thöông nöôùu cuûa BN vieâm NC (H. 11-16). Keát quaû cho thaáy tæ leä cuûa caùc phaân lôùp IgG
vaø IgA trong nöôùu töông töï vôùi tæ leä cuûa caùc phaân lôùp immunoglobulin naøy trong huyeát thanh.
Töông baøo saûn xuaát IgG1 chieám öu theá trong sang thöông nöôùu (63%); töông baøo saûn xuaát ra
IgG2 chieám 23%, trong khi caùc töông baøo saûn xuaát IgG3 vaø IgG4 hieän dieän vôùi soá löôïng ít
hôn nhieàu (3% vaø 10%).
 Hình 11-16: Töông baøo trong
nöôùu. mRNA cho söï saûn xuaát
cuûa globulin mieãn dòch ñöôïc
ghi nhaän laø raát phong phuù beân
trong baøo töông cuûa töông baøo
cho thaáy raèng töông baøo ôû
nöôùu coù khaû naêng saûn xuaát
khaùng theå taïi choã (Kinane vaø
cs 1997).
Vai troø baûo veä cuûa ñaùp öùng mieãn dòch
Söï huy ñoäng caùc baïch caàu ñeán vuøng toån thöông/ nhieãm truøng laø raát caàn thieát ñeå baûo veä kyù
chuû. Söï di chuyeån lieân tuïc cuûa TB T vaø caùc baïch caàu khaùc ñeán moâ trong khaép cô theå cho
pheùp heä thoáng mieãn dòch baûo veä kyù chuû khoûi taùc ñoäng cuûa khaùng nguyeân. Ñaëc ñieåm noåi baät
trong vieâm laø söï di chuyeån cuûa baïch caàu vaøo trong moâ do cytokine kích thích söï bieåu hieän
cuûa caùc phaân töû baùm dính treân beà maët cuûa TB noäi moâ maïch maùu (Kinane vaø cs 1991).
ELAM-1 vaø ICAM-1 raát quan troïng ñoái vôùi söï di chuyeån cuûa TB (cellular trafficking).
Taàm quan troïng cuûa nhöõng cô cheá naøy ñöôïc laøm noåi baät bôûi söï tieán trieån nhanh cuûa vieâm NC
ôû BN thieáu huït ELAM-1 vaø ICAM-1, töùc laø ñoái töôïng maéc hoäi chöùng thieáu huït keát dính baïch
caàu (LAD: leukocyte adhesion deficiency syndrome).
1. Khaùng nguyeân töø maûng baùm khueách taùn qua BM keát
noái.
2. TB Langerhans trong BM baét giöõ vaø xöû lyù khaùng
nguyeân.
3. TB trình dieän khaùng nguyeân (ñaïi thöïc baøo vaø TB
Langerhans) rôøi khoûi nöôùu theo ñöôøng baïch huyeát.
4. TB trình dieän khaùng nguyeân ñeán haïch baïch huyeát vaø baét
ñaàu kích thích lymphocytes ñeå taïo ra moät ñaùp öùng mieãn
dòch ñaëc hieäu.
5. Khaùng theå ñaëc hieäu vôùi vi khuaån NC ñöôïc saûn xuaát ra
bôûi töông baøo trong haïch baïch huyeát, trôû laïi nöôùu qua
ñöôøng maïch maùu.
6. Khaùng theå ñi ra khoûi tuaàn hoaøn vaø ñöôïc mang ñeán khe
nöôùu trong dòch thaám töø caùc maïch maùu vieâm vaø giaõn.
7. Taùc duïng cuûa khaùng theå treân vi khuaån trong khe nöôùu
coù theå daãn ñeán söï tieâu dieät, ngöng keát, keát tuûa, khöû ñoäc,
opsonin hoùa vaø thöïc baøo vi khuaån.
 5. TB B ñaëc hieäu cuûa moâ NC (tieàn töông baøo) vaø TB T taêng
sinh trong haïch baïch huyeát vaø ñi vaøo doøng maùu.
6. Lymphocytes ñaëc hieäu cuûa moâ NC trôû veà moâ NC vaø naèm
trong ñoù roài baét ñaàu caùc chöùc naêng mieãn dòch dòch theå vaø
mieãn dòch qua trung gian TB cuûa chuùng.
7. Khaùng theå ñöôïc saûn xuaát taïi choã bôûi caùc töông baøo, TB
naøy ñöôïc kieåm soaùt bôûi T-helper type 2 (Th2). Hoaït ñoäng
mieãn dòch qua trung gian TB ñöôïc ñieàu hoøa bôûi T-helper
type 1 (Th1).

Hình 11-17: (a) Ñaùp öùng mieãn dòch dòch theå heä thoáng ñoái vôùi khaùng nguyeân vi khuaån trong
khe nöôùu. (b) Ñaùp öùng mieãn dòch TB taïi choã trong vuøng khe nöôùu.
Ñaùp öùng cuûa khaùng theå ñaëc hieäu
P. gingivalis vaø A. actinomycetemcomitans ñöôïc xem laø taùc nhaân gaây beänh quan troïng trong
nhieàu daïng beänh NC khaùc nhau. Moät soá nghieân cöùu cho thaáy raèng noàng ñoä khaùng theå choáng
laïi 2 vi khuaån naøy taêng ôû BN vieâm NC so vôùi ngöôøi khoâng beänh (Kinane vaø cs 1993, 1999;
Mooney & Kinane 1994). Hôn nöõa, Naito vaø cs (1987) vaø Aukhil vaø cs (1988) ñaõ chöùng minh
noàng ñoä trong huyeát thanh cuûa khaùng theå choáng P. gingivalis giaûm ôû ñoái töôïng vieâm NC tieán
trieån sau khi ñöôïc ÑT thaønh coâng. Mooney vaø cs (1995) baùo caùo noàng ñoä vaø aùi löïc cuûa khaùng
theå ñaëc hieäu ñoái vôùi P. gingivalis vaø A. actinomycetemcomitans ôû BN vieâm NC maïn tröôùc vaø
sau lieäu phaùp NC. Caùc taùc giaû nhaän thaáy raèng aùi löïc cuûa IgG (ñoä beàn lieân keát cuûa khaùng theå)
vôùi P. gingivalis cao ñaùng keå vaø noàng ñoä IgA ñaëc hieäu cao hôn gaáp ñoâi so vôùi keát quaû sau ÑT.
Ñieàu thuù vò laø, chæ nhöõng BN coù noàng ñoä khaùng theå cao tröôùc ÑT môùi coù aùi löïc khaùng theå
taêng ñaùng keå. Ngoaøi ra, BN ban ñaàu coù noàng ñoä IgG vaø IgA ñoái vôùi P.gingivalis cao coù keát
quaû ÑT toát hôn, soá löôïng tuùi saâu vaø vò trí coù chaûy maùu khi thaêm doø giaûm hôn so vôùi BN ban
ñaàu coù noàng ñoä thaáp.
Lieäu phaùp NC coù aûnh höôûng ñeán löôïng vaø chaát löôïng cuûa ñaùp öùng mieãn dòch dòch theå ñoái
vôùi taùc nhaân gaây beänh NC, söï aûnh höôûng naøy phuï thuoäc vaøo traïng thaùi huyeát thanh
(serostatus) ban ñaàu, vaø do ñoù traïng thaùi huyeát thanh ban ñaàu coù aûnh höôûng ñeán keát quaû ÑT.
Keát luaän, ñaùp öùng mieãn dòch dòch theå, ñaëc bieät laø IgG vaø IgA, ñöôïc xem laø coù vai troø baûo veä
trong beänh sinh cuûa beänh NC nhöng cô cheá chính xaùc vaãn chöa roõ. ÑT NC coù theå laøm caûi
thieän löôïng vaø chaát löôïng cuûa ñaùp öùng mieãn dòch dòch theå thoâng qua moät quaù trình taïo mieãn
dòch.
Hieän töôïng veà nhaø (Homing) – söï huy ñoäng choïn loïc TB ñeán moâ NC
Nhö ñaõ giaûi thích tröôùc ñoù, söï huy ñoäng choïn loïc baïch caàu ñi ñeán nhöõng vuøng bò toån thöông
hoaëc nhieãm truøng (homing) laø caàn thieát cho söï phoøng veä hieäu quaû cuûa kyù chuû vaø söï di chuyeån
lieân tuïc cuûa baïch caàu vaøo trong moâ NC vieâm laø keát quaû töø söï bieåu hieän gaây ra do cytokine
(cytokine-induced expression) cuûa caùc phaân töû baùm dính treân beà maët cuûa caùc TB noäi moâ
maïch maùu. Ngöôøi ta cho raèng caùc TB trình dieän khaùng nguyeân thieát laäp neân caùc chöùc naêng
cuûa ñaùp öùng mieãn dòch dòch theå beân trong caùc haïch baïch huyeát ngoaïi vi (Hình. 11-17). Tuy
nhieân, baèng chöùng cho thaáy raèng hieän töôïng homing cuûa TB, lieân quan ñeán caû ñaùp öùng mieãn
dòch dòch theå vaø mieãn dòch qua trung gian TB, ñöôïc phaùt hieän trong moâ NC beänh lyù. Gaàn ñaây,
Zitzmann vaø cs (2005a,b) baùo caùo veà “homing receptor” ñaëc hieäu, MadCAM-1, trong caùc
sang thöông vieâm NC. Cuõng coù theå laø söï taêng sinh cuïc boä cuûa caùc TB xaûy ra trong vieâm NC.
Trong moät nghieân cöùu treân moâ hình vieâm nöôùu thöïc nghieäm ôû caùc ñoái töôïng ñöôïc ÑT vieâm
NC maïn tính möùc ñoä naëng, Zitzmann vaø cs (2005b) baùo caùo raèng söï hieän dieän cuûa thaâm
nhieãm vieâm coøn soùt laøm aûnh höôûng ñeán caùc phaûn öùng ñeå baét ñaàu söï hình thaønh maûng baùm.
Do ñoù, söï gia taêng cuûa (1) kích thöôùc sang thöông nöôùu, (2) tyû leä cuûa TB T vaø B, vaø (3) söï
bieåu hieän cuûa caùc phaân töû baùm dính cuûa maïch maùu (keå caû MadCAM-1) xaûy ra trong giai
ñoaïn hình thaønh maûng baùm ngaøy thöù 21 ñöôïc phaùt hieän roõ hôn ôû caùc vò trí coù thaâm nhieãm
vieâm soøn soùt so vôùi vò trí khoâng coù hoaëc chæ coù nhöõng sang thöông nhoû coøn soùt. Noùi caùch
khaùc, soá löôïng lôùn TB T vaø B xaûy ra trong sang thöông vieâm NC coù theå bò thu huùt ñeán vò trí
beänh thoâng qua hieän töôïng homing choïn loïc, ñöôïc taêng cöôøng bôûi söï hieän dieän cuûa TB T vaø
B taïi choã.

Nguoàn: Jan Lindhe, Niklaus P. Lang, Thorkild Karring. Clinical Periodontology and Implant
Dentistry, 5th edition, 2008, Blackwell Munksgaard.