KABANATA 15

ANG MGA SAKRISTAN       

Ang ugong ng mga ang kidlat ay sunod-sunod at maikli ang

pagitan, na una munang makikita ang nakakagulat, nakakabulag at
liku-likong liwanag ng kidlat: Sinasabing isinusulat ng Diyos ang
Kanyang pangalan sa pamamagitan ng apoy at ang bubungan ng langit
ay umid na nanginginig.  Ang ulan ay bumabagsak na parang
ibinubuhos, at ang hagupit ng umuugong na hangin, at nag-iiba-iba ang
direksiyon, na parang sinasabayan ang malungkot na panalangin ng
kampana, at sandaling patlang ay sumisingit ang ugong ng pag-ungal ng
unos, na katulad sa magkasabay na
sigaw ng hinagpis, at ng isang tahimik
na hibik ng isang nanambitan na
tumatangis.1
          Sa ikalawang palapag ng tore ay
naroon ang dalawang batang lalaking
kinakausap kanina ng pilosopo.  Ang
bata ay ay may malalaking maitim na
mata at bakas sa mukha ang takot,
inilalapit ang katawan sa kanyang
kapatid, na kahawig niya sa anyo ng
mukha ngunit magkaiba sa pagtitig ang
nakababata, pagkat lalong mapanuri at
anyong matapang kaysa nakakatanda. 
Pareho silang nakasuot ng dukhang
damit na tadtad ng tagpi. Kapwa
nakaupo kapwa sa isang malaking putol
ng kahoy, bawat isa ay may hawak na
lubid na ang dulo ay nagtatapos sa
ikatlong palapag, sa itaas na kasama ng kadiliman.2  Ang ulan na
itinutulak ng hangin ay umaabot sa kanilang kinalalagyan at humihihip
sa putol na kandila, na nagdidingas sa ibabaw ng isang malaking batong
1
MGA PALIWANAG
Nagawa ni Rizal na itulad ang mga kaganapan sa kapaligiran sa buhay ng
isang nagdadalamhating tao. Ang buhos ng ulan ay lumarawan sa pagluha,
ang ugong ng kulog ay ang siyang malakas na hinagpis, at ang tunog ng
kampana ang siyang tahimik na hibik.
2

Sa harapan ang ipinapakita rito ni Rizal ay ang magkapatid na Basilio at

Crispin na nagtatrabaho bilang mga sakristan sa simbahan ng bayan ng
San Diego. Subalit kung titingnan sa ibang angulo ang mga paglalarawan ni
Rizal sa magkapatid ay mapapansin na hindi lamang istorya ng magkapatid
ang ipinararating dito ni Rizal kundi maging ang kalagayan ng child labor sa
Pilipinas sa kaniyang kapanahunan.
Ang pinakamalapit nito ay ang binabanggit ni William Blake sa kaniyang
tulang Chimney Sweeper na tumatalakay sa mga maliliit na batang
naglilinis ng pausukan sa Inglatera.

172
ginagamit kung Biyernes Santo, na ipinagugulong sa koro upang
gayahin ang tunog ng kulog.3
 “Hilahin mo ang lubid, Crispin!” ang sabi ng malaki sa kanyang
kapatid na maliit.”
Nag-alambitin si Crispin sa hawak na lubid at sa itaas ay nadinig
ang isang mahinang tunog, na mabilis na tinalo ng isang malakas na
kulog, at higit pang pinalakas ang tunog ng libong alingawngaw.4
“Ah!  Kung nasa bahay na sana tayo ngayon, kasama ni ina,” ang
hibik ng maliit na nakatitig sa kanyang kapatid, “doon ay hindi ako
matatakot.”
   Ang nakakatanda ay hindi sumagot, nakatitig sa luha ng kandila
na parang nag-iisip.5
“Doon walang magsasabing ako ay nagnanakaw!” patuloy ni
Crispin, “hindi papayag si Ina!  Kung malalaman na ako ay pinapalo…”
          Inilayo ng nakakatanda ang tingin sa ilaw, itinaas ang ulo,
madiing kinagat ang malaking lubid na biglang binatak at nadinig ang
isang malakas na tunog ng kampana.6
3
Isang pamamaraan noon sa pagbibigay ng sermon ay paglalagay ng sound
effect upang higit na kapani-paniwala – ang bato na nasa koro ng simbahan
ang pinagugulong upang gayahin ang tunog ng kulog. Isang paglalarawan ni
Rizal sa kaliitan ng kakayahan ng tao na tularan ang lakas ng elemento ng
kalikasan, upang higit paniwalaan ng mga mangmang ang kanilang
kapangyarihan.
4
“Hilahin mo ang lubid, Crispin!” - Pansining mabuti na nag-uutos si
Basilio sa kaniyang batang kapatid na si Crispin na hilahin ang lubid sa
kampana ng simbahan. Isang simbolikal na pananalita mayroong
nakatagong lihim na mensahe. Tandaan na ang tunog ng kampana ay
madidinig ng bayan. Isinulat kaya ni Rizal ang bahaging ito, upang
iparamdam sa kaniyang mga mambabasa ang kung sino ang nag-utos sa
kanya na hilahin ang lubid, upang ipaalam sa lahat ang kalagayan ng
bayan.

 Nag-alambitin –pinilit na gawin kahit nahihirapan.

 Ang mahinang tunog ay tinalo ng isang malakas na kulog – ito
rin ang naging kaganapan sa mga sinulat ni Rizal. Mayroong
malakas na kulog na pilit na tinatakpan ang mahinang tunog ng
kampana (noli at fili) ng ating bayani.
5
Pansinin na si Basilio ay nakatingin sa luha ng kandila habang
nagsusumbong ang kaniyang nakakabatang kapatid. Si Basilio ay hindi
nagpapakita ng kahinaan ng loob, ngunit ang luha ng kandila ang kaniyang
tinitingnan upang pigilan ang posibilidad ng pag-agos ng sarili niyang luha.
Subalit si Basilio sa kaniyang pagtingin sa luha ng kandila ay naghahanap
ng kaliwanagan ng isipan o pamamaraan sa pamamagitan ng pagninilay-
nilay sa liwanag na nagmumula roon.
6
Ang pagkagat ni Basilio at malakas nitong paghatak sa lubid ng kampana
ay isang pamamaraan ng pagpapahayag ng galit na hindi niya kayang
mailabas sa pamamagitan ng pangungusap.

173
 “Ganito na lamang bang palagi ang
buhay natin kuya?”7 ang patuloy na sabi
ni Crispin.  “Gusto kong ako ay magkasakit
bukas sa bahay, ibig kong magkaroon ng
isang matagal na karamdaman upang
alagaan ako ni nanay at huwag na akong
pabalikin pa sa kumbento.  Sa gayon, hindi
ako tatawaging magnanakaw, o sasaktan
nila.  At ikaw din kuya, dapat kang
magkasakit na kasama ko.”8
          “Hindi!” sagot ng nakakatanda,
“mamamatay tayong lahat; ang nanay ay sa
sama ng loob, at tayo naman ay sa gutom.”
Si Crispin ay hindi tumutol.
“Magkano ang kikitain mo sa
buwang ito?” ang tanong, makaraan ang
sandali.
“Dalawang piso: pinatawan ako ng
tatlong multa.”9 
“Bayaran mo kuya ang ibinibintang na ninakaw ko, upang hindi
tayo tatawaging magnanakaw:  bayaran mo, kuya!”
“Nababaliw ka ba, Crispin?  Walang kakainin si Nanay; ang sabi
ng sakristan-mayor ay dalawang onza ang ninakaw mo, ang katumbas
ng dalawang onza ay tatlumpu’t dalawang piso.”10

7
Sa kabila ng kabataan ni Crispin ay nagawa niyang maitanong; kung
mabubuhay na lamang silang palagi sa kahabag-habag ng kalagayan. Sa
edad na pito, makikita ang lalim ng pangmasid ni Crispin, kung hindi man
sa kabuuang kalagayan ng sambayanan, ay sa kahirapan na dinadanas ng
kanilang sambahayan– bunga ng isang sistemang panlipunan na kaya
lamang nanatili ay dahilan sa pagsasamantala sa mga dukha, mahina, at
mangmang. Isang katanungan na ipinasabi ni Rizal sa pamamagitan ng
isang bata, upang ng sagutin nating mga matatanda.
Halos sa ganitong edad si Rizal ay gumagawa ng pagmumuni-muni sa
kabilang ibayo ng Lawa ng Laguna.
8

Pagpapakita na ang karamdaman na mula sa loob ng katawan ay higit na

mamatimisin ng isang bata, kaysa sa mga pananakit ng kalooban at
katawan na gawa ng iba.
9
Dalawampiso ang sahod sa isang buwan, pagkatapos na bawasan ang
multa na ipinataw kay Basilio. Ipinapakita rito ni Rizal ang mababang
pasahod sa mga batang manggagawa. Parang mahirap na paniwalaan ang
ganitong kababang sahod, ngunit kung ikukumpara siya sa tauhan sa isang
hindi natapos na nobela ni Rizal na nagngangalang Anday na sumasahod
lamang ng halos apat na piso sa loob ng isang taon. Maaring basahin ang
tinipong mga hindi tapos na nobela ni Rizal na inilathala ni Nilo Ocampo na
pinamagatang Etikang Tagalog p. 44.

10
Onza – salaping ginto na nagkakahalaga ng P 16.00 ang bawat isa.

174
 Ang mallit ay bumilang sa kanyang daliri hanggang tatlumpu’t
dalawa.

“Anim na kamay at dalawang daliri!  At piso sa bawat daliri,” ang

bulong at pagkatapos ay nag-iisip.  “At ang bawat piso ay… ilang
kuwalta?”
“Isang daan at animnapung kuwalta?  Isang daan at
animnapung tig-isang kuwalta?  Ina!  At ilan ang isang daan at
animnapu?”
          “Tatlumpu’t dalawang kamay,” ang sagot ng matandang kapatid.
           Sandaling minalas-malas ni Crispin ang kanyang maliit na
kamay.
           “Tatlumpu’t dalawang kamay!” ang ulit, “anim na kamay at
dalawang daliri, at ang bawa’t daliri ay tatlumpu’t dalawang kamay…at
bawa’t daliri ay isang kuwalta… Ina, napakaraming kuwalta!  Hindi
mabibilang ng isang katao sa tatlong araw… at maibibili ng sinelas at
sumbrero kung mainit ang araw, isang malaking payong kung
umuulan, pagkain, at mga damit mo at ni Ina at…” Si Crispin ay nag-
isip-isip. “Ngayon ay dinaramdam kong hindi ko iyon ninakaw!”
“Crispin!” ang tutol ng kapatid.
          “Huwag kang magalit!  Sinabi sa akin ng kura na ako ay
papatayin sa palo pag hindi lumabas ang salapi;11 kung ninakaw ko iyon
ay mailalabas ko… at kung ako man ay mamatay ay nagkaroon naman
sana kayong dalawa ni nanay ng damit!   Sana na ninakaw ko na
talaga!”12
          Ang nakakatanda ay hindi kumibo at binatak ang kanyang
lubid.  Pagkatapos ay sumagot na sabay sa buntunghininga: “Ang aking
ikinatatakot ay baka ka kagalitan ni Nanay pag naalaman!”
       “Sa akala mo kaya,” ang patakang tanong ng maliit.   “Sabihin
mong ako ay pinalo na nang sobra-sobra, ipakikita ko sa kanya ang
aking mga latay at ang aking sirang bulsa; ako ay wala kundi isang
malapad (sikapat) na ibinigay sa akin noong Pasko, at kinuha ng
kura kahapon.13  Hindi pa ako nakakakita ng isang malapad na gayong

11

Mapapansin na mayroong banta si Padre Salvi na papatayin si Crispin

kapag hindi nailabas ang salapi.
12
Mababakas sa bata ang panghihinayang – ang nawawalang halaga ay
binayaran na niya ng hindi makatuwirang parusa mula kay Padre Salvi at
sa sakristan. Subalit pansinin ang mensahe ni Rizal sa pamamagitan ng
pananalita ni Crispin “kung ako man ay mamatay ay nagkaroon naman
sana kayong dalawa ni nanay ng damit!” Mahahalata rito na ipinapasok ni
Rizal ang kahalagahan ng kamatayan na may kapalit na ginhawa para sa
kaniyang mga minamahal sa buhay.
13
Kinuha ni Padre Salvi ang tanging sikapat na nasa bulsa ni Crispin. -
Pailalim na paraan ng pagpapakita ni Rizal ng kaapihan ng mga mahihirap.
Pinipiga sa ating mga mahihirap ng mga malalakas at makapangyarihan
ang kahulihilihang sentimo mula sa ating bulsa.

175
kaganda.  Si Nanay ay hindi maniniwala, hindi siya talagang
maniniwala.”
  “Kung sabihin ng kura na …”
Si Crispin ay nag-iiyak, na bumubulong habang humihikbi:
“Kung gayon umuwi kang mag-isa, ayoko nang umuwi; sabihin mo na
kay nanay na ako ay may sakit; ayokong umuwi.”14
           “Huwag kang umiyak, Crispin!” ang sabi ng malaki.  “Si
nanay ay hindi maniniwala; huwag kang umiyak; ang sabi ni Matandang
Tasyo ay naghihintay sa atin ang isang masarap na hapunan …”
          Itinaas ni Crispin ang kanyang ulo at tumingin sa kapatid.
          “Isang masarap na hapunan!  Hindi pa ako kumakain:  ayaw nila
akong bigyan ng pagkain samantalang hindi lumalabas ang dalawang
onsa… Nguni’t kung si nanay ay maniwala?  Sabihin mong
nagsisinungaling ang sakristan-mayor, at maging ang kurang
naniniwala sa kanya, lahat sila ay sinungaling:15  sinasabi nilang tayo
ay magnanakaw sapagkat ang ating ama ay isang sugarol…”
          Sa sandaling iyon, isang ulo ang lumitaw sa hagdanang, ang
ulong ito ay kagaya ng kay Medusa, at nakapigil sa labi ng bata sa pag-
uusap.  Iyon ay isang ulong haba, payat, na may mahahabang buhok na
itim; isang salaming bughaw ang nakatatakip sa isa niyang bulag na
matang.  Iyon ang sakristan-mayor na palaging sumisipot nawalang
ingay at walang sabi-sabi.
Ang magkapatid ay nanlamig.
           “Ikaw Basilio ay kalahating multa ang ipapataw ko sa iyo dahil
sa hindi magkapantay ang pagitan ng tugtog!” ang sabi sa boses na tila
nanggagaling sa kuweba, o sa lalamunang walang ugat.  “At ikaw,

14

Ang pag-iyak ni Crispin ay bunga ng kawalan ng pag-asa. Sa kabila ng

murang kaisipan ni Crispin ay nakita na niya kung gaano ang lalim ng
pagkakalipin ng isipan ng kaniyang ina sa mga alagad ng kolonyal na
simbahan, mapansin sana na pagkatapos na matanto iyon ni Crispin ay
nawalan na siya ng pag-asa, sapagkat ang inaasahang niyang
magkukupkop sa kanya ay maari pang kumampi sa mga nagpapahirap sa
kanya. Alam ni Rizal, kung gaano ang lalim ng inpluwensiya ng mga alagad
ng kolonyal ng simbahan sa kaisipan sa paniniwala ng mga ina noong
kaniyang kapanahunan, sapagkat maging ang ina ni Rizal na si Donya
Teodora ay nabuhay sa ganitong hulmahan ng kaisipan.
Sa liham ni Rizal sa Kadalagahan ng Malolos ay kaniyang sinabi na
“Alam ng lahat ang kapangyarihan at hinahon ng mga babae sa Pilipinas. Sa
ganoong sila ay kanilang (mga prayle) binulag, tinanikalaan, pinahina ang
kanilang kalooban ng mga kababaihan, sapagkat alam nilang habang alipin
ang ina, alipin din ang mga anak.
15

Pansinin ang sinabi ni Crispin “Sabihin mong nagsisinungaling ang

sakristan-mayor, at maging ang kurang naniniwala sa kanya, lahat sila
ay sinungaling. Isang patago, subalit matalas na paraan ng pagdagil ni
Rizal sa isa sa umiiral na masamang ugali ng mga prayle sa kaniyang
kapanahunan, na ang kaniyang ginamit na tagapagsalita ay isang musmos
na tauhan ng nobela.

176
Crispin, maiiwan ka ngayong gabi hanggang hindi lumalabas ang iyong
ninakaw.”
          Si Crispin ay  tuminging parang humihingi ng tulong sa kanyang
kapatid.
           “May permiso na kami upang maka-uwi … hinihintay kami ni
nanay sa ikawalo,” ang maingat na bulong ni Basilio.
           “Ikaw ay hindi rin uuwi sa ikawalo; hanggang ikasampu ka dito!”
           “Nguni’t ginoo, ikasiyam lamang ay bawal ng maglakad sa daan
at malayo ang bahay namin.”
           “Ah, ibig mo pa ba na ako ang utusan mo?” naiiritang tanong ng
lalaki.  At hinawakan sa bisig si Crispin at tinangkang kaladkarin
pagkatapos.
           “Ginoo, mag-iisang linggo nang hindi namin nakikita ang aming
ina!” ang paki-usap ni Basilio at hinawakan sa kamay ang kanyang
maliit na kapatid na parang nais na ipagsasanggalang.
           Sa pamamagitan ng isang sampal ay inilayo ng
sakrsitan-mayor ang kanyang kamay at kinaladkad si
Crispin, na nag-iiyak at naglupasay, samantalang
sinasabi sa kapatid na: “Huwag mo akong pabayaan;
papatayin ako!”16
Ngunit binatak siyang tungo sa hagdanang pababa ng sakristan,
na hindi siya pinansin, at sila ay kapwa nabalutan ng kadiliman. Si
Basilio’y naiwang hindi makapagsalita.  Narinig ang pagtama ng
katawan ng kanyang kapatid sa mga baitang ng maliit na hagdanan,
isang sigaw, ilang sampal, at sa ilang sandali ay unti-unting napawi ang
nakapanlulumong iyak na iyon. Ang bata ay hindi humihinga: 
nakatayong nakikinig, nandidilat at nakasuntok ang kamay. “Kailan

16

Alam na ni Crispin ang malagim na kaniyang sasapitin sa kamay ni Padre

Salvi at ng sakristan mayor – ang basehan nito ay ang malabis na pananakit
na nauna nang ipinatikim sa kaniya ng dalawa. Ipinapakita ni Rizal, ang
kakayahan ng mga alagad ng kolonyal na simbahan na patayin ang mga
taong kanilang kinaiinisan. Propetikal ang bahaging isinulat na ito ni Rizal,
na kaniyang ipinasabi sa bibig ni Crispin - Huwag mo akong pabayaan;
papatayin ako! Ang kinatatakutan ni Crispin na maaring mangyari ay
kapwa naganap sa tauhan (Crispin) at sa may akda (Rizal).
IPINARARAMDAM KAYA NI RIZAL SA PAMAMAGITAN NI CRISPIN – ANG
MAARING GAWIN SA KANYA NG MGA ALAGAD NG KOLONYAL NA
SIMBAHAN.
Maging si Rizal sa huling sandali ay kaniyang isinusumbong sa
sambayanang Pilipino ang mga taong responsible sa kaniyang kamatayan.
Sa kaniyang huli at walang pamagat na tula ng pamamaalam ay kaniyang
tahimik na itinuro ang mga tunay na berdugo sa pamamagitan ng
pagpapahiwatig na magtutungo siya sa piling ng Diyos:“KUNG SAAN ANG
PANANAMPALATA AY HINDI PUMAPATAY.” - Ngunit ang
pinakamalaking insulto ng mga alagad ng kolonyal na simbahan ay ang
nang kanilang igawa si Rizal ng isang huwad na retraksiyon na isinasaad na
binabawi niya ang kaniyang mga sinulat laban sa kolonyal na simbahan.

177
kaya ako makapag-aararo ng isang bukid?” ang bulong at mabilis na
pumanaog.”17
          Nang makarating sa koro ay  atentibong nakinig; ang tinig ng
kanyang kapatid ay nawawala at ang sigaw na:  Inay! 
Kuya!  ay ganap na naglaho pagkatapos na mailapat ang
isang pinto. Nanginginig, pawisan, sandaling napatigil;
kinagat ang kamay upang mapigil ang isang sigaw na
humihiyaw sa loob ng kanyang puso at gumala-gala ang
kanyang paningin sa gitna ng kadiliman ng simbahan.  Doon ay may
isang lamparang nagbibigay ng munting liwanag; ang catafalque ay
nasa kalagitnaan: ang lahat ng pinto ay nakalapat at ang mga
bintana ay may mga rehas na bakal.18
          Mabilis niyang inakyat ang hagdanan, dumaan sa ikalawang
palapag na kinaroroonan ng kandila at umakyat sa pangatlo .  Kinalag
ang mga lubid na nakatali sa mga palawit ng kampana at
pagkatapos ay namumutlang pumanaog na muli,19  ngunit ang
17
Isang pangarap na magkaroon ng sariling kabuhayan na hindi alila –
ipinakita ni Rizal ang kahabag-habag na kalagayan ng mga utusan, sila ay
hantad sa pang-aabuso at mga kapritsosong utos ng kanilang amo.
“Kailan kaya ako makapag-aararo ng isang bukid?” - kailan kaya makapag-
aararo ng sariling bukid ang sambayanang Pilipino. – Isang panahon na
tayo ang kolektibong magpapalakad at makikinabang sa bunga ng ating
hirap, kasipagan at pagsisikap.
18
“sa gitna ng kadiliman ng simbahan” - Isang inosenteng hanay ng salita
ngunit puno ng pangungutya upang insultuhin ang kolonyal na simbahan,
na dapat sanang maging batis ng kaliwanagan.

Doon ay may isang lamparang nagbibigay ng munting liwanag – siguro halos

mamatay sa katatawa ang mga mambabasang freemason noong panahon ni
Rizal dahilan ang kandila ang batis ng liwanag ng simbahan, imbis na isang
matalino at rasyonal na liwanag ng pananampalataya.

“ang catafalque ay nasa kalagitnaan” – pinaglalagyan ng kabaong ng

patay. Para bang naghihintay na mayroong patay sa simbahan. Dito ay
mayroong malalim at tahimik na ipinapahiwatig si Rizal ukol sa kolonyal na
simbahan sa kaniyang kapanahunan.Subalit ang pinakamalaking
kabalintunaan nito ay mismong si Rizal ay magiging biktima na ihahain sa
dambana ng galit ng mga prayle.

“ang lahat ng pinto ay nakalapat at ang mga bintana ay may mga rehas
na bakal” - kahulugan: Walang matatakasan sa loob ng kolonyal na
simbahan dahilan sa wala namang ibang relihiyon noon na pinapayagan sa
Pilipinas. Ito ang dahilan kung bakit tutol si Pilosopo Tasyo sa pagkakaroon
ng monopolyong pangrelihiyon sa Pilipinas. Ang bintana ay may rehas na
bakal – maaring may makita o matanaw sa labas, subalit hindi
mapupuntahan o ma-aapreciate na mabuti dahilan sa mayroong matigas na
pagbabawal.
19

Kinalag ang mga lubid na nakatali sa mga palawit ng kampana - ang

pagkalag sa lubid na nakatali! - kaya naman pala ayaw na ayaw na ipabasa

178
kanyang mga mata ay basa hindi dahil sa luha. Sa sandaling iyon ay
tumitigil na ang ulan at ang langit ay unti-unting nagliliwanag.
Pinagbuhol ni Basilio ang mga lubid, itinali ang isang dulo sa isang
balustre at bumaba sa gitna ng kadiliman na hindi na naalaalang
patayin ang ilaw. Makaraan ang ilang sandali ay may nadinig na sigaw
at na sinundan ng dalawang putok sa isang lansangan ng bayan; ngunit
walang sinuman ang nagulat at muling naghari ang katahimikan.

ng mga prayle ang nobela ni Rizal – kinatatakutan nila ang maaring

pagkakalag ng lubid sa palawit ng kampana. Ang kampana na sa
pamamagitan ng tunog nito ay nakapag-uutos sa mga tao noon na
magpunta ng simbahan, lumuhod at magdasal, at marami pang iba.

179