KALIGIRANG PANGKASAYSAYAN NG
Rizal habang sinusulat pa niya ang kanyang mga nobela.
EL FILIBUSTERISMO
Ang ikalawang nobela ni Dr. Jose Rizal na El
Filibusterismo, ang sikwel o karugtong ng Noli Me
Tangere, ay sinimulan niyang isulat sa kanyang
tinubuang Calamba noong Oktubre, 1887, sa kaparehong
taon kung kailan natapos ang manuskripto at
maipalimbag ang kanyang unang nobela. Makalipas ang
halos isang taon, 1888, nirebisa ni Dr. Rizal sa London
ang halos lahat ng naisulat na niya sa ikalawang nobela.
Gayunman, may mangilan-ilang sanggunian ang
nagsasabing nasimulan niyang isulat ito sa London
habang tinatapos pa niya ang pagsusulat ng Noli Me
Tangere. Kung pagbabatayan naman ang talambuhay ni
Dr. Rizal, tumataliwas ang pahayag na ito dahil hindi
man lamang nabanggit ang London sa mga bayan na
pinuntahan ni Dr. Rizal habang sinusulat pa niya ang
kanyang unang nobela. Ayon sa aklat na “Rizal’s Life,
Works, and Writings” ni G. Gregorio F. Zaide,
sinimulang isulat ni Dr. Rizal ang unang mga kabanata
ng Noli Me Tangere sa Madrid, Espanya noong 1884;
ipinagpatuloy niya ito sa Paris, Pransiya; maging sa
Wilhelmsfeld, Alemanya sa loob mismo ng mga buwang
Abril–Hunyo; at tinapos sa Berlin, Alemanya sa huling
mga buwan ng 1886 at ipinalimbag sa Berliner
Buchcdrukrei Action Gesselchaft noong Marso 29, 1887
sa halagang Php300 para sa 2,000 kopya. Samantala,
ipinagpatuloy naman niya ang pagsusulat ng El
Filibusterismo sa Paris, Madrid, at Biarritz, Pransiya.
Mapapansing iba-ibang lugar ang napuntahan ni Dr.
Para sa Noli Me Tangere, ang mga dahilan ay may
kinalaman sa kanyang pamamasyal sa iba’t ibang bansa
at sa kanyang propesyon. Samantala, mula sa Biarritz,
Pransiya kung saan niya tinapos ang pagsusulat ng
ikalawang nobela ay lumipat naman siya sa Ghent,
Belgium dahil sa dalawang bagay: (1) makaiwas kay
Suzanne Jacoby na kanyang sinisinta nang mga oras na
iyon, at (2) higit na mababa ang halaga ng palimbagan sa
nasabing lugar. Tanong: Bakit niya iniwasan si Suzanne
Jacoby sa mga sandaling iyon kung tunay niya itong
sinisinta? Sa kabila ng silakbo ng pagmamahal,
kinailangan niyang iwasan ang kanyang damdamin kay
Suzanne Jacoby alang-alang sa maalab niyang pag-ibig sa
Filipinas. Isinakripisyo ni Dr. Rizal ang kanyang
nararamdaman sa isang babae―ang kanyang personal na
pangangailangan―dahil higit na kailangan siya ng
kanyang mga kababayang patuloy na nagtitiis sa
panlalapastangan ng mga Espanyol. Dahil na rin sa
nagsilbing aral para sa kanya ang masaklap na mga
karanasan sa pagpalalathala ng Noli Me Tangere,
nanirahan siya sa masikip na kuwarto ng kanyang
kaibigang si Jose Alejandrino para lamang maipalimbag
ang kanyang El Filibusterismo sa F. Meyer-Van Loo
Press, No. 66 Viaanderen Street, Ghent, Belgium. Ayon sa
isa sa mga anekdota ni Jose Alejandrino para kay Dr.
Rizal, labis-labis ang pagtitipid na ginawa niya para
lamang maging matagumpay ang pagpapalimbag sa El
Filibusterismo. Ayon kay G. Alejandrino, sang-ayon sa
aklat muli na “Rizal’s Life, Works, and Writings” ni G.
Gregorio F. Zaide, ang tinutuluyan nilang apartment ay
may sariling canteen pero sa halip na kumain doon, dahil
sa mas mapapamahal sila, ay bumili na lamang si Rizal
ng isang latang biskuwit at ilang kape para sa mga
almusal nilang dalawa sa loob ng isang buwan. Ang
ginawa pa ni Dr. Rizal, hinati niya nang pantay para sa
kanilang dalawa ang mga biskuwit. Si G. Alejandrino,
dahil sa hindi nakasusunod sa kanyang rasyon o kung
ilang biskuwit lamang ang kanyang kailangang kainin sa
isang araw, ay halos maubos na ang kanyang mga
biskuwit sa loob lamang ng kalahating buwan.
Samantala, si Dr. Rizal ay nagawa mismong tipirin ang
sarili sa pagkain para lamang maipalimbag ang kanyang
nobela. Subalit sa hindi magandang palad, tulad sa mga
nangyari sa kanya habang ipinapalathala ang unang
nobela, muli na namang kinapos sa salapi si Dr. Rizal.
Naubos na ang perang nakuha mula sa pagsangla niya sa
kanyang mga alahas. [Hindi lamang malinaw kung may
kinita siya mula sa mga pinagbilhan ng kanyang unang
nobela.] Muli na naman siyang humingi ng tulong sa
kanyang mga kaibigan ngunit natalagan bago dumating
kaya noong 6 Agosto 1891 ay itinigil ang paglilimbag sa
nobela na noo’y nasa ika-112 na pahina na. Hindi
nagtagal, tulad muli sa mga nangyari habang
ipinapalimbag ang Noli Me Tangere, ay dumating ang
salaping kailangan ni Dr. Rizal mula sa isa sa kanyang
mga kaibigan na si Valentin Ventura na noo’y nasa Paris.
Sa tulong ng sugo ng Diyos, ang ikalawang nobela ni Dr.
Rizal ay natapos sa pagpapalimbag noong 18 Setyembre
1891.
Ang El Filibusterismo ay binigyan ng iba’t ibang saling-
pamagat. Sa wikang Ingles, ito ay isinalin bilang “The
Filibustering”. May salin din ito sa wikang Ingles na ang
pamagat ay “The Reign of Greed” na tinumbasan naman
sa wikang Tagalog ng “Ang Paghahari ng Kasakiman”.
Sa ibang aklat sa wikang Ingles, ito ay “The Subversive”
na ang salin naman sa wikang Filipino ay “Ang
Subersibo”. Anuman ang pamagat, ang salitang
filibusterismo ay nanggaling sa salitang Kastila na
“filibustero” na hiniram naman sa salitang Pranses na
“flibustier” na tumutukoy sa sumusunod na mga
kahulugan: pirata (pirate), isang taong mangingikil ng
buwis o pag-aari ng iba (plunderer), at isang taong may
kinalaman sa rebolusyon o pumupunta pa sa ibang
bayan para suportahan ang isang pag-aaklas (freebooter).
Ayon mismo kay Dr. Jose Rizal, na mababasa rin sa
ginawang introduksiyon ng kaibigan niyang si
Ferdinand Blumentritt para sa kanyang ikalawang
nobela, ang “filibustero” ay nangangahulugang
“mapanganib na taong (makabayan) mamamatay kahit
na anong oras”. Ito ang kontekstuwal na
pagpapakahulugan ng mga Espanyol at ilang Filipino
noon na nakaaalam ng salitang ito. Unang pagkakataon
na narinig ito ni Dr. Rizal ay noong binitay ang tatlong
paring martir dahil sa pagkakadawit sa Cavite Munity.
Labis-labis na pagkabalisa ang idinulot ng salitang ito sa
mga Filipino maging sa mga nakapag-aral dahil ito ay
parang parusang bigla na lang ipapataw ng mga
Espanyol sa kung sinumang Filipinong nais nilang
mamatay. Dahil dito, ipinagbawal mismo ni Francisco
Mercado, ama ni Dr. Rizal, ang pagbanggit ng
mapanganib na salitang ito, maging ng mga salitang
“Cavite” at “Burgos” (isa sa tatlong paring martir na
kaibigan ng kapatid ni Dr. Rizal na si Paciano), dahilan
para kakaunti lang ang nakaaalam ng salitang ito.
Labing-isang taong gulang pa lamang noon si Dr. Rizal
nang masaksihan niya ang kalunos-lunos na pagbitay sa
tatlong paring martir, ang GOMBURZA, na sina Mariano
Gomez de los Angeles, Jose Apolonio Burgos y Garcia, at
Jacinto Zamora y del Rosario. Marami ang nalungkot at
marami ang nagalit dahil pinatay ang tatlong paring
inosente na nadawit lamang sa Cavite Mutiny. Ang
Cavite Mutiny ay ang pag-aaklas noon sa Cavite ng
tinatayang 200 pinagsama-samang manggagawang
Filipino at lokal na mga sundalo dahil sa sapilitang
paggawa o polo y servicio at pagkakaltas ng buwis ng
mga Espanyol sa natatanggap nilang bayad. Gayunman,
ang pag-aaklas na ito ay hindi naging matagumpay dahil
lahat ng nagsipag-aklas ay hinuli, pinarusahan, at
pinatay. Sinuman ang sumubok na sumuporta at
tumulong sa pag-aaklas ay parehong kapalaran ang
sinasapit. Dahil sa maraming Espanyol lalong-lalo na ang
mga prayle ang galit at naiinggit sa GOMBURZA,
idinawit nila ang mga pangalan ng tatlong pari bilang
mga filibustero. Sila ay binitay sa pamamagitan ng garote
sa Bagumbayan (ngayon ay Luneta Park) noong 17
Pebrero 1872. Ang karumal-dumal na pangyayaring
iyon, kahit maraming taon na ang lumipas, ay kumintal
sa isipan at bumiyak sa puso ni Dr. Rizal kaya ang
GOMBURZA ang kanyang pinag-alayan ng pagsusulat
ng nobelang El Filibusterismo. Ano’t anuman, nang
isulat ni Dr. Rizal ang dedikasyon sa nobela ay
nagkaroon ng kaunting pagkakamali ang bayani. Sa
kanyang orihinal na sipi, naisulat niya na binitay ang
GOMBURZA noong 22 Pebrero 1872 at hindi 17 Pebrero
1872 na siyang talang pangkasaysayan. Maging sa
pagsasama ng edad ng tatlong paring martir ay
nagkaroon ng dalumat: si Mariano Gomez na namatay sa
edad na 72 ay nailahad ni Dr. Rizal ng 85 taong gulang; si
Jose Burgos, ayon sa bayani ay namatay sa edad na 30
pero ayon naman sa mga historyador ay 35 taong gulang;
at si Jacinto Zamora naman ay namatay sa edad na 36
pero ayon kay Dr. Rizal ay 35 taong gulang.
Tulad sa nabanggit sa unang bahagi ng tekstong ito:
nirebisa ni Dr. Rizal sa London ang halos lahat ng
naisulat na niya sa ikalawang nobela noong 1888. Ito ay
may kinalaman mismo sa kanyang naging mga
inspirasyon sa pagsusulat; ngunit naiiba sa mga
inspirasyon ng ibang manunulat―ang kanyang
masasakit na karanasan sa totoong buhay―dahilan para
maging mabigat ang mga emosyon at mga pangyayaring
mayroon sa El Filibusterismo. Ang mga ito ay ang mga
sumusunod: (1) ang pagmamalupit ng mga paring
Dominiko sa mga magsasaka ng Calamba at sa kanyang
pamilya―matutunghayan sa Kabanata 4; (2) ang
pagkamatay ng dalawang Filipino sa Madrid na sina
Felicisimo Gonzales at ang kaibigan niyang si Jose Maria
Panganiban; (3) ang away nilang dalawa ni [Heneral]
Antonio Luna dahil sa isang babae, si Nelly Bousted; (4)
ang tunggalian sa pagitan nila ni Marcelo H. del Pilar sa
pamumuno ng samahan ng mga Kastila at mga Filipino
sa Espanya―mababasa sa unang mga bahagi ng nobela
ukol sa pagpapatayo ng Akademya ng wikang Kastila; at
(5) ang pagpapakasal ng kanyang kasintahang si Leonor Wenceslao Retana (hindi siya kaibigan ni Dr. Rizal, sa
Rivera sa isang inhinyerong Ingles na si Henry C. katunayan ay isa siya sa mga Espanyol na bumatikos ng
Kipping―matutunghayan sa huling mga bahagi ng Noli Me Tangere at nakaaway mismo ng bayani pero
nobela, sa kabanata kung saan nagpakasal si Paulita nang mamatay si Dr. Rizal ay doon siya labis na
Gomez kay Juanito Pelaez. humanga rito at siya ang kauna-unahang gumawa ng
Tulad sa Noli Me Tangere, ang ilang tauhan sa nobelang talambuhay ni Dr. Jose Rizal), maging kay Dr. Jose Rizal,
ito ay hinango mismo ni Dr. Rizal sa tunay na buhay: (1) ang superyor ay ang Noli Me Tangere. Sang-ayon mismo
ang ginagalang na paring Filipino na si Padre Florentino kay Dr. Rizal, siya ay nakaramdam ng [grain of salt]
ay walang iba kundi si Padre Leoncio Lopez na malapit tampo (tabang) sa mga nagsabing mas nakaaangat ang
na kaibigang pari ni Dr. Rizal; si Isagani ay si Vicente kanyang ikalawang nobela. Sa kabila ng kanya-kanyang
Ilustre na isang makata; si Paulita Gomez ay si Leonor opinyon, dumating naman ang pinakamagandang
Rivera, ang malayong pinsan ni Dr. Rizal na naging reaksiyon mula sa isa sa mga kaibigan ng bayani―si
kasintahan niya, si Leonor Rivera din si Maria Clara sa Mariano Ponce― “It is, indeed, excellent. I can say
Noli Me Tangere, mapapansin na magkaiba ang mga nothing of your book, but this: it is really marvelous like
katangian nina Maria Clara at Paulita Gomez pero all the brilliant productions of your pen. It is a true twin
pareho lamang hinalaw sa iisang tao; si Simoun, ang of the Noli.”
pangunahing tauhan, ay walang iba kundi si Simon
Bolivar, ang tagapagpalaya ng Katimugang Amerika
mula sa pananakop ng Espanya; si Padre Salvi ay si
Padre Antonio Piernavieja; si Donya Victorina ay si
Donya Agustina Medel; at si Kapitan Tiago ay si Kapitan
Hilario Sunico.
Para sa inyo, alin nga ba ang superyor o mas nakaaangat:
ang Noli Me Tangere ba o ang El Filibusterismo? Sa
bagay na ito, nahati ang mga opinyon ng mga kaibigan ni
Dr. Jose Rizal. Para kina Ferdinand Blumentritt, Graciano
Lopez-Jaena, Dr. Rafael Palma (kapatid ni Jose Palma na
siyang nagsatitik ng “Lupang Hinirang”), at marami
pang iba, ang higit na nakaaangat ay ang El
Filibusterismo. Para naman kina Marcelo H. del Pilar,
Pang kahalatang Buod ng El Basilio at muling hinikayat ang binatang umanib sa binabalak
niyang paghihimagsik at mangulo sa isang pulutong na
Filibusterismo sapilitang magbubukas sa kumbento ng Sta. Clara upang
agawin si Maria Clara. Subali't hindi naibunsod ang ganitong
Ang Fili ay nagsisismula sa isang paglalakbay ng bapor sa
Gawain dahil sa si Maria Clara'y namatay na nang hapong
pagitan ng Maynila at Laguna. Kabilang sa mga pasahero ang
yaon.
mag-aalahas at nagbabalatkayong si Simoun na dili iba't si
Ibarra, ang makatang si Isagani, at si Basilio. Itong huli, na
Ang ga estudyante naman, upang mapapaglubag ang
ngayo'y binata na. Labintatlong taon na ang nakalipas mula
kanilang sama ng loob ukol sa kabiguang natamo sa
nang mamatay si Elias at si Sisa.
panukalang pagtatatag ng akademya ng Wikang Kastila, ay
nagdaos ng isang salu-salo sa Panciteria Macanista de Buen
Nakarating si Basilio sa San Diego at sa isang makasaysayang
Gusto. Sa mga talumpating binigkas habnag sila'y nagsisikain
pagkakataon ay nakatagpo ni Simoun sa pagdalaw niya sa
ay tahasang tinuligsa nila ang mga prayle. Ang pagtuligsang
pinagbaunan sa kanyang ina sa loob ng libingan ng mga
ito ay nalaman ng mga Prayle kaya ganito ang nangyari:
Ibarra. Nkilala niyang si Simoun ay si Ibarra na
Kinabukasan ay natagpuan na lamang sa mga pinto ng
nagbabalatkayo; at upang ang ganitong lihim ay huwag
unibersidad ang mga paskin na ang nilalaman ay mga
mabunyag, ay tinangka ni Simoun na patayi si Basilio.
pagbabala, pagtuligsa, at paghihimagsik. Ang pagdidikit ng
Datapwa't nakapaghunos-dli siya at sa halip ay hinikayat ang
mga pasking ito ay ibinintang sa mga kasapi ng kapisanan ng
binata na makiisa sa kanyang layuning maghiganti sa
mga estudyante. Dahil dito ay ipinadakip sila at naparamay si
Pamahalaang Kastila sa Pilipinas. Si Basilio ay tumanggi dahil
Basilio, bagay na ipinagdamdam nang malabis ni Juli na
sa ibig niyang matapos ang kanyang pag-aaral.
kanyang kasintahan.
Habang ang Kapitan Henereal ay nagliliwaliw sa Los Banos,
Sapagka't ang mga estudyanteng ito ay may mga kamag-anak
ang mga estudyanteng Pilipino ay naghain ng isang
na lumakad sa kanila upang mapawalang-sala, kaya't sila'y
kahilingan sa Kanyang Kamahalan upang magtatag ng isang
nakalaya, maliban kay Basilio na walang makapamagitan ng
Akademya ng Wikang Kastila. Ang kahilingang ito ay di
kanyang karukhaan at pagkamatay ni Kapitan Tiyago. Sa
napagtibay, ayon sa nais ng mga estudyante, sapagka't napag-
isang dako naman ay ipinamanhik ni Juli kay Pari Camorra na
alamang ang mamamanihala sa akademyang ito ay mga
tulungan siya upang mapalaya si Basilio nguni't sa halip na
prayle (samahan ng pananampalataya), samantalang ang mga
makatulong ang paring ito ay siya pang nagging dahilan ng
estudyante ay magiging tagapangilak lamang. Sa gayon, sila'y
pagkamatay ni Juli, gawa ng pagkalundag nito sa
di magkakaroon ng karapatang makapangyari sa anupamang
durungawan ng kumbento.
pamalakad ng nasabing akademya.
Upang maisagawa ni Simoun ang kanyang balak na
Samantalang nangyayari ito, si Simuon ay nakipagkita kay
paghihiganti, ay nakipagsama siya sa negosyo kay Don
Timoteo Pelaez, ang ama ni Juanito. Sa ganitong paraan ay
nagawa niyang maipagkasundo ang kasal nina Juanito at
Paulita Gomez. Ang magiging ninong sa kasal ay ang Kapitan
Heneral. Naanyayahan din niya upang dumalo sa piging na
idaraos upang ipagdiwang ang kasal, ang mga may matatas
na katungkulan sa Pamahalaan at mga litaw na tao sa lunsod.
Pagkaraan ng dalawang buwang pagkapiit ay nakalaya rin si
Basilio sa tulong ni Simoun. Kaagad siyang nagtungo kay
Simoun upang umanib sa paghihimagsik na nauumang.
Sinamantala ni Simoun ang ganitong pagkakataon upang
ipakita si binata ang bombing kanyang niyari. Ito ay isang
lampara na may hugis Granada at kasinalaki ng ulo ng tao.
Ang magarang ilawang ito ay siya niyang handog sa mga
ikakasal na sina Juanito at Paulita. Ipalalagay ni Simoun ang
lamparang ito sa gitna ng isang kiyoskong kakanan na
ipasasadya niya ang pagkakayari. Ang ilawan ay ay
magbibigay ng isang maningning na liwanag at pagkaraan ng
dalawampung minuto ay manlalabo. Kapag hinagad na itaas
ang mitsa upang paliwanagin, ay puputok ang isang
kapsulang fulminato de mercurio, ang Granada ay sasabog at
kasabay nito ay ang pagkawasak at pagkatugnaw ng
kiyoskong kakanan --- at walang sinumang maliligtas sa mga
naroroon. Sa isang dako naman, ay malakas na pagsabog ng
dinamita sa lampara ay siyang magiging hudyat upang
simulan ang paghihimagsik na pangungunahan ni Simoun.
Nagbabalik si Crisostomo Ibarra bilang si Simoun- isang
Amerikanong hilaw na mag-aalahas. Gamit ang kanyang
taglay na yaman at pagiging malapit sa Gobernador Heneral
ng Espanya, unti-unti niyang isinagawa ang kanyang
paghihiganti sa mga prayle kasabay ng kanyang pagbabalak
na itakas ang kanyang pinakamamahal na si Maria Clara mula
sa kumbento ng Sta. Clara.
Bilang kanyang paghahanda sa binabalak na pag-aalsa,
tahimik siyang kumuha ng mga tauhang kanyang magiging
kasangkapan. Ang isa sa mga ito ay si Kabesang Tales.
Ginamit ni Simoun ang pagiging marahas at palaban nito
upang himukin na ipaghiganti ang sariling pamilya. Di
nagtagal ay sumanib din ang kanyang amang si Tandang Selo
sa pagrerebelde bilang tanda ng kanyang galit sa mga Kastila
partikular sa mga prayle. Ang sumunod naman ay si Quiroga.
Siya ay isang negosyanteng Intsik na binigyang tulong-
pinansyal ni Simoun kapalit ang kanyang pagpahintulot na
ilagak ang mga baril na gagamitin sa binabalak na pag-aalsa sa
kanyang tahanan. Hindi nagtagal ay nahimok din ni Simoun si
Placido Penitente. Siya ay isang mag-aaral na nakipagtalo sa
kanyang guro dahilan sa baluktot nitong pamamalakad. Hindi
naging mahirap para kay Simoun na manghimok ng kakampi
sa dahilang tulad niya rin ang mga ito na napag-alab ang galit
sa kagagawan ng mga kastila. Naiiba sa kanila si Basilio. Sa
kabila ng kapaitan ng kahapon, pinili pa rin niyang mamuhay
ng walang bahid ng paghihiganti sa puso. Lubos niyang
pinagpapasalamat ang pagpapaaral sa kanya ni Kapitan
Tiyago at ang magandang buhay na kanyang tinatamasa
kasama ang kanyang kasintahan na si Huli kaya't wala na
siyang mahihiling pa. Ngunit naging mapaglaro sa kanya ang
tadhana. Dahil sa pagkakamali ng kanyang mga kamag-aral
,sila'y napagbintangang mga utak ng pagbabadya ng
paghihimagsik sa pamamalakad ng mga Kastila. Siya'y
nakulong at binawian ng lahat ng kasaganahan sa buhay.
Kasabay ng kanyang pagkakakulong ay ang misteryosong
pagkamatay ni Huli matapos makipagkita kay Padre Camorra
upang humingi ng tulong para sa kanyang paglaya. Tuluyan
naman siyang nagipit ng pumanaw si Kapitan Tiyago at nang
hindi siya nito pinamanahan ni isang kusing. Ang mga
paghihirap ng kahapon ay unti-unting bumabalik. Ito ang
naging dahilan upang sumama siya sa nanghihinang si
Simoun. Lubos ang pagkalumbay nito matapos na malaman
na pumanaw na ang kanyang pinakamamahal. Ngunit nang
magdesisyon si Basilio na makipagtulungan sa kanya, agad na
sumibol muli ang kanyang diwa ng paghihiganti. Dahil sa
mapagbigay na pagmamahal ni Isagani kay Paulita Gomez,
hindi naging matagumpay ang balak ni Simoun na pasabugin
ang tahanan ni Kapitan Tiyago na kung saan nagaganap ang
magarbong salu-salo ng pag-iisang dibdib ni Juanito Pelaez at
Paulita Gomez gamit ang isang mamahaling lampara. Bagkus,
ito pa ang nagsilbing patunay para kay Padre Salvi na siya at
si Crisostomo Ibarra ay iisa. Siya'y agad na ipinahanap upang
dakipin. Upang magtago siya'y pumunta kay Padre Florentino
sa pag-aakalang siya'y maiintindihan nito. Sinalungat ng pari
ang lahat ng kanyang paniniwala. Nang makatanggap si
Padre Florentino ng liham na nag-uutos na isuko si Simoun ay
agad na nabuo sa kanyang isipan na mas mabuti pang siya'y
magpatiwakal kaysa mapasakamay ng mga kastila. Namatay
siyang hindi yumuyukod sa relihiyon at pamamalakad ng
mga dayuhang nagpahirap sa kanya. Ang kanyang mga
kayamanan at labi ay pinaagos ni Padre Florentino sa dagat at
ito'y lumubog sa kalaliman. Ito'y mananatili sa pagkakasilid
hanggang ito'y matuklasan ng hinaharap.