Менаџмент на организација

Seminarska rabota po predmetot:

Информациони технологии во
управувањето

Mentor: Student:
Prof.Жанета Сервин Ilievski Ivica
6221/153
Gruevski Bojan
6221/140

Sveti Nikole 2009 /2010 godina

1
 Информациони системи во менаџментот

Информациони системи можат да се класифицираат na различни

na~ini . Sprema stepenot на автоматизација се разликуваат:

-neavtomatizirani informaciski sistemi

-upravuvawe na informaciskite sitemi {to go poddr`uvaat
usvojuvaweto na rutinskite odluki,pred se na nivo na
operativniot menaxment.
-одлуката на системи за поддршка, кои го поддржуваат усвојувањето на
сложени и тешки одлуки
-експертски системи, кои ги решаваат проблемите на врвни експерти
-Хибридни системи
-ve{ta~ka intelegencija

Поделбата може да се направи во согласност со tipot na

obrabotkata.. Според оваа класификација може да се зборува за
zslu~ajni procesi,, interaktivni raboti i raboti vo realno
vreme.

Според видот на извршените услуги razlikuvame:

 системи за општа намена компјутерски услуги:

 системи за чување и пребарување na podatoci
 системи за комуникација на податоци;
 системи за управување со физички процеси
 системи за контрола и предупредување
 системи за обработка на трансакции

Секоја од овие системи содржат некои посебни својства кои влијаат

врз нивната структура, операција, и слично, но во практика секогаш se
sre}avaat системи кои комбинираат неколку типови од овој
дефиниран систем, и овие класификации имаат поголема важност.

2
 Класификација која ќе биде посветена на областите на примена,
направени во многу широк опсег на информации системи. Најкорисен е
пласманot на квалитет и дека корисниците имаат корист од
информациските системи. Оваа класификација, на некој начин gi
obedinuva prethodnite и се врши во согласност со функцијата
информативен систем кој ќе ja носи човекот и дека ќе се
автоматизираat различни нивоа на развој на информатичките системи.

4.1. Neavtomatizirani информациски системи

Во neavtomatiziranite информациски системи se применуваат

рачna или mehani~ka обработка на податоциte. Покрај ra~nite и
десктоп калкулаторi isto i mehani~kite средства се користат за
извршување на специфични задачи, како што се: сметководство,
fakturirawe, издавање налози и слично.
Mehani~ki значи да се автоматизира вршење на пресметки koi се
однесуваат на административнata и рутинска работа.
Ovaa obrabotka не е единственa, голем број на работници се
занимаваat со собирање и делумна обработка на податоци,
пополнување на разни формулари и извештаи во рамките на своите
редовни оперативни активности.
Точно, постојат категории на работници na koi единствената
активност и edinstvenoto rabotno mesto im e ona mesto , каде
што само врши обработка на податоците. На пример, кога vodat
knigovodstvena evidencija, сметководство, personalna
evidencija и сличno. (Jaukovi~ć, 1992)
Обработка на податоци кои се однесуваат на основните функции
na организација se vrzani za izvr{uvawe na osnovnite funkcii
na organizacijata.. Информации за активностите поврзани со
извршувањето на функциите може да бидat претставенi како на
сликата. 4.1.

3
 Носители на податоци, se документиte. За нив, податоците se
складирани, така што тие можат да бидат зачувани и префрлени. Vo
Базаta на информации се чуваат документи кои се чуваат во нiv.. Овие
датотеки може да бидat, библиотеки, состаноци, минути, официјални
документи, итн.
Врз основа на влезот na podatoci во текот на извршување на бизнис
процесите се дополнува и ажурира база на информации што може да
послужи за донесување na va`ni оперативни odluki
.
Преработка е уникатна, а понекогаш no не секогаш se правi
на ист начин, податоците не sе форматирани i строго подреденi, a
задачите кои треба да се решat често pati не се дефинирани до
крај.
Во neavtomatiziranite информациски системи се важни и
вербалниte информациski dvi`ewa.Tie се варијабилни и
nepostojani.
Информацииte, според тоа, може да се разменуваat формално (со
користење на извештаи) и неформалнo (вербаленo и so
набљудување). Subjektivnite фактори може значително да влијаat
на текот на обработкаta на податоциte и добивање на резултатите.
Во neaftomatiziranite infornacioni системи обично доаѓа до
дуплирање на работата на обработка на податоци (што води кон
повеќе слични датотеки, итн), i toa особено за развојot на
поедине~nite (godi{ni i тримесечнi) извештаи, кога е потребно da
se obrabotat poголеми количини на податоци.

Za neavtomatiziranita обработка на податоци карактеристикi sе:

 дека правилата за обработка на податоци не се строго
дефинирани, но добар дел од niv se искуствени,
 дека obrabotkata e pobavna , што доведува до одлагање na
информацииte,
 да се прават грешки кои можат да произлезат поради:
неусогласеност или недостаток на строгите насоки за обработка,
se dobivaat погрешни податоци, погрешнi резултати и
погрешна пресметка.

4
 4.1.1.Пroizvodstvena dokumentacija

Производствenata документација predstavuva носител на

податоци во eden деловен систем.

Proizvodstvenata документација се состои од документi koi se

точно дефиниранi , а во рамките на претпријатието tie се
дефинирани од страна на движењata koi {to nastanuvaat и
движењето на производството документација vo ramkite na toa
predprijatie..
Во Слика 4,2 ni e пrika`an основниot модел на системот за
планирање и управување со производствeniot pogon за
производство на резервни делови. Овој систем ni го покажува
процесот на спроведување на работа so цел da se izvr{i обработка
и проток на движењata kako и собирање на податоциte od
моментot на nastanatoto побарувањe se so cel da se izvr{i
obrabotka na baranite услуги.

Системот се заснова на следниве претпоставкi: без оглед на

вредноста и важноста на работата, сите задачи мора да бидat
дефиниранi со потребната документација. Единственоста на
управување со процесот на производство може да се постигне преку
формирање на работни документи само во подготовката на
производство. Работnata операциja може да се оствари, ако тие се
целосно podgotveni. Ова значи дека отворањето на работни
документи на овие операции, кои доаѓаат од страна на технолошкиte
operacii може да се спроведat ако на претходната операција
obrabotkata e завршena, а toa значи дека материјалот е подготвен
и se podmireni обврскиte zа транспортот.

5
 Контрола на работnite налози е централизирана и e извршенa
од едно место, со употреба на учебни помагала за следење на
производството.
Материјалот кој е планиран за одредени работи мора да биде во
рамките на tie raboti I von iv da bide izvr{en.
Производствenata документација како основен носител на
податоци мора да бидe создаден токму како што е предвидено vo
tabelarnata документација na slikata 4.2.
Производствenata документација, како носител на податоци и
информации потребни за планирање и управување мора да бидат
постојано vo движewe во va{iot cikli~en круг :t.e.vo место на
издавање - pogonot - местото на издавањето (за евиденција).
Секoe nivno непотребно задржување може да предизвика несакани
нарушувања во планирањето.

6
7
 Proizvodstvenata dokumentacija ja so~inuvaat(Bulat
1990, Gavri~ 2001, Nikoli~ 2000, Nikolenko 1964).

Redosled

operativniot profil se izdava vrz osnova na dogovor koj {to e

sklu~en pome|u pretprijatieto i partnerot . No pora~kata
mo`e da se izdade I vo slu~aj koga imame proizvedeni
proizvodi koi {to se nao|aat na zaliha.Samata pora~ka gi
definira vidovite na proizvodi , koli~inata koja {to e
dogovorena so nara~atelot, kako I rokot na isporaka. Vo
edna pora~ka mo`at da bidat zastapeni pove}e vidovi na
proizvodi. Vrz osnova na samata pora~ka se otvara nalog za
rabotewe.

8
Operativen profil

Врз основа на договор со клиенти или на сметка za продажба на

компанијата se отвора t.e se zadava rabotna zada~a koja {to
predstavuva rabotna cel na predprijatieto..Na toj na~in e
formirana operativnata dokumentacija na samoto
predprijatie.Samoto ime na ovoj dokument ni ka`uva deka
toa ni predstavuva nalog ili nekoj vid na naredba so koja {to
site onie koi {to u~estvuvaat vo procesot na proizvodstvoto
od samiot po~etok moraat da gi ispolnat svoite obvrski za
izvr{uvawe na roizvodstvoto na pora~anite proizvodi.Nieden
proizvodstven process ne smee da se zapo~ne bez da bide
izdadena naredbata Ili izvestuvaweto za rabota.Samiot nalog
za rabotewe vo sebe sodr`I nekoi bitni karakteristiki za
samoto proizvodstvo kako {to se: vidot na proizvodot koj {to
treba da se proizvede, odnosno nekoj del od proizvodot,
koli~inata {to treba da se proizvede od toj vid na proizvod,
datumot na zapo~nuvawe na proizvodniot process kako I
krajniot datum do koj {to celosno }e bide izvr{en
celokupniot process na proizvodstvo. T.e datumot koga }e
bide gotov za proda`ba baraniot kraen proizvod.Vo samiot
nalog za rabotewe.Vo samiot nalog za rabotewe se kni`at
nastanatite tro{oci I kako glaven nositel na tie tro{oci e
samiot sopstvenik na fermata.
местото на издавање на работни налози може да се продаваат во
секторот или сектор pr.u планирање, во зависност од организацијата
на работата во preduzacu.

Rabotnite nalozi mo`at da se izdavaat vo samiot sektor

ili na primer:tie mo`at da bidat izdadeni vo sektorot
planirawe, I toa vo zavisnost od na~inot na organizacijata na
rabotata vo ramkite na predprijatieto.

Postojat nekolku vida na smetki vo samoto predprijatie:

 postojat odredeni nalozi za rabotewe na koj se

evidentiraat samo tro{ocite, I ova se primenuva vo
individualnite proizvodstveni kompanii.

9
  Proizvodno rabotnite smetki postojat I za anonimni
korisnici, odnosno vo toj slu~aj se proizveduvaat
proizvodi za vo magacin.
 Smetka za obrabotka. So nea se izdava izve{taj za
naredbite za kontrola na tehni~kite organi za potrebata
od zavr{uvawe na delovite ili pak poluproizvodite, se so
cel so proizvedenite proizvodi da se zadovolat
propi{anite dimenzii i propi{aniot kvalitet po koj treba
da bidat proizvedeni.
 Re`iski sistemi(tie se otvoreni za vnatre[nite potrebi na
samata kompanija)
 Nalozi za nabavka na delovi, polugotovi proizvodi koi
{to se proizvedeni nadvor od ramkite na predprijatieto
koe {to }e gi nabavuva.
 Investicioni smetki, koi {to se koristat za investirawe vo
nova zgrada ili pak da se investira vo nova investiciona
oprema.

So cel da gi razlikuvame razli~nite vidovi na nalozi nie gi

obele`uvame so poseben sistem za nivno ozna~uvawe.
Mnogu e zastapen primerot kade {to ovie nalozi ili smetki gi
ozna~uvame so odredeni bukvi I brojki, kade {to bukvite ni
gi ozna~uvaat vidovite na smetki, a brojot ni go
predstavuva nivniot redden broj.

Komponenta

Komponentata ni predstavuva prvata faza na

tehnolo{kiot razvoj na voveduvawe na rabotniot red vo
samoto rabotewe.
Za da se izvr{at celite na samoto rabotewe neophodno e da
se formira posebna komponenta so koja {to }e se ovozmo`i
po~ituvawe na site obvrski koi {to obezbeduvaat novi
rabotni nalozi.Sostavnicata e dokument koj {to se formira vrz
osnova na konstruktivnite dokumenti i toj gi definira site
komponenti kako {to se( sklopovite, podsklopovite
idelovite0koj {to se neophodni i go so~inuvaat krajniot
proizvod.

10
Sostavnicata gi sodr`i slednive podatoci kako {to se:
imiwata na site elementi, koli~estvoto i nivoto za
nadograduvawe na ma{inskite elementi,etiketata, kako i
crte`i ili posebni standardi koi {to se propi{ani.

Rabotilni~ki crte`

Ovoj crte` ni dava prikaz za finalniot proizvod zaedno so site

nekovi komponenti i detail koi {to se povrzani za oblikot,
dimenzijata , tolerancijata,vidovite na obrabotka, vidovite na
materijali, nabquduva~ite i kontrolata, brojot na crte`i i
dr.Ovaa rabotilnica na технологијаta se користи во рамките на
подготовките за технолошкиot процес на развојot, na rabotnoto
mesto za obrabotkata na poedine~nite operacii, isto taka
tuka se sre}ava i kontrolata koja {to proveruva dali rabotata

11
e pravilno zavr{ena i dali e zavr{ena spored postavenite
barawa.

Operacionata lista sodr`i (tehnolo{kata razmena)

Operacionata lista sodr`i informacii za opisot na operaciite,

sekvenca, imeto i etiketata, ma{inite za sekoja rabota, koi
{to se koristat so standardni alatki, tehnolo{ko vreme za
izrabotka, normalno vreme za izrabotka, na norma na
materijalot, kako i kod za operativnite listi.
Celta za lansiraweto na ovaa lista e da se izvr[i
vospostavuvawe na operativnite podatoci koi {to se potrebni
za a mo`e da se izvr{i presmetkata na nastanatite tro[oci
pri proizvodstvoto.Ovoj spisok ni ovozmo`uva da se sprovede
uvid vo planiranite i postigbatite celi, i toa se so cel da mo`e
ponatamu da se izvr{at odredeni prisposobuvanja kon celite
koi {to sakaat da se postignat.

4.5

12
Nastavni listi(instrukcioni)

Za sekoja rabota vo ramkite na operativnata lista se

formiraat upatstveni listi koi {to se nameneti za rabotnicite
koi {to treba da gi izvr{at opredelenite zada~i.Listata sodr`i
nastavni informacii za detalite koi {to se potrebni za
izvr[uvawe na operaciite koi {to se vo soglasnost so
barawata, kako {to se imeto na ma{inata i nejziniot broj,
detail od strukturata na baranoto vreme za izrabotka,
preliminarnoto-kone~no vreme, tehnolo{koto
vreme,dopolnitelnoto vreme, specifikacii za ma{inite, marka
i upatstvo za nivno koristewe, procesot na kontrola na
kvalitetot, i kodot na operativnata lista .Ovoj list se koristi vo
seriskoto i vo masovnoto proizvodstvo.

Biznis lista

Biznis listata predstavuva dokument koj {to se izdava

za sekoja rabotna zada~a. (~estopati e povrzana so
stav).Biznis listata sodr`i podatoci za materijalot, potrebnoto
vreme za izvr{uvawe na zadadenata zada~a, kako i da izvr{i
ocenka na kategoriite na raboteweto.
Vrz osnova na ovoj dokument smetkovodstvoto dobiva
podatoci za toa od kade poteknuvaat tro{ocite i koj rabotnik
ja izvr{il zadadenata rabotna zada~a.Od druga strana pak
na ovaa lista se dodavaat informacii za toa koj ja izvr{uval
rabotata. Timot mo`e da poseduva i kolumni na podatoci za
zapi{uvawe na kvalitetot na rabotata koj {to e uviden so
tehni~kata kontrola.Ako se proizvedeni pogolem broj na
proizvodi ili pak delovi koi se potrebni za proizvodstvo na
gotovi proizvodi, potrebno e tehni~kata kontrola da izvr{i
zapi{uvawe na brojot na proizvedeni proizvodi i da zapi{e
kolkav broj na proizvodi se so dobar kvalitet a kolkav broj se
so lo{ kvalitet, i koja e pri~inata za nekvalitetnite proizvodi i
pred se da zapie koi rabotnici i so kakov material go ivr{ile
proizvodstvoto.Pred se da se uvide dali rabotnikot ili pak

13
materijalot se vinovni za lo{iot kvalitet i seto toad a se
evidentira pri samata kontrola.
Ovaa lista mo`e da se izdade za proizvodstvoto,
uslugite i drugi raboti vo kompanijata.Sekoja lista ima svoja
{ifra.Taa se sostoi od bukvi koi {to go ozna~uvaat vidot na
listot, i broj koj {to ni go poka`uva pod koj reden broj e toj
list. Vo masovnoto i golemo seriskoto proizvodstvo
rabotnite listovi se izdavaat za opredelen vremenski period,
zatoa {to istite tie operacii postojano se povtoruvaat, dodeka
koga stanuva zbor za poedine~nite vidovi na proizvodi i kaj
maloseriskite proizvodi, rabotnata lista po ~ii {to propisi
treba da se proizvedaat proizvodite mu se izdava na sekoj
rabotnik posebna lista na raboti.

4.6.lista na zadadeni raboti

4.7.

14
 Trebovawe na materijalite (rekvizirawe na
materijalite)

Trebovaweto na materijalite kako i povratnicata i

dostavata na materijalite , ovozmo`uva da se kreira edna
posebna vrska pome{u samoto proizvodstvo i magacinskite
(skladi{ni) prostori.Trebovaweto se izdava vrz osnova na
materijalite, alatot, i delovite koi {to se potrebni za
izvr{uvawe na proizvodstveniot proces.Samiot list za
trebovawe sodr`i ime, {ifra i koli~ina na materijalot, kako i
vrednosta na rekviziraniot material.

4.8. oficijalno barawe

15
 4.9. Trebuvawe na materijalite

Povratnica.

Povratnicata e eden vid na dokument koj {to slu`i da se

obnovat materijalite koi {to treba da se skladiraat i toa vo
slu~aj koga poradi nekoja pri~ina }e ostanat materijali
visok vo samoto proizvodstvo, toga{ tie se proizveduvaat i
se skladiraat vo magacinite t.e. se stavaat na zaliha.
Povratnicata sodr`i podatoci za materijalot, goleminata
na materijalot, brojot na materijali, potoa celta poradi koja
{to e izdadena povratnicata i samiot broj t.e. {ifrata na
povratnicata.
Povratnicata e dokument koj {to ima za cel da go sledi
dvi`eweto na proizvodot ili pak (delot )od nekoj proizvod, i
toa niz celiot proces na proizvodstvo,treba da go sledi i
koli~estvoto na vreme koe {to e potrebno za da se
proizvede proizvodot, ili pak da se izvr{i prerabotkata na toj
proizvod. Ispratnicata sodr`i podatoci za vidot na
proizvodot, koli~inata od toj proizvod, potrebnoto vreme po
pogoni za proizvodstvo na proizvodot, brojot na potrebnite
ma{ini, brojot na izleznite t. e .proizvedenite proizvodi , koi
ke podle`at na ponatamo{na obrabotka, potoa ovoj

16
dokument isto taka gi sodr`i i koli~estvoto na proizvodi koi
{to se proizvedeni so nekoja gre{ka, metoto kade [to se
proizvedeni tie proizvodi t.e. na koj pogon i {ifrata za
neispravnite proizvodi, potoa datumot koj {to e planiran za
proizvodstvo, kako i zavr{nite operacii koi {to se izvr{eni na
samiot kraj na proizvodstvoto.

Predajnica

Ovoj dokument se koristi vo slu~aj na isporaka na

gotovi proizvodi, polugotovi proizvodi. So izdavaweto na ovoj
dokument zavr{uva ciklusot na proizvodstvoto i so
dobivaweto na ovoj dokument znaeme deka e ispolneta celta
na proizvodstvoto. Dokumentot vo sebe go sodr`i imeto na
gotoviot proizvod(ili delot) t.e. poluproizvodot, koli~inata,
izvr{enata kontrola i kodot i koj go izvr{uva predavaweto.

4.2.Menaxment na informacioni sistemi.

Informacionite sistemi gi vr{at site osnovni funkcii koi

{to se povrzani so:
-sobirawe, ~uvawe, obrabotka i distribucija na
podatocite. Sistemite AOP (sistemi za avtomatska obrabotka
na podatocite) se orientirani kon obrabotkata na podatoci i
procesi , koi {to pridonesuvaat za zabrzuvawe na
dinami~kite procesi. Upravuvaweto so informacionite
sistemi se fokusira na celosnata obrabotka na podatocite koi
{to ponatamu }e se upotrebat za donesuvawe na nekoi
va`ni odluki. Ovie informacii im pomagaat na menaxerite, i
menaxerite na toj na~in polesno dobivaat re{enija so koi {to
}e gi re{at zadadenite zada~i.Informaciite im se najmogu
potrebni i od niv }e zavisi dali menaxerite }e donesat dobri
ili lo{i odluki. Za razlika od AOP-sistemite ,koi {to se sostojat
od specijalni zadr`ani aplikacii, upravuvaweto so
isnformaciskite sistemi vklu~uvaat me}usebno povrzani
posistemi koi go so~inuvaat vo edna zaeni~ka Celina.
Podsistemite predstavuvaat prviot stepen na razgraduvawe

17
na informacionite sistemi. Tie se povrzani so vitalni funkcii
na realniot sistem i predstavuvaat logi~ki i tehnolo{ki
zaokru`eni celini, koi {to mo`at da bidat vo dizajnot, a
podocna mo`at i posebno da se tretiraat vo ovaa rabota ili
trud. Pove}eto podsistemi se podeleni vo specijalizirani
moduli i segmenti. Sekoja edinica na informacioniot
sistemodgovara na odredeni informacii, barawa i
spodeluvawa na podatocite i informaciite od nekoi drugi
edinici. Delovite od informacionite sistemi me|usebno se
povrzani vo zaedni~ka baza na podatoci, vo zaedni~ka
tehni~ka baza, vo informacioni tekovi, vo edinstveniot
sistem na ozna~uvawe i vo unikatniot dizajn
koncept.Proektiraweto na informacionite sistemi.
Proektiraweto na informacionite sistemi se sveduva na
pronao|awe na soodvetni modeli na realniot sistem. No
vistinskiot sistem ne e opi{an vo kompleten del na
podatocite, a za podatocite modelot poka`uva situacija vo
edno vreme i kako taa situacija mo`e da se promeni.
Neophodno e da se oi{at procesite koi vr{at promena
na sostojbata na sistemitei sistemot se formira vrz osnova na
poznatite vlezovi. Procesite predstavuvaat me|usebno
povrzani podatoci, koi {to se vklu~eni vo poedine~nite
podsistemi i moduli koi {to se vo ramkite na eden
informacionen sistem.

Pri izvr{uvawe na samiot proces na obrabotka podatocite se

transformiraat od vlezni vo izlezni podatoci.Obrabotkata
mo`eme da ja opi{eme so samiot proces na obrabotka. So
samoto opi{uvawe se opi{uva procesot na izvr{enata
operacija vo realniot sistem. Celta e da se otkrijat i objasnat
vitalnite funkcii na realniot sistem, bidej}i sekoja funkcija vo
sebe vklu~uva eden ili pak pove}e srodni procesi.
Neophodno e da se napomene deka so samiot razvoj na
informacioniot sistem toj se povrzuva so funkciite a ne so
samata organizacija, zatoa {to funkciite se stabilni, a dodeka
pak organizacijata predstavuva predmet na ~esti
promeni.Seto ova se pravi se so cel {to pomalku da se vr{i
promena na ve}e edna{ postavenite informacioni sistemi. Vo
klasi~niot dizajn na isnformacionite sistemi za sekoja

18
funkcija na proektirawe predstavuva nezavisna aplikacja, a
na sekoja apikacija odgovaraat po edna soodvetna
organizacija na podatocite(edna ili pak pove}e datoteki) vo
koi po pravilo ne se vklopuvaat i drugi aplikacii.Poradi seto
ova sistemite AOP ne se fleksibilni, pa sekoe novo barawe za
informacii predstavuva prestruktuirawe na podatocite.a seto
ova bara mnogu vreme, rabota i na krajot void kon
redundantnos na podatocite.

Sovremeniot dizajn na informacionite sistemi e baziran

taka da mo`e da vr{i iznao|awe na unificiran model na
podatoci vrz ~ija {to osnova se sproveduva formirawe na
zaedni~ka baza na podatoci. Se koristi od strana na site
sistemi vo koi se opi{uva funkcioniraweto na vistinskite
sistemi.So samoto funkcionirawe na sistemot e opi{an
vistinskiot model na procesot. Zatoa e potrebno dobro da se
izvr{i dizajnot na podatocite i procesot na nivnata obrabotka.
Tie zaedno go formiraat modelot na vistinskiot proces.

So modelot na podatoci i so modelot na procesi se ima

za cel da se inkorporira {to e mo`no pove}e znaewe,
podobro da se izvr{i opis i objasnuvawe za sekoe nova
barawe od realniot sistem i toa barawe da mo`e da se
realizira relativno lesno i bez seriozni pre~ki pri
formiraweto na informacioniot sistem.

Pri proektiraweto t.e. dizajniraweto na samiot proces se

koristat nekolku metodi:
Naj~esto se koristat slednive:

 SSA ,metod na strukturna analiza na sistemot

 BSP (biznis planirawe na sistemot),metodi za biznis
planirawe na sistemot,
 SDM (metod za sistemski dizajn), metod za dizajn na
samiot sistem,

So ova }e bidat prika`ani trukturnite metodi za analiza na

sistemot.Ovoj metod se primenuva za analiza na postojanite

19
informacioni sistemi, za istra`uvawe na funkciite i procesite
koi {to }e se izvr{uvaat vo realniot sistem. Sekoj proces e
proces koj {to e iniciran vo tekot na raboteweto so vnesot na
podatoci , a samata obrabotka e jasna i nedvosmislena
taka ,taka {to se dobivaat to~no definirani rezultati. Vo
procesot na obrabotka se koristat podatoci od bazata na
podatoci i od vlezot na podatocite.Kako se koristi SSA
metodot i kako funkcionira samiot proces najdobro mo`eme
da vidime od dijagramot za tek na podatocite (DTP).

Na dijagramot za tek na podatocite se prika`uva:

-Funkciite(procesite)
-dvi`eweto na podatocite
-izvorot i mestoto na podatocite
-podatocite za skladirawe

Pri ova se koristat slednite grafi~ki simboli (slika4.10.)

Dijagramot za dvi`ewe na podatocite ni go poka`uva patot
na nivnoto dvi`ewe od obrabotkata, izvorot i krajnata
destinacija, kako i ni go prika`uva skaldot na vnatre{nite
podatoci. Vrskata pome|u niv treba da bide detalno
predstavena i jasna. Glavniot problem pri opi{uvawe na
Informacionite sistemi e nivnata slo`enost, i dokolku samiot
kompleksen sistem bide opi{am vo edna detalna grafika,
toga{ toj }e bide mnogu kompleksen i i ambiciozen
DTP.Zatoa kaj nego se primenuva hierarhiskiot opis na
DPT.Hierarhiskoto opi{uvawe na DTP ni go predstavuva
celokupniot kompleksen sistem, no toj ni e predstaven po
hierarhija na nekolku nivoa.
Najvisokoto nivo ni dava opis na kontekstot na samiot
sijagram. Ovoa nivo ni go predstavuva najop{tiot dijagram ,
koj {to e ograni~en na nivoto na posmatrawe, odnosno tuka
se opredeleni granicite na funkciite ili procesite. Slednoto
poniskoto nivo dobiva razgraduvawe na kontekstot na
dijagramot. Razgraduvaweto e napraveno od strana na eden
proces i toa e prika`ano na poviskototo nivo , a dodeka pak
nivoto na novata DTP e prika`anon a poniskoto nivo. Na
poniskite nivoa mo`at da se pojavat novi bazi na podatoci
koi {to ne bile prika`ani na povisokite nivoa. Pa poradi toa

20
mora da se void evidencija za da se odr`i bilans pome|u
vleznite i izleznite protoci na podatocite.

-za funkciite i procesot

-za dvi`eweto na podatocite

- vo interfejsi(informacioni jazli),izvorot od
kade {to se ispra}aat podatocite.(AOP)

- za ~uvawe na podatocite(baza na podatoci-

file)

Slika 4.10. Grafi~ki simboli za prika`uvawe na AOP

Informacionite razgraduvawa do edna relativno

ednostavna funkcija koja {to ne treba da bide podelena ,
zatoa {to tie se potpolno jasni i po nekoja nivna logika
mnogu e lesno tie da se opi{at n anekoj poprikladen na~in.
Na toj na~in ovoj slo`en sistem se opi{uva so pomo{ na
dijagrami od koi sekoj e dovolno ednostaven , transparenten
i informativen.

Modelot na podatoci i procesniot model se dizajnira

nezavisno, ili napraveniot model na podatoci mu prethodi na
procesniot model. Nezavisno od dizajniraweto mo`no e koga
se dizajnira modelot na podatoci ne se zemaat vo predvid
procesite koi {to }e bidat opfateni vo obrabotkata na bazata
na podatocite.

Proektiraweto na modelite na podatoci mo`e da prethodi ili

da bide paralelen so dizajniraniot model na procesite, zatoa
21
{to mnogu funkcii se od klu~no znaewe od aspect na
dizajnot. Pokraj toa podatocite koi prete`no se zaedni~ki za
site biznis sistemi i funkcii pove}e se lokalni (na primer,
finansiskata funkcija), i modelot na podatocite pridonesuva
za integracija na informacionite sistemi. Primarnata zada~
na upravuvaweto so informacionite sistemi e da se
obezbedat izve{tai za kvalitetni i navremeni informacii za
donesuvaweto na odluki. Tie pomagaat vo re{avaweto na
strukturnite problemi pri donesuvawe na odluki. Toa se
probelmi koi {to mo`at odnapred da go utvrdat kone~noto
re{enie, koi podatoci se potrebni za toa re{enie da se dobie,
kako i alogritam na negovoto re{enie.

Menaxment informacionite sistemi se funkcionalno

struktuirani i tie gi zadovoluvaat potrebite na menaxerite koi
{to se nao|aat na srednoto nivo na donesuvawe na odluki,i
tie voglavno se zanimavaat so operativnoto upravuvawe pri
izvr{uvawe na nekoi poedine~ni funkcii.

4.3.Re{enie za poddr{ka na sistemite(DSS-

Decision Support Systems)

Se veruva deka konceptot na sistemot za poddr{ka pri

odlu~uvaweto se razvil kako rezultat na teoretskata
situacija na organizaciskoto odlu~uvawe i toa vo tekot na
po~etokot na 60-tite godini, kako rezultat na kompjuterskite
sistemi koi se pojavile vo sredinata na 60-tite (Power,1999).
Primenata na prviot sistem za poddr{ka pri
odlu~uvaweto , ogleduvaj}i se vo kompjuterite doa|a do
iznao|aweto na~in na koj {to samite kompjuteri i nekoi
primeneti analiti~ki modeli mo`at d aim pomognat na
samite menaxeri pri donesuvaweto na slo`enite kone~ni
odluki.So tekot na vremeto sistemite za poddr{ka pri
odlu~uvaweto bile prika`uvani kako neophoden instrument
koj {to mnogu pomagal pri re{avaweto na problemite so koi
{to bile soo~eni biznis sistemite.

22
Slika:4.1.1.Evolucija na potrebite i mo`nostite na korisnikot
na SPO (Vicki L.Sauter, 1997).

Definicija na sistemot za poddr{kata pri

odlu~uvaweto

Sistemite za poddr{ka pri odlu~uvaweto se interaktivni

kompjuterski sistemi a nivnata namena im e da im pomognat
na meaxerite ili na onie koi {to ja donesuvaat odlukata da
identifikuvaat, struktuiraat, ili re{avawe na
poluformuliranite ili neformuliranite problemi i da se napravi
izbor pome|u ponudenite alternative. (Daniel Power 2000).
“SPO se interaktivni, fleksibilni i prilagodlivi
kompjuterski informacioni sistemi posebno se razvieni za
poddr{kata vo re{avaweto na nestruktuiranite problemi na
menaerite, so cel da dojde do podobruvawe na procesot pri
donesuvawe na odlukite. (Turban, Aronson, 1998).”
SPO predstavuvaat slo`eni sistemi koi {to se imaat
sposobnost i ja poddr`uvaat AD HOC analizata za podatoci i
modelirawe, naso~uvaj}e se kon planiraweto na idninata
so uptrebata na nepravilni vremenski intervali.(Moore,Cgang ,
1980).

23
 Ponatamu, sistemite za poddr{ka pri odlu~uvaweto
imaat za zada~a da pru`at pomo{ pri donesuvaweto na
nekoi odluki,a poseben akcent se stava na re{avawe na
nestruktuiranite ili pak lo{ostruktuiranite problemi.

Sistemite za poddr{ka pri odlu~uvaweto obezbeduvaat

pomo{ pri donesuvaweto na odluki i toa na site nivo na
odlu~uvawe, no sepak tie se od posebno zna~ewe za
pove{e vidovi na nivoa.Za razlika od sistemot za
upravuvawe so informacii, koi glavno predstavuvaat
pomo{ za horizontalniot protok na informacii, sistemite za
poddr{ka pri odlu~uvaweto predstavuva pomo{ pak za
vertikalnoto dvi`ewe na informaciite, i na toj na~in
pomagaat pri integracija na informaciite, koi {to se koristat
vo razli~ni predprijatija i na razli~ni nivoa na upravuvawe.
Tie ja olesnuvaat sintezata na informaciite od oddelnite
podsistemi za strate{kite odluki i na toj na~in pridonesuva
za strate{ka avtomatizacija, planirawe i predviduvawe.

Struktura na odlukata za poddr{ka na

sistemot.

24
 Slika 4.12.Osnovni konponenti na SPO

Na slikata 4.12. predstavena e strukturata na sistemot

za poddr{ka pri odlu~uvaweto. Osnovni konponenti na
odlukata za poddr{ka na sistemot se :
-bazata na podatoci, generatorot na sistemot za poddr{ka
pri odlu~uvaweto i na korisnikot, Ovaa stuktura gi opi{uva
ovie sistemi vo taa forma vo koja {to postojat u{te od
po~etokot na 70-tite i 90-tite godini od minatiot vek. Sepak
deneska tie se so pove}e slo`eni ekonomski uslovi, a so
razvojot na kompjuterskata tehnologija ima odredeni
promeni vo razvojot na na sistemot za poddr{ka na
donesenata odluka. Dene{nite sistemi za poddr{ka pri
odlu~uvaweto se racionalizirani i toa vrz osnova na golem
broj na karakteristiki i toa vo odnos na predhodnite
generacii. Razlikata mo`e da se uvidi dokolku se izvr{i
sporeduvawe na nivnata struktura.Slika 4.13

Slika 4.13 Struktura na SPO

25
Podsistem za upravuvawe so podatoci

Ovoj podsistem se sostoi od slednive elementi:

 Baza na podatoci na sistemot za podr{ka pri
donesuvaweto na odluka
 Sistem za upravuvawe so podatoci
 Direktorium na podatoci
 Barawe

Bazata na podaatoci predstavuva zbirka na me|usebno

povrzani odatoci koi {to se organizirani spored potrebite i
strukturata na organizacijata, i mo`e da se koristi od strana
na eden ili pak pove}e korisnici, na edna ili pove}e prijavi.
Postojat nekolku mo`ni konfiguracii na bazata na podatoci.
Pove}eto sistemi za podr{ka pri odlu~uvaweto svoja baza
na podatoci imaat vo t.n
“ data warhouse” ili pa sklad ili baza na podatoci. Eden SPO
mo`e da koristi pove}e bazi na podatoci vo zavisnost od
mestoto na ~uvawe na potrebnite informacii. Isto taka se
pravi razlika od podatocite koi poteknuvaat od nadvore{niot
ili pak od vnatre{niot izvor. Spoted vnatre{nite izvori se
smeta deka tie se vo ramkite na bazata na podatocite vo
organizacijata, a dodeka podatocite od nadvore{nite izvori
mo`e da bidat na primer: nekoi podatoci od drugi indrustriski
granki, od vladinite propisi, od pazarite i.t.n.
Vrskata pome|u nadvore{nite podatoci i sistemot za
poddr{ka pri donesuvaweto na odluki mo`e da se realizira
preku bazata na podatoci SPO ili pak so direktno vnesuvawe
na podatocite vo prijavata. Internetot isto taka predstavuva
eden od izvorite na nadvore{nite podatoci vo pretprijatieto.

26
 Slika 4.14. Podsistem za upravuvawe so podatoci (Turban,
Arsonson 1998,).

Procesot na sozdavawe na bazata na podatoci ili

skladi{tata na podatoci, preku nadvore{niot izvor se
narekuva ekstrakcija na vnes na podatoci (vnesuvawe,
podreduvawe, filtracija i kondenzacija na podatoci). Sistemot
za upravuvawe so bazata na podatocite ( Database
Management System-DBMS)ovozmo`uva ekstrakcija na
podatocite. Sepak nekoi istra`uva~i od oblasta na SPO
imaat poinakov pristap vo ovaa nasoka koja {to tie ja
narekuvaat proces. Be~ejski -Vujaklija (1992) precizno gi
definira svoite istra`uvawa i izjavuva deka vo ovoj proces,
informaciite ednostavno se izvle~eni , i tie trpat formalin i
su{tinski promeni pred da bidat za~uvani vo bazata na
podatoci. Zatoa za ovoj proces pogodno e da se koristi
terminot mapi ili preslikuvawe. Sistemot za upravuvawe so
bazata na podatoci (baza na podatoci za upravuvawe so
sistemot-(Dbms) primarno se koristi za kreirawe, pristap i
a`urirawe na bazata na podatoci.Sistemot za upravuvawe so
bazata na podatoci e ima sposobnost i ovozmo`uva da se
izvadat podatoci, da se izvr{i a`uririrawe na podatocite vo
bazata na podatoci, povrzuvawe na podatocite so razli~ni
izvori, vadewe na potrebnite podatoci za formirawe na
baraweto ili izve{tajot, obezbeduva bezbednost na
podatocite, vr{i slo`eni zada~i za manipulacija so podatocite

27
za celta na formiraweto na pra{awata, gi sledi podatocite koi
{to se koristat od strana na SPO i upravuva so podatocite
preku re~nikot na podatoci.(Turban, Anderson,1998).
Re~nikot na podatoci predstavuva direktorium so site
podatoci vo bazata na podatoci. Su{tinata na postoeweto na
ovaa konponenta e da se odgovori na pra{aweto za
postapnosta na odredeni podatoci , nivniot izvor i nivnoto
to~no zna~ewe. Isto taka ovaa komponnta e mo`no da se
dodade, izbri{e ili pak da se a`urira vo grupnite zapisi.

Slika 4.15. Podsistem za upravuvawe so modeli (Turban,

Arsonson 1998,)

Podsistem za upravuvawe so modeli

Podsistemot za upravuvawe so modeli se sostoi od

slednive elementi:
 Osnoven model;
 Sistem za upravuvawe so bazata na modeli;
 Jazik za modelirawe;
 Direktorium za modeli;
 Procesor komanda;

28
Strukturata za podsistemot za upravuvawe so modelite e
prika`ana na slika 4.15.

Podsistem za upravuvawe so znaeweto

Sistemite za poddr{ka pri oddlu~uvaweto koi {to imaat

podsistem za upravuvawe so znaeweto se narekuvaat
intelegentni sistemi za poddr[ka pri donesuvaweto na
odluka. ( poddr{ka za odlukata na intelegnetnite sistemi
-Idss), sistemot na znaewe (bazirana na znaeweto DSS), ili
ednostavno so kombinacija na glavnata karakteristika {to
ovoj podsistem go razlikuva od drugite e postoeweto na
bazata na znaewe, koja mu ovozmo`uva na korisnikot da
obezbedi ekspertiza za struktuirani problemi. Bazata na
znaewe predstavuva sindrom za ekspertskite sistemi. Sepak
so razvojot na sistemot za poddr{ka pri donesuvaweto na
odluki, se pojavuva vo grupa na t.n. napreden sistem za
poddr{ka na odlukata koja {to predstavuva spoj na pozitivni
karakteristiki na postojanite informacioni sistemi.
Karakteristikite na sistemot za upravuvawe so bazata
na znaewe koi se zemeni od ekspertskite sistemi, pa od taa
pri~ina pove}e za niv }e ka`eme ponatamu vo temata za
eksperski sistemi.

Podsistem -korisni~ki inetrfejs

Podsistemot-korisni~ki interfejs se sostoi od slednite

komponenti:
 Sistem za upravuvawe so korisni~ki interfejs;
 Ediniza za preveduvawe na prirodniot jazik;
 Terminali;
 Printeri, ploteri i dr.

Vrskata pome|u ovie sistemi e predstavena na slikata

4.16.

29
 Podsistemot-korisni~ki interfejs gi opfa}a site aspekti
za komunikacijata pome|u korisnicite i sistemot za poddr{ka
na upravuvaweto. Zna~i tie ne se primenauvaat samo na
hardver i softver, tuku se primenuvaat i na razli~ni faktori,
koi {to so lesnotija se upotrebuvaat, imaat pristapnost na
samiot sistem, pristapnost na sistemot i faktori povrzano so
inerakcija ~ovek-ma{ina.

Slika 4.16.Struktura na sistemot-korisni~ki interfejs (Turban,

Arsonson 1998,)

Podsistemot korisni~ki interfejs ima mnogu golemo

zna~ewe kako za korisnicite na sistemot taka i za razvojot na
informaciskite sistemi.Od kvalitetot na korisni~kiot interfejs ,
zavisi od mo`nosta na kreiraweto i prifatlivosta na sistemot
od strana na korisnikot. Nekoi avtori smetaat deka razvojot
na hardver tehnologiite ovozmo`uvaat udobno rabotewe i
predizvikuva vistinska eksplozija vo razvojot na softver
tehnologijata, posebno vo podocne`nite verzii na Windows
platformata, koj {to be{e predstavena od strana na
otvaraweto na noviot proctor za paredok na odlukata za
poddr{ka na sistemot. Nivite sistemi za proddr{ka pri

30
odlu~uvaweto imaat takov korisni~kiot interfejs koj {to im
ovozmo`uva (Turban, Arsonson 1998,) :
 Prisposobuvawe na korisnikot kon razni dopolnitelni
/vlezni uredi;
 Gi pretstavuva podatocite vo razli~ni formi ili preku
razli~ni izlezni pomagala;
 Obezbeduva interakcija so bazata na podatoci i so
bazata na modeli;
 Obezbeduva kolor grafika, i tro-dimenzionalna grafika;
 Dozvoluva vr{ewe na pove}e funkcii vo isto vreme i toa
preku razli~ni prozorci
 Obezbeduva obuka preku primeri;
 Obezbeduva fleksibilnost i adaptacija na sistemot za
poddr{ka pri upravuvaweto so cel toj da se prilagodi na
razli~ni problemi i tehnologii.

So gorenavedenite karakteristiki zna~itelno e polesno

razli~ni korisnici da rabotat vo sistemot (vraboteni vo site
hierarhiski nivoa vo organizacijata), i deka pokraj drugite
navedeni raboti pridonese i za {irokata upotreba na istemot
za donesuvawe na odluki.

Klasifikacija na sistemot za poddr{ka pri

donesuvaweto na odluki

Power (1998) smeta deka osnovnata podelba za SPO

treba da se napravi za da ja koristat:
 SPO nameneta za predprijatijata((Entreprise-wide ДSS),
koi se povrzani so golemi bazi na podatoci i podatoci
za skaldi{ta koi im koristat na pove}eto menaxeri;
 SPO nameneti za eden korisnik (Desk-top DSS), koj
{to raboti samostojno na eden Personalen kompjuter.

31
Holsapple i Whinston (1996) smetaat na deka postojat {est
razli~ni grupi na SPO:

 Tekstualno orientiran SPO (Teht-oriented DSS), kade {to

informaciite glavno se vo tekstualna forma.Za pri~inata
za postoeweto na kolemi koli~ini na informacii SPO
ovaa klasa ima silni mo`nosti za predstavuvawe i za
obrabotka na tekst informacii. Tekstualno orientiranite
SPO obi~no golema poddr{ka im e rabotata preku
internet, pa poradi toa se sproveduvaat tehnologii kako
na primer:hipertekst, intelegentni agenti i sli~no.
 SPO orientirana baza na podatoci (Database-oriented
DSS)-predstavuva grupa na sistemi za poddr{ka pri
odlu~uvaweto kade {to bazata na podatoci igra va`na
uloga vo strukturata na sistemot. Prvata generacija na
SPO koja {to e orientirana kon bazata na podatoci
koristi racionalna konfiguracija na bazata na podatoci.
 SPO-orientirana kon rabotata so tabeli (Spreadsheet-
oriented DSS)-kade {to so pomo{ na specijano
modelirawe na jazikot mu se ovozmo`uva na korisnikot
da sozdadat modeli i toa direktno vo analizata. Poznati
programi za razvoj na SPO koj {to e orientiran kon
rabotata so tabeli e Majkrosoft Excel i Lotus 1-2-3.
 SPO za orientirano re{avawe (Solver-oriented DSS) kade
{to postojat algoritmi ili pismena postapka vo forma
na kompjuterska programa za izvr{uvawe na odredeni
kalkulacii za ra{avawe na odredeni vidovi na problemi
(na primer procedura za presmetuvawe na optimalniot
iznos na proizvodi).
 SPO -orientirana kon pravilata (Rule-Oriented DSS) , koja
{to se odnesuva na SPO so bazata na znaewa. So
definirawe na serijata na pravila se formira baza na
znaewa koi slu`at za re{avawe na odredeni vidovi na
problemi.
 Kompleks na SPO (Compound DSS)-predstavuva grupa
na sistemi za poddr{ka pri odlu~uvaweto koi se t.n.
hibridn sistemi , bidej}i tie se sostojat od kombinacija
na dve ili pove}e od pet osnovni, ili pak predhodno
petstaveni strukturi na SPO.
32
 Prednosti i nedostatoci na sistemot za
poddr{ka pri odlu~uvaweto

Prednostite od primenata na SPO vo biznis

pretprijatijata (vrz osnova na rezultai od istra`uvaweto vo
1994 godina vo kpmpaniite) se:
 Postignuvawe na povisok kvalitet na odlukite;
 Podobruvawe na komunikaciite;
 Namaluvawe na tro{ocite;
 Zgolemuvawe na produktivnosta;
 Za{teda na vreme;
 Podobruvawe na zadovolstvoto kaj kupuva~ite i
vrabotenite;

Ova istra`uvawe potvrduva , isto taka deka so visokata

korelacija na prednostite na SPO se evidentirani slednive
faktori:
 Stepen na konkurentnost;
 Industrija;
 Golemina na kompanijata;
 Lesna upotreba na SPO

Spored Holsapple i Whinston (1996) se razlikuvaat slednite

svojstva na sistemot za poddr{ka pri odlukata, kako i nivnite
prednosti:
 Prednostite na SPO zavisat od prirodata na nositelite
na odlukite i situacijata vo koja {to e donesena
odlukata;
 SPO ja zgolemuva vrodenata sposobnost za
upravuvawe so nositelite na odlukite;
 SPO mo`e da gi re{i problemite koi pri donesuvaweto
na odlukite odzemaat premnogu vreme, ili mo`e da gi
re{i onie problemi koi {to predhodno ne ni poku{aval
da gi re{i;

33
  SPO se pribli`uva kon re{avaweto na problemite
mnogu pobrzo i posigurno gi donesuva odlukite;
 Duri i koga SPO ne mo`e da go re{i problemot , toj
mo`e da si simulira nositelite na odluki , so cel da
mo`at podaboko da razmislat na koj na~in da go re{at
problemot;
 Izgradbata na SPO mo`e da uka`e na novi na~ini na
razmisluvawe pri re{avaweto na problemite;
 SPO mo`e da obezbedi dokazi so cel da gi opravda
razmisluvawata i odlukite na menaxerite . po ~ij {to
osnov tie gi donele odlukite i go re{ile problemot;
 So cel da se podobri konkurentnosta so SPO mo`e da
se obezbedi zna~itelna konkurentska prednost;

Istite avtori (Holsapple, Whinston,1996) kako faktori koi {to

go ograni~uvaat sistemot pri donesuvaweto na odlukite gi
naveduva slednite:
 Nekoi vrodeni ~ovekovi osobini i talenti ne mo`at da
bidat vgradeni vo sega{niot SPO ( se misli na fazata na
dizajniraweto na SPO)
 SPO e ograni~en na znaewata koi {to gi
poseduva.Ograni~eni se sposobnostite na SPO da se
zdobie so novi zanewa;
 SPO e ograni~en so vidovite na obrabotka na svoite
znaewa koi {to negoviot softver mo`e da gi izvr{i;
 Mo`nostite na SPO se ograni~eni so performanskite na
kompjuterot (od sposobnosta na hardverot i
operativniot sistem )koi {to se koristi;
 Jazikot so koi {to korisnicite treba da gi soop{tat
svoite barawa, go ograni~uva brojot na korisnici, na
onie koi {to go prifa}aat takviot na~in na izrazuvawe.
Na~inot na prezentacija isto taka go ograni~uva brojot
na korisnici;
 SPO mo`e da bide napraven za prili~no tesna i
specifi~na oblas kade {to }e se primenuva. Mo`no e
pri izvr}uvaweto na zadadenite zada~i da se pobara
mnogu pove}e od SPO od ona oblast koja {to mu e

34
 specijalnost, i na toj na~in problemite koi {to se nadvor
od taa specijalnost }e nemo`at da bidat re{eni;
 Toga{ se postavuva pra{aweto koj treba da go
koordinira raboteweto na pove}eto sistemi za
poddr{ka pri odlu~uvaweto.SPO.

Princip na rabotewe,Karakteristiki na SPO i

karakteristiki na implementacija

Barret i Castle (1989) dadoa kratok pregled na

strukturata na sistemot za podr{ka pri odlu~uvaweto i
priotoa ja opi{ale rabotata na korisnikot so SPO.(Slika
4.17.)
Avtorite velat deka korisnikot zapo~nuva so procesot
na dilema.Korisnikot potoa go definira problemot, vo koj
mo`e da mu pru`i pomo{ na SPO preku evidentirawe,
sledewe i pribirawe na podatocite od nadvore{niot i
vnatre{niot izvor na podatoci, vrz osnova na pribranite
podatoci se dobiva uvid za potekloto i prirodata na
problemot. Po formuliraweto na problemot SPO nudi golem
broj na dostapni alternativi. Koristeweto na pokazatelite za
stepenot na zadovolstvoto od postaveniot problem mu
ovozmo`uva na korisnikot od ponudenite alternativi da ja
odbere za nego najdobrata alternative koja }e mu pomogne
da go re{i problemot.

35
 Slika 4.17.Struktura na SPO (Barrett,Castore ,1989)

Preku mo`nostite na ovaa analiza “[to Ako” ,

~uvstvitelnosta na analizata i.t.n, korisnikot mo`e da gi
ispita posledicite na nekoi alternativni pravci ili da gi ispita
posledicite koi mo`at da se slu~at dokolku na niv vlijaat
nekoi faktorikako {to se(nekoi nekontrolirani faktori kao {to e
ekonomskiot faktor, izborot na alternativata, socijalnite
faktori) za izbranata alternative. Kako rezultat na opi{aniot
proces sledi informacijata za ponatamo{nata upotreba
odnosno ,odlukite za nasokata na dejstvuvawe.

TABELA 4.1.Procenka na korisnikot na SPO za negovite

karakteristiki (Bhargava, Herrick, Sridhar,1997)

36
 Konstruktorite na sistemot za poddr{ka pri
odlu~uvaweto se stremat {to pove}e da se izvr{i
prilagoduvawe na rabotata na korisnikot vo samiot sistem , i
poradi ovaa pri~ina fleksibilnosta na SPO e podlo`en na
golemi istra`uvawa od strana na korisnikot. Vo tabelata 4.1.
se dadeni podatocite koi {to se dobieni vrz osnova na
istra`uvawata izvr{eni od strana na (Bhargava, Herrick,
Sridhar,1997) a se donesuvaat vrz osnova na procenkata od
strana na korisnikot na sistemot za poddr{ka pri
odlu~uvaweto za negovite arakteristiki. Zna~eweto na
izvr{enoto istra`uvawe se sostoi vo definirawe na nasokite
na idniot razvoj na sistemot za poddr{ka pri odlu~uvaweot.
Dennis Buede niz dolg vremenski period go sledi razvojot
na sistemot za donesuvawe na odluki. Od postoe~kite
sistemi so koi se donesuvaat odluki toj formira
komparativna analiza na slednive aspekti:operativen
sistem ,karakteristiki na primenata, performansite na
sistemot i prednostite {to sistemot mu gi ovozmo`uva na
korisnikot na sistemot.
Podatocite se dobieni vrz osnova na anketirawe na
relevanten broj na korisnici na sistemot so koi se donesuvaat
odluki. Najnovoto sprovedeno istra`uvawe koe go izvr{il
(Buede,1998) se sostoi od 25 pra{awa i se vklu~eni 32
sistemi za poddr{ka na sistemot so ~ija {to pomo{ se
donesuvaat odluki. Kako rezultat na istra`uvaweto
(Buede,1998) konstatiral deka primarniot fokus na
proizvoditelite na SPO se stremi kon podobruvawe na

37
analiti~kite ve{tini na SPO. Se tvrdi deka spored izjavite na
korisnicite tie ka`ale deka nivnite rezultati od istra`uvaweto
bile najkriti~ni koga stanuvalo zbor za sistemot. Isto taka
silen ~ekor napred e napraven kon podobruvaweto na SPO
za poddr{ka na definirawe na problemite , a ~ekor napred e
napraven i vo pogled na fazite za kreirawe na modelite.
Mnogu va`en faktor za uspe{noto funkcionirawe na
sistemot za poddr{ka na odlukata e istaknat vo
nabquduvawata koi se izvr{eni od strana na pove}e faktori,
e korektnata implementacija na sistemot. So ogled na
uspehot na implementacijata na SPO zavisi od svojata
prifatlivost od strana na korisnikot i soodvetnata upotreba.
Sauter (1997) gi identifikuva klu~nite faktori vo procesot na
sproveduvaweto na poddr{kata pri odlu~uvaweto. (tabela
4.2.)

Tabela 4.2. Klu~ni faktori za uspeh na implementacijata na

SPO, Sauter (1997)

4.3.1.Grupni sistemi za poddr{ka pri

odlu~uvaweto(Group Decision Support Systems-
GDSS)

38
 Grupnata odluka za poddr{ka na sistemot (GDSS) e
interaktiven , kompjuterski sistem koj pomaga na golem broj
na lu|e koi {to donesuvaat odluki vo kreiraweto na politikata
za re{avawe na nestruktuirani problemi, i tie gi re{avaat
zaedno kako grupa. (Turban, Arsonson 1998,) :

DeSanctis i Gallupe (1987), naveduvaat deka me|u

komponentite na GSPO vleguvaat: hardverot, softverot,
korisnicite i procedurata. Sekoj ~len na grupata preku
kompjuter ima pristap do glavniot processor preku
mre`ata(najmnogu LAN, a vo ponovo vreme i preku
internetot).Softverskiot del od GSPO gi so~inuva bazata na
podatoci, bazata na modeli, programa za upravuvawe so
sistemot, i fleksibilen korisni~ki interfejs. . Vo ramkite na
procedurata GSPO obezbeduva nepre~eno sproveduvawe
na operacijata i regulacijata na raboteweto.So raboteweto na
GSPO neophodno e da se definiraat koi }e bidat
koordinatori na grupata koi {to }e ja sproveduvaat
koordinacijata vo raboteweto.
Na slika 4.18.so ogled na strukturata na grupata ,
nositelite na odlukite rabotat zaedno na istpriod kon
problemite preku personalni kompjuteri vo t.n.sobi za
donesuvawe na odluki(del od softverskata programa im ja
ovozmo`uva na istite tie donesuva~i na odluki da stapat vo
prv kontakt ili prva sredba so u~esnicite.)Site ~lenovi na
grupata osven pristapot na GSPO imaat i ist pristab kon
bazata na podatoci, i bazata na modeli.

Me|u pova`nite funkcii na GSPO vleguvaat:

 GSPO se specijano dizajnirani informacioni sistemi, i ne
se vo kombinacija so postoe~kite komponenti
 GSPO se dizajnirani so cel da mo`aat da poddr`uvaat
grupi koi u~estvuvaat pri donesuvaweto na odluki pri
nivnoto rabotewe
 GSPO se karakterizira lesno i ednostavno koristewe,
adaptacija na korisnicite na razlli~ni nivoa na znaewe
vo soglasnost so presmetkite i poddr{kata na procesot
na donesuvawe na odluki;

39
  GSPO mo`at da bidat nameneti za eden tip na problemi
ili za razli~ni organizaciski nivoa vo koi {to grupata sis
gi izvr{uva svoite zada~i;
 GSPO se nameneiti za pottiknuvawe na aktivnostite
kako na primer generirawe na idei, re{avawe na
sprotistaveni stavovi, ili sloboda na izrazuvawe;
 GSPO sodr`i vgradeni mehanizmi koi go spre~uvaat
razvojot na grupata koja {to se odnesuva negativno.

Prednosti koi {to se obezbeduvaat so GSPO:

 Namaleni tro{oci ( se smeta deka tro{ocite za proektite

se namaluvaat duri za 90% dokolku se koristi GSPO)
 Postignuvawe na konkurentska prednost
 Namaluvawe na dol`inata na procesot na donesuvawe
na odluki
 Podobruvawe na komunikacijata
 Dobra koordinacija na ~lenovite na grupata
 Brz povrat na investiciite i.t.n.

Slika 4.18. Model na GSPO

Koristeweto na GSPO poka`a deka najdobrite rezultati

vo strate{koto planirawe na aplikaciite se dobieni so
koristeweto na GSPO, so izrabotka na portfolio analiza ili
planovite vo promena na upravuvaweto.
40
 4.4.Ekspertski sistemi(Expert Sustems-ES)

So pojavuvaweto na ekspertskite sistemi , mnogu e

olesneto raboteweto na onie mesta na odlu~uvawe kade
{to se donesuvaat mnogu slo`eni ili pak mnogu va`ni odluki,
se olesnuva raboteweto sekade kade {to ne se dozvoleni
gre{ki koi mnogu te{ko se popravaat. So toa mo`e dase
objasni golemiot razvoj i {irokata primena na ekspertskite
sistemi. Ekspertskite sistemi deluvaat kako eden tim od
eksperti vo odredeni oblasti i za razlika na toa tie
sekojdnevno i postojano ~uvaat podatocii na toj na~in
vr{at pro{iruvawe na nivnite znaewa. So cel da se objasni
poimot “ekspertski sistem” nie }e navedime nekolku
definicii koi podobro }e ni dadat objasnuvawe za niv:

“ Ekspertskiot sistem predstavuva kompjuterska

programa koja {to dejstvuva kako ~ovek ekspert vo dobro
definiranite konkretni zada~i, koi se baziraat na znaewa”.
(Liebowitz Jay,1992).”
Pod ekspertni sistemi se podrazbira osnovawe na
vnatre{ni kompjuterski ve{tini na nekoj ekspert koj {to se
bazira na znaewa , i vo takov oblik sistemite (kompjuterot)
mo`at da ponudat intelegenten sovet ili pak da prevzemat
nekoj intelegentna odluka za funkcijata koja {to e proces na
obrabotka. Prepora~livo e da se izvr{i dopolnuvawe na
karakteristikite, koi mo`at da se smetaat deka ja
predstavuvaat osnovata, sposobnosta na sistemot e da go
proveri nejzinoto tvrdewe za linijata na rezonirawe, i direktno
da go informira korisnikot vo vrska so postavenoto pra{awe.
Odobreniot na~in za da se ostvarat ovie karakteristiki e da
se izvr{i programirawe koe {to }e bide bazirano na pravila.
(Milacic 1990).

“ Ekspertskite sistemi se softverski sistemi koi

vklu~uvaat ~ovekovi znaewa i gi koristat za re{avawe na
problemite vo oblasta na ve{ta~kata intelegenciija”.

41
Ekspertskite sistemi koristat mehanizam koj {to ovozmo`uva
lesno programirawe i simulacija na ~ovekovoto znaewe, za
koe {to se smetalo deka ne e lesno da se sprovede. Voglavo
lesnotijata na simulacijata na ~ovekovoto znaewe treba da
se bara odgovorot za uspeht na ekspertskite sistemi
(Stoiljkovic, Milosavljevic 1995).

Goodwin i Pajt (1992) uka`uvaat na toa deka ekspertskite

sistemi se del od istra`uvaweto na patot na ve{ta~kata
intelegencija, i ve{ta~kata intelegencija ima za cel da bide
celosno ~ovekova intelegencija i toa sprovedena niz
kompjuterski sistemi.
Istite avtori gi definiraat ekspertskite sistemi na
sledniot na~in:

“ Ekspertskite sistemi se sistemi za modelirawe, vo ramkite

na kompjuterskata stru~nost, taka {to kako tezultat tie
mo`at da ponudat sistem so intelegentni soveti ili pak
mo`at da prevzemat ili da donesat nekoja intelegentna
odluka.
Terminot ekspertski sistemi sega se koristi so mnogu
razli~ni zna~ewa, i doa|a od faktot {to takvi sistemi se
koristeni i priznati od strana na priznati eksperti.Tie so
pomo{ na svoite znaewa od nekoja oblast, so iztra`uvawe,
so nekoi drugi postapki za informirawe ekspertite gi
formiraat svoite znaewa , a potoa nivnite znaewa gi
vnesuvaat vo organizacijata. (Ristic i dr.)
“Ekspertskite sistemi se specijalizirani za avtomatskata
obrabotka na znaewata, interaktivnoto i kooperativnoto
re{avawe na problemite koi mo`e da se formaliziraat na
nov str~en (profesionalen jazik), so mo`nosti za vklu~uvawe
na prezentacija na znaeweto vo forma na algoritamski
problemi, od edna strana , i nelogoritamski fakti i pravila,
kako i logi~koto odbivawe po utvrdenata strategija od
drugata strana”(Pot,1992).

Istorija na razvojot na ekspertskite sistemi

42
 Prvite po~etoci na razvoj na sistemite koi {to se
zasnovani na znaewa se pojavile na sredinata na 60-tite
godini. Ravojot na ekspertskite sistemi zavisi od razvojot na
informati~kata tehnologija, odnosno od efikasnosta na
kompjuterite. Mnogu naskoro (vo docnite 60-ti) kompjuterite
stanaa limitira~ki faktor , a potoa neizbe`nite promeni vo
razvojot na komjuterite predizvika porast na noviot razvoj
na na ve{ta~kata intelegencija. Sepak samo oni sistemi koi
{to se sozdadeni posle 80-tite godini imaat iskusna i {iroka
primena vo upotrebata na trgovskite pazari.
Sprema situacijata od 1988 godina, ekspertskite sistemi
toga{ se primenuvale von ad 150 oblasti, a oni koi {to
najve}e bile koristeni se navedeni vo Tabelata 4.3.

Sepak samo 4 godini podocna (sperma situacijata od

1992 godina ,Liebowitz,1992), vo Amerika se koristele
najmalku 3000 ekspertski sistemi od koi {to nekolku stotini
ekspertski sistemi bile razvieni i testirani vo oblasta na
svojata primena. Vo Japonija vo tojmoment imalo pove}e od
400 razvieni stru~ni sistemi od koi okolu 190 kompanii
koristele ekspertski sistemi koi mnogu dobro bile
sprovedeni i razvieni vo rabotata na kompaniite. Vo Francija
isto taka ima lo okulu 400 razvieni stru~ni ekspertski
sistemi.i.t.n.

43
 TABELA 4.3. Pregled na ekspertnite sistemi

So ponatamo{niot razvoj na ekspertskite sistemi se

prognozira povrzuvawe na ekspertskite sistemi so sistemite
za poddr{ka pri odlu~uvaweto, so pomo{ na multimedija,
mre`i i.t.n.Se o~ekuva da se vospostavi i podobra interfejs
vrska so pomo{ na tehnologijata,kako hipermedijata i
virtuelnata realnost t.e. se smeta deka setoova treba da se
postigne preku podobri steknati avtomatski znaewa.

Podelba na ekspertnite sistemi

Edna od voop{tenite podelbi na ekspertskite sistemi

predlaga postoewe na dve grupi na stru~ni sistemi i toa:
 ekspertski sistemi koi go analiziraat problemot
 ekspertski sistemi koi vr{at sinteza vo procesot na
re{avawe na problemite.

Podelbata na ekspertskite sistemi mo`e da se napravi i

spored drugi kriteriumi. Edna od naj~estite podelbi se
odnesuva na vidot na informaciite koi gi obezbeduvaat
ekspertskite sistemi. (Stoiljković, Milosavlevic 1995)i toa:
 Samostojni-tie se sposobni samostojno da go vr{at
procesot na kreirawe na odlukite i planirawe na idnite
nasoki na dejstvuvawe, a korisnicite davaat
izvestuvawe za primenetite postapki kako i za
pri~inite za donesuvaweto na odredenite odluki.

44
  Konsultanski-tie obezbeduvaat razni konsultantski
uslugi, vo smisla deka tie pomagaat na korisnikot ,
kako {to i sekoj ekspert bi ja pru`il svojata pomo{ ili
mislewe. Ovaa grupa na stru~ni sistemi e dizajnirana
taka {to tie sistemi gi koristat eksperti na koi im se
potrebni dopolnitelni mislewa za re{avawe na
kompleksnite problemi
 sovetuvawe-mo`e da se koristi od strana na eksperti
no i od strana na drugi korisnici na koi {to im e
potreben sovet vo odredeni okolnosti;
 Sistemi za testirawe na ona {to bi se slu~ilo
ako... .. ..-ovaa grupa na ekspertski sistemi
ovozmo`uva razgleduvawe na odredeni situacii vo
koi {to e potrebno predviduvawe na efektite od
primenata na alternativnite dejstva. So pomo{ na toa
mo`e da se napravi analogija na ovaa grupa na
stru~ni sistemi so simulacija na modeli. no koi se
razvieni do ekspertski nivoa.

Turban i Aronson (1998), tvrdat deka postojat ovie vidovi na

ekspertski sistemi i toa:

 Ekspertski sistemi bazirani na pravila

 Ekspertski sistemi bazirani na znewe
 ekspertski sistemi bazirani na ramki;
 Ekspertski sistemi koi rabotat vo realno vreme;
 Hibridni sistemi
 Ekspertski sistemi bazirani na modelite
 Ekspertski sistemi koi {to se podgotveni za raborewe;

Godwin i Wright (1992), istaknuvaat deka postojat dva vida na

ekspertni sistemi i toa:

1.Najprvo se pojavuvaat kaj kompliciranite istra`uva~ki

proekti ili kaj potencijalno nere{enite problemi kade {to e
potrebno da se razvijat novi na~ini na predstavuvawe ili
prika`uvawe na znaewata;
2.Drugata niza na sistemi se onie koi si imaat izgradeno
konsultanti i koristat komercijano razvieni {kolski
45
 ekspertni sistemi .U~ili{nite ekspertski sistemi gi sodr`at
siste komponenti kako i posebno razvieni ekspertni
sistemi so taa razlika {to nivnata baza na znaewa e
prazna.(Tie se narekuvaat prazni ili op{ti ekspertski
sistemi.). Korisnicite (na primer onie eksperti koi {to
rabotat vo firmi),ovie vidovi na ekspertski sistemi samo
im gi popolnuvaat bazite na znaewa,vnesuvaji von iv
pravila koi {to se odnesuvaat na problemite koi {to e
potrebno nivniot ekspertski sistem da gi re{i. Ove
ekspertski sistemi se ednostavni za programirawe, tie se
fokusirani na re{avawe na problemot vo koj nesigurnosta
ne e prisutna.So koristeweto na ovoj sistem samite
eksperti predpostavuvaat deka strukturata na sistemot e
vo forma na drvo.

Karakteristiki na ekspertskite sistemi:

Ekspertskite sistemi imaat sedum dimenzii (Buchman, 1983)i

toa:
 stru~nost
 rasuduvawe na manipulacija so simboli
 op{ta sposobnost za re{avawe na problemi vo daden
domen
 slo`enosta i te`inata-zatoa {to problemite moraat da
bidat slo`eni za da bi se baralo nivno re{avawe od
strana na eksperti;
 reformulacija-formulacija na problemot vo oblik koj
{to e prilagoden za re{avawe po pat na stru~ni
pravila
 rezonirawe okolu sebe-sposobnost na sistemot za gi
rezonira sopstvenite procesi.
 tip na zada~i za ~ii {to potrebi sistemot e izgraden

Primenata na ekspertskite sistemi i golema, a zada~ite vo

koi ekspertskite sistemi uspe{no gi re{ile se:

46
  snimawe i interpretacija na podatocite koi {to gi
opi{uvaat razli~nite situacii ili sostojbi na sistemot
 dijagnosticirawe i servis
 planirawe, prognozirawe i predviduvawe(posledici od
odlukata)
 Dizajn(razvoj na konfiguracijata vo odnos na dadenite
ograni~uvawa
 merewe(tolkuvawe na merewata na rezultatite)
 otkrivawe nag re{kite vo tehni~ki slo`enite sistemi
 analiza i konsultacii(vo oblastite na
osiguruvawero,zaemite, finansiraweto,investiciite i
dano~nata politika,marketing i analizata na
pazarot,voveduvawe na novi tehnologii i.t.n.)
 Kontrola(upravuvawe so menaxment sistemot) i sli~no.

Struktura na ekspertnite sistemi

Model na eden ednostaven ekspertski sistem se sostoi od

samo ~etiri dela .Tie delovi se:
 baza na znaewa
 mehanizam za dorabotka
 korisni~ki interfejs
 rabotna memorija (slika 4.19)

Stru~noto znaewe se skladira vo serija na datoteki koi

{to se nare~eni znaewe. Naj~esto Znaeweto e predstaveno
so “ ako... .. .. potoa” pravila.
Mehanizamot za sklu~uvawe na znaewata se koristi za
da se obezbedat novi informacii. Mahanizamot za
rasuduvawe koristi nekakva forma na logi~ko odbivawe za
da se dojjde do potrebniot odgovor. Preku korisni~kiot
interfejs se ovozmo`uva komunikacija pome|u ekspertskite
sistemi i korisnicite.Rabotnata memorija sodr`i detail za
sostojbata na znaewa so koiraspolaga sistemot vo dadeno
vreme.

47
 Slika 4.19. Model na eksperten sistem (Doukidis,1991)

Primerot na rabotewe se odviva na sledniot na~in:

korisnikot go povikuva t.e go startuva ekspertskiot sistem
preku korisni~kiot interfejs.Ekspertskite sistemi so
pomo{ na mehanizmite za zaklu~uvawe upravuvaat so
bazata na znaewa. Ako na sistemot mu se potrebni
dopolnitelni informacii toj }e gi pobara od korisnikot( preku
interfejs), i pritoa dobienite informacii }e gi za~uva vo vo
rabotnata memorija. Sekoj nov podatok koj {to se pojavuva
kako izlez na procesot na obrabotka, za donesuvawe na
zaklu~ok isto taka se za~uvuva vo rabotnata memorija.
Ovoj proces prodol`uva se dodeka sistemot ne mu odgovori
na korisnikot na site postaveni pra{awa, ili dodeka ne se
iskoristat site pravila.
Ne{to poslo`ena struktura na ekspertskite sistemi ni e
prika`ana na slikata 4.20.

48
 КОНСУЛТАНТСКО ОКРУЖУВАЊЕ РАЗВОЈНО ОКРУЖУВАЊЕ

Корисник Факти за
специфичен
случај

Кориснички
База на знаењето
интерфејс
Ф акти што е познато од доменот
Правила логички референции на

Можност за
објаснување
Инженер на
знаење

Механизам за
Препорачани
заклучување Документирано
акции - Пр
знаење
- Распоред
Активизација на
знаењето
Black board работен простор Издвојување на Експертско
План Програма за работа знаењето знаење
Решение Опис на проблемот

Слика 4.20. Структура на експертски системи (турбан, Aronson,

1998)

Na ovaa slika mo`e da se vidi vrskata pome|u

komponentite na ekspertskiot sistem.So drugi zborovi
podlaboko }e se navleze vo strukturata na ekspertskite
sistemi i }e se utvrdi postoeweto na golem broj dopolnitelni
komponenti koi }e go napravat sistemot po funkcionalen.
Procesot na izvr{uvawe na ekspertskite sistemi mo`e da
bide podelen na slednite pet komponenti:
• Аквизиција на знаењето претставува процес преку
кој експертскиот систем врши збогатување на својата
база на знаење со нови факти, податоци и информации,
кои што подоцна може да ги користи за донесување на
заклучоци. Исто така, од овој елемент зависи и
процесот на меморирање на знаењето, а со тоа и
квалитетот на работата на експертскиот систем.
Аквизицијата на знаењето претставува сложен процес
со оглед на фактот што знаењето, само по себе, е
комплексно и подразбира низа претпоставки, а може да
биде условено и од бројни моментални влијанија.

49
 • претставува процесор кој што ги споредува фактите
содржани во работната меморија со знаењето од базата на
знаење, при што изведува различни заклучоци, односно го
решава проблемот. Тој заклучоците ги донесува врз основа
на посебен софтвер кој има за задача да ги издвои и
систематизира потребните информации од базата на
занаење. Со цел да се заклучи кога и кои правила треба
да се користат од базата на знаење се користат контролни
стратегии. Со помош на механизмот на заклучување
експертските системи можат на корисникот да му објаснат
како дошле до решението
• Кориснички интерфејс претставува специјализиран софтвер
кој овозможува дијалог помеѓу корисникот и системот преку
тастатура и екран, но притоа не се оневозможени и другите
начини на директна комуникација меѓу експертскиот систем и
околината, преку слика, тон и сл.

Predstavuvawe na znaeweto I zaklu~uvawe na mehanizmite

Po kompliciraniot process na prenesuvawe na znaeweto

od ekspertnite sistemi na haritja I logi~en na~in na
povrzuvawe na razli~ni komponenti na faktori se:

Се поставува прашањето како овој вид на знење да добие нова форма

која што ќе биде по функционална за експертските системи.еден од
начините да се надмине овој проблем e mo`no so pomo{ na
pravilata na reprodukcija.Na primer:
Ako prevoznite sredstav imaat dve trkala,
toga{ prevozot ne e avtomobil ili vo formalin oblik:IF
(sostojba vo bazata na znaewa) toga{ akcijata za
ponatamo{noto prebaruvawe e vo bazata na znaewa.
Proizvonite pravila mo`at da imaat pove}e sistacii i
pove}e akcii. Kako na primer:proizvodstvenite pravila mo`e
da pobaraat od korisnicite na na akcijata, vo situacija
korisnikot da odgovoi na dopolnitelnite pra{awa na sistemot
za re-prebaruvawe za dopolnitelnite znaewa.Ekspertskite
sistemi mo`e da imaat nekolustotini proizvodstveni pravila,
a seto toa se koristi koga ima te`ok process na dizajnirawe

50
na logi~nite vrski na ovi pravila koi se nao|aat vo bazata na
znewa.

Kontrolnata vrska odreduva koe pravilo }e bide naredno

upotrebeno.Kontrolnata struktura ~estopati povikuva “
ma{ini za zaklu~uvawe”. Na baza na informaciite koi {to se
dobivaat od strana na korisnicite ( na ra{awata koi {to se
postaveni od strana na ekspertskite sistemi), ma{inata za
zaklu~uvawe vr{i selekcija i testirawe na na poedine~ni
pravila vo bazata na znaewa i tamu go bara odgovorot
sovetot, li odlukata. Toa obi~no se postignuva so
pomo{ prebaruvawe odnared, {to zna~i da se sledin patot
od poznatite fakti do krajniot zaklu~ok.Slika 4.21.

Slika:4.21.Proces na zaklu~uvawe na ekspertskite sistemi

Prebaruvaweto na nazad gi vklu~uva barawata na

hipoteti~kite zaklu~oci kako id a se izvr{i testirawe na na
podatocite so cel da se sporedat za da se utvrdi dali se vo
sklad so zaklu~ocite koi {to se zavedeni id a se izpita dali
tie se sovpa|aat i dali se to~ni.

51
 Vo ovoj slu~aj pravilata koi {to se dadeni od strana na
ekspertite ~estopati vo sebe sodr`at odreden stepen na
neizvesnost ili nesigurnost deka podatocite se to~ni.
na primer: Dokolku kolata ne mo`e da zapali,pri~inata mo`e
da bide nedostatok na gorivo ili taa mo`e da bide.. .. ..
Pove}eto eksperti ja toleriraat neizvesnosta , koja {to
ja vklu~uva verojatnosta kako merilo na vrednosta ili
te`inata na protivre~nite fakti. Postojat dva na~ini na
organizirawe na ovie sistemi kako i koristewe na mre`ni
pravila ili koristewe na odredeni odluki so pomo{ na steblata
za odluuvawe. kade {to steblata na odlu~uvawa
preminuvaat od edno na drugo pravilo, i preku filijalite doa|a
do svojot kraen zaklu~ok.

Postojat i drugi na~ini na pretstavuvawe na znaeweto a toa

se:semanti~ki mre`i, trodimenzionalen objekt-vrednost i
predikacka logika.
Semati~kite mre`i formiraat ~vorovi koi {to se
megusebno povrzani na odreden na~in. So pomo{ na
semati~kite mre`i mnogu lesno se pretstavuvaat
kompleksnite hierarhiski modeli, a edna od pova`nite
karakteristiki na semati~kite mre`i e poseduvaweto na
svojstvoto za nasleduvawe. Ponatamu svojstavata se
za~uvuvaat se do krajot se dodeka se donese zaklu~okot.
Na primer:

52
 Slika 4.23 Primer za semati~ki mre`i

Pretstavuvaweto na znaewe so pomo{ na

trodimenzionalen atribut - vrednost-objekt pretstavuva
poseben vid na semati~ki mre`i. Za razlika od semati~kite
mre`i kade {to ~vorovite mo`at da bidat ili objekt ili atribut
ili vrednost, kaj trodimenzionalnite mre`i vrskata pome|u
objektot i atributot e od tipot,, ima,, a pomegu atributot i
vrednosta ,,e,, na primer:
bankarskata pozajmica ,,ima,, kamatna stapka, kamatnata
stapka
,,
e,,10 %.
Pretstavuvaweto na znaewe so pomo{ na predikatckata
logika mo`e da gi re{i i najkompliciranite izrazi.
Predikatckata logika najpogodna e za prika`uvawe na
poednostavnite znaewa a isto taka vr{i prevodi od prirodniot
jazik na jazikot koj {to e razbirliv za kompijuterite. Na primer:
,,
bez maka nema nauka,,
not  h,  у: мака (х) и наука (у)
not нема (х) и нема (у)

53
 Представувањето на знаењата со помош на предиктската логика
бара симболи~ко искажување на проблемите, меѓутоа овој начин на
представување на знаењата сеуште не се користи во широката
употреба.

Воведување на експертските системи во работењето

Воведување на експертските системи во работењето ја

представуваат последната фаза во развојот на експертните системи, а
таа фаза подразбира тестирање и имплементација на експертните
системи. Во текот на тестирањето на експертните системи се испитува
и проверува логичкото заклучување ,проверување на резултатите на
тестирањето се додека не се постигнат задоволителните квалитети на
експертните системи во работењето. Во спроведувањето на
имплементација на експертните системи се уклчуваат сите
битнирелевантни во работната средина од појавувањето на хардверот
бара стручен систем за оптимално функционирање на ситеелементи, за
обука на персоналот за рабоа со експертските системи.

4.5.Хиридни системи(ХС)

Хибридните системи се јавуваат со интегрирање на два или

повеќе компјутери во кои има инсталирано информациони системи.
денеска се развиени повеќе класи на хибридни системи , но меѓу
основните се набројуваат:интеграција на системите за поддршка при
одлучување и експертски системи, експертни системи и невронска
мрежа, како и апектите на глобална интеграција на повеќето
информациони системи.

Облиците на интеграција на два или повеќе компјутерски

информациони системи меѓусебно се разликуваат по афхитекциските
спојувања на системите.
Интеграцијата на експертските системи и системите на поддршка
на одлуувањето може да се изведе на два основни начина и тоа:
 Експертните системи интегрирани како СПО компоненти каде
што е можно да се идентификуваа пет различни случаеви:
-екепертни системи како интелегентна компонента со база на
податоци во СПО

54
 -експертни системи како интелегентна компонента со база на
модели во нејзиното управување во СПО:
-екепертни системи како компонента во СПО а со намена да ги
подобри карактеристиките на корисничкиот интерфејс:
-екпртни системи како компонента за помош во изградувањето
на СПО:
-екеперни системи како компонента во СПО која што му пружа на
корисникот разни консултативни услуги.
 Експертни системи како посебна компонента СПО-каде што исто
таке е можно дефинирање на подваријанти:
-влезот во експертните системи е излез од СПО
-влез во СПО е излез од ЕС

Повратно работење –излез од екепертниот систем представува влез во

СПО, а потоа излезот од СПО се враќа како влез во ЕС(СПО користи
излез од ЕС за анализа, а добиените резултати од анализата се враќаат
во ЕС каде што користењето на базите на знаење го издвоиле
конечното решение).

Според Стоилкович и Милосавлевич (1995) можни се следните

варијанти на хибридни експертски системи:
 комплетно преклопени –каде што системот има двојна природа,
т.е. заснован е на знаење и на невронски мрежи.Со помош на
уредите на коверзија на системот може да се прикаже
возависност од желбата на корисникот, или како експертни
системи или како невронска мрежа.
 перцијално преклопени-каде што системот поседува
карактеристики на експертен систем и на невронски мрежи.На
ови два система во овој случај комуницираат преку копјутерска
меморија или некој надворешни бази на податоци.
 паралелни-каде што експерниот систем и невронската мрежа
работат заедно, паралелно и не ги делат своите внатрешни
променливи ниту пак структурата на податоци. Овие системи
коуницираат преку влезни и излезни уреди и преку датотеки.
 секвенцијални-каде што е излезот о еден од компонентните
системи (експертен систем или невронска мрежа)

55
  поврзани или вградени-каде што експертниот систем е вграден
во невронската мрежа или невронската мрежа во експертскиот
систем( т.н.гости, домаќин) во овој случај корисникот го гледа
само едниот систем (домаќинот).Многу е чест случајот
невронската мрежа да се вгради во експертниот систем ки при
тоа ја користи неговата база на знаење.

Како најкомплексен облик на интеграција на компјутерски

информациони системи на менаџментот на одлучување се смета
т.н.глобална интеграција. Глобалната интеграција може да вклучи
неколку технологии за поддршка на менаџментот и неколку
компјутерски информациони системи или пак поврзување со системи
од друга организација.Еден таков пример за глобална интеграција во
својот труд наведуваат Турбан и Аронсон (1998) Слика 4.24.

Влез во системот имаат базата на податоци, базата на знаење и

базата на модели. ЕИС компонентата се користи за прочистување на
податоците , ставање прочистени податоци во центарот на
надгледување и поврзување со останатите делови од организаџијата
кои што се поврзани со дадениот проблем. Експертниот систем е
неопходен за донесување одлуки во смисла да му даде поддршка во
текот на моделирање и управување со базата на модели,базта на
податоци и базата на знаења, како вовед за ЕИС и СПО анализа и
проценување.Излезот од моделот на глобална интегразија се извештај,
прогнози, совети и сл.Повратната информација или врска е потребна
да се обезбедат дополнителни информации, знаења или модели што
могат повторно да се користат во иднина.

Во современит модел на глобална интеграција на компјутерски

информациони системи вклучени се бројни напредни технологии
заради подобрување на карактерсистиките на моделот. Така во кругот
на филтрирањето на податоците се вклучуваат и интелегентни агенти
или пребарувачи кои што занчително го скратуваат времето да се
издвојат потрените инфорнации. Исто така постојат настојувања целот
модел да се усклади со стандардните протоколи за приклучување на
системите на глобалната компјутерска мрежа-ИНТЕРНЕТ.

56
 Со тоа од една страна им се овозможува на корисниците низ
целиот свет пристап до одредени бази на податоци или модели за
пребарување.(но точно да се дефинира границата на пристап).Од друга
страна се формира интернет мрежа на работни системи, а на
вработените внатре во организацијата им дава можност податоците да
ги пребаруваат на интернет. Концептот на виртуелно работење
представува уште еден аспект на трговија во иднина. Затоа новите
информатички системи кои што се наменети за бизнис брзо се
прилагодуваат кон работењето на интернет.

Слика 4.24.Глобална интеграција на компјутерски информациони

системи( Турбан, Аронсон ,1998)

При изборот ан форми на интеграција на компутерските

информациони системи треба да биде воден од фактот дека
интеграцијата на постојаните информатички системи се интегрирани
функции, односно интегриран систем кој им овозможубва на
корисниците многу поудобно работење, скратување на времето на
активностите- односно се зголемува ефикасноста на тој нашин се
зголемува и задоволството на вработените.Од друга страна
спроведувањето на интегрираните системи бара инвестирање на

57
дополнителни средства кои што се неопходни за изградба на
глобалниот систем и за набавка на хардверски делови. Одржувањето
на овој систем т.н. администрација на мрежите бара дополнително
инвестирање. Имајќи ги во предвид изнесените предпоставки се
наметнува констатацијата да во секоја прилика во изборот на системи
за поддршка ма менаџмент активностите потребно е да се направи
баланс така што да избраниот систем од една страна во потполност ги
задоволува потребите на бизнис системот, а од друга страна да биде
таков за да му обезбеди конкурентски предности, приспособување на
бизнис опкружувањето, раст и развој.

4.6.Складирање на податоци (Data Warehouse - DW)

Бил Инмон (кој што е често нарекуван ,, татко на складирани

податоци,,) 1993 година. го дефинирал складиштето на податоци на
следниот начин (инмон ,1993):
Чување на податоци((Data Warehouse - DW) е:
 субјектно ориентирани
 интегрирани
 временски променливи

Колекција на пдатоци за поддршка на менаџментот во процесот на

одлучување.

(Data Warehouse - DW) или складирањето на податоци е база на податоци

со посебна структура на податоци, така дизајнирани да можат
релативно брзо и едноставно да се изведуваат сложени испитувања
на голема количина на податоци (ИН2 2002)

Осовината на DW да овозможува брз преглед и анализа на

работни податоци кои подоцна се гористт главно за оценка на
постигнатаите резултати, при планирање и одлучување ги прави
погодни за интеграција во системот за поддршка во одлучување или
основните работни системи на деловната интелегенција (БИ-бизнис
интелегенција)
ИБМ (Data Warehouse - DW) понекогаш го користи изразот ,,на
информационен склад,,. Вообичаено е да скалдиштето на податоции
е сместено на Mainframe серверите во организацијата.На слика 4.25. е
даден груб приказ на складирањето на податоци.

58
4.25.Слика Приказ на складиштето на податоци (IN 2,2002)

Складиштето на податоци објавува најмалку три различни апликации

(Arbor Sofware,1996) :
• основните работни апликации
• апликација за пријави и извештаи
• апликација за анализа и планирање.

Основни работни апликации-се однесуваат на табелите и на

статистичките пакети, графички алатки кои се корисни за управување и
представување на податоци на индивидуалниот PC. Развиени во
самостојно опкружување овие алатки користат апликации кои можат да
обработуваат мала количина на податоци од складот на податоци.

Апликација за пријави и извештаи-обработува податоци со

помош на едноставни работни пријави и генерирање на основните
59
извештаи.Ови извештаи содржат историски податоци кои не ги
задоволуваат потребите на организацијата за подлабоки анализи.

Апликација за анализа и планирање- ги задоволуваат

суштинските рабтни потреби како што се предвидување, анализа на
производна линија, финансиска консполидација, профитабилност,
производни mix-analizi –апликации кои ги користат постојаните
апликации (проектирани-се користат за споредување на одстапените
остварувања од посакуваната ситуација) или точно издвоени податоци
кои што се неопходни за одредена анализа.

Во табелата 4.4. е прикажана основната разлика помеѓу складот на

податоци и класичен работен информационен систем.

Табела 4.4. Ги прикажува основните разлики помеѓу класичниот

производен информационен систем и складот на податоци( IN2, 2002)

60
Слика 4.26. Складиште на податоци и приказ на движењето на
процесот на продатоци (IBM,1996)
На слика 4.26.Е представен деталниот преглед на процесот кој што е
вклучен во управувањето и одржувањето на складот на податоци.

Процесот започнува од лево на десно и има повратна информација од

страна на корисникот.
Флексибилноста и способноста на приспособување на променливите
работни промени исто така се многу битни особини на скалдот на
податоци. Некои производители на скалдот на податоци зборуваат и за
алатки за автоматско одржување на скалдот на податоци.
Складот на податоци за разлика од другите видови на информациони
системи поседува особина за обединување на различни податоци кои
можат да потекнуваат од различни производно-информациони системи
кои што се реализирани на различни платформи може релативно брзо
да се открие промената во изворниот систем, има iterativni каактер во
изградувањето на моделот на податокот , може да се открие грешка во
производнит систем , долгорочно ги чува податоците во однос на
класичен производно-информационен систем (најчесто 5 до 10
години,IN2, 2002 )

Производно –информациониот систем на предпријатието најчесто е

составен од повеќе подсистеми, физички оддвоени или на различни
платформи. Проблемот со сосбирањето на податоци од различните
подсистеми е отежнат заради неконзистентноста на податоците кои што
покриваат исто подрачје на работно место во претпријатието,а
неопходно е да се здружат во целосниот извештај. Складот на податоци
ја врши функцијата на обединување на податоци од систе
расположливи извори и ова е една од најтешките задачи во изградбата
на складот на податоци.

4.7.Споредни карактеристики на компјутерските информациони

системи за поддршка при одлчување

61
 Споредувањето на карактеристиките на компјутерските системи
за поддршка на одлучувањето се постигнува преку увидот за нивните
адекватни примени според видот на проблемите. (Sauter 1997) дава
едноставен приказ за успешност на одредени информациони системи
според структурата на проблемот, неопходноста за базата на знаењ
и.т.н.

Слика 4.27.Преглед на информациони системи (Sauter,1997)

На табелата 4.5. е представена рамката за примена на одредена

информациона технологија за на менаџентот за поддршка при
одлучувањето спрема видот на одлуките и нивоата во организацијата
на које тшо се појавува проблемот. Ова рамка за поддршка при
одлучувањетоја дава (Turban i Aronson 1998) спрема Mortona. кои што
го преработиле трудот на Simona.Табелата 4.6,4.7,4.8,4.9,4.10., ги
прикжуваат споредните карактеристики на одредените информациони
системи.
Табела 4.5.Рамка за примена на IS

62
63
Табела 4.6.Атрибути на компјутерските информациони системи за
поддршка при одлучувањето (Turban, Aronson, 1998)

64
Табела 4.8.Споредба на MIS i UIS

Табела 4.9.Споредба на UIS i SPO (Cupic 1992)

65
Табела 4.10.Споредба ES i NN (Turban ,Aronson 1998)

66
4.8.Примена на вештачката интелегенција во решавањето на
менаџерските проблеми

Meyer (1990) вештачката интелегенција VI ја дефинира како

резултат на важни знаења кои што потекуваат од различни научни
области и кои се трансформирани во облик кои што овозмо`ува
решавање на проблемот. Оваа трансформација е можна со помош на
различни технологии на VI.

Меѓутоа многу автори сметаат дека не постои јасна дефиниција

за вештачката интелегенција. Вештачката интелегенција е различна во
однос на другите компјитерски науки и во врска со VI не може да се
дефинира како јасен склоп на технологија. Може да се постави
прашањето каде и како да користиме техника на VI во решавање на
проблемите .
Користењето на техниката на VI во решавањето на реалните
проблеми треба да започне со учењето на различните компјутерски
алати и решавањето на проблеми. Кога проектниот менаџер ќе го реши
проблемот логично е да размислува за начинот како полесно да додјде
до подобро решение, со други зборови,што може да направи за
програмата да биде поинтелегентна.Наредниот чекор е да се направи
спецификација на техниката која што може да се користи . Секако секој
проектен менаџер при барањето на решенија мора да размисли за тоа
дали разгледаниот проблем може да се реши со помош на техника која
ја знае или третираниот проблем бара примена на нова техника. Треба
да се напомене дека проектите на VI разбираат голема количина на
промени во организацијата , многу повече од воведувањето на нови
информациони технологии ( IT) .менаџментом може да има став за да
се противи на тие промени. Исто така секој проектен менаџер треба да
знае дека секогаш постојат организации кои што се отворени за
67
промени. Ако проектниот менаџер е сигурен дека е време за
имплементација на нови идеи, ако размислува за тоа, тој ќе најде начин
да ги оствари своитеа идеи.
Познавањето на специфичните технологии кои што се означени
како технологии на VI и компаниите кои што ги произведуваат се
дефинитивно добар старт за почеток за исградба на системите на VI во
предпријатието. Кога компанијата ќе изгради систем на VI проектниот
менаџер ќе ја разгледа постоечката технологија или онаа која во поново
време се појавила на пазарот, така што ќе може да одлучи да многу
од нив се вградат во веќе постоечкиот систем на VI.може да се постави
прашањето зошто е ова потребно. Пред се , ВИ е уште мала индустрија
со остсуство на јасни стандарди. Во иднина ова мора да се промени. .
Успешен Vi проект треба да ги вклучи систе вообичаени
предпоставки на било кој проект на IT: добри проектанти, добри
програмери, добри бази на податоци, добри администратори на
мрежи , добри аналитичари и др. Vi најдобро работи кога користи
најдобро проектирани онсовни ИТ системи.
Понекогаш во изградувањето на VI учествуваат луѓе кои што се
ангажирани за посебна технологија иало тоа не е нивна ,,омилена
технологија или пак тие се консултанти,, за продвачите кои
произведуваат технологија која се применува. Потребно е да постои
непристрасен механизам одредување на најдобриот начин за решавање
на партикуларниот проблем.
што се случува ако луѓето користат напредна VI технологија за
решавање на проблем кој може да биде решен на многу полесен начин
со користење на конвенционална програнмерска технологија. Секако ,
не е добро ако се потроши многу време за развој на VI системот и
изградба на VI решенија. Пимарна цел е да се проба да се реши
проблемот на најдобриот можен начин за клиентите, на
пример:фирма.Техниката на VI никогаш не треба да се користи ако тоа
не е во најголем интерес за клиентот.
Кога VI ќе се воведе во организацијата секој проектен менаџер
треба внимателно да следи како VI влијае на предпријатието. Треба
да биде сигурен која е користа која ја остварила организацијата после
воведувањето на VI проектот. Како што е веќе спомнато порано, VI
проектите можат да бидат замо причина за големи промени во
организацијата. Понекогаш тие доведуваат до големи подобрувања во
работењето на предпријатието како целина но не мора да бидат добри
за донесувањето на одлуки. Ова укажува на тоа дека треба да се обиде
да направи VI систем кој исто така ќе биде добар за ескпертите како и
68
за организацијата. Секако во некои организации постојато повеќе
противења за имплеменатација на Vi системот додека пак во некои
помалку. Генерално, ако проектниот менаџер сака да ги имплементира
своите идеи мора да бара повеќе флексибилни организации.
Понатаму ќе биде дефиниран поимот знаење.Поимот знаење и
неговото разбирање представува основна цел на VI. За да можеме да
го дефинираме знењето потрено е да дадемо одговор на следните
прашања:што е знаење? како да се препознае знаењето? Колку долго да
се истражува знаењето? Дали нашето знаење е сигурно ?

Одговорите на овие прашање се засновани на хипотетичкот

реализам. Хипотетичкиот реализам се карактеризира како теорија на
кислење и ја представува основата на знаењето. При дефинирање на
хипотетички се користи дека нашето знаење и сознание може да биде
погрешно.Поимот реализам во разгледуваниот поим означува факт
дека нашите сознанија потекнуваат од реалниот свет.

Делови од вештачка интелигенција според Meyer-in-(1990):

• учење,
• Моделирање на симболи,
• хеуристика,
• Решавање на проблеми
• интеграција,
• Техники и јазици на вештачка интелигенција,
• иден развој

69