KUJDESI SHENDETESOR

TRUPI I NJERIUT
Musculi dorsi-shtresa siprfaqsore 1.

M.trapezius

M.Latissimus
dorsi
M.pectoralis major

M. pectoralis
major
Qarkullimi i madh dhe i vogl i gjakut
(circulus sanguinus major et minor)
Arteriet dhe venat
Cor (zemra): pamja e jashtme; aspectus anterior
Pulmo et bronchi
Oesophagus: nga para dhe djathtas
Gaster: mukoza
HEPAR / MLIA: nga
prpara
HEPAR / MLIA: nga posht
PANCREAS
Facies diaphragmatica
Pamja e jashtme
Ndrtimi makroskopik
 Organum visus (oculus) - Organi i t parit
(syri)

1. Bulbus oculi (kokrdhoku i syrit)

2. Organa oculi accessoria (organet akcesore t syrit)
3. N.opticus (nervi i t parit)
 Vmesat e kokrdhokut t syrit

Tunica fibrosa
Tunica vasculosa
Tunica interna
Auricula-pamja e jashtme
Auris externa; meatus acusticus
externus
Ndarja e sistemit nervor qendror
Diencephalon (prerje mediosagjitale)
Cerebellum (shikuar nga lart dhe prapa)
Cerebellum (shikuar nga prpara)
TRURI I MADH (SHIKUAR NGA LART)
TRURI I MADH (SHIKUAR NGA POSHT)
 FAKULTETI I EDUKIMIT -
KUJDESI SHNDETSOR
shndeti dhe rndsia e tij,
historiku i shkurt i kujdesit shndetsor
higjiens),
rndsia e arsimimit dhe edukimit
shndetsor,
shkolla-vendi pr arsimim dhe edukim
shndetsor.
 II. HIGJIENA SHKOLLORE
OBJEKTI DHE QLLIMI I KUJDESIT (EDUKATS)
SHNDTSORE
FAKTORT Q NDIKOJN N SHNDETIN E
NXNSVE
faktort kimik,
faktort fizik
faktort biologjik
faktort jetrogjen dhe psikologjik
faktort shoqror
METODAT Q I PRDOR HIGJIENA
LIDHJA ME SHKENCAT TJERA
OBJEKTI I STUDIMIT T HIGJIENS SHKOLLORE
I. SHNDETI DHE RNDSIA E TIJ

Sipas OBSH-es:
SHENDETI ESHTE MIREQENIE E
PLOTE FIZIKE, PSIKIKE DHE SOCIALE
QE NUK KA TE BEJE VETEM ME
MUNGESEN E SEMUNDJES OSE
INVALIDITETIT
 Faktoret qe ndikojne ne shendetin e
njeriut:
ushqimi,
puna
pushimi
banimi
Veshmbathja.
 Kujdesi shndetsor (higjiena) ka pr qllim
t udhzoi si t ruhet, prforcohet dhe
avancohet shndeti, si dhe
T zbuloi dhe t pengoi smundjet ngjitse
T ket parasysh arsimimin shndetsor
(sidomos t fmijve dhe nxnsve t
shkolls si dhe
ta studijoi jetn e njeriut prej lindjes deri n
vdekje
 Higjiena studion faktort dhe kushtet e
mjedisit t jashtm dhe ndikimin e tyre n
shndetin e njeriut (prcakton normativat
q duhet ndrmarr pr forcimin e ndikimit
pozitiv t tyre dhe zvoglimin e ndikimit
negativ t tyre n njeriun).
1.2. HISTORIKU I EDUKATES SHENDETESORE
(HIGJIENES)

Egjipti, India,Kina ( n kuadr t

ruajtjes s shndetit;
varrimi i kufomave,
mbajtja e pastr e trupit,
veimi dhe djegja e rrobave t t smurve
infektiv etj.
Greqia e vjeter (lind mendimi higjienik)
Hipokrati
 Perandoria Romake (ndertimi i ujesjellesve,
qyteteve, kanalizimi i ujrave te zeza, kontrolli i
prodhimeve ushqimore etj.)
Kalifatet arabe
Avicena (980-1037)
Bernardino Ramazini (1633-1714 me librin mbi
Semundjet e zatcinjeve) pershkrimi i
semundjeve profesionale
Lui Pasteri, Robert Kohu etj.
 1.3. ARSIMIMI DHE EDUKIMI SHENDETESOR

ARSIMI perhapja e njohurive per ruajtjene

dhe perparimin e shendetit, te behet pjese e
kultures se pergjithshme,
EDUKIMI pranimi dhe zbatimi i njohurive
per krijimin e shprehive higjienike ne jeten e
perditshme, e qe mvaret nga faktoret shoqeror,
ekonomik,kulturor etj.Cdo anetar i shoqerise
duhet te njihet me parimet e higjienes
personale, higjienes se punes, vendbanimit,
ujit, ushqimit etj.
 Njohurite shendetesore dhe shprehite e
para duhet te zbatohen ne jeten e
perditshme dhe te fillojne qe nga
femijeria ne familje dhe pastaj te
vazhdojne shkolle dhe institucionet
tjera.
 1.4. SHKOLLA, VENDI PER ARSIMIM
SHENDETESOR DHE EDUKIM SHENDETESOR

SHKOLLA (nga 7-18 vjet)

Detyrat e do mesusesi eshte qe vete te
sherbej si shembull personal per
nxenesit; si dhe t i mesojne per jeten
dhe punen ne shkolle.
 II. HIGJIENA SHKOLLORE
objektivi dhe qllimet e edukates
shndetsore (higjienes ne shkolle)
faktoret qe ndikojne ne shendetin e
nxenesve
metodat qe perdore higjiena
lidhje me shkencat tjera
objekti i higjienes shkollore
 2.1. OBJEKTI DHE QELLIMET E EDUKATES
SHENDETESORE (HIGJIENES) NE SHKOLLE.

Studimi i :
ndikimit te kushteve te mjedisit te jashtem
ne organizem,
parandalimin e perhapjes se semundjes,
mbrojtjen,forcimin dhe zhvillimin e shendetit
te femijeve,adoleshenteve dhe te rinjeve
permiresimin e kushteve te jetes dhe punes
dhe te ambientit te individit dhe kolektivit
synon ne shtimin e kohezgjatjes se jetes
2.2. FAKTORET QE NDIKOJNE NE SHENDETIN
E NXENESVE

faktoret kimik
(perbrsit kimik t ujit, ajrit, tokes,
prodhimeve ushqimore etj, psh:
mungesa e jodit shkakton strumn
(gushn) etj.
Pamjaftueshmria e O2
rritja e gazrave toksike n ajr (CO, Cl2)
 faktoret fizik :
temperatura
Lagshtia e ajrit,
Lvizja e ajrit,
shtypja barometrike,
rrezatimi jonizues,
rrezatimi diellor.
 faktoret biologjik:
bakteriet,
viruset,
parazitet,
kepurdhat.
 faktoret jetrogjene ose psikologjike
fjala si shkaktare e ndjenjes se veante
qe qon ne demtim per bindje te pranise se
ndonje patologjie.
 faktoret shoqerore (qe kane te bejne me
rendin shoqeror dhe ekonomik)
karakteri i punes,
maredhenjet ne prodhim,
ushqimi,
menyra e jetese,
sherbimi shendetesor,
 Zbulimi i faktorve objektiv dhe arrijtja e
objektivave higjienike arrihet prmes:
Studimit t faktorve t mjedisit t jashtm dhe
veprimit t tyre n organizmin e njeriut.
Prpunimit t normave higjienike dhe masave
konkrete q duhet marr pr menjanimin e t gjith
faktorve negativ t ambientit.
Aplikimi i masave praktike n jet.
Zbatimi n praktik i perfundimeve q dalin nga
studimet higjienike quhet SANITARI.
 Realizimit t prfundimeve shkencore t
higjiens i kontribuojn si kolektivi poashtu
edhe individi si:
njohja dhe zbatimi i rregullave personale,
kuptimi dhe zbatimi i disciplins sanitare,
propagandimi i higjiens n masat e gjra
t popullats,
propagandimi i rrugve t prhapjes s
smundjeve dhe mbrojtja nga ato, etj.
 Kushtet shoqrore e ekonomike t
prgjithshme:
kushtet e puns
kushtet e jets
kushtet e ushqimit
kushtet e edukimit dhe t msimit
 Faktoret
fizik
kimik
psikologjik
biologjik
social
sh n d e t i n e njeriut
 2.3.METODAT QE I PERDORE HIGJIENA

metodat e ekzaminimit:
metoda e ekzaminimit kimik,
metoda e ekzaminimit mikrobiologjike
metoda e ekzaminimit fiziologjik
metoda e ekzaminimit statistikor
(morbiditeti, apsentizmi etj)
 metoda e vrojtimit sanitar shndetsor:
vrojtimi i qendrave t banimit,
- t puns
- t objekteve
ushqimore
- t vendburimeve
t ujit etj.
 Metodat e ekspertizes (si objekt; uji, ajri, toka, produktet
ushqimore dhe faktort tjer t mjedisit q jan ne
kontakt me njeriun)
Per kt qllim prdoren:
metodat fiziologjike
klinike,
eksperimentale (me kafsh)
laboratorike
t kombinuar etj.
(psh. perveq studimit t ajrit,temperatures,lagshtis
studion edhe prbrjen kimike t ajrit; lndt helmuese
n ajr, uj[, produkte ushqimore etj.).
 2.4. LIDHJA ME SHKENCAT TJERA
(BIOLOGJIKE, MJEKESORE DHE PATOLOGJIKE);
ANATOMINE
- FIZIOLOGJINE E NJERIUT,
- HIGJIENEN E PERGJITHSHME DHE ATE SOCIALE,
- E PUNES
- HIGJIENEN KOMUNALE,
- E USHQIMIT,
- TOKSIKOLOGJINE,
- PEIATRINE,
- MIKROBIOLOGJINE ETJ.
 Pastaj edhe me:
kimine,
fiziken,
klimatologjine,
disciplinat klinike.
Epidemiologjine
 Me shkencat pedagogjike:
pedagogjine,
metodiken e dhenjes se mesimit,
pedagogjine parashkollore,
pedagogjine speciale dhe psikologjine
me shkencat teknike;
arqitekturen dhe
tekniken sanitare
 2.5. OBJEKTI I STUDIMIT TE HIGJIENES
SHKOLLORE

Shndetin e fmijve dhe t nxnsve;

ndikimin e kushteve t jashtme mjedisore
natyrore dhe artificiale t fmijve
Procesin e puns
T edukimit
Qshtjet e mbrojtjes s shndetit t
fmijve gjat gjith kohs s rritjes (21-
23 vjeare).
 HIGJIENA SHKOLLORE PRBHET NGA
4 SEKTOR KRYESOR:

higjiena e fmijve parashkollor,

higjiena e fmijve dhe adoleshentve
higjiena e t rinjve dhe t rejave n
shkollat e larta
higjiena e fmijve dhe adoleshentve me
t meta n zhvillim (vrbr,shurdhr,
shkolla t posaqme etj.)
 HIGJIENA SHKOLLORE I STUDION EDHE
KETO PROBLEME :

Zhvillimin e organizmit t fmiut

Ndikimin e faktorve natyror t mjedisit n
shndetin e fmiut
Parimet higjienike t ndrtimit t shkolls dhe
institucioneve tjera (qerdhet,kopshtet) etj
Higjienn e paisjes s shkolls dhe
institucioneve,
Higjienn e procesit pedagogjik
Higjienn e puns jashtshkollore
 Higjienn e ushqimit t fmijve,
Profilaksn e smundjeve infektive,
Informimin dhe edukimin higjienik dhe arsimimin
shndetsor t fmijve dhe adoleshentve,
Shrbimin mjeksor t fmijve dhe
adoleshentve dhe propagimin,
Bazohet edhe n t dhnat fiziologjike si e lidhur
ngusht edhe me pedagogjin (kshtu ajo
paraqitet si shkenc mjeko-pedagogjike).
 III .
RRITJA DHE ZHVILLIMI I NXNSVE
3.1. Rritja dhe zhvillimi fizik i nxnsve,
3.2. Faktort q ndikojn n rritje dhe
zhvillim,
3.3. Periudhat e rritjes dhe zhvillimit
 3.1. Rritja dhe zhvillimi fizik i nxnsve

Auksologjia studion rritjen dhe zhvillimin e

fmijve n baz t t dhnave krahasuese
biometrike t cilat nxirren me an t:
Metods prgjithsuese dhe
Metods individualizuese
Rritja paraqet shtimin e dimenzioneve t
indeve (shumimi i qelizave)
Zhvillimi paraqet diferencimin morfologjik
dhe funksional t qelizave dhe organeve,
 Rritja
Rritja paraqet rritjen e nj mase t caktuar.
do rritje mund t jet pozitive dhe
negative. Rritja sht proces i ndryshimit
t mass trupore t studiuar dhe sht
shprehje e dallimeve sasiore ndrmjet
rritjes pozitive dhe negative (lartsia
trupore n t njjtn datlindje pr pes
vite).
 Rritja paraqitet si rezultant e veprimit t
gjith faktorve t sintezs (ndrtimit) dhe
shkatrrimit (zbrthimit) n qeliz dhe
organizm.
Rritja realizohet dhe matet me ndryshimet
sasiore: t qelizave (rritja e madhsis
dhe numrit t tyre) dhe mass
ndrqelizore.

 Zhvillimi n kuptimin biologjik sht proces

i gjithmbarshm somatik
(anatomomorfologjik), funksional dhe
reproduktiv i formimit t do individue prej
fekondimit e deri te pjekuria e plot
seksuale.
 Zhvillimi vazhdon deri n pjekurin e
organizmit, sht proces i pandrprer
gjat tr jets dhe i ndrlikuar n t cilin
lidhen mes veti tri procese:
Zmadhimi i prmasave dhe mass trupore,
Diferencimi i indeve dhe organeve,
Procesi i formimit.
Kto tri procese zhvillohen nn ndikimin e
vecorive t ambientit t jashtm dhe t
brendshm dhe sistemit neuroendokrin.
 Rritja dhe zhvillimi nuk jan njsoj n t
gjitha pjest e organizmit t fmijve
sepse disa organe dhe sisteme rriten m
shpejt.
N vitin e par t jets rritje intenzive
kan: organet e frymmarrjes dhe t
tretjes, muskujt, zemra, ent e gjakut dhe
sasia e gjakut.
 Sipas Scammon-it dallohen disa
tipe t rritjes
Tipi i prgjithshm i rritjes s organizmit n
trsi,
Tipi neural prfshin masn e trurit dhe t
aparatit t parit,
Tipi limfoid prfshin: gjndrat limfatike,
shpretkn, timusin dhe bajamat t cilat
zhvillohen gjat fmijris dhe arrijn
maximumin n moshn 10-12 vjecare.
Tipi gjenital prfshin zhvillimin e organeve
gjinore mashkullore dhe femrore.
 3.2. Faktort q ndikojn n rritje dhe
zhvillim

3.2.1. Faktort ekzogjen ose t jashtm,

3.2.2. Faktort endogjen ose t
brendshm,
3.2.3. Faktort gjenetik,
3.2.4. Faktort nervor,
3.2.5. Faktort patologjik.
 Faktort e jashtm (ekzogjen)

Ushqimi luan rol t rndsishm n rritje

dhe zhvillim t fmijve, ai duhet t jet i
mjaftueshm n sasi dhe cilsi.
Kushtet e jetess, higjiena e pgjithshme
(parandalimi i smundjeve), aktiviteti fizik.
Kushtet socio-ekonomike, fmijt me
kushte t mira socio-ekonomike rriten m
shpejt dhe n periudh t caktuar jan
edhe m t pjekur.
 Klima dhe stina, rritja n gjatsi sht m e
madhe n stinn e pranvers dhe n fillim t
vers, m e pakt n stinn e vjeshts. Pesha
rritet n fund t vers, n vjesht dhe n fillim t
dimrit, ndrsa m pak n pranver.
Antibiotikt dhe medaikamentt, disa antibiotik
ndikojn n rritje (tetraciklina, oksitetraciklina,
klortetraciklina, bacitracina etj.).
Faktort e brendshm (endogjen)
Gjndrat endokrine kan ndikim t madh
n rritje dhe zhvillim t njeriut.
N qendr sht hipofiza e cila tajon
hormonin somatotropin (STH) i cili
vepron mbi gjndrat tjera.
STH frenon sintezn e lipideve, e ul
shfrytzimin e karbohidrateve, e rrit
sintezn e proteinave dhe ARN-s.
STH nevojitet pas vitit t dyt.
 Gjndrat endokrine t njeriut
Hipofiza,
Gjndra tiroide,
Gjndrat paratiroide,
Gjndrat e organeve t tretjes,
Trmishza (pancreas),
Gjndrat mbiveshkore,
Vezoret (ovariumet),
Farort (testiset)
 Androgjenet
Ndikojn n rritjen e eshtrave dhe muskujve
dhe ate veanrisht pas moshs pubertale dhe
prebubertale si ngacmues i somatotropins dhe
pjekuris dhe mbylljes s krcs epifizare.
Endrogjenet kan veprim m t kufizuar se
androgjenet.
Hormonet e tiroides (tiroksina dhe
trijodtironina) ndihmojn n diferencimin e
skeletit, shfaqjen e pikave t osifikimit, rritjen e
dhmbve dhe i nxisin proceset e metabolizmit.
 Hormonet e tiroides veprojn n vitet e
para t jets si ngacmues t rritjes, kurse
STH vepron n vitin e tret dhe t katrt.
Sasia e teprt e STH shpjerr n
gjigantizm, ndrsa mungesa shpjerr n
nanizm.
 Faktort gjenetik
Rndsia e faktorve gjenetik dihet por
n ta ndikojn faktort ekzogjen dhe
endogjen.
 Faktort nervor
Me ndihmn e boshtit hipotalamo hipofizar
(qendra rregulluese neuro-humorale)
faktort nervor marrin pjes n
rregullimin e rritjes dhe zhvillimit.
 Faktort patologjik
Mund t ndikojn gjat jets intrauterine
dhe pas lindjes.
Studimi i rritjes s organizmit bhet me
matje antropometrike, forms dhe
koleracioni i prmasave t pjesve t
ndryshme t org.
I porsalinduri: koka e madhe, trungu i gjat
dhe gjymtyrt e shkurtra.
 Prmasat e koks:
I porsalinduri 1|4 e gjatsis s trupit,
Fmiu 2 vjec 1|5 e gjatsiss s trupit,
Femra 6 vjecare 1|6 e gjatsiss s trupit,
Fmiu 12 vjec 1|7 e gjatsiss s trupit,
I rrituri 1|8 e gjatsiss s trupit.
Me rritjen, zmadhimi i prmasave t koks
ngadalsohet. Gjymtyrt rriten m shpejt.
 3.3. Periudhat e rritjes dhe zhvillimit

Periudha intra-uterine
Periudha e te porsalindurit
Periudha e foshnjerise
Periudha e femijes se vogel
Periudha e moshes parashkollore
Periudha e moshes shkollore
Periudha e hershme shkollore
Periudha e adoleshences
Vleresimi i rritjes dhe zhvillimit fizik
3. ZHVILLIMI PSIKIK I NXENESVE

3.1. Potenciali natyror-biologjik i femijeve

3.2. Energjia e rritjes dhe e zhvillimit
3.3. Mjedisi si faktor ndikues ne zhvillim
3.4. Zhvillimi emocional dhe social i femijeve
dhe te rinjeve ne moshen shkollore
3.5. Zhvillimi intelektual
 2. PERIUDHAT E RRITJES DHE ZHVILLIMIT

(prfshin periudhn e jets 18-20 vite)

Gjat vlersimit t zhvillimit t njeriut
prdoret skema e anglezit Nelson, sipas s cils
dallohen kto faza:
periudha intrauterine
e t porsalindurit
e moshs s gjirit
parashkollore
e hershme dhe e mesme shkollore
e adoleshences
 Periudha e zhvillimit intra-uterin

Zgjat rreth 40 jav, 9 muaj kalendarik

apo 10 muaj lunar. Prfshin:
- fazn e zhvillimit embrional
(embrioni) dhe
- placentar
(fetusi)
 Periudha prenatale e
ontogjenezs
Zhvillimi prenatal ose brendauterin mesatarisht
zgjat rreth 10 periudha lunare ose 40 jav, 280
dit. Prcjellja e rrjedhs kohore t ngjarjes
gjat ksaj periudhe rndom fillon nga t dhnat
mbi vjetrsin postmenstruale e cila llogaritet
pas dits s par t menstruacionit t fundit para
fekondimit.
Kjo periudh e ontogjenezs ka tri faza: fazn
germinale, embrionale dhe fetale.
 Faza germinale (zigots) karakterizohet me rritje
t shpejtuar t numrit t qelizave dhe rritja jo e
dukshme e mass s prgjithshme.
Gjat ors s par pas fekondimit kryhet ndarja
e par e zigots n dy qeliza gadi identike.
Ndarja e dyt kryhet n fund t dits s dyt,
kurse diten e katrt organizmi i ri posedon 60-70
qeliza.
Deri n fund t javs s par kryhet grupimi i
qelizave t zigots n trsi t ardhshme
funksionale dhe fryti n stadin e blastuls
implantohet n murin e mitrs (nidacioni).
 Shtat javt e ardhshme e prfshijn
fazn embrionale t zhvillimit dhe rritjes e
cila zgjat deri te paraqitja e shenjave t
dukshme t regjionalizimit dhe
organogjenezs, deri te ajo shkall kur
procesi i diferencimit dhe i morfogjenezs
vjen deri te dallimi i qart i regjioneve
kryesore trupore dhe organeve.
 Kjo faz e zhvillimit rndom kryhet n fund
t javs s tet pas menstruacionit.
Pr kt fillimi i muajit t tret t
shtatznsis n praktik mirret edhe si
fillim i fazs fetale t jets prenatale, e cila
zgjat deri n lindje.
 Studimin e rritjes, fertilizimin (fekondimin)
nuk mund ta shiqojm si nj bashkim i
thjesht fizik (koncepcioni) t qelizs ve
dhe spermatozoidit, por si pasoj dhe fillim
t ndrveprimit t ndrlikuar biokimiko-
fiziologjik t qelizave seksuale t
bashkuara.
 Me bashkimin e potencialeve gjenetike
dhe metabolike t tyre n citoplazmn e
qelizs ve formohet pronukleusi i zigots,
e cila paraqet lindjen e jets s re dhe
aktin fillestar t zhvillimit t individues.
 S shpejti pas fekondimit fillon shumimi
intensiv (replikimi, autoreprodukimi) i
molekulave t ADN-s dhe biosinteza e
proteineve ndrtuese, dhe pastaj
shumfishimi i shpejtuar i numrit t
qelizave dhe rritja intensive prenatale.
Kjo periudh e ontogjenezs paraqet t
gjitha karakteristikat e rndsishme t
rritjes eksponenciale konstante.
 Shpejtsia e rritjes longitudinale t
embrionit sht relativisht e vogl, pastaj
pason faza e rritjes s shpejtuar t fetusit
me kulminacionin e shpejtsis relative
rreth muajit t katrt.
Pas ksaj, rritja mesatare mujore
longitudinale e fetusit mjaft shpejt bie, gj
e cila vazhdon edhe n jetn postnatale
deri n pubertet (adoleshenc).
 Shpejtsia e rritjes s mass (peshs
trupore) t embrionit dhe fetusit n realitet
e prcjell tempon e rritjes s gjatsis s
tyre, duke prjashtuar periudhn nga java
e 36-40, n t ciln gradualisht bie.
 Pasi q kjo, n rend t par, sht shkak i
prkufizimit t mundsive fizike t mitrs,
kjo ramje e rritjes relative t mass te
binjakt paraqet dika m hert, ather
kur shuma e mass s tyre e arrin vlern
normale t nj fetusi prej 36 javsh.
 Kjo form e kufizimit t shpejtsis s rritjes
mundson q nna me konstitucion relativisht t
vogl mundet pa penges t lind pasardhsin e
madh.
Intensiteti i ndarjes qelizore gradualisht bie gjat
zhvillimit prenatal, kshtu q rritja e disa indeve
n pjesn prfundimtare t jets fetale
realizohet kryesisht me rritjen e volumit t
qelizave ekzistuese dhe t mass ndrqelizore.
 N nervat dhe muskujt pas muajit t
gjasht t periudhs prenatale gadi edhe
nuk ka qeliza n ndarje (mitoz).
 Lidhja me mjedisin e jashtm bhet nprmjet
organizmit t nns., pr cka rndsi t vecant ka
mbrojtja e shndetit t gruas, pasi q ky zhvillim varet
shum nga gjendja shndetsore e organizmit t nns.
- (paraqitja e skems s fekondimit)
- (paraqitja e ndarjes s qelizs vez pas fekondimit dhe
formimi i embrionit)
- (paraqitja e qelizave seksuale t njeriut;
A-spermatozoidit i cili e bart sekskromozomin X
(genomi 22 + X)
B-spermatozoidi i cili e bart sekskromozomin Y (genomi
22+Y)
C- Qeliza vez e cila cdoher e bart vetm
sekskromozomin X
 Percaktimi i polit (gjinise)
Qelizat trupore (somatike) te njeriu permbajne nr.diploid
te kromozomeve (46), prej te cilave 44 autozome dhe 2
sekskromozome.
Te femrat jane kromozomet XX
ndersa te mashkulli kromozomet XY
Qelizat seksuale (gametet) formohen me ndarjen
reduksionale mejoza, dhe permbajne 22 autozome dhe
nje sekskromozom.
Qeliza veze, gjithmone permbane nje kromozom X
Spermatozoidi permban nje X dhe nje Y kromozom.
Gjinia percaktohet (mvaret) nga cili spermatozoid
pllenohet qeliza
 Periudha e t porsalindurit

Prfshin periudhen prej lindjes e deri n javn e katrt;

periudha e kontaktit t drejtprdrejt t fmiut me
ambientin e jashtm
Fmiu kryen pr her t par funksionet jetsore:
frymmarrjen
tretjen
qarkullimin e gjakut,
fillojn t funksionojn analizatoret dhe t zhvillohen
reflekset e para t kushtzuara
(t paraqitet skema e zhvillimit t frytit)
 Momenti i lindjes e ndan periudhn
prenatale dhe posnatale n jetn e do
organizmi.
Ather, i porsalinduri te njeriu
mesatarisht peshon rreth 3500 g dhe
sht i gjat rreth 50 cm, duke realizuar
kshtu n zhvillimin prenatal rritjen
mesatare ditore rreth 12.5 g prkatsisht
0.18 cm.
 Mesatarisht rritja totale e gjatsis s
zigots (1/93 cm) sht rreth 5000 her,
kurse masa fillestare e zigotit (1/1.7 00
000) rritet rreth 6 000 000 her; rritja ditore
e ktyre masave sht rreth 0.18 cm dhe
12.5 g.
 Periudha e foshnjris

Zgjat prej lindjes deri n muajin e 11-t

Karakterizohet me:
rritjen intensive t trupit
rritjen e metabolizmit dhe
shtimin e gjndrave me sekretim t brendshem
zhvillohet edhe SNQ (truri arrin 2/3 e peshs s
tij, bhet zhvillimi i shpejt i analizatorve dhe
gradualisht forcohet qndrueshmria e organizmit
ndaj mjedisit te jashtem).
 Periudha e fmijs s vogl

Zgjate prej muajit 12 deri 23-t, sht

koha e qerdhes, intenziteti i rritjes
zvoglohet,
fmiu kryen disa veprime;
thot 4-5 fjal
njeh kuptimin e shum fjalve
gjallrohet mimika e fytyrs (dhe tregon
qart ndjenjn e friks, gzimit,hidhrimit
etj.)
 Qndrimi dhe ecja jan t pasigurta
(sepse eshtrat ende nuk jan forcuar dhe
as nuk jan zhvilluar sa duhet muskujt)
termorregullimi nuk sht rregulluar (prandaj
fmijet jan t ndijshm ndaj ndryshimeve t
temperaturave)
(t paraqitet fig.8. zhvillimi motorik te
fmija)
 Muaji 2-3 - rrotullohet
muaji 4 - mbshtet disi n kmbt e veta
muaji 5 - qndron ulur pa mbshtetje
muaji 6 - rri n kmb duke u mbajtur n
orendit
muaji 9 - ecn duke u mbajtur n
orendit
muaji 11 - rri n kmb vet
muaji 12 - ecn vetm
 Periudha e moshs parashkollore
(prej 2-5 vjet)

Karakterizohet me:
zhvillim t mtejshm morfologjik dhe funksional t
SNQ
Merr zhvillim t madh sistemi sinjalizues II,
rritet fuqia muskulare,
Shkathtsia dhe prpikria n lvizje
rritet interesi i fmis pr dukurit q e rrethojn
 Ka rndsi pr zhvillimin e:
shndetit
aftsive punuese dhe shprehive,
zhvillimi fizik
formohen intenzivisht;
prirjet
aftsit e ndryshme
dhe tiparet themelore t karakterit
 zhvillohen elemente t aktivitetit intelektual
tani fmiu zoteron; t folurit, ecjen.
Vrapimin dhe ngjitjen, bn lvizje t
kordinuara (pr t gjitha kto rndsi t
madhe ka edukatori n drjetim t
funksioneve intelektuale)
 Periudha e moshes shkollore
(prej moshes 6-7 deri 18-19 vjet)
Pr nga veorit psiqike dhe fiziologjike
kjo periudh prbhet prej dy
nnperiudhave:
periudha e hershme:
(pr vajzat 6-9 vjet, pr djemt 6-12 vjet)
periudha e adoleshencs:
(pr vajzat 11-13 vjet, pr djemt 18-19
vjet)
 Periudha shkollore shpesh her ndahet
n tri faza:
mosha e hershme shkollore 7-10 vjeare
mosha e mesme shkollore 11-14
mosha e vjetr shkollore 15-18
 Periudha e hershme shkollore ( 7 10
vite )
Fillon kur fmiu shkon n shkoll;
shkolla paraqet mjedis t ri pr fmijt t
cilit i duhen prshtatur
vazhdon rritja dhe zhvillimi,
sht koha kur fmiu duhet t mendoi, t
jap prfundime dhe t zhvilloi ndjenja pr
t mirn ose t keqen,
 dhe rndsi t posaqme pr kt mosh ka
ushqimi i fmijve
rritja sht e ngadalsuar, edhe skeleti ashtror
ende i paformuar me indin ashtror, ka rndsi
zhvillimi i shtylles kurrizore,
duhet t planifiokohen aktivitet e tyre fizike me
kujdes
dallime t dukshme sipas gjinive nuk ka.
(te paraqitet Fig.9)
 Periudha e adoleshences ( zgjate 8-10 vite)
sht periudh kalimtare midis fmijris dhe
njeriut t rritur dhe karakterizohet me ndryshime
t mdha fiziologjike dhe psikike.
Prfshin dy nnperiudha:
a) periudha e pubertetit (moshen 13-14 vjec)
shtohet roli i kors s trurit
rritet roli i hormoneve seksuale
proceset e ekscitimit mbizotrojn ndaj atyre t
frenimit
 b) periudha pas pubertetit (15-20 vje pr
djem; 15-18 pr vajza)
pra karakterizohet me:
perfundimin e zhvillimit funksional t shum
organeve
shtohet roli i kors s trurit
rritet roli i hormoneve seksuale
Mbizotrojn proceset e ekscitimit ndaj atyre t
inhibimit-frenimit.

 b) periudha pas pubertetit (15-20 vje

pr djem, 15-18 vje pr vajza)
Karakterizohet nga:
pjekuria e mjaftueshme funksionale
ka shtim t peshs dhe
atrofizim t gjendrs s timusit
 VLERESIMI I RRITJES DHE ZHVILLIMIT FIZIK

Treguesit e jashtem pr vlersimin e

rritjes dhe zhvillimit t organizmit jan:
Gjatsia
perimetri i kraherorit
pesha
 Gjatesia
Rritja e organizmit nuk bhet gjithmon
njjt, pas nj periudhe intenzive t rritjes
vjen nj periudh frenimi dhe pastaj prap
nj rritje m e madhe.
Vlersimi pra bhet me t dhnat
antropometrike.
 Intenziteti m i madh i rritjes-viti i par i jets-
(i porsalinduri ka gjatsi mesatare 49-57 cm),
N fund t vitit t par 75cm.
N vitin e dyt (ngadalsohet ritmi i rritjes)
shton vetm 10 cm.
deri n moshn 6-7 vjecare ritmi i rritjes ulet
mjaft
ky ngadalsim zgjat deri n moshen e
pubertetit pjekuris seksuale:
pr vajzat nga mosha 11-12 vjet
pr djemt 13- 15 vjet
 N kohn e pubertetit pr do vit shtesa
n gjatsi sht 8 cm
(n moshen 15 vjeare djemt i arrijn
vajzat, pastaj i kalojn)
Periudha e rritjes mbaron pr vajzat n
moshen 18 vjeare , kurse pr djemt n
moshen 20 vjeare .
 Ndrsa pr individ t veant periudha e
rritjes mbaron pr
Vajzat n 21-22 vjet
Djemt n 23-25 vjet
rritja me intenzive gjat vitit sht n
stinn e pranvers (mars-gusht) pr
shkak t nnshtrimit t nj rrezatimi me t
madh diellor.
 Matja bhet me antropometer (i gjat
2 m, i ndar n cm), matja bhet n
mngjes, n pozite t drejt vertikale nga
thmbrat deri te tepja-kulmi i koks.
Pr prcaktimin e gjatsis mesatare q
duhet t ket fmija n nj mosh t
caktuar prdoret formula:
gjatsia e fmijs = 75 + (6 x numri i viteve
n cm)
 Pesha
Duhet konsideruar brnda normales do fmij
q n lindje ka pesh mbi 2 500 gram (fmija
q lind nn kt pesh quhet prematur)
N ditt e para i porsalinduri pson humbje
fiziologjike n pesh (e cila vazhdon pr 3-4
dit, mbetet e qndrueshme pr 1-2 dit) dhe
pastaj rritet dhe deri n ditn e 10-12 arrin
peshn e lindjes.
 Shtimi i peshs bhet m tepr n vitin e
par t jets-i porsalinduri peshon 3-3,5kg,
kurse:
n fund t vitit t par peshon 9-10 kg
N vitin e dyt 12-13 kg
kurse pr vitet tjera mesatarisht 2kg pr
do vit.
me arritjen e pjekuris seksuale shtimi i
peshs behet 4-5 kg n vit.
 kurse m von[, nga mosha 14-15 vjeare pr vajzat dhe
15-17 vjeare pr djemt shtimi bhet 5-8 kg n vit
me mbarimin e periudhes s pubertetit shtimi n
pesh bhet me 2-3 kg n vit
matja e peshs bhet n fmij t zhveshur n mngjes
esell me peshore mjeksore
shtimi n pesh varet nga disa faktor[, m kryesort
jan:
ushqimi,
kushtet e jets,
aktivitetet e jets dhe smundjet
 Parametrat
perimetri kranial
perimetri torakal
perimetri abdominal
 Perimetri kranial
(prmes tij vlersohet drejt zhvillimi i prgjithshm i
fmijs dhe veanrisht i SNQ)
Gjat tre mujorit t par t jets rritet nga 2 cm n muaj
t dyt nga 1 cm n muaj
Ndrsa gjat tremujorit t tret rritet gjithsej 3cm
Gjat vitit t dyt rritja sht prej 2,5 cm
T njjtn rritje e bn perimetri i koks s fmijs nga
viti i dyt n vitin e 7, kurse nga viti i 7 deri n vitin 15
rritja sht prej 3.4 cm.
 Perimetri torakal
Karakterizon:
zhvillimin dhe kapacitetin e kafazit t kraharorit,
e muskujve t gjoksit dhe shpins
e shtress s dhjamit nnlkuror, dhe
pozicionin e brinjve dhe t shpatullave
Matja e perimetrit bhet me shirit t milimetruar
(bhen tri matje n qetsi dhe ne frymmarrje
t thell)
 Ne prgjithsi vrehet:
Nj rritje intenzive e ktij perimetri n vitin
e par t jets
Nj rritje e moderuar n vitet e
mvonshme dhe nj rritje e vrullshme n
pubertet.
(mnyra e matjes)
 Ndr matjet tjera jan edhe:
matja fiziometrike dhe (percaktimi i kapacitetit
jetsor t mushkrive me spirometr special)
forca e muskujve matet me dinamometr
pastaj matjet e specializuara;
matjet e veanta t gjymtyrve
diametri i kraharorit
perimetri i krahve, kofshve etj.
(paraqitja e tabeles 2.)
 Perimetri abdominal

(prcillet jo vetm shtimi dhe zmadhimi i

dimensioneve, por edhe ndryshimi i
forms)
(t paraqitet tabela)