Professional Documents
Culture Documents
КИРИЛ И МЕТОДИЈ”
ГРАДЕЖЕН ФАКУЛТЕТ
СКОПJЕ, 2012.
ПРЕДГОВОР
1. ВОВЕД 1
7. МЕХАНИЧКИ ОСОБИНИ
7.1 Деформациони карактеристики на материјалите 65
7.1.2 Вистински работен дијаграм на материјалите 73
7.2 Јакостни карактеристики на материјалите
7.2.1 Јакост при статичко натоварување
7.2.1.1 Јакост на затегнување 75
7.2.1.2 Јакост на притисок 76
7.2.1.3 Јакост на свиткување 78
7.2.1.4 Јакост на чисто смолкнување 79
7.2.1.5 Јакост на торзија или усукување 79
7.2.1.6 Параметри кои влијаат на јакоста на материјалите 80
7.3 Основни параметри на жилавоста 81
7.4 Јакост на материјалите при динамички натоварувања
7.4.1 Методи за определување на јакоста на материјалите под
влијание на циклично променливи натоварувања 83
7.4.2 Високоцикличен замор 85
7.4.3 Нискоцикличен замор 87
7.4.4 Испитување со примена на ударни натоварувања-отпорност на
удар 88
7.5 Конструктивни особини 89
7.5.1 Тврдост 89
7.5.2 Отпорност на абење 90
7.5.1 Конструктивна поволност 91
7.6 Технолошки особини 92
7.7 Реолошки особини
7.7.1 Основни поими 93
7.7.2 Реолошки модели и деформации на материјалите 94
7.7.3 Релаксација на напрегањата 102
7.7.4 Волуменски деформации 103
7.8 Хемиски особини 104
7.9 Експлоатациони особини 104
1
ПОДЕЛБА НА ГРАДЕЖНИТЕ МАТЕРИЈАЛИ
ОПШТА КЛАСИФИКАЦИЈА
во 4 групи
1. МЕТАЛИ железо, челик, легури
2. КЕРАМИКА камен (природна керамика),
стаклеста керамика добиена од глина
цементи
стакло и производи од стакло на база на силициум двооксид
3 . ПОЛИМЕРИ органски материјали
Пластични маси, еластомери, пластомери, јаглероводородни
врзива, битумен, катран, асфалт
4. КОМПОЗИТИ вештачки материјали составени од
комбинација на два и повеќе елементарни материјали меѓу
себе споени исклучиво под дејство на различни меѓу
молекуларни сили
метали
КОМПОЗИТИ
керамика полимери
2
метали, железо, челик, бакар, олово, алуминиум
бетон,
битумен, катран, асфалт,
полимери,
композити
3
составот и особините пред употреба, за време на обработката, нивното
однесување во конструкциите при различни услови на експлоатација како и
постапките за испитување на одредени карактеристики. Очигледно е дека за
успешно познавање на градежните материјали се потребни познавања од
неколку научни дисциплини и тоа хемијата, физиката, технологијата, јакоста на
материјалите.
Според ЗАКОНОТ ЗА ГРАДЕЊЕ (Службен весник на Република Македонија
од 30 јуни 2005 година, измени од 28.10 2008 год.)
ДЕФИНИЦИЈА:
ГРАДБА - градежен објект е се што настанало со изградба и е поврзано со
земјиштето, а претставува физичка, техничко-технолошка и градежна целина
заедно со вградените инсталации, односно опрема и градба што не настанала
со градење, доколку со неа се менува намената на земјиштето.
ГРАДЕЖЕН ПРОИЗВОД е производ кој е произведен за трајно вградување во
градби, за кој е добиена позитивна техничка оцена дека производот е
соодветен за употреба за предвидената намена.
Според ЗАКОН ЗА ГРАДЕЖНИ ПРОИЗВОДИ (Службен весник на Република
Македонија бр. 39/2006)
“градежен производ” е секој производ, кој е изработен за трајно вградување
во градежните објекти- градбите
Обврска на сите членки на ЕУ според
ДИРЕКТИВАТА НА СОВЕТОТ од 21 декември 1988 год.(89/106/ЕЕЗ)
за приближување на законите, регулативите и административните одредби на
земјите членки кои се однесуваат на градежните производи
4
2. Основни карактеристики на градежните
материјали
5
ОСНОВНИТЕ СВОЈСТВА се заеднички за сите или пак за повеќето
материјали кои се користат во градежништвото. Тие служат за проценка на
квалитетот на материјалите, односно за дефинирање на техничките
карактеристики кои ја одредуваат можноста за нивна примена во зависност од
конструктивните особености на објектите, карактеристиките на надворешната
средина, економичноста на нивното користење, и т.н.
СПЕЦИФИЧНИТЕ СВОЈСТВА се одлика само на определен број
материјали кои се користат во карактеристични услови, на пример кога се бара
да се обезбеди стабилност на дејство на киселини, бази, соли, дејство на мраз,
мала спроводливост на одделни влијанија и друго.
Главно, техничките карактеристики на секој материјал, па и на оној што се
користи во градежништвото, можат да се поделат на неколку групи основни
својства, и тоа: физички особини, физичко-механички особини, хемиски
особини, технолошки особини и експлоатациони особини, односно
трајноста и сигурноста.
(1) Физичките особини ги дефинираат параметрите на состојбата
(специфичната и волуменската маса) и структурните карактеристики
на материјалот (порозноста и густината), а исто така го одредуваат
неговото однесување спрема некои физички влијанија на околната
средина (водата, топлината, електричната струја, разните облици на
зрачење и слично).
(2) Физичко-механичките особини ја одредуваат способноста на
материјалите да се спротивстават на влијанието на надворешните сили
кои предизвикуваат соодветни деформации и напрегање па дури и
разорување на материјалот.
(3) Хемиските особини ја дефинираат способноста на материјалите да
стапуваат во хемиски реакции со средината во која се наоѓаат, при што
се образуваат нови материи. Овие реакции може да бидат корисни, на
пример дејството на водата на цементот при што се добива цврста маса,
и штетни, на пример оштетувањата па и лом на каменот или корозија на
бетонот и металот под дејство на агресивните средини независно од тоа
дали се во течна или гасовита состојба.
(4) Технолошките особини го карактеризираат однесувањето на
материјалите во технолошките процеси на добивање, обработка и
преработка на истите.
Споменатите основни својства на материјалите во градежништвото
најмногу зависат од нивниот хемиски состав и од структурата. Така на
пример, способноста за спроведување на топлина на челикот и полната тула се
разликуваат многу, бидејќи овие материјали, пред се, се разликуваат и по
својот хемиски состав. Меѓутоа, спроведувањето на топлина кај различните
видови бетон е различна заради разликата во порозноста на истите. Така,
бетонот со поголема порозност има помала способност на спроведување на
топлина од бетонот со помала порозност, иако тие имаат сличен или сосема
идентичен хемиски состав.
Посебно треба да се нагласи дека познавањето на основните својства на
материјалот кој треба да се добие, и условите во кои материјалот ќе биде
6
применет го дефинираат на одреден начин и технолошкиот процес на
производство на истиот.
Основните својства на материјалите се одредуваат по
експериментален пат и се изразуваат квантитативно преку соодветни
бројни показатели.
7
важност кај камените материјали или кај т.н. минерални врзива како што се
цементот, варта, гипсот и други.
Фазниот состав на материјалите го дефинира присуството на трите фази:
цврстата (носител на механичките својства), течната (која влијае на јакоста,
на спроводливоста на топлина, отпорноста на мраз, и др.), гасовитата (која ја
определува спроводливоста на топлина, волуменската маса и сл.). Кај некој
материјал можно е дури и постоење на сите три фази што е диктирано од
неговата структура. Вообичено, цврстата материја го образува “скелетот” на
материјалот кој содржи определен процент на шуплини и пори кои можат да
бидат исполнети со воздух и вода.
Во градежната практика, многу често се користат и материјали во вид на
дисперзивни системи, кои се состојат од два елементи: дисперзивна
средина и дисперзивна фаза. Дисперзивните системи од своја страна се
делат на: грубо дисперзивни системи и фино дисперзивни системи.
Грубо дисперзивни системи се оние системи чии честички на дисперзната
фаза имаат големина над 10-5cm. Во зависност од агрегатната состојба,
односно од фазите на дисперзивната средина и дисперзивната фаза овие
системи можат да бидат: суспензии (дисперзивната средина е течност, а
дисперзивната фаза е цврста материја); емулзии (дисперзивната средина и
дисперзивната фаза се течности); пена (дисперзивната средина е течност, а
фазата е гас).
Фино дисперзивни системи со големина на честичките од 10-5-10-7cm.
можат да бидат: гел (дисперзивната средина е течност, а дисперзивната фаза
е цврста материја чии честички се поврзани помеѓу себе); сол (честичките на
дисперзивната фаза не се поврзани помеѓу себе).
Некои материјали, на пример цементното тесто, при механички влијанија
можат да преминат од тврда во течна состојба (при постојана температура), а
после отстранување на влијанието одново преминува во цврста состојба. Оваа
состојба на материјалот се нарекува тиксотропна, а својството тиксотропија.
8
Вештачките конгломерати, претставуваат голема и значајна група на
материјали во која спаѓаат различни видови бетон, редица керамички
материјали и друго.
Ќелиестата структура се карактеризира со постоење на голем број
макропори (пори со големина од 0,1 mm до 1-2 mm). Ова е карактеристично
за гас-бетоните, пено-бетоните, ќелиестите пластични маси и друго.
Порозна, односно ситно порозна структура имаат материјалите кои
содржат значително количество пори со големина помала од 0,1mm.
Таквата структура е карактеристична за најголем број керамички
материјали.
Влакнестата структура е карактеристична за дрвото, одреден број
пластични маси, стакло-пластични маси, производи од минерална
волна. Овие материјали имаат различни својства (јакост, спроведување на
топлина и друго) во правец на влакната и нормално на нив, т.е. во
надолжен и напречен правец.
Слоевита структура имаат некои пластични материјали од повеќе
слоеви (текстил, картон и слично), голем број композитни материјали кои се
добиваат со лепење на тенки листови од различни видови, и т.н.
Растресената структура е типична за материјалите како што е
агрегатот за приготвување на бетон, потоа голем број на прашкасти
материјали како што е цементот, гипсот, каменото брашно и друго.
(2) Микроструктурата на материјалите може да биде кристална и аморфна.
Кристаланата и аморфната форма, понекогаш, може да бидат
различни состојби на еден ист материјал (на пример кристален и
аморфен силициум двооксид). Кристалната форма е постабилна и помалку
хемиски активна од аморфната и често се воочува наклоност на
материјалот за преминување од аморфна во кристална форма. На пример,
помеѓу кварцниот песок и варта се јавува взаемно хемиско дејство, хемиска
реакција, само во автоклави при зголемена температура над 175ºC и
зголемен притисок, додека пак аморфниот силициум двооксид влегува во
взаемна реакција со варта при нормална температура од 15÷25ºC и
нормален атмосферски притисок.
,До колку кристализацијата на еден ист материјал се одвива во
различни услови може да се образуваат кристали со различна форма. Оваа
појава се нарекува полиморфизам. Ако различни материјали образуваат
кристали со иста форма, тогаш тие имаат различен хемиски состав и
таквата појава се дефинира како изоморфизам.
Материјалите со определена кристална структура имаат точно
дефинирана точка на топење. Овде треба да се спомене дека
кристалните тела или монокристалите имаат различни својства во различни
правци. За овие материјали се вели дека се анизотропни, односно тие се
однесуваат различно во различни правци. На пример, деформабилните
карактеристики, јакоста и другите својства на кристалните тела во многу
зависат од правецот на делување на надворешни сили. Материјалите со
кристална структура што се користат во градежништвото вообичаено се
поликристални, составени од голем број ситни кристали со различна
9
големина и ориентација (на пример челик, природен камен). Секој одделен
кристал во оваа структура е анизотропен, ама заради хаотичниот распоред
на кристалите во масата, таквиот материјал посматран во целина се
карактеризира со изотропност.
За разлика од материјалите со кристална структура, аморфните
материјали (стакло, гума, смола) немаат строго определена температура
на топење и имаат скоро еднакви својства во сите правци заради што се
вели дека таквите материјали се изотропни.
(3) Внатрешната структура на материјалите ја карактеризираат хемиските
врски на честичките изградувачи кои можат да бидат јонски, ковалентни и
метални или т.н. примарни врски кои се релативно јаки, и
Вандервалсовите и хидрогенските врски кои се релативно слаби и
спаѓаат во групата на секундарни врски. Од карактерот на овие врски во
голема мера зависат механичките карактеристики, тврдината, точката на
топење како и другите особини на материјалите.
Јонската врска се остварува со електронско привлекување на
електропозитивни и електронегативни јони. Врската од овој тип по правило
се јавува помеѓу атомите на елементи со многу различни особини. На
пример, ваква врска има домашната, т.н. готварска сол, NaCl, која е
соединение на натриум (Na)-типичен метал и хлорот (Cl)-типичен
неметал. Молекулата на NaCl, шематски прикажана на Сл. 2.1, се создава
заради електронската конфигурација на надворешните лушпи на натриумот
и хлорот, при што е познато дека атомите на металот многу лесно ги
предаваат своите електрони и се т.н. донатори на електрони на атомите
на неметалите кои лесно ги примаат, заради што се викаат акцептори на
електрони.
1 7
8
8 8 8 8
2 2 2 2
+ Na
Na Cl Cl
10
електрони, и водород (H) со едновалентен електрон, Сл. 2.2.
Карактеристичен претставник на цврст материјал со многу јака ковалентна
врска е дијамантот што претставува чист јаглерод. Тој е многу цврст, има
голема јакост и тврдост и многу висока температура на топење (>3550 0С).
Кај некои градежни материјали често се среќаваат сложени кристали во
кои се јавуваат и јонски и ковалентни врски. На пример, јонот на карбонот
(CO3) има ковалентна врска, но тој образува јонска врска со јоните на
калциумот (Ca). Својствата на таквите два материјали се различни. Така,
варовникот (калциум-карбонатот CaCO3) што е добиен како комбинација од
нив, наспроти добрата јакост има мала тврдост.
11
Вандервалсовата врска, главно постои помеѓу сите атоми, меѓутоа
нејзиниот интензитет е сразмерно слаб и доаѓа до израз само во оние
случаи кога другите врски не постојат. Оваа врска е карактеристична за т.н.
термопластични синтетички смоли кои се одликуваат со макромолекулрна
структура.
12
3. Физички својства на материјалите
Физичките својства на материјалите ги опфаќаат параметрите на
состојбата и структурните карактеристики како и односот на материјалите
спрема дејството на надворешните влијанија како што се водата,
топлината и други својства во кои сигурно спаѓаат пропустливоста на парeа
и гасови, електроспроводливоста, отпорноста спрема дејството на
радиоактивното зрачење и друго.
Vw
Vv
Vp
Va-apsoluten
V volumen na cvrsta
materija
Va
(a) (b)
Сл. 3.1 Структура на порозен материјал; (а) материјал во природна состојба;
(б) шема на основните составни делови на структурата
13
3.1.1 Волуменска маса
Волуменската маса γ (kg/m3) на еден материјал претставува маса на
единица волумен на материјалот во природна состојба, заедно со порите
и шуплините.
Волуменската маса се определува со изразот:
m0
γ= [kg/m3] 3.2
V
mv
во која е: mv - маса на водата; Ha = 100 (%) - апсолутната влажност на
m0
материјалот во проценти.
Волуменската маса е важна карактеристика која треба да се знае при
определување на товарите од сопствената тежина на одделните конструктивни
елементи во инженерските конструкции кои се користат при статичкото
пресметување и димензионирање на истите.
Ако не се знае волуменската маса на составните материјали не може да се
проектира ни составот на бетонот и градежните раствори. Истовремено, во
зависност од вредноста на волуменската маса може да се суди за способноста
на материјалот да спроведува топлина, за неговата јакост и некои други
својства.
Големината на волуменската маса на еден ист материјал во голема мерка
зависи од неговата порозност. Треба да се напомене дека материјалот ќе има
толку помала волуменска маса колку што му е порозноста поголема и обратно.
Значи, волуменската маса зависи обратно пропорционално од порозноста.
Од друга страна пак, присуството на поголем или помал број на пори и шуплини
во материјалот во голема мерка влијае на неговата способност да спроведува
топлина (на пример, кај термоизолациските системи), или на неговите
механички особини. Така, материјалите со помала порозност имаат поголема
волуменска маса, т.е. истите се потешки, имаат полоши термоизолациски
особини но многу подобри механички особини од материјалите со помала
волуменска маса (поголема порозност). Ова јасно укажува на фактот дека
волуменската маса е еден многу важен параметар кој треба да се знае за
материјалите што се користат во градежништвото.
14
Волуменската маса се определува по експериментален пат на примероци,
т.е. на пробни тела со правилен или неправилен геометриски облик при што
треба да се определи волуменот и масата на секој примерок одделно.
Масата на примероците m0 се добива со мерење на вага со барана
точност (со технички, аналитички или други видови ваги). Во зависност од
видот и состојбата на материјалот, волуменот на примерокот V, а оттаму и
волуменската маса на материјалот може да се определи на различни начини.
15
Во текот на испитувањето најпрво се мери масата m0 на пробното тело со
точност од 0,01g, потоа со помош на хидрауличката вага се определува маса
m1 на примерокот потопен во течноста со соодветна специфична маса γsT.
Според релацијата 3.2, во општ случај ако е позната масата на некој материјал
и неговата волуменска маса, тогаш може да се најде и волуменот на истиот,
m0 m0
γ= , V= .
V γ
Според ова, волуменот на пробата со неправилен облик е еднаков на
односот на масата на истиснатата течност (m0-m1) и специфичната маса на
течноста γS,T.
m 0 − m1
V=
γ S,T
Потоа волуменската маса се определува според релацијата (3.2):
m0
γ= γ S,T 3.4
m 0 − m1
16
растопен парафин. Парафинот навлегува во површинскиот дел од порите и
шуплините, и откога примерокот ќе се извади по неговата површина се
образува водонепропусен филм од парафин. Така се доаѓа всушност до
моделот на проба од збиен материјал. Се мери масата m1 на парафинираната
проба. Потоа, со помош на волуменометри или со хидростатичката вага се
определува и масата m2 на парафинираната проба потопена во водата. Ако
специфичната маса на водата е γS,T, а на парафинот γS,P (γγS,P = 930 kg/m3),
волуменот на пробата се пресметува како разлика на волуменот на
парафинираната проба и волуменот на парафинот.
V=Vpar.pr.-Vpar.
При ова, треба да се има предвид дека во општ случај, волуменот на некој
материјал може да се определи како однос на неговата маса и специфичната,
односно волуменската маса на истиот:
m0 m
γ = [kg / m 3 ] V= [m3]
V γ
Според измерените маси на сувиот и на парафинираниот примерок се
определуваат масите и соодветните волумени како што е презентирано подолу.
маса на парафинот: mpar. = m1 - m0;
волумен на парафинот: Vpar.= mpar. / γs,p =( m1 - m0)/ γs,p
17
Волуменската маса на материјалот во слободно насипана состојба се
пресметува врз основа на измерената маса m на садот заедно со
материјалот што е во него, ако претходно се знае масата на празниот сад mc и
корисниот волумен на садот Vc. Волуменот Vc на садот се избира во зависност
од големината на зрната на испитуваниот материјал. За гипс, мелена вар,
цемент и песок се препорачува испитување со помош на цилиндричен сад со
волумен Vc=1 dm3 (0,001 m3).
Волуменската маса на слободно насипаниот материјал се пресметува
како однос на масата на материјалот и корисниот волумен на садот, според
формулата:
γ = (m - mc) / Vc 3.7
каде е: m - маса на садот заедно со материјалот;
mC- маса на празниот сад;
VC - корисен волумен на садот,
и претставува најмала возможна вредност. На пример, специфичната маса на
една врста варовник е 2700 kg/m3, неговата волуменска маса е околу 2500
kg/m3, додека пак волуменската маса на слободно насипан толченик добиен со
ситнење на истиот изнесува само 1300 kg/m3.
Волуменската маса на материјалите кои се користат во градежништвото
варираат во многу широк дијапазон на вредности. На пример, волуменската
÷40
маса на експандираниот полистирен-стиропорот (Усјепор) се движи од 12÷
кг/м3, на градежната керамика од 1200÷÷1600 kg/m3, на бетонот 2200÷÷2500
kg/m3, а на челикот дури 7800 kg/m3.
18
од неколку фази. Треба да се потенцира дека специфичната маса се
определува во сува состојба. Заради тоа, материјалот претходно се суши на
температура од околу 105ºC и се мери неговата маса m0. Потоа, се врши
извлекување на воздухот од порите на материјалот со помош на вакуум и нивно
исполнување, во херметички услови, со соодветна течност. Волуменот на
течноста со која се исполнети порите е познат и тој е идентичен на волуменот
на порите Vp. Волуменот на материјалот во природна состојба V може
релативно лесно да се определи. Врз основа на познатата релација (3.1) со која
се дефинира вкупниот волумен на некој материјал се добива вредноста на
апсолутниот волумен Va, односно
Va=V-Vp,
каде Vp= Vvoda/ tecnost
γS = m0 / Va = m0 / (V-VP)
Доволно точни вредности на специфичната маса за практични цели,
можат да се добијат со постапката на претворање на материјалот во фин
прав, т.н. постапка на ситнење. Овој прав се суши на температура од 105 ºC
до постојана маса. Потоа се мери неговата маса m0 и се потопува во соодветна
течност. Волуменот на апсолутно густиот материјал Va се определува, според
Архимедовиот закон, со мерење на истиснатата течност. За оваа цел се
користат различни видови на волуменометри и пикнометри во кои се става
течност која не е активна со материјалот што се испитува, а за која се знае
специфична маса γS,T.
Пикнометарот е стаклен сад со крушкаста форма кој е исполнет со
загреана течност (најчесто на 20ºC) со дефиниран волумен. Обично волуменот
се обележува, односно е назначен на приборот (најчесто стаклен прибор), а
масата m на течноста што е во него претставува константа на
пикнометарот. Ако при испитувањето се користат различни видови течност,
тогаш оваа константа треба претходно да се определи за секој вид поодделно.
Многу често во практиката треба да се определи специфичната маса на
мешавини од неколку материјали (бетонска мешавина, градежен раствор и
слично). Тогаш, ако се познати масите на одделните компоненти mi и нивните
специфични маси γSi, специфичната маса на смесата γS се пресметува според
релацијата:
γS = m0 / Va
Σmi,
Каде е: m0=Σ Va = ΣVai =Σ
Σ mi /γγSi, i=1,2,3,4,.....n - број на компоненти во
мешавината
n
∑m
i=1
i
m1 + m 2 + ... + mi + ... + mn
γS = = 3.9
mi m1 m 2 m m
∑ γ Si
+
γ S1 γ S 2
+ ... + i + ... + n
γ Si γ Sn
19
Обично, специфичната маса на поголем број материјали што се користат
во градежништвото е поголема од нивната волуменска маса, заради тоа што
повеќето од нив се порозни. Само за потполно компактните материјали
волуменската и специфичната маса може да имаат иста бројна вредност (тоа е
случај кај металите, стаклото, битуменот).
Кај повеќето природни и вештачки камени материјали специфичната маса
се движи од 2500-2700 kg/m3, кај вештачките смоли до 1800 kg/m3, а додека
кај повеќето врсти на дрво е помала од 1000 kg/m3.
3.2.1 Порозност
Порозноста е една од најважните структурни карактеристики на
материјалите. Порозноста претставува степен, или мерка на застапеност на
празни простори во цврстата супстанца од која што е изграден
материјалот. Празните простори можат да се јават во различни форми,
големина и распределба на големината, може да бидат исполнети со воздух,
или некој друг гас, или со вода.
Главно, празните простори се јавуваат во вид на пори и шуплини. За
разлика од порите кои се микроскопски ситни, шуплините се значително
поголеми и се забележуваат со голо око. Според големината, порите може да
се поделат на некапиларни и капиларни, односно капилари. За некапиларни
пори се сметаат оние чија големина се движи од 10-7÷10-3м, додека пак
капиларните пори се од ред на големината од 10-9÷10-7 m.
Порите и шуплините редовно имаат неправилен облик и се простираат низ
масата на материјалот во сите правци. Се разликуваат затворени пори, т.н.
шуплини и отворени пори - капилари, Сл. 3.7.
(а) (б)
Сл. 3.7 Видови пори; (а) затворени пори - шуплини; (б) отворени пори - капилари
20
Затворените пори меѓу себе не се поврзани, туку се изолирани, додека
отворените пори комуницираат меѓусебно, а може дури и да имаат контакт со
надворешната средина, Сл. 3.7 (б).
Порозноста како параметар се карактеризира со коефициент на
порозноста p(%), што претставува однос меѓу волуменот на сите пори и
шуплини содржани во материјалот и волуменот на материјалот во
природна состојба, и изнесува:
Vp V − Va V γ
p= 100 = 100 = 1 − a 100 = 1 − 100 %
γ S
3.10
V V V
каде е: p - порозност на материјалот во %;
γ- волуменска маса на материјалот во kg/m3 и
γS-специфична маса во kg/m3; Va=m0/γs; V=m0/γ
Порозноста дефинирана на овој начин претставува т.н. вкупна или општа
порозност (p). Инаку, вкупната порозност е збир од отворената порозност
(po) и затворената порозност (pz):
p = po + pz 3.11
во кој е: γS,v е специфична маса на водата која, како што е познато, има
вредност γS,v= 1000 kg/m3,
Присуството на отворените пори во некој материјал условува намалување
на отпорноста на дејството на мраз и отпорноста на дејството на
агресивните гасови и течности а зголемување на неговата
21
водопропустливост. Истовремено овие пори се пожелни кај материјалите што
се користат за звучна изолација, бидејќи ја примаат, т.е. ја проголтуваат
енергијата на звукот.
30
po, pz [%]
20
O
P
Poroznost,
10
ZP
p[%] 20 10 0
vu
22
имаат висока порозност со предоминантно присуство на затворени пори,
додека за хидротехнички објекти и водоводни и канализациони цевки ќе се
применат материјали со мала порозност.
Треба посебно да се истакне дека за материјалите што се употребуваат во
градежништвото од особена важност е нивната вкупна порозност да биде
рамномерно распределена во масата на материјалите бидејќи тоа по правило
обезбедува и рамномерност на останатите особини.
3.2.2. Густина
Густината или компактноста q на некој материјал претставува степен
на исполнетост на определен волумен со цврста материја. Се дефинира
како процентуален однос на апсолутниот волумен Va, и волуменот на
материјалот во природна состојба V.
m0
V γ γ
q = a 100(%) , q = S 100 = 100(%) или q = 1 − p(%) , 3.15
V m0 γS
γ
каде: q -густина во %; p - порозност, %; γS -специфична маса, kg/m3;
γ - волуменска маса, kg/m3.
Густината на апсолутно густиот материјал се нарекува теориска густина и
се определува со пресметување на масата (ако се познава масата на атомот,
јонот или молекулата) и волуменот (со помош на познавање на параметрите на
решетката) на единечна ќелија на кристалниот материјал. Теориската густина
се задава во kg/m3 и практично истата е идентична со специфичната маса на
апсолутно густиот или непорозен материјал. Сите останати реални материјали
кои во помала или поголема мерка содржат одредена порозност имаат густина
помала од теориската. Оваа густина на реалните материјали се вика уште и
релативна густина и се задава во проценти од теориската густина.
За голем број материјали кои се користат во градежништвото важно е да се
знае и насипаната густина или растреситоста. Оваа структурна
карактеристика претставува однос на волуменот на празнините меѓу зрната
и волуменот на зрнестиот материјал во насипана состојба и се
определува по формулата:
p= 1 - γ / γz
каде што е: γ - волуменска маса на материјалот во насипана состојба; и
γz - волуменска маса на зрната во kg/m3, при што се претпоставува
дека зрната на материјалот се апсолутно компактни.
Од дефиницијата јасно следува дека растреситоста е врзана за зрнести и
прашкасти материјали кои се составени од одделни меѓусебно неповрзани
зрна (шљунак, толченик, песок, цемент, вар, гипс и т.н.), и се определува на ист
начин како и порозноста. Познавањето на истата овозможува правилно
складирање и посебно транспорт на дисперзивните материјали кои во
градежништвото се користат во големи количини.
23
Илустративно, во Табелата 1 се дадени просечните вредности на парамет-
рите на состојбата и структурните карактеристики за некои поважни и многу
често користени материјали во градежништвото.
24
4. Физички својства под дејство на надворешни
влијанија
25
дефинира како количество Q на топлина, вода, гас или струја кое во единица
време t минува низ материјалот
Q
v= .
t
Од овде се добива дефинитивниот израз за Q, кој всушност го претставува
законот на Дарси:
∆pFt
Q = vt = K . 4.4
L
Оваа врска има релативно општ карактер, слична е, на пример, на Омовиот
закон или на равенките на дифузниот пренос на топлина или маса, и со
нејзиното користење возможно е да се решат низа практични проблеми. На
пример, овој израз јасно покажува дека ситнозрнестиот материјал, како што се
минералните врзива, многу побрзо ќе реагира во допир со водата и CO2 од
воздухот отколку крупнозрнестиот, а со самото тоа и побрзо ќе се стврднува,
бидејќи има поголема вкупна површина (F), помала димензија на честичките (L)
и според тоа, поголема вредност на Q.
4.2.1. Хигроскопност
26
десно од точката A го дефинира подрачјето во кое хигроскопната влажност се
зголемува заради капиларната кондензација.
Максималната хигроскопна содржина на влага се дефинира како
рамнотежна содржина која одговара на дадена температура и релативна
влажност на воздухот од 100%. Таа расте со порозноста на материјалот и
зависи обратно пропорционално од пречникот на капиларите. Ако пречниците
на капиларите се помали максималната хигроскопна содржина на влага ќе се
зголеми.
max
T[°°C]=cons
sodr`ina na vlaga
t
A
apsor kond.
.
27
4.2.2 Хидрофилност
4.2.3 Хидрофобност
28
4.3.1 Метода на постепено потопување (МКС Б. Б8. 010)
msm
se postavuvaat u{te narednite 24
3/4
1/2
1/4
29
uvol m0 V − m0 (m0 V − m0 ) m
= 100 100 = 0 = γ 4.8
u V m0 V
Ова дава можност да се преминува од еден вид впивање вода кон друг:
uvol = γ u 4.9
Q V = kF t 4.10
30
Капиларното впивање вода ukap. се определува како однос на
количеството вода кое се наоѓа во порите и празнините на делот од
материјалот над нивото на водата и масата на материјалот во сува
состојба m0
m
ukap. = k.v.v ⋅ 100 [%], 4.11
m0
каде е:
mk.v.v - маса на капиларно впиената вода која се добива како разлика на
масата на водозаситената проба m0V и збирот на масата на сувиот
примерок m0 и масата на впиената вода во потопениот дел mv.v.p.d:
mk.v.v = m0V - (m0 + mv.v.p.d) 4.12
Масата на впиената вода во потопениот дел од примерокот со висина h0 се
добива преку изразот за впивањето на вода по волумен
mv
u vol . = ⋅ 100 = γ ⋅ u
Vh0
како:
mv.v.p.d = γ · u· Vh0
Конечно, изразот за капиларното впивање на вода го добива обликот:
m0 V − (m0 + Vh0 γ u)
ukap = 100 (%) 4.13
m0
каде е:
m0V - маса на водозаситената проба, kg ;
m0 - маса на примерокот во сува состојба, kg;
D2 ⋅π
V h0 = ⋅ h0 - волумен на потопениот дел од примерокот со висина h0, m3;
4
γ - волуменска маса на материјалот, kg/m3 и
u - впивање на вода по маса на материјалот, во %.
Капиларното впивање на вода може да се изрази и како процентуален
однос помеѓу висината h на која се издига капиларно впиената вода и висината
на примероците H,
h
ukap. = 100 (%) . 4.14
H
Кога се користи методата на капиларното качување може да се воспостави
и функционалната зависност помеѓу висината на качување h и времето на
контактот на материјалот со водата t. Заради ова може да се претпостави дека
количината на впиената вода е Q V = cFh . Со изедначување на овој израз со
изразот 4.10, QV = k ·F · t , ќе се добие:
k
Q V = cFh = kF t h = t = k0 t 4.15
c
31
каде:
• параметарот k е коефициент на капиларност и може да се пресмета со
Q
изразот (4.10) k = V ; QV=m0V-m0
F· t
m0 V − m0
k= 4.17
F⋅ t
32
mV mVZ − m0
uPV = 100 (%) u PV = ·100 (%) 4.20
V V
Треба да се потенцира дека, специјалните услови при кои се постигнува
апсолутно впивање на водата не можат да се случат во реални услови при
експлоатација на зградите и другите инженерски објекти, но овој параметар
дава јасна претстава за волуменот на отворените пори, бидејќи
волуменската водозаситеност е еднаква на отворената порозност на
материјалот, односно:
uPV=p0. 4.21
Затоа, добиената вредност на водозаситеноста претставува максимална
вредност на впивањето на вода за порозниот материјал, при тоа водејќи сметка
дека впивањето на вода u дава претстава за волуменот на порите кои се
исполнуваат со вода при нормални услови.
Односот помеѓу впивањето на водата u и водозаситеноста uP
претставува коефициент на водозаситеност ku
u
ku = 4.22
uP
кој претставува степен на исполнување на отворените пори со вода при
нормални услови.
Ако вредноста на ku=0,8 тоа значи дека 80% од отворените пори на
материјалот при нормални услови се исполнети со вода, а 20% од нив се
слободни, т.е. не се исполнети со вода.
Коефициентот на водозаситеност ku, понекогаш, се дефинира како однос
на волуменското впивање на вода uVOL и порозноста p, односно:
uVOL
ku = 4.23
p
Вака добиената вредност може да се менува во границите 0 ≤ ku ≤ 1. И тоа,
вредноста ku=0 кога сите пори во материјалот се затворени, додека пак за
вредност ku=1 кога сите пори се отворени, односно кога волуменското впивање
на вода е идентично со отворената порозност, uVOL=p0.
33
Влажноста на материјалот негативно влијае на неговите својства, особено
на намалување на јакоста, способноста за изолација од топлина и друго.
Промената на влажноста предизвикува линиски и волуменски деформации кај
дрвото, бетонот и другите порозни градежни материјали. Ова наложува во
некои случаи да се превземат мерки за заштита на материјалите од влага, а ако
тоа е невозможно тогаш треба да се води сметка за влијанието на влажноста
врз својствата на материјалот.
Релативната влажност на материјалот Hr претставува однос на масата на
водата содржана во празнините на материјалот mV=m0V-m0 и масата на
влажната проба на материјалот m0V:
m0 V − m0
Hr = 100 (%) 4.25
m0 V
Врската помеѓу апсолутната и релативната влажност е дефинирана на
следниот начин:
m0 v − m 0
⋅ 100
Hr m0 v m m0
= = 0 , Hr = Ha
Ha m0 v − m0 ⋅ 100 m0 v m0 V
m0
34
4.7 Водопропустливост - коефициент на филтрација
Водопропустливоста е особина на материјалот низ својата капиларно
порозна структура да пропушта вода под притисок.
Оваа особина е еднозначно определена со коефициентот на филтрација
Kf, кој според законот на Дарси
∆p
Q fv = K f S t
a
е дефиниран со следната релација:
Q fv a
Kf = (m/час)
S∆pt
Според овој израз следува дека коефициентот на филтрација Kf е
еднаков на количината на вода Qfv во m3 која за време од 1 час минува низ
елемент со дебелина a=1,0m, со површина S=1m2, при разлика на
хидростатичкиот притисок на двете гранични површини од ∆p=1m воден
столб.
Коефициентот на филтрација има многу мали вредности (на пример за
бетонот од 10-7÷10-12 cm/sec) заради што не е погодно истиот да се користи
како критериум за водопропустливоста на материјалите.
4.8 Водонепропустливост
Како критериум при изборот на материјалите подобни за изведување на
специјални конструкции, како што се хидроизолациите, хидротехничките
објекти, цевки и др., се користи нивното својство на водонепропустливост.
Водонепропустливоста претставува способност на материјалот при
однапред дефиниран притисок низ себе да не пропушта вода.
Како критериум за водонепропустливоста на хидроизолационите
материјали е времето за кое водата преминува низ материјалот при определен
притисок. Ако се работи за бетонот тогаш тоа е максималниот притисок на
водата во MPa при кој водата не минува низ материјалот.
Водонепропустливоста на материјалот е поголема ако неговата отворена
порозност е помала. Материјалите кои се многу компактни по правило се
практично водонепропусливи. Значи, водонепропустливоста не зависи толку од
општиот волумен на порите, колку од нивниот вид и димензии. Кај материјалите
со отворени пори со мали димензии водонепропустливоста е многу помала
отколку кај материјалите со поврзани пори со големи размери при еднаков
волумен на порите.
Водонепропустливоста се испитува експериментално на посебни
примероци со определен облик и димензии во зависност од видот на
материјалот и со примена на точно пропишани постапки. Главно постојат
два вида на постапки и тоа: водонепропустливост при постојан притисок и
постапка со променлив притисок со вода.
Кога се користи постапката со постојан притисок пробното тело се
фиксира на одреден начин во специјален апарат, Сл. 4.5, и се заптива со
35
избран хидроизолационен материјал, најчесто со силиконски кит, така што
водата може да минува единствено низ примерокот што се испитува.
∆p=p1-p2
p1
a
p2
Сл. 4.5 Експериментално испитување на
водонепропустливост
36
5. обичен бетон 0,3 ÷ 0,7 mm / m .
Собирањето и бабрењето на материјалот се јавува само во случај кога во
материјалите постојат капиларни пори. Кога во структурата на материјалот се
предоминантни крупните пори тогаш при испарувањето на водата не се јавува
промена на растојанијата меѓу честичките на материјалот, што значи дека нема
да дојде до појава на волуменски деформации. ‘
37
5. Однесување на материјалите на дејство на топлина -
термотехнички својства
Термотехничките својства на материјалите кои се применуваат во
градежништвото го карактеризираат нивното однесување при физичките
процеси кои се јавуваат под дејството на топлина. Познато е дека практично
непостои градежен материјал кој не е чувствителен на промената на
температурата на средината во која се наоѓа во текот на експлоатацијата. За
ова, секако, треба да се води сметка, бидејќи основна цел на проектантот и на
градителот е објектот да биде траен и да одговори на намената за која е
проектиран.
Меѓу многуте особености на градежните материјали од дејството на
топлина важно место завземаат неколкуте наведени во наредните подточки од
ова поглавие.
38
L0 ∆L
L
Сл. 5.1 Деформација од линеарно температурно ширење
Материјал αт 10-6
Алуминиум 23,8
Бакар 16,8
Бетон 10-12
Цементен малтер 10-12
Челик 10-12
Дрво (по должина на 25-30
влакното)
Гранит 8,1
Железо 11-12
Калцит 25
Варовник 4-8
Мермер 5-10
Тула (полна) 4,5
Порцелан 2-3,5
39
Кај сложените градежни материјали коефициентот на линеарно ширење
зависи од вредноста на овој физички параметар за компонентата што е
најмногу застапена. На пример за бетнот, што претставува мешавина од
цемент, вода и агрегат кој е застапен со најголем процент, вредностите на овој
коефициент во зависност од видот, односно потеклото на агрегатот, се
презентирани во Табела 5.2.
Кварцен 11,9
Песочен 11,7
Гранит 9,5
Базалт 8,6
Варовник 6,8
Дробена тула 4,5
40
Останатите делови од оваа релација се :
∆St - општа површинска температурна деформација;
S0 - почетна површина на материјалот во м2;
∆Τ - температурна разлика во ºC, ∆Т=Т2-Т1;
β t - температурен коефициент на површинското ширење
кој има приближно два пати поголема вредност од
коефициент на линеарното ширење на материјалот.
Инаку, температурниот коефициент βт претставува промена површината
на единица површина на материјалот при температурна разлика од 1ºC:
∆S t
βt = , β t = ε St (∆T = 1º C) 5.7
S 0 ∆T
5.1.3 Температурни деформации на волумен
γ t = 3α t , 5.9
41
да имаат различни коефициенти на линеарното ширење во различни
правци. На пример:
во правецот а: ∆a 0 = α a ·a 0 ·∆T ;
во правецот b: ∆b 0 = α b ·b 0 ·∆T ;
во правецот c: ∆c 0 = α c ·c 0 ·∆T .
Бидејќи почетниот волумен на телото е V0=а0b0c0, после температурното
ширење волуменот има вредност:
V = V0 ·(1 + α a ·∆T)·(1 + α b ·∆T)·(1 + α c ·∆T) = V0 + ∆Vt 5.10
γ ′t = α a + α b + α c 5.11
42
5.2 Пренесување на топлина
Познати се три основни начини за пренесување на топлина и тоа:
(1) спроведување или кондукција;
(2) мешање или конвекција;
(3) зрачење или радијација.
Сите овие начини за пренесување може да се јават истовремено, Сл. 5.2, со
тоа што секогаш еден од нив е предоминантен.
(а) (b)
Сл. 5.2 Графички приказ на трите начини за пренесување на топлина низ конструкција на
рамен кров: (а) во зимо, (b) во лето
43
5.2.1 Коефициент на спроведување на топлина
44
Според ова, коефициентот на спроведување на топлина λ претставува
количество на топлина кое што за време од t=1sec минува низ слојот на
некој материјал со дебелина од d=1m, нормално на површина од A=S=1m2,
при температурна разлика меѓу обете гранични површини ∆T = 1ºC.
45
порофенот, имаат коефициент λ=0,04 W/(mºC). Токму затоа, материјалите со
висок степен на порозност и голема содржина на затворени пори со мали
димензии имаат мал коефициент на спроведување на топлина, односно
голема термоизолациска способност. Од овде следи јасен заклучок дека колку
коефициентот λ е помал толку и материјалот е подобар топлински изолатор.
Кај порите со големи димензии, кај шуплините и порите кои се меѓусебе
поврзани се јавува движење на воздухот во нив што условува и зголемување на
спроведувањето на топлина. На пример, е докажано дека при t=0ºC
спроведувањето на топлина на воздухот во порите од 3 mm e приближно два
пати поголемо отколку во порите со пречник од 0,5 mm. При температура од
100 ºC овој однос е 1: 3.
Експерименталното определување на коефициентот на спроведување
на топлина се врши според стадардот МКС У. А2. 020 на примероци од сувиот
материјал кои вообичаено имаат димензии 70х70х5 cm.
Основен елемент на уредот кој се користи е грејна плоча, Сл. 5.3. Таа се
загрева со помош на електрична енергија предавајќи му на примерокот
определено количество топлина. Грејната плоча е врамена со т.н. заштитен
прстен. Над неа е поставена заштитна плоча. Заштитната плоча и прстенот се
загреваат со помош на посебни струјни кола. Нивната температура за време на
испитувањето преку термостати се одржува на исто ниво како и температурното
ниво на грејната плоча. На овој начин се спречува грејната плоча да ја губи
топлината од горната страна и бочно. Од долната страна на примерокот се
поставува разладна плоча чија температура за време на мерењето се одржува
на постојано пропишано ниско ниво што се постигнува со циркулација на
разладна течност.
Со овој уред се обезбедува линеарно спроведување на топлина. Топлината
генерирана од грејната плоча минува нормално низ примерокот до разладната
плоча без да настанат загуби на топлината од ниедна страна. Така,
целокупниот топлински проток создаден во грејната плоча минува низ
примерокот. Вредноста на коефициентот на спроведување на топлина во
разгледуваниов случај се добива од димензиите на примерокот како и врз
основа на измерените вредности на протокот на топлина и температурната
разлика на двете спротивни површини на примерокот.
grejna
primerok T1
plo~a
za{titna plo~a
p
za{titen
prsten
mera~i na
temperatura
a
termoizolacionen
materijal a b
razladna plo~a T2
plo~a
toplinski
fluksometr
rii
46
За материјалите кои се користат за термоизолација на цевководи
испитувањето на коефициентот на спроведување на топлина се врши според
методата на цевка, стандард МКС У. Ј5. 020.
Во практиката, многу често, спроведувањето на топлина се оценува врз
основа на волуменската маса на материјалот. Графичката презентација на
зависностите γ−λ добиени со испитување на некои неоргански материјали во
различни сосојби е прикажана на Сл. 5.4. Од анализата на дијаграмот може да
се констатира дека коефициентот на спроведување на топлина расте со
зголемувањето на волуменската маса, што значи дека зависи обратно
пропрционално од порозноста. Со зголемување на порозноста се намалува
коефициентот λ. Исто така се забележува дека за иста волуменска маса, со
зглемувањето на присуството на водата во материјалот се зголемува и
вредноста на кефициентот на спроведување на топлина а со тоа се намалува
термоизолациската моќ на истиот. Затоа важи правилото дека само сувиот
материјал со голем процент на мали затворени пори е добар топлински
изолатор.
λ[w/1m°°C]
2.5
2
4
1.5
1 3 2
0.5 1 γ[kg/m3]
Сл. 5.4 Зависност меѓу волуменската маса и коефициентот на спроведување на топлина : (1) сув
материјал; (2) и (3) влажен, (4) заситен со вода
47
каде што е: λT коефициент на спроведување на топлина при температура T (ºC);
λ0 - коефициент на спроведување на топлина при T=0ºC.
q q q
dx = −dT ,
λ ∫ dT = − λ ∫ dx ,
T1 a
T = − x + C
λ
5.17
48
се добива изразот за вкупна количина на топлина Q што се пренесува со
спроведување низ еднослоен ѕид:
λ
Q= At(T1 − T2 ) 5.20
d
λ1
за I слој: Q1 = (T1 − T2 )A1t ;
d1
λ2
за II слој: Q2 = (T2 − T3 )A 2 t ;
d2
λ3
за III слој: Q3 =
(T3 − T4 )A 3 t ;
d3
λ
за n-ти слој: Q n = n (Tn − 1 − Tn )An t 5.21
dn
Вкупната количина на топлина за целиот повеќеслоен ѕид, изнесува:
n
λi
Q=∑ (Ti − Ti+1 )A i t . 5.22
i =1 di
Овие изведени релации имаат значајна примена при пресметувањето на
спроведувањето на топлина низ одделните слоеви на некоја преграда
изработена како комбинација од повеќе материјали, како и при определувањето
49
на потребната дебелина на секој слој за различна, претходно дефинирана
топлинска спроводливост.
Таб. 5.3 Коефициент на спроведување на топлина за различни материјали
Коефициент на
Специфична
Вид на материјалот спроведување на
маса (kg/m3)
топлина (W/m·ºC)
Полна тула (до 15% шуплини) 1600 0,64
Бетон (агрегат од карпести 2500 2,53
материјали)
2400 2,04
2200 1,51
2000 1,16
Гасобетон 800 0,35
600 0,27
Варовен малтер 1600 0,81
Продолжен малтер 1700 0,85
Цементен малтер 2100 1,40
Термоизолационен малтер 600 0,19
Песок и ситен чакал 1500-2000 1,16-1,74
Гранит и гнајс 2600-2800 3,5
Мермер и доломит 2650-2850 2,3-3,5
Керамзит 400 0,22
Челик 7800 58,5
Бакар 8900 380
Алуминиум 2700 203
Прозорско стакло 2500 0,81
Вода (0ºC) 1000 0,55
Вода (20ºC) 0,59
Асфалт 2100 0,70
Гума 1000 0,16
PVC-фолија 1200 0,19
Азбест-цемент 1800 0,35
Пенопласти 15-50 Околу 0,08
Дабово дрво 700-800 0,21
Буково дрво 800 0,20
Борово дрво 500-600 0,14
Керамиди 1900 0,99
Воздух Околу 0,025
50
5.3. Отпор на пропуштена топлина
За да се определи вкупната пропуштена топлина Λ која за единица време
поминува низ површина од 1m2 на примерок од некој материјал со дебелина
d=а(m), потребно е коефициент на спроведување на топлина λ да се подели со
дебелината на примерокот:
Λ=
λ
d
[
W /(m 2 º C) ] 5.23
∑Λ
i=1
i ⋅ Ai
Λ= n
, 5.24
∑A
i=1
i
51
Во развиена форма релацијата го добива обликот:
Λ 1A 1 + Λ 2 A 2 + Λ 3 A 3 + ...
Λ= , 5.25
A 1 + A 2 + A 3 + ...
каде Λ1, Λ2, Λ3 е вкупно пропуштената топлина низ одделните делови на
посматраниот елемент, додека А1, А2,А3 се површини на тие делови, Сл. 5.7.
Реципрочната вредност на пропуштањето на топлина Λ се вика отпор
Λ и има димензија
на пропуштање на топлина, или топлински отпор R = 1/Λ
(m2ºC)/W.
R= =
1 d
Λ λ
(m2 º C) / W [ ] 5.26
Ако деловите на елементот се поставени еден покрај друг, Сл. 5.7 (b), тогаш
средниот отпор на пропуштање на топлина 1/ Λ се добива со помош на
релацијата:
1 1
= 5.28
Λ p 1Λ 1 + p 2 Λ 2 + p 3 Λ 3 + ... + p n Λ n
каде што е: Λ1, Λ2, ..., Λn вкупно пропуштање на топлина низ одделните делови
на посматраниот елемент, а p1, p2, ..., pn учеството на соодветните делови во
однос на вкупната површина на преградата.
52
5.4 Коефициент на поминување на топлина
(МКС ЕН ИСО 6946:1999)
Пренесувањето на топлината внатре во некој конструктивен елемент со
кондукција може да се јави само ако постои разлика на температурите на
медуимот на опкружување на истиот.
Практично ова може да се илустрира на еден фасаден ѕид кој ги одделува
внатрешните простории на еден објект во кои температурата на воздухот е, на
пример, Ti=θi =+20 º C и надворешниот простор во зима со температура Te=θe=-
15 º C . Tемпературната разлика на внатрешната и надворешната страна на
елементот претставува движечка снага на процесот на пренесување на
топлина од внатре кон надвор, односно од потоплата кон поладната страна на
ѕидот, Сл. 5.8.
d
.
Сл.5.8 Шематски приказ на пренесување на топлина
53
1 1 1 1 1 1 1
RS = , R Si = = = , R Se = = = 5.29
h hi αi α e he α i α e
каде е:
1
R Se = - површински отпор на надворешното преминување на топлината,
αe
1
R Si = - површински отпор на внатрешното преминување на топлината
αi
По дефиниција коефициентот на преминување на топлина α е количина
на топлина која за еден час ќе се измени помеѓу ѕид со површина од 1m2 и
воздухот кој ја допира таа површина ако разликата на температурата меѓу
воздухот во просторијата и површината на ѕидот е 1ºC.
Вредностите на површинскиот отпор се дефинирани во стандардот во
зависност од правецот и насоката на топлинскиот проток и се презентирани во
Табела. 5.4, Сл.5.9.
Табела 5.4 Вредности на површински отпор според насоката на
топлинскиот проток
54
R=
d
λ
[(m ·ºC ) / W ]
2
55
Ако топлината се разменува меѓу два флуиди разделени со рамен ѕид,
тогаш коефициентот на минување на топлина може да се дефинира како
рециброчна вредност од вкупниот отпор:
1 1 1
U= = = (W/m2·ºC) 5.36
R 1 d 1 d
+ + R Si + + R Se
α1 λ α 2 λ
Обратно, реципрочната вредност на коефициентот на минување на топлина
претставува отпор на минување на топлината RU:
1 1 d 1 1
RU = = + + = R Si + + R Se (m2ºC/W) 5.37
U α1 λ α 2 Λ
Кога топлината што се разменува меѓу два флуиди минува низ рамен
повеќеслоен елемент кој се состои од n слоеви со дебелина d1, d2, ..., dn, и со
соодветни коефициенти на спроведување на топлината λi, i=1, 2, 3, ..., n (на
пример ѕид составен од слоеви малтер, бетон и гипсена плоча), Сл.5.10, тогаш
коефициентот на минување на топлина има вредност:
1
U= n
(W/m2·ºC) 5.38
1 di 1
+ ∑ +
αi i = 1 λ i α e
1 1 1 1
R=
U
= ∑R j
j=i,1,2 ,...,n,e
= + +
αi Λ α e
(m2·ºC/W) 5.39
1
=1/hi= R Si - отпор на минување на топлина од внатрешниот медиум во материјалот
αi
1
=1/he= R Se - отпор на минување на топлина од материјалот во надворешниот медиум
αe
Ако во повеќеслојниот елемент има и слоеви од воздух, тогаш вкупниот
отпор на минување на топлина низ целиот конструктивен систем е
1 dj 1
R=
αi
+ ∑λ j
+ R V ,n +
αe
, ј=1,2,3,... слоеви 5.39
1
каде RV,n= е пресметковна вредност на отпорот на минување на топлина за
Λ
воздушни слоеви.
Од изразите 5.35 и 5.36 може да се пресмета промената на температурата
по дебелината на повеќеслојниот елемент, ако е позната температурата на
воздухот од обете страни на елементот: Ti - температура на внатрешната
страна, и Te - температура на надворешната страна на елементот.
56
Ti − Te aj 1 aj aj
∆Tj = R j ≡ (Ti − Te ) = U(Ti − Te ) = q
R λj R λj λj
aj
∆Tj = q = R j ⋅ q , q = U(Ti − Te ) = U∆T 5.40
λj
1 1 1 1
U
= RU = ∑ R j = αi + Λ + αe
j = i,1,2 ,...,n,e
(m2ºC/W) 5.43
57
Доколку коефициентот U е поголем, тогаш преносот на топлина со
минување помеѓу два флуиди раздвоени со еднослоен или повеќеслоен ѕид е
подобар, така што тој систем би имал лоша или послаба термоизолациска
способност. Затоа фасадните елементи, рамните кровови и други преградни
конструкции треба да се проектираат така што коефициентот на минување на
топлина би имал што е можно помала вредност која ќе ги задоволи
пропишаните вредности во актуелните стандарди и Правилници. Секако, ова во
голема мера зависи од коефициентот на спроведување на топлина на
материјалите кои се комбинираат меѓусебно, при што не треба да се заборави
дака мирниот воздух е извонреден изолатор. Токму ова придонесува во
фасадните обвивки и другите конструктивни елементи во кои се употребени
материјали со висок процент на затворени пори со мали димензии да се
постигне сосема добра топлинска изолираност. Ова е особено важно за
објектите каде треба да се обезбеди загревање, како што се станбените
објекти, болниците, фабричките хали, спортските објекти, салите за
конференции и др.
За да се обезбеди рационална и економична градба, конструктивните
елементи како што се фасадните ѕидови, меѓукатните панели, рамните кровови
и др., треба термички да се димензионираат така што ќе обезбедат потполна
заштита зависно од условите на опкружувањето. Според средната минимална
годишна температура територијата на нашата земја е поделена на три
климатски зони за кои според стандардот МКС У. Ј5 660 и соодветни
Правилници се прецизирани и минималните услови за топлинска заштита:
• Градежни климатски зони:
I зона со -12ºC (средна вредност од најниските годишни температури);
II-ра зона со -18ºC;
III -ра зона со -24ºC.
Коефициентот на преминување на топлина α, (т.н. коефициент на конвек-
ција), во зависност од локацијата на преградата-ѕидовите и меѓукатните кон-
струкции изнесува:
(1) на внатрешните површини на ѕидови во затворени простории и за
преградни ѕидови αi=8;
(2) на внатрешните меѓукатните конструкции-тавани:
• за насока на топлинскиот проток нагоре αi=8;
• за насока на топлинскиот проток надолу αi=6;
(3) на надворешните површини на ѕидовите и меѓукатните конструкции:
αe=23 αe=20.
Овие параметри се дефинирани со Правилникот за техничките мерки и
условите за топлинска заштита на згради.
58
59
60
5.4.1 Топлински капацитет и специфична топлина
(МКС ЕН ИСО 7345:1999)
Способноста на материјалот при загревање да акумулира одредена
количина на топлина се вика топлински капацитет C.
∆T (Ј/ ºC) се оценува врз основа на
Топлинскиот капацитет C=dQ/dT=Q/∆
коефициентот на капацитет на топлина, или уште т.н. специфична топлина
(c).
За загревање на некој материјал со маса m(kg) од температура T1 до T2 во
(ºC), е неопходно определено количество топлина Q (J):
Q = c⋅⋅m⋅⋅(T1- T2)
од каде што следува:
Q
c= (J/(kg·ºC)) 5.44
m(T1 − T2 )
Коефициентот на капацитетот на топлина (c) е количеството топлина
во J (џули), потребно за да може температурата на маса од 1kg од некој
материјал да се зголеми за 1ºC. Како што беше напоменато погоре,
коефициентот (c) уште се нарекува специфична топлина и претставува
топлински капацитет на единица маса. По дефиниција мерната единица на
(c) е J/(kgºC) или илјада пати поголема единица kJ/(kgºC)=103(J/(kgºC).
Најголем топлински капацитет има водата c=4,2 kJ/(kgºC). Капацитетот
на топлина на природните и вештачките карпести материјали (бетонот и др.)
÷0,9 kJ/(kgºC), т.е. околу 5 пати помал од тој
се движи во границите од c =0,75÷
на водата. Затоа навлажнувањето на материјалите придонесува за
зголемување на нивниот топлински капацитет. Органските материјали имаат
поголеми вредности на коефициентот на топлинскиот капацитет. Илустративно,
средната вредност за дрвото изнесува c=2,72 kJ/(kgºC).
Коефициентот на капацитетот на топлина се користи за пресметување на
температурната стабилност на подовите и ѕидовите, за определување на
температурата на загревање на материјалите при работа во зимски услови
(бетон, градежни раствори и друго), како и за пресметување на облогите на
разни видови печки. Материјалите кои се користат за изведување на ѕидови и
подови во зградите треба да акумулираат доволна количина на топлина за да ја
задржат постојаната температура на нивните внатрешни површини независно
од нивото на надворешната температура и нерамномерноста во затоплувањето
на просториите. Затоа за изведба на ѕидови и тавански конструкции на
станбените и општествените згради кои што се затоплуваат, пожелно е да се
изберат материјали со голем капацитет на топлина и мала спроводливост на
топлина.
Поголемиот коефициент на капацитетот на топлина на водата во споредба
на додатните материјали и цементот, покажува дека при бетонирањето на
ниски температури, зимно време, пооправдано е да се загрева водата отколку
додатните материјали, агрегатот или цементот.
61
5.6 Коефициент на спроведување на температура - топлинска
дифузност (МКС ЕН ИСО 7345:1999)
Коефициентот на спроведување на температура KT покажува со каква
брзина се израмнува температурата во еден слој од материјалот. Во новите
стандарди е забележан како топлинска дифузност (а) и зависи право
пропорционално од коефициентот на спроведување на топлина λ, а обратно
пропорционално на производот на специфичната топлина c и волуменската
маса γ, односно густината ρ на материјалот:
λ λ
KT = (m2/h) a= (m2/s) 5.45
γ c ρ⋅c
Дефиницијата претпоставува дека средината е хомогена и непровидна.
Топлинската дифузност се однесува на нестационарна состојба и може
директно да се измери или пресмета со горната релација ако претходно се
определени бараните карактеристики на материјалот.
Освен тоа, топлинската дифузност опишува температурен одзив на некое
место во материјалот предизвикан од промена на температурата на
површината. Колку е поголема топлинската дифузност на материјалот,
поголема е и чувствителноста на внатрешната температура од температурните
промени на површината.
Топлинската дифузност се користи при определување на отпорноста на
дејство на пожар на ѕидовите, подовите, таваните и другите конструктивни
елементи во зградите.
62
5.8 Отпроност на дејство на пожар
Способноста на материјалот да се спротивстави на краткотрајното
дејство на високите температури настанати при пожар се вика отпорност
на дејство на пожар.
Под помот пожар се подразбира секое неконтролирано согорување, било
на конструкцијата или на запалив материјал во нејзина близина, при што може
да дојде до повреда на луѓе и материјална штета.
Под поимот високи температури се подразбираат оние кои достигнуваат до
1000ºC. Материјалите од кои се изработени конструкциите после пожарот,
треба во целост да ги сочуваат своите механички карактеристики. На овој начин
конструкциите и понатаму би ја задржале пропишаната носивост и стабилност.
Отпорноста на материјалите на дејство на пожар зависи од степенот на
согорливоста на истите, односно од способноста за запаливост и горење. Во
зависност од степенот на согорливост материјалите се делат на: согорливи,
тешкосогорливи и несогорливи материјали.
Материјалите кои при високи температури или оган горат со отворен
пламен или тлеат и продолжуваат да горат и да тлеат и после
отстранувањето на причината за огнот се викаат согориви материјали. Во
оваа група материјали спаѓаат: дрвото, повеќето пластични маси, битуменот,
асфалтите, хартијата, бои и лакови и други. Конструкциите, изградени од
таквите материјали, треба да се заштитуваат од непосредното дејство на огнот
при состојба на пожар. За ваква заштита се применуваат различни
конструктивни мерки кои оневозможуваат огнот директно да дејствува на
материјалот, или се применуваат посебни заштитни препарати, т.н. антипирени.
Тешкосогорливите материјали под дејство на високи температури или
оган тешко впламнуваат, тлеат или јагленусуваат, меѓутоа се топат. После
отстранувањето на ваквото дејство, топењето престанува. Ова важи за
асфалтбетонот, хераклитот, некои пластични маси, дрвото кое е заштитено со
одредени препарати и слично.
Несогорливите материјали не се впламнуваат (не горат со отворен
пламен), не тлеат и не се јагленисуваат при дејство на оган или високи тем-
ператури. Тоа се материјали кои под дејство на пламенот не согоруваат, не
реагираат со кислородот, или не се распаѓаат издвојувајќи гасовити материи.
Несогорливи материјали се бетонот, тулата, челикот и железото, стаклото,
цементот, градежниот гипс и други. Треба да се истакне дека невпламнувањето
на овие материјали не значи дека тие се стабилни при условите на висока
температура. Под дејство на високите температури може да настапи хемиско
разложување (дисоцијација) на материјалот (мермер, доломит, варовник). Кај
некои полиминерални карпи, како што е на пример гранитот, заради различните
коефициенти на линеарно ширење на одделните минерали може да се јават
пукнатини и разрушување, додека пак други веќе при температура од 600ºC
претрпуваат големи деформации на материјалот и загуба на јакоста (на пример
металите, челикот и железото). Високите температури, исто така,
предизвикуваат деструктивни процеси и во бетонот.
Според тоа, не постои материјал ниту пак конструкција кои се постојани на
долготрајното дејство на високите температури. Меѓутоа, факт е дека во
63
определени услови е возможно да се применат материјали кои определено
време ќе бидат отпорни на дејство на високи температури.
Токму ова е и причината што под поимот отпорност на дејство на пожар
на одделни материјали, се подразбира времето кое материјалот може да го
издржи под дејство на високи температури и пламен, а притоа да не е
потполно уништен или пак значително оштетен. Со други зборови,
отпорноста на дејство на пожар може да се дефинира како временски период
во кој определен материјал, за време на траење на пожарот, при директното
делување на пламенот и високите температури нема да доживее колапс.
Материјалите кои се изложени на дејство на пожар, односно на пламен и
зголемени температури, постепено почнуваат да се загреваат додека
евентуално не се запалат, да согорат или да се стопат.
Како настанува пожар во просторија? Кога во некоја просторија ќе се
запали некој предмет во почетокот тој гори на ист начин како и на отворено,
Сл.20. Но, по кратко време, ограниченоста на просторот почнува да влијае на
понатамошниот развој на пожарот. Чадот што се ослободува при горењето
формира топол воздушен слој под меѓукатната плоча, со што се забрзува
загревањето на плочата и ѕидовите во горната зона. Тие пак, заради
зголемената температура, по пат на радиајција ги загреваат предметите во
заоната под топлиот воздушен слој, го забрзуваат процесот на горење на
примарно запалениот предмет и го потпомагаат ширењето на пламенот.
64
најчесто настанува кршење на прозорите и навлегување на свеж воздух што
додатно го засилува горењето и температурата достигнува до 1200 ºC. По
извесно време, кога сите согорливи предмети ќе изгорат, пожарот ќе стивне.
Развојот на пожарот во ограничен простор може да се изрази преку
просечната температура на воздухот која минува низ три фази, Сл. 5.112рот
или „preflashover”, пожарот е локализиран околу предметот што примарно се
запалил и температурата е релативни ниска. Ако запалениот предмет согорел
пред да настане потполно разгорување или „flashover”, тогаш кривата на
температурата се менува според испрекинатата линија прикажана на Сл. 21.
Втората фаза започнува во моментот на „flashover”, кога пожарот нагло се
проширува низ целата просторија и трае од 20-40 минути. Во оваа фаза на
потполно развиен пожар, или „postflashover”, температурата нагло се
зголемува и го достигнува својот максимум. Третата фаза започнува во
моментот кога температурата на воздухот опаѓа на 80% од максимално
достигнатата и го претставува периодот на смирување на пожарот. Тогаш
температурата на контурните површини е повисока од температурата на
воздухот, па трансферот на топлина е во обратна насока. Оваа фаза обично
трае повеќе од еден час.
65
загреваат. Така на пример, дрвото со специфична топлина од c=2,5 kJ/(kgºC
побрзо ќе се загрее од водата која, како што беше напомнато, има коефициент
c=4,18 kJ/(kgºC), или пак двојно поспоро од цементниот материјал (c=1,13
kJ/(kgºC)), или дури шест пати поспоро од железото кое има c=0,108 kJ/(kgºC).
Освен специфичната топлина, отпорноста на дејство на пожар зависи и од
калоричната вредност на материјалот KM (J/kg). Така, материјалите коишто
имаат поголема калорична вредност, даваат многу поголема возможност за
согорување и ширење на пожарот после неговото запалување. На пример,
дрвото има калорична вредност од 16,7 MJ/kg, а битуменските производи и
преку 62,7 MJ/kg. Земајќи ја предвид споменатата калорична вредност на
материјалот се дефинира и поимот за пожарното оптоварување (p0)
K M G
p0 = (J/m2) 5.46
F
66
каде е:
Tf - температура во пожарниот сектор (ºC)
T0 - почетна температура (ºC)
t - време (min)
T[°C]
1473
1193
1133
1090
1273
986 1029
E 925 Tabela 5.5. Standarden po`ar.
D C B
1073 Temperatura Vreme t
T(ºC) (min)
200 5
873 450 10
800 30
1000 60
673 1025 90
1050 120
1100 180
473 1150 240
1250 300
(t)
0 0.5 1 1.5 2 3 4 5 6
67
Tf = T0 + 1080 (1 - 0.325 e-0.167t - 0.675 e-2.5t) 5.48
Еврокодот, исто така, ја пропишува и екстерната пожарна крива која се
применува за загревање на елементи кои се наоѓаат надвор од пожарниот
сектор:
Tf = T0 + 660 (1 - 0.687 e-0.32t - 0.313 e-3.8t) 5.49
Сите погоре цитирани зависности време-температура за стандардниот
пожар во различни национални регулативи се презентирани на заедничкиот
дијаграм претставен на Сл. 5.14.
68
Според еден од горните услови се дефинираат и класите на отпорност на
пожар како бројна ознака на отпорноста на пожар на конструктивниот
елемент изразена во минути. Се рзликуваат следните класи на отпорност
спрема пожар: F15, F30, F60, F90 и F120.
5.9 Постојаност на оган - огноотпорност
Огноотпорноста претставува способност на материјалот, во одреден
временски интервал (дури и до година дена), да го издржи дејството на
високите температури а при тоа да не дојде до запалување, топење или
деформирање на истиот.
Оваа особина се карактеризира со температурата при која примерокот, со
пропишан облик и димензии, почнува да омекнува, да се деформира и слично.
Материјалите кои се одликуваат со постојаност на оган над 1580ºC се викаат
огнопостојани или огноотпорни материјали. Во градежништвото многу ретко
се користат огноотпорни материјали, но сепак е корисно да се познаваат барем
некои од нив. Тоа се т.н. материјали за обложување на индустриски печки, како
што се силикатните, шамотните, магнезитните, хром-магнезитните и други
огноотпорни тули.
Материјалите кои издржуваат температури од 1350-1580 ºC како што се
огноотпорните тули, се тешко топливи материјали, а додека оние кои
издржуваат температури под 1350 ºC се лесно топливи материјали.
Треба да се истакне дека постојаноста на оган на градежните материјали е
различна. Некои од нив се огноотпорни меѓутоа некои и не се. Така на пример,
природните карпести материјали во принцип се огноотпорни, освен ако не се
варовници, кои се разложуваат под дејство на високи температури, или
силикати кај кои на повисока температура доаѓа до фазна трансформација на
SiO2 пропратена со промена на волуменот, што може да предизвика распаѓање
на материјалот. Песокот како материјал е огноотпорен, меѓутоа ако се загрее
материјалот, бетонот или малтерот, во чиј состав се наоѓа истиот, доаѓа до
споменатите волуменски промени на SiO2, што може да доведе до распаѓање
на истиот. Металите, главно се огноотпорни, ама металните конструкции
изложени подолго време на дејство на високите температури видливо се
деформираат. Цементниот материјал и градежната керамика се огноотпорни
материјали, додека пак варовниот малтер, дрвото и поголем број на пластични
маси не се постојани на оган.
69
6. Останати поважни физички особини
6.1 Вискозност
Една од најзначајните особини на течностите е вискозноста. Под
вискозност се подразбира внатрешното триење во течностите кое го
карактеризира силата потребна да се изврши поместување на еден слој на
течноста во однос на друг.
Таа е тесно поврзана со структурните карактеристики на течноста и зависи
од силите на меѓусебното дејство на атомите, јоните и молекулите.
Кога се зборува за вискозност најчесто се претпоставува ламинарно
движење на течноста во цевките. Во овој случај силите на триење внатре во
течноста дејствуваат паралелно на оската на движење. Овие сили влијаат така
што слоевите на течноста кои побрзо се движат ги повлекуваат со себе и оние
слоеви кои се движат побавно. Силите на триење кои се јавуваат под овие
околности имаат иста насока со насоката на движењето. Во обратниот случај,
слоевите кои се движат побавно дејствуваат на слоевите кои се движат побрзо
со сили на триење со насока спротивно од насоката на движењето.
Брзините на одделните слоеви при ламинарното движење на течностите
во цевките се намалува одејќи кон ѕидовите на истите. Притоа, честичките
на течноста кои се наоѓаат непосредно до ѕидовите се однесуваат како да се
прилепени до нив. Ако со v се обележи брзината на движење на одреден слој
од течноста во правец на оската на движење z, тогаш брзината на движењето
на соседниот слој ќе биде v+dv, а додека брзината на течноста на контактот
со ѕидовите ќе биде рамна на нула. Според тоа, дијаграмот на брзините при
ламинарното движење на течностите низ цевки ќе го има обликот прикажан на
Сл. 6.1(а).
a) b)
Сл. 6.1 Распоред на брзините при движење на течностите низ цевка (а), деформации
на смолкнување на Њутновата течност (b)
За поместување на еден слој на течноста во однос на друг е потребна
определена сила пропорционална на површината на контактот на
разгледуваните слоеви, сликовито покажана на Сл. 6.1(b), при што е
разгледуван елементарен дел од течноста во слојот со дебелина dn kој има
должина dz=1, односно елементарен волумен dzdn1. Оваа сила на
смолкнување на единица површина го дефинира тангенцијалното напрегање τ,
кое според Њутновиот закон е денозначно определено со релацијата:
dv τ ds z
τ = η· односно η= ; dv = -промена на брзината
dn dv dt
dn
70
d ds d ds dγ
τ = η· z = η· z = η· z 6.1
dn dt dt dn dt
Во овој израз е:
• η- − коефициент на вискозност или скратено вискозност
• γz - агол на лизгање, γz ≈ tg γz = dsz/dn
Всушност, η претставува динамичка вискозност. Постои и кинематичка
вискозност на течноста која се бележи со ν. Врската помеѓу коефициентите η
и ν е дефинирана со следната релација:
η
ν= (m2/sec) η = γS,T ⋅ ν 6.2
γ S,T
71
е извршено мерењето. За пресметување на вискозноста η најчесто се
употребува образецот:
π·R 04 ·∆p
η= ·t 6.5
8·L·V
во кој е:
R0 - радиус на цевката;
∆p - разлика на на притисокот под кој течноста тече во цевка со должина L;
V - волумен на истечната течност;
t - време на истекување.
72
каде што е: Q - маса на пареата во kg, гасот во lit;
d - дебелина на примерокот во m;
S=A - површина на примерокот во m2;
∆p - разлика на на притисокот на гасот или пареата на двете
спротивни страни од примерокот, во Pa;
t - време на траење на експсриментот, во sec.
Според ова, по дефиниција, коефициентот на пропуштање на гасови или
пареа го претставува она количество гас или пареа во lit/kg кое за единица
време (1 sec) минува низ слој од материјалот со дебелина од 1m,
нормално на површина од 1m2 при разлика на притисокот на страните на
примерокот од 1 Pa.
Материјалите коишто се употребуваат за изработка на преградни ѕидови
треба да бидат доволно пропустливи овозможувајќи им на ѕидовите да
“дишат” така што ќе се обезбеди природно вентилирање. Ова е особено важно
кај станбените објекти, училиштата, болниците и слично. Кај споменативе
објекти ѕидовите не треба да се обложуваат со материјали кои се
спротиставуваат на минувањето на воздухот и водената пареа. Наспроти ова,
ѕидовите и покривите на објектите со голема внатрешна влага, примерно
бањите, треба да се заштитат од внатрешна страна со материјали кои не
пропуштаат водена пареа. Зимно време воздухот во таквите објекти содржи
многу повеќе пареа отколку надворешниот воздух па затоа тој се стреми да
мине низ ѕидот. Штом ваквиот воздух од внатрешноста на просторијата ќе дојде
до надворешната површина на ѕидот којашто е поладна, се јавува кондензација
на пареата, со што се зголемува влажноста на материјалот на таквите места.
На овој начин се зголемуваат топлопроводливоста и се создаваат услови за
разрушување на материјалот од дејството на мразот.
По правило, материјалите кои не пропуштаат водена пареа , т.н. парни
брани, треба да се постават од онаа страна на преградата кај којашто
содржината на водената пареа во воздухот е поголема.
Пропустливоста на гасови и пареа на материјалите кои се користат во
градежништвото зависи од нивната структура, или поточно речено од нивната
текстура што претставува просторен распоред на порозноста, од
големината на зрната и распоредот на големината на зрната и порите во
нив, при што главна улога има отворената порозност. Заради овие причини
пропустливоста може да се менува во широки граници дури и кај еден ист
материјал (примерно кај бетонот, градежната керамика и сл.,) во зависност од
нивните особини (дали имаат помала или поголема густина, поголема или
помала моќ на впивање вода и слично).
Вредностите на пропустливоста на пареа δp и пропустливоста на гасови δg
може да се проценат само релативно, при што за единица, односно еталон, е
земена пропустливоста на обичната тула. За некои поважни материјали кои
се користат во градежништвото, релативните вредности на пропустливоста
на пареа и гасови се дадени во Табела 6.1.
73
Табела 6.1. Релативни вредности на пропустливоста на пареа и гасови за некои материјали
Волуменска Порозност Релативна вредност
Материјал
маса (kg/m3) (%) δg - гасови δp - пареа
Бетон (агрегат чакал) 2200 15 0,1 0,25
Лесен бетон (агрегат
толчена тула) 1800 31 0,5 0,8
Материјал µ
воздух 1.0
продолжен малтер 15
керамички блокови 4-6
клинкер полна тула 35
силикатна тула (полна и шуплива) 4-20
бетон 60-90
експандиран полистирен 40-60
минерална волна 1.0
алуминиумска фолија 0.1 600 000
бакарна фолија 0.1 700 000
74
6.2.1 Феноменот на термодифузија низ топлинските брани
75
страна. Во овој случај нема да дојде до кондензирање на водена пареа во некој
од внатрешните слоеви. Од овој аспект посебно значајно е однесувањето на
повеќеслојните фасадни обвивки и проблемот на поставувањето на
термоизолациските слоеви.
Табела 6.3 Количество на водена пареа при различна реларивна влажност
3
Количество на водена пареа во воздухот (g/m ) при
Температура
релативна влажност од
Т(0С) 100% 50% 25%
76
Може да се констатира дека колку повеќе термоизолацискиот слој се
поместува кон внатрешноста на ѕидот, т.е. кон внатрешната страна, толку
повеќе се зголемува и ризикот од кондензација на водената пареа, имајќи
предвид дека температурата нагло паѓа во близина на внатрешната страна на
ѕидот или пак, на самата внатрешна површина што ќе услови и појава на
росиште.
Кај хомогениот ѕид, практично не се јавува кондензација. Тоа што ќе се
дифундира на внатрешната страна, може да се издифундира на надворешната
страна, т.е. кон надвор.
Заштитата на повеќеслојните прегради од дифузија и кондензација на
водената пареа може да се обезбеди, како што беше напоменато на почетокот,
со поставување на парна брана, меѓутоа на правилно, т.е. адекватно место
во ѕидот зависно од диспозицијата на одделните слоеви, особено на
термоизилацискиот слој, Сл. 6.4.
Колку парната бариера оди од внатре према надвор, толку постои се
поголема опасност од кондензирање на водена пареа.
77
6.2.2 Постапка за пресметување на дифузија на водена пареа
78
Сл.6.5 Графичка презентација на притисокот на заситена водена пареа и парцијалниот
притисок на водената пареа
79
d - дебелина на соодветниот слој од материјалот на елементот;
δ - неговиот коефициент на пропуштање-спроведување на водената пареа.
80
што претставува доволен простор за ширење на мразот (9%) и за прифаќање
на водата која се придвижува од внатрешноста кон надворешната површина на
материјалот.
Постојаноста на мраз се испитува експериментално за секој материјал посебно,
а постапката за испитување е строго пропишана во соодветни стандарди. Во
нашата земја, за испитување на оваа особина најчесто се користи методата на
повеќекратно смрзнување и одмрзнување на примероци од материјалот
заситени со вода. За да може да се изврши анализа и споредување на
резултатите од испитувањата неопходно е да се користат пробни тела со
определена форма и димензии и прецизно да се дефинира постапката на
испитување. Исто така, многу е битно да се постигне потполна заситеност на
материјалот со вода. Ова може да се оствари со соодветен третман на
примерокот во вода се додека не се постигне постојаност на неговата маса што
се утврдува со неколку последователни мерења на истата.
Еден циклус од испитувањето на примерокот заситен со вода се состои од
наизменично изложување во текот на 4 часа најпрво на температура од –20ºC,
а потоа, во ист временски период од 4 часа на температура од +20ºC. Ваквите
циклуси се повторуваат одреден број пати и потоа се оценува колкав е
процентот на намалување на масата и на јакоста на примерокот. Бројот на
циклусите на смрзнување о одмрзнување е различен за разни градежни
материјали: 25 циклуси за полните тули и шупливите блокови од градежна
керамика, 35 циклуси за фасадните тули и ќерамидите, а за различните видови
бетон, посебно за оние кои се користат во хидроградбата, и неколку стотина
циклуси.
На Сл.6.6 е прикажана зависноста меѓу јакоста на материјалот, во %, и
бројот на циклусите на смрзнување и одмрзнување. Анализирајќи ја оваа
зависност може да се заклучи дека после одреден број циклуси јакоста на
материјалот почнува да опаѓа. Тоа значи дека во структурата на материјалот се
јавуваат дефекти коишто најчесто се манифестираат во вид на микро
пукнатини. Доколку овој процес продолжи и понатаму дефектите ќе станат по
изразени бидејќи доаѓа до значително намалување на механичките
карактеристики на материјалот.
Сл.6.6 Зависност на јакоста во( %) од
бројот на циклуси на замрзнување и
одмрзнување
Jakost [%]
81
6.4. Акустични особини
6.4.1 Вовед
Третирањето на проблемот на бучавата и заштитата од неа завзема видно
место во современото градежништво посветувајќи му соодветно, заслужено
внимание. Бучавата се дефинира како несакани или непожелни звуци
чијшто карактер и интензитет се штетни за околината и по здравјето на
човекот. Во некои екстремни случаи, бучавата може да предизвика трајно
оштетување на слухот и нарушување на нервниот систем, што е една од
основните причини за појава на стресот како специфична болест на модерниот,
урбан човек. Исто така, негативно влијае на нормалната конверзација и
комуникација меѓу луѓето, особено на нивната концентрација што ја намалува
работната способност и можноста за мирен сон и релаксирање.
Овој проблем е силно изразен и во високо развиените земји од Западна
Европа и САД. Во 1996 год. Европската комисија (The Civil Service of the EU)
ја публикува т.н. Полиса за бучава COM(96)540 (Nois Policy Green Paper) во
која е констатирано дека повеќе од 20% од популацијата во Унијата, или
приближно околу 80 милиони луѓе се изложени на влијание на неприфатливо
високо ниво на бучава кое предизвикува страв, нарушен сон и други штетни
ефекти на нивното здравје. Врз основа на овие согледувања, Европската
комисија во јуни 2001 год. го прифати предлогот за Директивата за бучава во
животната срдина - Directive on Environmental Noice COM(2000)468 која треба
да се имплементира во законската регулатива на сите земји од Европската
Унија. Во нашата Република, како земја кандидат за членка во ЕУ, веќе е
донесе новиот Закон за бучава во животната средина (Сл. Весник на Р.
Македонија, бр. 79 од 25.06.2007 год.).
Токму затоа, од особена важност е станбените и деловните објекти да се
заштитат од несаканите ефекти на бучавата. Квалитетот на звучната заштита е
само една од компонентите на вкупниот квалитет на секој градежен објект во
високоградбата. Се разбира, во овој контекст се мисли на звучната заштита која
делува заедно со топлинската изолација и заштитата од пожар.
Затоа, под звучна заштита или заштита од бучава се подразбира
севкупност на технички, организациски, правни и социјални мерки. Во
последните децении од минатиот век е развиена една современа научна гранка
градежна акустика која се занимава со изучување на севкупноста од мерки кои
се превземаат и средства кои се користат со цел бучавата потполно да се
елиминира или да се сведе на дозволени граници, дефинирани со
националните стандарди.
Од технички аспект, за архитектите, градежните инженери и консултантите
за акустика, како тим, голем предизвик е да проектираат и да изведат што е
можно потивки објекти. За да се постигне целта треба да се изврши правилен,
т.е. соодветен избор на материјалите за апсорпција на звукот и за звучна
изолација, како и на најразлични системи на конструкции кои се наменети за
контрола и редукција на бучавата.
Ова ќе биде можно само под услов ако се направи претходна, исцрпна и
многу внимателна анализа на експлоатационите услови, што ќе овозможи
адекватно планирање и проектирање. Добриот и искусен проектант мора да ги
согледа сите неопходно потребни аспекти: положбата и димензиите на
82
објектот; карактеристики на надворешните и внатрешните извори на бучава,
минималните пропишани барања на звучна заштита за одделните
карактеристични елементи како што се: надворешни и внатрешни ѕидови,
подови, тавани, прозорци, врати, кров и др., задолжителна изолација на
системот за греење и вентилација, итн.
Посебно треба да се потенцира дека заштитата од бучава, како обврска, е
регулирана и со новиот Закон за градење (Службен весник на Република
Македонија, бр. 51, од 30 јуни 2005.), каде во член 8 од делот II Основни
барања на градбата, стои: “градбата мора да биде проектирана и изведена на
таков начин што бучавата која ќе допира до лицата кои престојуваат во
градбата или се во нејзина непосредна близина, ќе биде на пропишано доволно
ниско ниво кое нема да го загрозува нивното здравје, ќе им овозможи ноќен мир
и задоволителни услови за одмор и работа”.
83
1. Nadvore{na bu~ava
od paten, `elezni~ki
i avionski soobra}aj
2. Vozdu{en zvuk,
vo vnatre{nosta na objektot
od konverzacija, TV, HI-FI, dr.
3. Udaren zvuk
od odewe, pa|awe na
predmeti na pod i dr.
4. Bu~ava od oprema,
sistemi za ventilacija, greewe,
liftovi, vodovodni cevkii dr.
84
Што се случува со тој, многу мал процент на енергијата која преминала во
материјалот? Еден дел од неа и понатаму ќе се шири низ преградата, еден дел
заради процесот на дисипација ќе се претвори во топлинска енергија, т.е. ќе се
апсорбира и ќе ја снема од звучното поле, и на крај, еден дел ќе премине во
воздухот на спротивната страна на преградата (Pa tr). Делот од звучниот бран
кој поминал низ препреката се нарекува пропуштен звук или трансмитиран
звук и неговиот интензитет ќе биде толку помал колку што е коефициентот на
апсорпција на материјалот на преградата поголем.
Сл. 6.9 Ширење на звучните бранови (а) и начин на намалување со соодветна звучна изолација (б)
и со апсорпција на звукот (в)
Карактеристики на звукот
85
коишто се пренесува. Звучниот притисок p, т.н. ефективен притисок на
звукот, претставува разлика меѓу моменталниот притисок предизвикан со
надоаѓањето на звучниот бран, и одреден референтен, статички притисок po
во разгледуваната точка пред надоаѓање на звучниот бран. Вообичаено се
усвојува po=210-5 N/m2 = 20µ µPa =110-6 Pa), што одговара
µPa (микро паскал, 1µ
на т.н. граница на чујноста, или звучен притисок на долниот праг на
слушање со фрекфенција од f=1000 Hz.
Врз основа на притисокот po и p се дефинира нивото на звучниот
притисок Lp кој се изразува со релацијата:
2
p p
L p = 10·log = 20·log 6.9
p0 p0
а е нагледно прикажан на Сл. 6.10.
86
I0 = 10-12W/m2 - референтна јачина на звукот или интензитет на долниот
праг на чујноста на звукот со f = 1000 Hz.
Овие два параметри со кои се дефинира нивото на јачината на звукот и
нивото на звучниот притисок се мерат во децибели (dB), при што нивните
бројни вредности може да се движат од 0 која одговара на границата на
чујноста до 130 dB која одговара на т.н. граница на болка, Сл. 6.10.
Во зависност од начинот на создавањето, односно од начинот на
пренесување, во градежната практика е од интерес воздушниот и ударниот
звук.
Воздушниот шум или звук е звук којшто е предизвикан од говорот,
или од работата на некои апарати и машини (телевизор, дувачки
инструменти). Овие звучни извори предизвикуваат промена на воздушниот
притисок условувајќи на тој начин осцилација на одделните конструктивни
елементи во градежните објекти, како што се ѕидовите и таваните. На овој
начин, се јавува осцилирање на воздухот и во соседната просторија, односно
доаѓа до појава на звук, Сл. 6.11 (а).
87
Сл. 6.13. Распространување на структурниот звук
Iref
I
I1
Sl. 6.14 Razlika pome|u (a) zvu~na izolacija, i (b) zvu~na aпsorpcija
88
Звучната спроводливост на некој материјал е дефинирана преку
коефициентот на звучната спроводливост, која претставува однос на
пропуштената и влезната звучна енергија, τ=I1/I. Имајќи предвид дека дел
од звучната енергија се впива во преградата, а дел повторно се враќа, секогаш
коефициентот на звучната спроводливост е помал од коефициентот на
звучната апсорпција, т.е. τ<αa.
Како материјали за звучна изолација се користат оние материјали кои
имаат мала специфична маса (мала густина), голема порозност и да имаат и
ниски вредности на модулот на динамичкиот модул на еластичност. Значи,
звучноизолационите материјали се порозни материјали кои се одликуваат
со релативно крут скелет и отворена порозност.
Во овие материјали се вбројуваат стаклената волна (γ=30÷250 kg/m3,),
минералната волна (γ=50÷150 kg/m3), порозни материјали на база на
дрвени влакна (меки лесонит плочи), порозни синтетички материјали со
сунѓереста структура, и други.
Материјалите кои првенствено имаат способност на апсорпција на
звучната енергија се викаат звучноапсорпциски материајли и истите може
да бидат на база на стаклена волна, минерална волна и друго, со тоа што
заедно со овие материјали се применуваат уште и различни врсти на органски
и неоргански врзива. Покрај ова, како материјали за апсорпција на звукот се
препорачуваат исто така и посебни видови бетон (пенобетон) и малтери, разни
керамички материјали и друго.
При решавањето на звучната изолација во практиката треба да се води
сметка и за типот на звукот, односно да се прави разлика помеѓу изолацијата од
воздушниот звук и изолацијата од ударниот звук.
При изолација на воздушниот звук се тргнува од параметарот D кој
преставува средна разлика на нивото на звучниот интензитет, и е
дефиниран со изразот:
D = Lp1 − Lp 2 или D = L11 − L12 6.10
преграда
приемна просторија
изворна просторија
89
Овој параметар D е од голема важност при испитување на звучната
изолираност бидејќи истиот на извесен начин претставува показател за
изолираноста на просторијата. Треба посебно да се нагласи дека звучната
изолираност не зависи само од изолациската способност на материајлите од
кои е направена преградата, туку зависи и од вкупната звучна апсорпција на
приемната просторија, како и од евентуалното бочно спроведување на звукот,
низ т.н. звучни мостови, Сл. 6.15.
Вкупната звучна апсорпција на просторијата претставува моќта на
апсорпција на сите површини, на воздухот и се друго што е присутно во
посматраната просторија и со доволна точност може да се определи од
V
образецот: A = 0,16 (m2 ) 6.11
Tr
каде што е:
V - волумен на просторијата во m3;
Tr - време на реверберација кое се мери во секој конкретен случај.
Реверберација е појава на привремено задржување на звучната енергија во
некој медиум, подрачје по прекинувањето со емитирање на звукот. По
конвенција тоа е времето во (sec) кое е потребно нивото на звучниот притисок
да се намали за 60 dB по престанувањето на емитирањето на звукот.
Мерењето на звучната изолација се врши експериментално, според
дефинираната постапка, регултирана со посебни МКС стандардите. Во општ
случај се користат две простории, предавателна или изворна и приемна
просторија, Сл. 6.15, кои меѓу себе се раздвоени со преграда, екран, кој се
испитува. Карактеристиките на овие простории се стандардизирани, при што
постојат посебни услови кои треба да бидат задоволени кога испитувањето се
врши во лабораторија, а посебни кога истото се врши во реални објекти
Без разлика во кои услови се врши испитувањето, во предавателната
просторија се користат специјално конструирани комбинации на звучници кои
претставуваат звучен извор, додека во приемната просторија има соодветни
микрофони за прием на звукот. Звучниот извор емитува звучни таласи со
различна фреквенција и тоа најчесто во опсег од 100 до 3150 Hz, а со посебен
инструмент се регистрираат соодветните нивоа, најчесто големините Lp1 и Lp2
во предавателната и приемната просторија. Врз основа на вака добиените
вредности се определува звучната изолација според образецот за
стандардната вредност на изолациската моќ, во облик:
S
R = D + 10log (dB); D=Lp1-Lp2 6.12
A
Во овој израз е: S-површина на преградата во m2; и A - еквивалентна
површина на апсорпција во m2, параметар кој се определува со релацијата:
A = ∑ α ai ·S i (m2)
каде што е: αai - коефициент на звучна апсорпција на поодделните површини, а
Si - одделни површини во m2.
Значи, звучната изолација R, експериментално се определува врз основа на
определен број мерења за низа од претходно одбрани фреквенции (f).
90
Резултатите од испитувањето се прикажуваат графички во координатен систем
f-R. При ова, ако треба да се изврши оценка на звучната изолација на истиот
дијаграм треба да се вцрта и т.н. стандардни криви дефинирани со соодветниот
Правилник за техничките марки и условите за звучна заштитан а згради,
односно стандардот испитување на изолација од воздушен звук во реални
објекти (Стандард МКС У.Ј6.201- Акустика во градежништвото. Технички услови
за проектирање и градење згради, 1988.) .
Овие стандардни криви се прикажани на Сл. 6.16 (а), при што кривата R
служи за оценка на изолациската моќ на дадена преграда при лабораториски
испитувања со занемарување на бочното спроведување на звукот. Кривата R’
на истиот дијаграм се користи за оценка на изолациската моќ при
лабораториски испитувања кога постои умерено бочно поминување на звукот,
или за оценка на изолациската моќ при испитување во теренски услови. Треба
да се потенцира дека пожелна област на локација на кривата добиена по
експериментален пат е во делот над стандардната крива а непожелна оној дел
што е под неа. Standardno nivo na udaren
R i R’ (dB)
izolaciona mo}
zvuk (dB)
Frekvencija [Hz]
91
6.17. Многу одамна е утврдено дека најважна улога во постигнувањето на
добра изолација од воздушен звук при едноструките прегради, има
површинската маса на преградата, односно масата на ѕидот на единица мерка
од површината на преградата. Исто така од големо значење е порозноста на
преградата и нејзината крутост на свиткување.
(а) (б)
Сл. 6.17 Изолациска способност на прегради : (а) хомоген ѕид, (б) двослојна преграда со
простор исполнет со порозен материјал
Ако преградните ѕидови се изведуваат од класични материјали, како што се
тулата и бетонот, тогаш добра звучна изолација се постигнува ако
површинската маса на преградата не е помала од 350 kg/m2. Инаку се смета
дека средната звучна изолациска моќ R на надворешните ѕидови и
меѓукатните конструкции треба да биде поголема од 18dB, а на ѕидовите
од просториите не помала од 10dB.
Начелно се смета, а и со експерименти е докажано дека со повеќеслојните
преградни ѕидови се постигнува подобра изолација од хомогените со помала
потрошувачка на материјал, се зафаќа помал простор, полесни се и помалку ги
оптоваруваат носивите конструкции, Сл. 6.18.
92
При изведувањето на двоструки прегради освен што треба да се води
сметка за правилниот избор на соодветните материјали, треба да се води
сметка уште и за т.н. звучни мостови. На Сл. 6.18 се прикажани примери на
лошо и добро изведена двострука преграда. На слика Сл. 6.17(а) прикажан е
преминот на звукот преку звучниот мост, додека со примерот (б) покажана е
возможност за елиминирање на мостот со вметнување на некој еластичен
материјал.
apsorpcionen
materijal
Zvu~en
most
prigu{uva~ (pluta)
Sl. 6.17 Primeri na izvedena dvostruka pregrada (a) lo{o; (b) dobro
93
затоа звучната изолација на овие конструкции се решава со т.н. пливачки
подови, Сл. 6.18.
94