Kaligirang Pangkasaysayan ng El Filibusterismo

(El Fili sa Mata ng mga Pilipino at mga Banyaga) (Mga Tauhan sa El Fili)
• Ang ikalawang nobela ni Dr. Jose Rizal na El Filibusterismo, ang sikwel o karugtong ng Noli Me Tangere, ay
sinimulan niyang isulat sa kaniyang tinubuang Calamba noong Oktubre, 1887, sa kaparehong taon kung kailan
natapos ang manuskripto at maipalimbag ang kaniyang unang nobela. Makalipas ang halos isang taon, 1888,
nirebisa ni Dr. Rizal sa London ang halos lahat ng naisulat na niya sa ikalawang nobela. Gayunman, may
mangilan-ilang sanggunian ang nagsasabing nasimulan niyang isulat ito sa London habang tinatapos pa niya ang
pagsusulat ng Noli Me Tangere. Kung pagbabatayan naman ang talambuhay ni Dr. Rizal, tumataliwas ang
pahayag na ito dahil hindi man lamang nabanggit ang London sa mga bayang pinuntahan ni Dr. Rizal habang
sinusulat pa niya ang kaniyang unang nobela. Ayon sa aklat na ―Rizal’s Life, Works, and Writings‖ ni G. Gregorio
F. Zaide, sinimulang isulat ni Dr. Rizal ang unang mga kabanata ng Noli Me Tangere sa Madrid, Espanya noong
1884; ipinagpatuloy niya ito sa Paris, Pransiya; maging sa Wilhelmsfeld, Alemanya sa mga buwang Abril–Hunyo;
at tinapos sa Berlin, Alemanya sa huling mga buwan ng 1886 at ipinalimbag sa Berliner Buchcdrukrei Actien
Gesselchaft noong 29 Marso 1887 sa halagang Php300 para sa 2,000 kopya. Samantala, ipinagpatuloy naman
niya ang pagsusulat ng El Filibusterismo sa Paris, Madrid, at Biarritz, Pransiya. Mapapansing iba-ibang lugar ang
napuntahan ni Dr. Rizal habang sinusulat pa niya ang kaniyang mga nobela. Para sa Noli Me Tangere, ang mga
dahilan ay may kinalaman sa kaniyang pamamasyal sa iba’t ibang bansa at sa kaniyang propesyon. Samantala,
mula sa Biarritz, Pransiya kung saan niya tinapos ang pagsusulat ng ikalawang nobela ay lumipat naman siya sa
Ghent, Belgium dahil sa dalawang bagay: (1) makaiwas kay Suzanne Jacoby na kaniyang sinisinta nang mga
oras na iyon, at (2) higit na mababa ang halaga ng palimbagan sa nasabing lugar. Tanong: Bakit niya iniiwasan
si Suzanne Jacoby sa mga sandaling iyon kungtunay niya itong sinisinta? Sa kabila ng silakbo ng pagmamahal,
kinailangan niyang pigilin ang kaniyang damdamin kay Suzanne Jacoby alang-alang sa maalab niyang pag-ibig
sa Filipinas. Isinakripisyo ni Dr. Rizal ang kaniyang nararamdaman sa isang babae―ang kaniyang personal na
pangangailangan―dahil higit na kailangan siya ng kaniyang mga kababayang patuloy na nagtitiis sa
panlalapastangan ng mga Espanyol. Dahil na rin sa nagsilbing aral para sa kaniya ang masaklap na mga
karanasan sa pagpalalathala ng Noli Me Tangere, nanirahan siya sa masikip na kuwarto ng kaniyang kaibigang
si Jose Alejandrino para lamang maipalimbag ang kaniyang El Filibusterismo sa F. Meyer-Van Loo Press, No. 66
Viaanderen Street, Ghent, Belgium. Ayon sa isa sa mga anekdota ni Jose Alejandrino para kay Dr. Rizal, labis-
labis ang pagtitipid na ginawa niya para lamang maging matagumpay ang pagpapalimbag sa El Filibusterismo.
Ayon kay G. Alejandrino, sang-ayon sa aklat muli na ―Rizal’s Life, Works, and Writings‖ ni G. Gregorio F. Zaide,
ang tinutuluyan nilang apartment ay may sariling canteen pero sa halip na kumain doon, dahil sa mas
mapapamahal sila, ay bumili na lamang si Rizal ng isang latang biskuwit at ilang kape para sa mga almusal nilang
dalawa sa loob ng isang buwan. Ang ginawa pa ni Dr. Rizal, hinati niya nang pantay para sa kanilang dalawa ang
mga biskuwit. Si G. Alejandrino, dahil sa hindi nakasusunod sa kaniyang rasyon o kung ilang biskuwit lamang ang
kaniyang kailangang kainin sa isang araw, ay halos maubos na ang kaniyang mga biskuwit sa loob lamang ng
kalahating buwan. Samantala, si Dr. Rizal ay nagawa mismong tipirin ang sarili sa pagkain para lamang
maipalimbag ang kaniyang nobela. Subalit sa hindi magandang palad, tulad sa mga nangyari sa kaniya habang
ipinapalathala ang unang nobela, muli na namang kinapos sa salapi si Dr. Rizal. Naubos na ang perang nakuha
mula sa pagsangla niya sa kaniyang mga alahas. [Hindi lamang malinaw kung may kinita siya mula sa mga
pinagbilhan ng kaniyang unang nobela.] Muli na naman siyang humingi ng tulong sa kaniyang mga kaibigan ngunit
natalagan bago dumating kaya noong 6 Agosto 1891 ay itinigil ang paglilimbag sa nobela na noo’y nasa ika-112
pahina na. Hindi nagtagal, tulad muli sa mga nangyari habang ipinapalimbag ang Noli Me Tangere, ay dumating
ang salaping kailangan ni Dr. Rizal mula sa isa sa kaniyang mga kaibigan na si Valentin Ventura na noo’y nasa
Paris. Sa tulong ng sugo ng Diyos, ang ikalawang nobela ni Dr. Rizal ay natapos sa pagpapalimbag noong 18
Setyembre 1891.

• Ang El Filibusterismo ay binigyan ng iba’t ibang saling-pamagat. Sa wikang Ingles, ito ay isinalin bilang ―The
Filibustering‖. May salin din ito sa wikang Ingles na ang pamagat ay ―The Reign of Greed‖ na tinumbasan naman
 sa wikang Tagalog ng ―Ang Paghahari ng Kasakiman‖. Sa ibang aklat sa wikang Ingles, ito ay ―The Subversive‖
na ang salin naman sa wikang Filipino ay ―Ang Subersibo‖. Anuman ang pamagat, ang salitang filibusterismo
ay nanggaling sa salitang Kastila na ―filibustero‖ na hiniram naman sa salitang Pranses na ―flibustier‖ na
tumutukoy sa sumusunod na mga kahulugan: pirata (pirate), isang taong mangingikil ng buwis o pag-aari ng iba
(plunderer), at isang taong may kinalaman sa rebolusyon o pumupunta pa sa ibang bayan para suportahan ang
isang pag-aaklas (freebooter). Ayon mismo kay Dr. Jose Rizal, na mababasa rin sa ginawang introduksiyon ng
kaibigan niyang si Ferdinand Blumentritt para sa kaniyang ikalawang nobela, ang ―filibustero‖ ay
nangangahulugang ―mapanganib na taong (makabayan) mamamatay kahit na anong oras‖. Ito ang
kontekstuwal na pagpapakahulugan ng mga Espanyol at ilang Filipino noon na nakaaalam ng salitang ito. Unang
pagkakataon na narinig ito ni Dr. Rizal ay noong binitay ang tatlong paring martir dahil sa pagkakadawit sa Cavite
Munity. Labis-labis na pagkabalisa ang idinulot ng salitang ito sa mga Pilipino maging sa mga nakapag-aral dahil
ito ay parang parusang bigla na lamang ipapataw ng mga Espanyol sa kung sinumang Pilipinong nais nilang
mamatay. Dahil dito, ipinagbawal mismo ni Francisco Mercado, ama ni Dr. Rizal, ang pagbanggit ng mapanganib
na salitang ito, maging ng mga salitang ―Cavite‖ at ―Burgos‖ (isa sa tatlong paring martir na kaibigan ng kapatid
ni Dr. Rizal na si Paciano), dahilan para kakaunti lamang ang nakaaalam ng salitang ito.

• Labing-isang taong gulang pa lamang noon si Dr. Rizal nang masaksihan niya ang kalunos-lunos na pagbitay sa
tatlong paring martir, ang GOMBURZA, na sina Mariano Gomez de los Angeles, Jose Apolonio Burgos y Garcia,
at Jacinto Zamora y del Rosario. Marami ang nalungkot at marami ang nagalit dahil pinatay ang tatlong paring
inosente na dinawit lamang sa Cavite Mutiny. Ang Cavite Mutiny ay ang pag-aaklas noon sa Cavite ng tinatayang
200 pinagsama-samang manggagawang Pilipino at lokal na mga sundalo dahil sa sapilitang paggawa o polo y
servicio at pagkakaltas ng buwis ng mga Espanyol sa natatanggap nilang bayad. Gayunman, ang pag-aaklas na
ito ay hindi naging matagumpay dahil lahat ng nagsipag-aklas ay hinuli, pinarusahan, at pinatay. Sinuman ang
sumubok na sumuporta at tumulong sa pag-aaklas ay parehong kapalaran ang sinasapit. Dahil sa maraming
Espanyol lalong-lalo na ang mga prayle ang galit at naiinggit sa GOMBURZA, idinawit nila ang mga pangalan ng
tatlong pari bilang mga filibustero. Sila ay binitay sa pamamagitan ng garote sa Bagumbayan (ngayon ay Luneta
Park) noong 17 Pebrero 1872. Ang karumal-dumal na pangyayaring iyon, kahit maraming taon na ang lumipas,
ay kumintal sa isipan at bumiyak sa puso ni Dr. Rizal kaya ang GOMBURZA ang kaniyang pinag-alayan ng
pagsusulat ng nobelang El Filibusterismo. Ano’t anuman, nang isulat ni Dr. Rizal ang dedikasyon sa nobela ay
nagkaroon ng kaunting pagkakamali ang bayani. Sa kaniyang orihinal na sipi, naisulat niya na binitay ang
GOMBURZA noong 22 Pebrero 1872 at hindi 17 Pebrero 1872 na siyang talang pangkasaysayan. Maging sa
pagsasama ng edad ng tatlong paring martir ay nagkaroon ng dalumat: si Mariano Gomez na namatay sa edad
na 72 ay nailahad ni Dr. Rizal ng 85 taong gulang; si Jose Burgos, ayon sa bayani ay namatay sa edad na 30
pero ayon naman sa mga historyador ay 35 taong gulang; at si Jacinto Zamora naman ay namatay sa edad na 36
pero ayon kay Dr. Rizal ay 35 taong gulang.

• Tulad sa nabanggit sa unang bahagi ng tekstong ito: nirebisa ni Dr. Rizal sa London ang halos lahat ng naisulat
na niya sa ikalawang nobela noong 1888. Ito ay may kinalaman mismo sa kaniyang naging mga inspirasyon sa
pagsusulat; ngunit naiiba sa mga inspirasyon ng ibang manunulat―ang kaniyang masasakit na karanasan sa
totoong buhay―dahilan para maging mabigat ang mga emosyon at mga pangyayaring mayroon sa El
Filibusterismo. Ang mga ito ay ang mga sumusunod: ang pagmamalupit ng mga paring Dominiko sa mga
magsasaka ng Calamba at sa kanyang pamilya―matutunghayan sa Kabanata 4; ang pagkamatay ng dalawang
Filipino sa Madrid na sina Felicisimo Gonzales at ang kaibigan niyang si Jose Maria Panganiban; ang away nilang
dalawa ni [Heneral] Antonio Luna dahil sa isang babae, si Nelly Bousted; ang tunggalian sa pagitan nila ni Marcelo
H. del Pilar sa pamumuno ng samahan ng mga Kastila at mga Filipino sa Espanya―mababasa sa unang mga
bahagi ng nobela ukol sa pagpapatayo ng Akademya ng wikang Kastila; at ang pagpapakasal ng kanyang
kasintahang si Leonor Rivera sa isang inhinyerong Ingles na si Henry C. Kipping―matutunghayan sa huling mga
bahagi ng nobela, sa kabanata kung saan nagpakasal si Paulita Gomez kay Juanito Pelaez.
• Tulad sa Noli Me Tangere, ang ilang tauhan sa nobelang ito ay hinango mismo ni Dr. Rizal sa tunay na buhay:
ang ginagalang na paring Pilipino na si Padre Florentino ay walang iba kundi si Padre Leoncio Lopez na malapit
na kaibigang pari ni Dr. Rizal; si Isagani ay si Vicente Ilustre na isang makata; si Paulita Gomez ay si Leonor
Rivera, ang pinsan ni Dr. Rizal na naging kasintahan niya, si Leonor Rivera din si Maria Clara sa Noli Me Tangere,
mapapansin na magkaiba ang mga katangian nina Maria Clara at Paulita Gomez pero pareho lamang hinalaw sa
iisang tao; si Simoun, ang pangunahing tauhan, ay walang iba kundi si Simon Bolivar, ang tagapagpalaya ng
Katimugang Amerika mula sa pananakop ng Espanya; si Padre Salvi ay si Padre Antonio Piernavieja; si Donya
Victorina ay si Donya Agustina Medel; at si Kapitan Tiago ay si Kapitan Hilario Sunico.

• Para sa inyo, alin nga ba ang superyor o mas nakaaangat: ang Noli Me Tangere ba o ang El Filibusterismo? Sa
bagay na ito, nahati ang mga opinyon ng mga kaibigan ni Dr. Jose Rizal. Para kina Ferdinand Blumentritt, Graciano
Lopez- Jaena, Dr. Rafael Palma (kapatid ni Jose Palma na siyang nagsatitik ng ―Lupang Hinirang‖), at marami
pang iba, ang higit na nakaaangat ay ang El Filibusterismo. Para naman kina Marcelo H. del Pilar, Wenceslao
Retana (hindi siya kaibigan ni Dr. Rizal, sa katunayan ay isa siya sa mga Espanyol na bumatikos ng Noli Me
Tangere at nakaaway mismo ng bayani pero nang mamatay si Dr. Rizal ay doon siya labis na humanga rito at
siya ang kauna-unahang gumawa ng talambuhay ni Dr. Jose Rizal), maging kay Dr. Jose Rizal, ang superyor ay
ang Noli Me Tangere. Sang-ayon mismo kay Dr. Rizal, siya ay nakaramdam ng tabang (grain of salt) o tampo sa
mga nagsabing mas nakaaangat ang kaniyang ikalawang nobela. Sa kabila ng kaniya- kaniyang opinyon,
dumating naman ang pinakamagandang reaksiyon mula sa isa sa mga kaibigan ng bayani―si Mariano Ponce―
―It is, indeed, excellent. I can say nothing of your book, but this: it is really marvelous like all the brilliant
productions of your pen. It is a true twin of the Noli.

MGA TAUHAN SA EL FILIBUSTERISMO

1. Simoun - ang mayamang mag-aalahas, na nakasalaming may kulay, na umano'y tagapayo ng Kapitan Heneral
ngunit siya ay si Juan Crisostomo Ibarra na nagbalik upang maghiganti sa kanyang mga kaaway.
2. Isagani - ang makatang kasintahan ni Paulita, pamangkin ni Padre Florentino.

3. Basilio - ang mag-aarál ng medisina at kasintahan ni Juli.

4. Kabesang Tales - ang naghahangad ng karapatan sa pagmamay-ari ng lupang sinasaka na inaangkin ng mga
prayle.
5. Tandang Selo - ama ni Kabesang Tales na nabaril ng kaniyang sariling apo.

6. Senyor Pasta - Ang tagapayo ng mga prayle sa mga suliraning legal.

7. Ben Zayb - ang mamamahayag sa pahayagan na si Ibañez.

8. Placido Penitente - ang mag-aaral na nawalan ng ganang mag-aral sanhi ng suliraning pampaaralan.
9. Padre Camorra - ang mukhang artilyerong pari.

10. Padre Fernandez - ang paring Dominikong may malayang paninindigan.

11. Padre Salvi - ang paring Franciscanong dating kura ng bayan ng San Diego.
12. Padre Florentino - ang amain ni Isagani
13. Don Custodio - ang kilalá sa tawag na Buena Tinta
14. Padre Irene - ang kaanib ng mga kabataan sa pagtatatag ng Akademya ng Wikang Kastila
15. Juanito Pelaez - ang mag-aarál na kinagigiliwan ng mga propesor; nabibilang sa kilalang angkang may dugóng
Kastila
16. Macaraig/Makaraig - ang mayamang mag-aaral na masigasig na nakikipaglaban para sa pagtatatag ng Akademya
ng Wikang Kastila ngunit biglang nawala sa oras ng kagipitan.

17. Sandoval - ang kawaning Kastila na sang-ayon o panig sa ipinaglalaban ng mga mag-aaral
18. Donya Victorina - ang mapagpanggap na isang Europea ngunit isa namang Pilipina; tiyahin ni Paulita.

19. Paulita Gomez - kasintahan ni Isagani ngunit nagpakasal kay Juanito Pelaez.
20. Quiroga - isang mangangalakal na Intsik na nais magkaroon ng konsulado sa Pilipinas.

21. Juli - anak ni Kabesang Tales at katipan ni Basilio.

22. Hermana Bali - naghimok kay Juli upang humingi ng tulong kay Padre Camorra.

23. Hermana Penchang - ang mayaman at madasaling babae na pinaglilingkuran ni Juli.

24. Ginoong Leeds - ang misteryosong Amerikanong nagtatanghal sa perya.

25. Imuthis - ang mahiwagang ulo sa palabas ni Ginoong Leeds

26. Pepay - ang mananayaw na sinasabing matalik na kaibígan daw ni Don Custodio.

27. Camaroncocido - isang espanyol na ikinahihiya ng kanyang mga kalahi dahil sa kanyang panlabas na anyo.
28. Tiyo Kiko - matalik na kaibígan ni Camaroncocido.

29. Gertrude - mang-aawit sa palabas.

30. Paciano Gomez - kapatid ni Paulita.

31. Don Tiburcio - asawa ni Donya Victorina.