Hình 1-19 Ngoaøi caùc TB taïo söøng, chieám khoaûng 90%,

BM mieäng coøn chöùa caùc loaïi TB sau:

„ TB saéc toá (Melanocytes).
„ TB Langerhans.
„ TB Merkel.
„ TB vieâm.

Caùc loaïi TB naøy thöôøng saép xeáp theo caáu truùc hình sao (stellate), coù baøo töông roäng
vôùi kích thöôùc vaø hình daïng khaùc nhau. Chuùng coøn ñöôïc goïi laø caùc TB saùng (“clear
cells”) do treân tieâu baûn moâ hoïc, vuøng xung quanh nhaân TB cuûa chuùng saùng hôn so vôùi
caùc TB taïo söøng xung quanh. “TB saùng” (muõi teân hình 1-19) naèm trong hoaëc naèm gaàn
taàng ñaùy cuûa BM mieäng. Ngoaïi tröø TB Merkel, “caùc TB saùng” naøy, khoâng taïo ra chaát
söøng (keratin), khoâng coù lieân keát vôùi caùc TB laân caän.
Melanocytes laø nhöõng TB toång hôïp saéc toá (pigment-synthesizing cells), taïo ra saéc toá
melanin cho nöôùu. Caû ngöôøi coù saéc toá ñaäm laãn nhaït ñeàu coù melanocytes trong BM.
TB Langerhans coù vai troø trong cô cheá phoøng veä cuûa nieâm maïc mieäng. TB
Langerhans phaûn öùng vôùi caùc khaùng nguyeân xaâm nhaäp vaøo BM. Do ñoù, moät ñaùp öùng
mieãn dòch sôùm ñöôïc khôûi ñaàu, laøm öùc cheá hoaëc ngaên chaën söï xaâm nhaäp saâu vaøo moâ
cuûa khaùng nguyeân. TB Merkel thì coù chöùc naêng caûm giaùc.

Hình 1-20 Caùc TB lôùp ñaùy coù hình truï, tieáp xuùc
vôùi maøng ñaùy ngaên caùch BM vaø MLK, coù khaû
naêng phaân chia. Lôùp ñaùy coøn ñöôïc goïi laø lôùp
maàm (stratum germinativum), vaø ñöôïc xem laø
khoang chöùa caùc TB tieàn thaân (progenitor cell
compartment) cuûa BM.
Muõi teân chæ caùc TB ñang trong quaù trình phaân
chia.

10
Hình. 1-21 Khi 2 TB con (D) ñöôïc taïo ra bôûi söï
phaân chia, TB ñaùy “cuõ hôn” keá beân (OB) bò ñaåy
vaøo trong lôùp gai vaø baét ñaàu ñi qua BM nhö moät
TB söøng ( keratinocyte). Maát khoaûng 1 thaùng ñeå
moät TB söøng ñeán ñöôïc beà maët ngoaøi cuøng cuûa
BM vaø bò bong ra khoûi lôùp söøng. Trong moät
khoaûng thôøi gian nhaát ñònh, soá löôïng TB phaân
chia ôû lôùp ñaùy baèng vôùi soá löôïng TB bò bong ra
khoûi beà maët. Vì vaäy, trong ñieàu kieän bình thöôøng
coù söï caân baèng giöõa caùc TB ñöôïc ñoåi môùi vaø caùc
TB bò maát ñeå BM coù theå duy trì ñöôïc ñoä daøy
khoâng ñoåi.

Hình 1-22 Caùc TB ñaùy ngaên caùch MLK bôûi

maøng ñaùy, coù leõ ñöôïc taïo ra bôûi caùc TB ñaùy.
Döôùi kính hieån vi quang hoïc, maøng ñaùy laø moät
vuøng khoâng caáu truùc, roäng khoaûng 1‟2 μm
(muõi teân), baét maøu khi nhuoäm PAS (periodic
acid-Schiff stain). Söï baét maøu naøy cho thaáy
maøng ñaùy coù chöùa carbohydrate
(glycoproteins). Caùc TB BM ñöôïc bao quanh
bôûi moät chaát ngoaïi baøo cuõng chöùa caùc phöùc
hôïp protein‟polysaccharide. ÔÛ möùc ñoä sieâu
caáu truùc, maøng ñaùy coù thaønh phaàn phöùc taïp.

Hình 1-23 Hình aûnh treân kính hieån vi ñieän töû

(ñoä phoùng ñaïi ×70.000) ôû vuøng goàm coù TB
ñaùy, maøng ñaùy, vaø MLK. TB ñaùy (BC) naèm ôû
phaàn treân, ngay döôùi chuùng laø moät vuøng saùng
(electron-lucent zone) roäng khoaûng 400 A0
ñöôïc goïi laø laù saùng (lamina lucida: LL). Beân
döôùi laù saùng laø moät vuøng coù maät ñoä ñieän töû
cao (electron-dense zone) coù ñoä daøy töông
ñöông, ñöôïc goïi laø laù ñaëc (lamina densa: LD).
Töø laù ñaëc, caùc sôïi neo giöõ (anchoring fibers:
AF) baùm vaøo trong MLK. Caùc sôïi naøy daøi
khoaûng 1 μm vaø keát thuùc töï do trong MLK.

11
Maøng ñaùy (moät thöïc theå treân kính hieån vi quang hoïc) treân kính hieån vi ñieän töû goàm
moät laù saùng vaø moät laù ñaëc vôùi caùc sôïi MLK laân caän (sôïi neo giöõ). Maøng TB cuûa TB
BM ñoái dieän vôùi laù saùng chöùa moät soá vuøng ñaäm, daøy hôn, xuaát hieän ôû caùc khoaûng
khaùc nhau doïc theo maøng TB. Nhöõng caáu truùc naøy ñöôïc goïi laø theå baùn lieân keát
(hemidesmosomes: HD). Caùc sôïi tô tröông löïc trong baøo töông TB (cytoplasmic
tonofilaments: CT) hoäi tuï theo höôùng caùc theå baùn lieân keát. Caùc theå baùn lieân keát coù
lieân quan ñeán söï baùm dính cuûa BM vôùi maøng ñaùy beân döôùi.

Hình 1-24 Lôùp gai cuûa BM nöôùu (BM mieäng),

goàm 10‟20 lôùp TB hình ña dieän, kích thöôùc
töông ñoái lôùn, coù caùc nhaùnh baøo töông (muõi
teân) ngaén gioáng nhö caùc gai. Caùc TB laân caän
nhau lieân keát vôùi nhau baèng caùc theå lieân keát
(desmosomes) (caëp theå baùn lieân keát) vaø caùc
phöùc hôïp protein‟carbohydrate gian baøo.

Hình 1-25 Lôùp gai. Caáu truùc baét maøu ñen giöõa
caùc TB BM laø theå lieân keát (muõi teân). Moät theå
lieân keát laø 2 theå baùn lieân keát. Söï hieän dieän
nhieàu theå lieân keát cho thaáy söï lieân keát giöõa
caùc TB BM laø vöõng chaéc. TB coù maøu saùng
(light cell: LC) ôû chính giöõa khoâng coù theå baùn
lieân keát vaø do ñoù khoâng phaûi laø TB söøng maø
laø moät TB saùng (“clear cell”).

Hình 1-26 Hình 1-27

12
Hình 1-26 Sô ñoà moâ taû thaønh phaàn cuûa moät theå lieân keát. Moät theå lieân keát ñöôïc xem laø
2 theå baùn lieân keát noái vôùi nhau, ngaên caùch nhau bôûi moät vuøng chöùa vaät chaát ñaäm maøu
daïng haït (GM). Do ñoù moät theå lieân keát bao goàm caùc thaønh phaàn caáu truùc sau: (1) laù
ngoaøi (outer leaflets: OL) maøng TB cuûa 2 TB lieân keát vôùi nhau, (2) laù trong (inner
leaflets: IL) cuûa maøng TB vaø (3) baûn baùm dính (attachment plaques: AP), töông öùng
vôùi vaät chaát haït vaø vaät chaát löôùi trong baøo töông.
Hình 1-27 BM mieäng cuõng chöùa caùc TB saéc toá, chòu traùch nhieäm taïo ra saéc toá
melanin. Melanocytes hieän dieän ôû ngöôøi maø nieâm maïc mieäng coù saéc toá ñaäm laãn ngöôøi
khoâng coù daáu hieäu laâm saøng cuûa saéc toá ñaäm. ÔÛ hình naøy moät melanocyte (MC) hieän
dieän ôû phaàn döôùi cuûa lôùp gai. Ngöôïc laïi vôùi keratinocytes, TB naøy chöùa caùc haït
melanin (MG) vaø khoâng coù tô tröông löïc hoaëc caùc theå baùn lieân keát. Chuù yù löôïng lôùn tô
tröông löïc trong baøo töông cuûa caùc TB söøng laân caän.

Hình 1-28 Khi ñi qua BM töø lôùp ñaùy ñeán beà

maët BM, TB söøng traûi qua söï bieät hoùa lieân tuïc.
Nhieàu thay ñoåi xaûy ra trong quaù trình naøy ñöôïc
moâ taû ôû sô ñoà cuûa moät BM laùt taàng söøng hoùa.
Töø lôùp ñaùy ñeán lôùp haït, soá löôïng tô tröông löïc
(F) trong baøo töông vaø soá löôïng theå lieân keát (D)
taêng leân. Ngöôïc laïi, soá löôïng baøo quan, nhö ty
theå (M), löôùi noäi chaát haït (E) vaø boä maùy Golgi
(G), giaûm ôû TB söøng keratinocytes töø lôùp ñaùy
ñeán beà maët. ÔÛ lôùp haït, caùc theå keratohyalin (K)
ñaäm maøu vaø caùc cuïm haït chöùa glycogen baét
ñaàu xuaát hieän. Caùc haït naøy ñöôïc cho laø coù lieân
quan ñeán söï toång hôïp keratin.

Hình 1-29 Lôùp haït vaø lôùp söøng. Caùc haït

Keratohyalin (muõi teân) ñöôïc thaáy ôû lôùp haït. Coù
söï chuyeån ñoåi TB ñoät ngoät töø lôùp haït sang lôùp
söøng, ñoù laø söï söøng hoùa raát ñoät ngoät cuûa baøo
töông TB söøng vaø söï bieán ñoåi noù thaønh vaûy
söøng (horny squame). Baøo töông cuûa TB lôùp
söøng (SC) chöùa ñaày keratin, toaøn boä boä maùy
toång hôïp protein vaø saûn xuaát naêng löôïng töùc laø
nhaân TB, ty theå, löôùi noäi chaát, vaø boä Golgi, ñeà13
u
bò maát.
Tuy nhieân, trong moät BM caän söøng hoùa, thì caùc TB lôùp söøng coù chöùa phaàn coøn soùt laïi
cuûa nhaân TB. Söøng hoùa (Keratinization) ñöôïc xem laø moät quaù trình bieät hoùa hôn laø
thoaùi hoùa. Noù laø quaù trình toång hôïp protein caàn naêng löôïng vaø phuï thuoäc vaøo caùc TB
chöùc naêng töùc laø caùc TB coù chöùa nhaân vaø boä maùy baøo quan bình thöôøng.
Toùm laïi: TB söøng traûi qua söï bieät hoùa lieân tuïc töø lôùp ñaùy ñeán beà maët BM. Do ñoù, moät
khi TB söøng ñaõ ra khoûi maøng ñaùy thì noù khoâng phaân chia nöõa nhöng vaãn duy trì khaû
naêng saûn xuaát protein (tô tröông löïc vaø caùc haït keratohyalin). Trong lôùp haït, TB söøng
bò maát ñi boä maùy taïo naêng löôïng vaø protein (coù leõ do söï phaù huûy cuûa enzyme), bò bieán
ñoåi ñoät ngoät thaønh TB chöùa keratin, ñi qua lôùp söøng vaø bò bong ra khoûi beà maët BM.

Hình 1-30 BM cuûa nieâm maïc phuû (nieâm maïc

xöông oå). Khaùc vôùi BM nöôùu, nieâm maïc phuû
khoâng coù lôùp söøng, TB ôû taát caû caùc lôùp ñeàu coù
nhaân.

14
 Hình 1-31 BM R-nöôùu.

BM R-nöôùu (Dento-gingival epithelium)

Caùc thaønh phaàn moâ vuøng R-nöôùu ñaït ñöôïc caáu truùc cuoái cuøng cuûa chuùng cuøng vôùi söï
moïc R.
Hình 1-31a Khi men R phaùt trieån ñaày ñuû, TB taïo men (ameloblasts) trôû neân giaûm
chieàu cao, taïo ra moät laù neàn (basal lamina) vaø cuøng vôùi TB BM men lôùp ngoaøi taïo
thaønh BM men thoaùi hoùa (reduced enamel epithelium: RE). Laù neàn (epithelial
attachment lamina: EAL) tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi men. Söï tieáp xuùc giöõa laù naøy vaø caùc
TB BM ñöôïc duy trì bôûi caùc theå baùn lieân keát. BM men thoaùi hoùa xung quanh thaân R töø
luùc men ñöôïc khoaùng hoùa ñuùng möùc ñeán luùc R baét ñaàu moïc.
Hình 1-31b Khi R moïc ñeán BM mieäng, caùc TB lôùp ngoaøi cuûa BM men thoaùi hoùa,
cuõng nhö caùc TB lôùp ñaùy cuûa BM mieäng (OE), cho thaáy hoaït ñoäng phaân baøo taêng
(muõi teân) vaø baét ñaàu di chuyeån vaøo trong MLK beân döôùi. BM di chuyeån taïo ra moät
khoái BM naèm giöõa BM mieäng vaø BM men thoaùi hoùa ñeå R coù theå moïc maø khoâng gaây
chaûy maùu. Caùc nguyeân baøo men (ameloblasts) tröôùc ñoù khoâng phaân chia.
Hình 1-31c Khi R xaâm nhaäp vaøo trong xoang mieäng, phaàn lôùn men ôû phía choùp ñeán
phaàn men phía rìa caén ñöôïc phuû bôûi BM keát noái (JE) chæ chöùa vaøi lôùp TB. Tuy nhieân,
vuøng men coå R vaãn ñöôïc bao phuû bôûi nguyeân baøo men (AB) vaø caùc TB lôùp ngoaøi cuûa
BM men thoaùi hoùa.
Hình 1-31d Trong giai ñoaïn moïc R sau ñoù, taát caû TB cuûa BM men thoaùi hoùa ñöôïc
thay theá baèng BM keát noái. BM naøy lieân tuïc vôùi BM mieäng vaø taïo ra baùm dính
(attachment) giöõa R vaø nöôùu. Neáu nöôùu rôøi bò xeù raùch sau khi R ñaõ moïc hoaøn toaøn, thì
moät BM keát noái môùi, khoâng theå phaân bieät ñöôïc vôùi BM ñöôïc thaáy sau moïc R, seõ phaùt
trieån trong luùc laønh thöông. Thöïc teá, BM keát noái môùi naøy phaùt trieån töø BM mieäng, cho
thaáy raèng caùc TB BM mieäng coù khaû naêng bieät hoùa thaønh TB BM keát noái.

15
 Hình 1-32 Hình 1-33
Hình 1-32 Vuøng R- nöôùu (dentogingival region).
BM khe nöôùu (OSE) phuû khe nöôùu, naèm giöõa men vaø ñænh nöôùu rôøi. BM keát noái (JE)
khaùc vôùi BM khe nöôùu vaø BM mieäng (OE) veà hình thaùi hoïc, trong khi 2 loaïi sau coù
caáu truùc raát gioáng nhau. Maëc duø söï khaùc nhau ôû moãi caù theå coù theå xaûy ra nhöng BM
keát noái thöôøng roäng nhaát ôû phaàn thaân R (khoaûng 15‟20 lôùp TB), trôû neân moûng hôn (3-
4 lôùp TB) khi ñi veà phía ñöôøng noái men-xeâ maêng (CEJ). Ranh giôùi giöõa BM keát noái
vaø MLK beân döôùi khoâng coù caùc nhuù bieåu moâ ngoaïi tröø luùc bò vieâm nhieãm.
Hình 1-33 BM keát noái coù moät maët töï do ôû ñaùy khe nöôùu (GS). Gioáng nhö BM khe
nöôùu vaø BM mieäng, BM keát noái lieân tuïc ñöôïc ñoåi môùi thoâng qua söï phaân chia TB ôû
lôùp ñaùy. Caùc TB di chuyeån ñeán ñaùy khe nöôùu töø ñoù chuùng bò bong ra. Ranh giôùi giöõa
BM keát noái vaø BM khe nöôùu ñöôïc chæ bôûi muõi teân. Caùc TB cuûa BM khe nöôùu coù hình
truï vaø beà maët BM naøy bò söøng hoùa.

16
 c

a b d
Hình 1-34 Caùc ñieåm khaùc bieät cuûa BM keát noái. (a) Caùc TB cuûa BM keát noái saép xeáp
thaønh moät lôùp ñaùy (BL) vaø moät vaøi lôùp treân lôùp ñaùy (SBL).
(b) caùc TB lôùp ñaùy cuõng nhö TB treân lôùp ñaùy deït, coù truïc daøi song song vôùi beà maët R.
(CT = MLK, E = men R.)
Söï khaùc bieät roõ raøng giöõa BM khe nöôùu, BM mieäng so vôùi BM keát noái:
1. Kích thöôùc TB ôû BM keát noái (so vôùi theå tích moâ) laø lôùn hôn BM mieäng.
2. Khoaûng gian baøo ôû BM keát noái (so vôùi theå tích moâ) roäng hôn so vôùi BM mieäng.
3. Soá löôïng theå lieân keát ôû BM keát noái nhoû hôn so vôùi BM mieäng.
Chuù yù khoaûng lieân baøo töông ñoái roäng giöõa caùc TB truï cuûa BM keát noái, vaø söï hieän
dieän cuûa 2 baïch caàu haït trung tính (PMN) ñang ñi qua BM.

Vuøng ñöôïc ñoùng khung (A) ñöôïc phoùng ñaïi leân thaønh hình c, töø ñoù coù theå thaáy caùc
TB ñaùy cuûa BM keát noái khoâng tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi men (E). Giöõa men vaø BM keát
noái coù moät vuøng maät ñoä ñieän töû cao (1) vaø moät vuøng saùng maät ñoä ñieän töû thaáp (2).
Vuøng saùng tieáp xuùc vôùi caùc TB BM keát noái. Hai vuøng naøy coù caáu truùc raát gioáng vôùi laù
ñaëc (LD) vaø laù saùng (LL) trong maøng ñaùy (töùc laø maët phaân caùch BM - MLK) ôû hình 1-
23. Hôn nöõa, maøng TB cuûa TB BM keát noái coù caùc theå baùn lieân keát (HD) vôùi men cuõng
nhö ñoái vôùi MLK (d). Do ñoù, maët phaân caùch giöõa men vaø BM keát noái töông töï vôùi maët
phaân caùch giöõa BM vaø MLK.

17
 Theå baùn
lieân keát
Men

(1) Vuøng ñaëc

(2) Vuøng saùng

Sôïi neo giöõ

Laù ñaëc

Laù saùng

Hình 1-35 TB ôû phaàn choùp cuûa BM keát noái. Coù theå thaáy vuøng maät ñoä ñieän töû cao
(electron-dense zone) (1) naèm giöõa BM keát noái vaø men ñöôïc xem nhö laø söï noái tieáp
cuûa laù ñaëc trong maøng ñaùy phía MLK. Töông töï, vuøng saùng (electron-lucent zone) (2)
ñöôïc xem laø söï tieáp noái cuûa laù saùng.
Tuy nhieân, khoâng coù caùc sôïi neo giöõ (anchoring fibers) gaén dính caáu truùc gioáng laù ñaëc
(1) keá beân men R. Maët khaùc, gioáng nhö caùc TB ñaùy keá beân maøng ñaùy (ôû maët phaân
caùch MLK), caùc TB BM keát noái keá beân caáu truùc gioáng laù saùng (2) coù caùc theå baùn lieân
keát. Do ñoù, maët phaân caùch giöõa BM keát noái vaø men raát gioáng vôùi maët phaân caùch BM-
MLK veà maët caáu truùc, coù nghóa laø BM keát noái khoâng chæ tieáp xuùc vôùi men maø coøn lieân
keát thöïc söï vôùi R bôûi caùc theå baùn lieân keát.
Moâ lieân keát (Lamina propria)
Thaønh phaàn chuû yeáu cuûa nöôùu laø MLK. Thaønh phaàn chính cuûa MLK laø caùc sôïi
collagen (khoaûng 60% theå tích MLK), nguyeân baøo sôïi (khoaûng 5%), thaàn kinh vaø maïch
maùu (khoaûng 35%) bò vuøi trong chaát neàn voâ ñònh hình (chaát caên baûn).
Caùc loaïi TB cuûa MLK:
(1) nguyeân baøo sôïi, (2) TB Mast (döôõng baøo), (3) ñaïi thöïc baøo vaø (4) caùc TB vieâm.

18
 Maïng löôùi sôïi
lieân keát

Chaát caên baûn

Nguyeân baøo sôïi

Hình 1-36 Nguyeân baøo sôïi (F) beân trong maïng löôùi caùc sôïi lieân keát (CF). Khoaûng
khoâng gian xen giöõa chöùng chöùa chaát caên baûn (M), taïo thaønh “moâi tröôøng” cho TB.
Hình 1-37 Nguyeân baøo sôïi chieám phaàn lôùn
trong MLK (65% toång soá TB), tham gia vaøo
söï saûn xuaát caùc loaïi sôïi khaùc nhau trong
MLK, vaø cuõng laø coâng cuï trong söï toång hôïp
chaát caên baûn cuûa MLK. Nguyeân baøo sôïi coù
daïng hình thoi hoaëc hình sao vôùi nhaân baàu
duïc chöùa moät hoaëc nhieàu nhaân con hay haïch
nhaân. Baøo töông chöùa löôùi noäi baøo haït (E) raát
phaùt trieån vaø ribosomes. Boä maùy Golgi (G)
coù kích thöôùc lôùn, ty theå (M) lôùn vaø coù soá
löôïng nhieàu. Hôn nöõa, baøo töông coøn chöùa
nhieàu sôïi tô tröông löïc nhoû (F). Doïc theo
maøng TB, coù nhieàu maïch maùu (V) ñöôïc nhìn
thaáy.
Hình 1-38 TB Mast chòu traùch nhieäm saûn
xuaát caùc thaønh phaàn cuûa chaát caên baûn , noù
cuõng saûn xuaát ra caùc chaát hoaït maïch, coù aûnh
höôûng ñeán chöùc naêng cuûa heä thoáng vi tuaàn
hoaøn vaø söï kieåm soaùt doøng maùu ñi qua moâ.
Baøo töông ñaëc tröng do coù nhieàu haït öa kieàm
(V) vôùi kích thöôùc khaùc nhau. Caùc haït naøy
chöùa caùc chaát coù hoaït tính sinh hoïc nhö caùc
men tieâu ñaïm, histamine vaø heparin. Boä maùy
Golgi (G) raát phaùt trieån, trong khi caáu truùc
löôùi noäi baøo haït laø hieám thaáy. Nhieàu nhuù baøo
töông nhoû microvilli (MV), naèm doïc theo chu
vi cuûa TB.
19