Lingua A2, II: Expresin escrita e oral - Galego O pronome

GTI 1
1

O pronome persoal
1. Definicin
O pronome persoal pode realizar mltiples funcins sintcticas:
a) Suxeito: Elas non quixeron vir.
b) Complemento Directo: Localizrono despois de moito tempo.
c) Complemento de Rxime: Rronse de ti canto quixeron.
d) Complemento Indirecto: Trouxronlles todo o que lle pediron.
e) Atributo: Son altos eses rapaces? Sono
f) Modificador dun nome: A casa delas est preto da nosa.
g) Modificador dun adxectivo: Coido que est canso de ti.
h) Modificador dun adverbio: Estou tan lonxe del que morro.
Existen diferenzas que xustifican a consideracin dos pronomes persoais como unha categora con trazos
propios.
a) Exercen sempre funcin nuclear sen necesidade de ningn determinante.
b) Algns son morfemas de caso: (EU= Nominativo; CHE= Dativo; TE= Acusativo; COMIGO= Abla-
tivo).
c) Sinalan as seis persoas gramaticais que interveen no coloquio
d) Non tdolos pronomes persoais se refiren necesariamente a persoas, e ademais, non son os
nicos que poden facelo.
2. Morfoloxa dos pronomes persoais
As formas dos pronomes persoais van asociadas s funcins que desempean dentro da oracin, distingu-
ndose as unha serie tnica coas funcins de suxeito, termo dun sintagma preposicional ou segundo
termo da comparacin; e unha serie tona coas funcins propias de acusativo e dativo.
Pronomes tnicos Pronomes tonos
Teen acento propio Carecen de acento propio e apoian a sa pronuncia
no verbo en prclise ou nclise
Son elementos autnomos Son morfemas dun verbo
Poden ser termo dun SPREP Non poden formar parte dun SPREP
Realizan practicamente tdalas funcins sintcticas S poden ser CD, CI, ATR
Posen liberdade de colocacin Estn sometidos a regras de colocacin
2.1 Serie tnica
As formas rectas son aquelas que poden funcionar como suxeito e as formas oblicuas constiten as res-
tantes podendo ser tnicas (xeralmente esixen preposicin) ou tonas.
EU: SUX ou ATR.
MIN: complemento con preposicin ou 2 termo da comparacin.
COMIGO: forma ligada con preposicin.
TI: pode funcionar como SUX, complemento con preposicin ou 2 termo da comparacin.
CONTIGO: forma ligada de ti con preposicin.
VOSTEDE, VOSTEDES: forma de cortesa para a P2. Funciona como SUX, Complemento con pre-
posicin ou 2 termo da comparacin. Esixe verbo en P3/P6.
As formas de terceira persoa EL, ELES, ELA, ELAS poden desempea-las funcins de SUX, Com-
plemento con preposicin e de 2 termo da comparacin. O encontro coas preposicins DE, EN d
Lingua A2, II: Expresin escrita e oral - Galego O pronome
GTI 1
2

orixe s formas DEL, DELA, DELES, DELAS e NEL, NELA, NELES, NELAS. Estas contraccins non
teen efectos grficos cando a preposicin rexe a forma verbal da que suxeito o pronome.
A terceira persoa pose as formas reflexivas SI e CONSIGO.
NS, VS, NOSOUTROS e VOSOUTROS poden funcionar como SUX, complemento con preposi-
cin e como 2 termo da comparacin. Coa preposicin CON sanse as formas ligadas CONNOS-
CO, CONVOSCO. As formas NS/NOSOUTROS, VS/VOSOUTROS non son exactamente sinni-
mos xa que as formas compostas delimitan un grupo establecido no contexto ou coecido polo in-
terlocutor deixando fra dese plural a tdolos que non pertencen a ese grupo.
2.2 Serie tona
O pronome persoal de terceira persoa en funcin de CD presenta variantes combinatorias variables en
xnero e nmero en distribucin complementaria. Daquela:
a) sase LO:
a. Tralas formas verbais rematadas en R, S: Tes que collelo canto antes.
b. Tralos pronomes tonos nos, vos, lles: Truxonolo casa sen ns llo pedir.
c. Tralo adverbio U: Velaqu te-lo libro. Ulo?
b) sase NO:
a. Tralas formas verbais rematadas en ditongo: Deixouno parvo coa noticia.
c) sase O: no resto dos casos.
Cando o pronome precede a un infinitivo ou xerundio situndose entre este a preposicin precedente,
non se produce, a efectos grficos, a contraccin: Andei toda a feira por o mercar.
No dativo de terceira persoa distnguense a forma plural e a singular LLE/LLES.
Os pronomes tonos de terceira persoa de CD poden contraer cos pronomes de 1, 2 e 3 persoa de CI
nesta orde: CI+CD. Lmbrese que os pronomes tonos enclticos se ortografan unidos directamente ver-
bo e forman un todo a efectos de puntuacin: Dixronllelo todo.
3. Funcins e usos
3.1 Particularidades no emprego das formas rectas
a) Xeralmente a desinencia verbal abonda para indica-la persoa e nmero a que se refire o predica-
do, emporiso a presenza do pronome pode estar xustificada nalgns casos:
a. En caso de sincretismo verbal: Que guapo estaba o Pedro! Empezaba a poerme tola!
b. No caso de que o pronome reciba algn tipo de adxectivacin: Pregunteille que lle pasa-
ba e ela, triste, contoumo todo.
c. En caso de nfase: Digo eu que est ben.
d. Para expresin de orgullo, vaidade... Eu diso seiche moito.
b) Outro uso frecuente o de ti por eu para distanciarse e, vez, implicar interlocutor: Este meu
home un caso, falas con el e coma se chove.
c) Plural de modestia (ns por eu) cando o suxeito quere encadrarse dentro dun conxunto mis
amplo para expresar unha opinin: vista dos feitos, ns propoemos unha retirada definitiva
desta comisin.
d) sase NS por TI ou VOSTEDE para inclu-lo falante no mesmo grupo c interlocutor: Que, que
tal andamos?
e) Varios usos de EL como forma invariable:
a. EL pleonstico: refrese a un substantivo co que non mantn a concordancia. E el era
unha noite de inverno...
b. EL reforzo interrogativo: El estaran por me toma-lo pelo?
c. EL en oracins impersoais funcionando como suxeito gramatical: E el chove?
f) Uso de EL/ELA de tipo enftico: Un que era el alto e corpulento...

Lingua A2, II: Expresin escrita e oral - Galego O pronome
GTI 1
3

3.2 Particularidades no emprego das formas oblicuas
Formas oblicuas tnicas
As formas tnicas poden funcionar como:
a) CD: Ben que me castigou a min.
b) CI: A ti non teo por que che dar explicacins.
c) CAX: Axia foi alcanzado por eles.
d) CC: Ven hoxe xantar connosco.
e) 2 termo da comparacin: Non che vin xente coma eles.
Lmbrese que a preposicin entre rexe formas oblicuas cando o SN funciona como CCL e rectas cando
indica co-participacin na accin: Pono entre ti e min (CCL) / Farmolo entre ti e mais eu (COP.)
Formas oblicuas tonas
As formas de acusativo poden desempea-las seguintes funcins:
a) CD: Levounas con el.
b) ATR: Vostedes son de Ourense? Si, seor, smolo.
c) SUX de infinitivo: Non, eu non te deixo ir.
Respecto s formas de dativo poden desempea-las seguintes funcins:
a) CI: Dllelo s nenas da mia parte.
b) DATIVO DE SOLIDARIEDADE
Desempea unha funcin comunicativa que procura atraer e comprometer receptor mantendo aberta a
comunicacin.
O cltico de solidariedade por excelencia CHE. Tamn se poden empregar LLE, VOS e LLES.
No que se refire sintaxe normal que che acompae a outro pronome de solidariedade, sobre todo a
vos: Non che vos sei nada do asunto ese.
E tamn que sexa compatible co CI: Estes cativos armronchemevos un lo do demo.
c) DATIVO DE INTERESE
Indica a persoa que se refire o dano ou proveito da accin do verbo. As sas formas son as tonas do CI.
Ditateme cedo.
d) DATIVO POSESIVO
Indica posesin substitundo ou reforzando a presenza do determinante posesivo.
Quixo que lle foran casa.

Lingua A2, II: Expresin escrita e oral - Galego O pronome
GTI 1
4

e) ACUSATIVO TE / DATIVO CHE
Esta oposicin parece estar clara na xeneralidade dos galegofalantes pero existen reas xeogrficas onde
non se d. Este fenmeno, coecido como tesmo e chesmo asigna a unha ou outra forma as das funcins
sintcticas: Vinche* /Xa cho mandei; Vinte / Xa to* mandei
Conflito dativo / acusativo
a) Verbos que admiten un complemento de persoa e outro de cousa:
a. Se os dous complementos aparecen expresos o primeiro presentarase como dativo e o
segundo como acusativo: Perdolle a sa ousada perdolla (D-AC)
b. Se s estiver expreso o complemento de persoa, este poder presentarse como dativo ou
acusativo segundo se sobreentenda o CD de cousa ou non exista referencia ningunha a el:
Perdoeille (o seu comportamento); Perdoeino.
b) Verbos que admiten dativo ou acusativo de persoa compatibilizndoo cun CR: Axudouno a traba-
llar / axudoulle a traballar.
c) Verbos que alteran o seu significado segundo se constran con dativo/acusativo:
a. Chamar (designar) chamouche/te tolo; chamar por algun chamoute para vires
comer.
b. Querer (desexar) Qurote aqu s oito; querer (amar) Quxote/che moito.
c. Servir (atender) - Serviuno o mellor que puido; servir (valer) Serviulle para sar do
paso.
d. Pegar (encolar) Pegouno na parede; pegar (bater) Pegoulle ata o deixar morto.
e. Imitar (facer o mesmo) O rapaz imtate imitar (parecerse) O teu fillo imtache
moito.
f. Ensinar (mostrar) Ensinoute s tos con orgullo; ensinar (impartir coecementos):
Ensinouche/te a falares en pblico.
g. Valer (axudar) Valeute meu pai; valer (servir) De moito che valeu o que aprendiches.
h. Favorecer (facer un favor): O alcalde favoreceute favorecer (mellorar) Canto che
favorece ese vestido!
d) Verbos que, malia esixiren CD de persoa, tamn se poden construr con dativo por posuren un
suxeito inanimado: Preocupouno/lle bastante o seu estado.
e) Encontro de pronome se como marca de indeterminacin do axente. Este conflito reslvese me-
diante o uso da pasiva reflexa: Desde aqu non se ve a nena - *Desde aqu non se a ve Desde aqu
ela non se ve.
4. Reflexividade e reciprocidade
Normalmente a accin verbal realizada polo suxeito recae sobre un obxecto ou persoa distintos a el (CD).
Tamn pode ocorrer que a incidencia verbal recaia sobre o propio suxeito, neste caso estamos ante unha
construcin reflexiva na que o SUX e o CD se refiren mesma persoa.
No que atinxe morfoloxa dos reflexivos, na primeira e segunda persoas non son necesarias formas es-
pecficas de modo que se empregan ME, TE, NOS, VOS. Para a terceira persoa sase SE e as tnicas SI,
CONSIGO tano para singular como para plural.
A funcin en que se acostuma expresa-la reflexividade a de CD, mais tamn pode vir marcada noutras
funcins por formas pronominais tnicas.
As formas tonas reflexivas s poden ser CD de modo que non son posibles construcins reflexivas nas
que aparece outro CD expreso: *Lvome as mans.
S pode aparecer un dativo reflexivo cando se evidencia a necesidade de marcar inequivocamente que a
accin recae sobre o propio suxeito e non ten un destinatario diferente: O mdico diagnosticouse (a si
mesmo) unha hepatite.

Lingua A2, II: Expresin escrita e oral - Galego O pronome
GTI 1
5

4.1 Peculiaridades sobre as construcins reflexivas
Os verbos presentan diferentes comportamentos segundo aparezan ou non en construcins reflexivas o
que implica variacins de tipo semntico, sintctico ou expresivo.
1. Verbos que non admiten a construcin reflexiva como adormecer, morrer: Morreu coa pena de es-
tar lonxe.
2. Verbos que prefiren a forma non reflexiva pero que tamn se poden utilizar en construcins re-
flexivas sen alteracins de significado: caer, calar, sentar, casar: Isto dito, o vello calouse.
3. Verbos que admiten as das construcins, mais con clara diferenza de significado: pare-
cer/parecerse, despedir/despedirse, dar/darse, ter/terse, afogar/afogarse, acordar/acordarse, fa-
cer/facerse, laiar/laiarse, ocorrer/ocorrerse, desmaiar/desmaiarse.
4. Existen verbos que admiten alternativamente a construcin non reflexiva ou a reflexiva con CR:
Esquecn a carteira / esquecinme da carteira / esqueceume a carteira.
5. Hai outro grupo de verbos intransitivos que poden construrse ou non con formas reflexivas ma-
tizando un tanto o seu significado: irse, marcharse, quedarse, estarse, caerse, subirse.
4.2 Valores de SE
1) SE como marca de CD/CI: comprende as tradicionalmente chamadas reflexivas propiamente di-
tas nas que o cltico se comporta como calquera pronome tono. Estas poden ser:
a. Reflexivas directas: o cltico marca a funcin sintctica de CD: Lvome sempre pola ma-
.
b. Reflexivas indirectas: o cltico ndice funcional dun CI referencialmente idntico ao
suxeito: O xastre fxose un traxe para a festa.
c. Recprocas: poden ser directas se o cltico ndice funcional de CD (Os dous amigos
abrazronse) ou indirectas se o de CI (Os dous amigos dronse un abrazo).
2) SE como marca de indeterminacin do suxeito comprende as construcins denominadas de
SE impersoal e aparece sempre o verbo en P3 ou P6: Cmpranse libros.
3) SE como formante lexical: forma parte de construcins que corresponden a aqueloutros usos
verbais nomeados normalmente nos dicionarios como verbos pronominais.
5. Posicin das formas tonas do pronome
Por regra xeral, o pronome vai colocado sempre detrs do verbo e pegado a el. Gustoume a pelcula.
Hai determinadas palabras que, precedendo ao pronome, fan que o pronome se coloque diante do verbo.
Estas son:
a) Marcadores de subordinacin: QUE, SE e derivados: Dixo que te vira onte.
b) Os adverbios de negacin e afirmacin, sempre que acten sobre o verbo en cuestin: Non o
vin.
c) Os adverbios de dbida: Quizais che pregunte ma a leccin.
d) Algns outros adverbios: xa, s, ben, mal, axia, sempre, anda, mis, menos, velaqu, vela, en-
seguida, deseguida, sempre, algures, cedo, igual, peor, mellor, tarde,... Xa cho dixo aquela rapaza;
S llo contei mia sogra; Ben che fixo en castigarte; Sempre te ests a meter comigo; Anda cho
pedn o outro da; Mis nos valera marchar.
e) Con algns adverbios posible tanto a anteposicin como a posposicin. A escolla dunha ou dou-
tra depende da secuencia. Son estes adverbios: aqu, al, a, al, ac, ac, acol, as, logo, agora, se-
quera... Aqu o tes; Aqu haiche moita froita.
f) Os pronomes interrogativos: onde, cando, canto, como... Canto lle deches?
g) Algns indefinidos: ningun, nada, ningn, algo, algun, ambos, bastante, calquera, entram-
bos, mesmo, todo. NUNCA provocan anteposicin: cada, varios, certo.
h) Nas oracins desiderativas: O demo te leve!
i) En casos de tematizacin: Unha verdade vos digo.
Nalgns casos o pronome pode ir diante ou detrs:
Lingua A2, II: Expresin escrita e oral - Galego O pronome
GTI 1
6

a) Cando precede unha preposicin: Para dicirlle iso cmpre valor / Para lle dicir iso cmpre valor.
b) Nas perfrases verbais pode ir a carn do verbo principal, despois do elemento de enlace ou de-
trs do infinitivo.
5.1 Secuencias de pronomes tonos
A orde en que as diferentes formas tonas concorren nunha mesma secuencia est rexida por determina-
das regras.
a) SE ocupa sempre o primeiro lugar nunha cadea de pronomes tonos.
b) Os clticos da P2 anteceden sempre s da P1. Non che me sinto nada ben.
c) Os clticos da P5 pospense s da P1. Non me vos gusta nada.
d) Os pronomes de terceira persoa non reflexivos ocupan sempre a ltima posicin: Comprunola.
e) A secuencia nos lle alterna con lle nos.
5.2 A interpolacin
Consiste na intercalacin de certos elementos entre o pronome procltico e o verbo, moi presente na lin-
gua medieval e en continuo proceso de regresin na lingua moderna. No perodo medieval os casos mis
frecuentes de interpolacin eran os do adverbio non ou dun pronome tnico suxeito.
Existen numerosos tipos de interpolacin:
1) Dun SUX, frecuentemente representado por un pronome persoal tnico: Fai o que che eu digo.
2) Dun CD: Cando lles a noticia levaron puxronse moi contentos.
3) Dun CI: Nunca che a min gustou home que de todo sabe.
4) Dun adverbio ou CC: O que se al escoitou foi moi grave.
5) Do adverbio NON: Mire que eu lle non podo.
6) Do CR: Xa te de min acordars.
7) Dun CPR ou dun ATR: Para se culto considerar non sabe tanto.
8) Dun segundo constitunte dun CV: Quen che a falar est o director.
9) De varios dos anteriores: Quen vos os cartos de noite roubou foi aquel.