ЕНЗИМСКА БИОТРАНСФОРМАЦИЈА НА КСЕНОБИОТИЦИ

1. ВОВЕД

Кога стран организам ќе влезе во телото, имуниот систем продуцира антитела кои ќе
интерреагираат со него и ќе го уништат. Малите молекули, како и да е, не го стимулираат
имуниот систем. Па како тогаш организмот створил механизам за заштита од молекулите
кои имаат ниска молекулска маса? Основниот механизам е со користење на неспецифични
ензими кои страните компоненти (често високо неполарни молекули) ги претвораат во
поларни молекули кои нормално се елиминираат од организмот. Иако овој механизам на
ослободување на ксенобиотиците (молекули кои се страни на организмот) е многу
посакуван, особено кога сите материи со кои се среќаваме секој ден се страни, може да
претставува проблем кога сакаме да внесеме лек во телото и истиот да се задржи доволно
долго за да биде постигнат саканиот ефект.

Ензимската биотрансформација на лековите е позната како метаболизам на лековите.

Бидејќи многу лекови имаат структурни сличности со ендогените компоненти, лековите,
како и нивните природни супстрати можат да бидат метаболизирани од страна на
специфични но и од неспецифични ензими. Биотрансформацијата ја изведуваат голем
број ензими присутни во сите органи и органски системи, низ целото тело. Главниот
метаболизам на ксенобиотиците се случува во црниот дроб, но истотака и во бубрезите,
белите дробови и ГИТ кои се доста важни метаболички места. Повеќето метаболизирачки
ензими се концентрирани во црниот дроб; тие се исто така присутни во повеќето телесни
ткива. На клеточно ниво, ензимите за биотрансформација имаат тенденција да бидат
лоцирани во: Ендоплазматски ретикулум и во растворливиот дел од цитоплазмата.
Кога ксенобиотикот во организмот се внесува преку уста (по орален пат -најчест
пат на администрација), истиот се абсорбира од страна на мукозните мембрани на тенкото
црево или стомакот. Кога ќе излезе од ГИТ ксенобиотикот се пренесува преку крвотокот
до црниот дроб каде се метаболизира.
Метаболизмот кој се случува во црниот дроб се нарекува пресистемски или
ефект на прв премин, кој може да резултира со комплетна деактивација на
ксенобиотиците. Доколу се метаболизира голема фракција од ксенобиотикот, тогаш ќе
бидат потребни повеќе дози од истиот за да тој го манифестира своето дејство.
Непосакуван ефект од метаболизмот на ксенобиотиците е тоа дека метаболитите на
кснобиотикот може да бидат токсични иако самиот ксенобиотик е нетоксичен.
Ефектот на прв премин може да биде избегнат со промена на патот на
администрација. Доколку лекот се администрира сублингвално (под јазикот) тогаш се
избегнува црниот дроб. По апсорпцијата низ букалната празнина лекот влегува во
циркулацијата.

1 Метаболна биотрансформација на лекови, ФАРМАЦЕВТСКА ХЕМИЈА 1/2020 (АКН)

  Овој пат се применува кај нитроглицеринот (nitroglycerin), лек кој се користи во
третман на ангина пекторис, кој е конвертиран од страна на митохондријалниот
алдехид дехидрогеназа до нитритен јон, кој потоа се редуцира до нитрит оксид,
секундарен месенџер кој ги дилатира срцевите крвни садови.

Ректалниот пат, во форма на цврста супозиторија или раствор како клизма, води кон
апсорпција преку ректалната мукоза.
 Ерготамин (Ergotamine), лек против мигрена, се администрира на овој начин.

Интравенозната (i.v) инјекција го внесува ксенобиотикот директно во системската

циркулација и се користи кога е потребен брз терапевтски ефект. Ефектите се брзи кога
лековите се администрираат по овој пат, бидејќи целиот круг на циркулацијата во телото
се врши за 15-20 секунди.
Интрамускулната (i.m) инјекција се користи кога е потребно администрирање на
големи количини на лек, но е потребна спора абсорпција, или доколку лекот е нестабилен
во ГИТ или во стомакот.
Субкутаната (s.c) инјекција се аплицира во празнината под кожата. Друг метод
на администрација, особено за гасовите или лекови кои се лесно испарливи како општите
анестетици е инхалациона администрација при што доаѓа до пулмонарната абсорпција
преку респираторниот тракт.

2 Метаболна биотрансформација на лекови, ФАРМАЦЕВТСКА ХЕМИЈА 1/2020 (АКН)

  Изопротеренол (Isoproterenol) лек против астма се метаболизира во цревата и
црниот дроб, но администацијата преку инхалација на аеросол е ефективна за да се
дојде директно до бронхиите.

Топикалната апликација на лековите врз кожата или мукозните мембрани се

користи за постигнување на локален ефект; малку лекови можат да пенетрираат низ
кожата.
Не сите лекови можат да бидат администрирани преку овие алтернативни патишта, па
нивните структури мора да бидат подесени за минимизирање на ефектот на првиот
премин или пак да можат да се администрираат барем преку еден од алтернативните
патишта. Модификации во дизајнот на стуктурата на лековите со цел избегнување на
ефектот на прв премин ќе бидат дискутирани подоцна во делот на пролекови.
Дури и кога ефектот на прв премин е избегнат, постојат многу ензими во ткивата,
различни од оние во црниот дроб, кои можат да ги катализираат реакциите на
метаболизмот на лекот. Кога лекот ќе стиге до неговото место на активност и го даде
посакуваниот ефект, потребно е истиот да биде метаболизиран и елиминиран во одреден
степен. Во спротивно, лекот може да остане во телото и да продуцира ефект подолго
отколку што е посакувано или може да се акумулира и биде токсичен за клетките.

Истражувањата за метаболизмот на лекови се потребни за евалуирање на

потенцијалните сакани но и несакани ефекти (ефикасност, токсичност) и нивната
безбедност. Приоритет во одобрување на лекот за хумана употреба е разбирањето на
метаболичките патишта и диспозиција на лековите во телото во фазата на претклиничките
студии. Животните кои се користат при испитувањата се оние во кои може да се направат
токсиколошките евалуации Токсиколошките истржувања треба да се засноваат на
метаболитите пронајдени во луѓето, а не се најдени кај истражувањата врз животните.
Истражувањата за метаболизмот може да користат и за модификација на активната
компонента.
 На пример, после многу години на пазарот, лекот терфенадин (terfenadine, R=CH3,
Seldane) бил отстранет од пазарот бидејќи било констатирано дека предизвикува
животозагрозувачки срцеви аритмии при коадминистрација со инхибитори на
цитохром Р450, како што се еритромицин (erytromycin) и кетоконазол
(ketoconazole). Активниот метаболит на терфенидин (terfenadine), фексофенадин
(fexofenadine) (R=COOH, Алегра (Allegra)), не предизвикува аритмии па со тоа го
заменува терфенадинот на пазарот.

3 Метаболна биотрансформација на лекови, ФАРМАЦЕВТСКА ХЕМИЈА 1/2020 (АКН)

Кога се познати метаболитите, возможно е да се дизајнира компонента која е неактивна
при админитрацијата, но со метаболизмот од страна на ензимите се конвертира во активна
компонента. Овие компоненти се познати како пролекови.

1.1. Аналитички методи во испитувања на метаболизмот на лековите

Четирите основни чекори во студиите за метаболизмот на лековите се изолација

(екстракција), сепарација (хроматографија), идентификација (спектрометрија) и
квантификација на метаболитите. Системите за детектирање се многу сензитивни што
можат да изолираат и идентификуваат субмикрограмски количини на метаболити.
Често изолацијата како чекор може да биде изоставена, и примерокот од урина и другите
биолошки примероци да бидат инјектирани директно во ХПЛЦ (HPLC) или гасниот
хроматограф за сепарација. За почисти резултати потребно е припремање на примероци.
 Изолација- Животните и луѓето, вообичаено ги конвертираат лековите во поларни
конјугати за екскреција. Ензимската хидролиза (β – глукорунидаза и арилсулфатаза) на
конјугатите ослободува помалку поларни метаболити на лековите за полесна екстракција и
структурна идентификација.Чист примерок за анализа, посебно се преферира при ин виво
студиите за метаболизмот на лековите. Проширените постари методологии за изолација,
како што е Јон-пар (ion-par) екстракцијата кои се користат за отстранување на
хидрофилните јонизирани компоненти од водените раствори; сол-растворувач двојна
(salt-solvent pair) екстракција, за сепарирање на метаболитите во етил-ацетат растворлива
неутрална и базна фракција, етил ацетат растворлива кисела фракција, и хидрофилна
фракција; и различни јон-разменувачки подлоги како ДЕАЕ - Сефадекс (DEAE-Sephadex),
подлогата за катјонска размена Довекс (Dowex 50), и нејонска подлога Амберлит
(Amberlite XAD-2), кои се користат за сепарација на кисели, базни, и неутрални
метаболити, односно, од телесни течности, биле заменети со методологии кои се
извршуваат под висок притисок. Со откривањето на HPLC/MS анализите на метаболитите,
често чекорот на изолација може да биде елиминиран со користење на метод на
екстракција со брз проток (fast-flow). Биолошките примероци се инјектираат директно во
течната хроматографија/масениот спектометар (LC/MS). Колоната narrow-bore за HPLC спакувана
со големи честици ги екстрахира малите молекули, но дозволува големите молекули (како
протеини) да поминат во отпадот. Абсорбираните аналити потоа се елуираат на аналитичка колона
за LC/MS/MS анализа. Кај многу испитувања доволна е и едноставната протеинска преципитација
4 Метаболна биотрансформација на лекови, ФАРМАЦЕВТСКА ХЕМИЈА 1/2020 (АКН)
или течна екстракција. Цврсто-фазната (solid-phase) екстракција и течно – течната екстракција се
афтоматизираат со цел да се забрза процесот.
 Сепарација- Трите најважни техники за раздвојување (сепарација) на микстурите
на метаболитите се HPLC, капиларната гасна хроматографија (GS) и капиларната
електрофореза(СЕ). HPLC е пофлексибилен метод во споредба со GC бидејќи
метаболитите можат да бидат со или без полнеж, можат да бидат термално нестабилни, и
нивната дериватизација е непотребна. Нормално фазните колони (силика гел) можат да се
користат за неутралните метаболити (без полнеж), и реверзно фазни колони (силика гел на
чии С4 до С18 се поврзани алкилни синџири со цел добивање на хидрофобна подлога)
може да се користат за метаболитите со полнеж. За GS хроматографија метаболитите мора
да бидат вапоризирани. Ова често бара приоритетна дериватизација (29) со цел
метаболитите да се вапоризираат на ниски температури. Карбоксилната киселина може да
се конвертира во кореспондирачки метил естер со помош на диазометан; хидроксилните
групи можат да се триметилизираат со бис-триметилсилацетамид или
триметилсилимидалзол кај пиридинот. Кенотнските карбонили можат да се конвертираат
во О-супституирани оксими. Со радиомаркираните компоненти, радиоактивноста може
директно да биде мониторирана со HPLC колона користејќи внатрешен (In-line)
радиоактивен детектор.
 Идентификација- Двата основни методи за структурна идентификација се масената
спектрометрија и нуклеарната мегнетна резонантна спектрометрија. Се преферира
поврзување на сепарацијата и идентификацијата како чекори со заедничко работење на
LC-MS, тандем GS-MS, или тандем од CE-MS. Овие методи се доволно сензитивни за да
идентификуваат субнанограмски количини на материјал. Најпозната методологија е
тандем LC-електроспреј јонизациска масена спектрометрија со кои метаболните екстракти
(или директно урината) можат да се инјектираат во HPLC, и секој пик да се обработи во
масениот спектрометар. Слично, тандем СЕ- електроспреј јонизациска масена
спектрометрија е еден од најчесто применуваните методи за сепарација на биомолекулите
и метаболитите на лековите. Кај течната хроматографија/тандем со масената
спектрометрија/масена спектрометрија (LC/MS/MS), HPLC инструментот е поврзан со
масен спектрометар кој дава податоци за матичниот јон, и последователно е поврзан со
втор масен спектрометар кој обезбедува информации за фрагментација на матичниот јон.
Оваа техника обезбедува информацији за масата и фрагментацијата за секој метаболит за
многу кратко време. Ултра – брз градиент HPLC – тандем со масена спектрометрија може
да даде резултати за помалку од 5 минути. На овој начин се намалуваат можностите за
деградација на метаболитите или нивно губење, и процедурите за припремање на
примерок се елиминирани.
Особините на масената спектрометрија зависат од различните јонизациски техники
кои се користат- вакум јонизација која вклучува напад на електрони (EI), хемиска
јонизација (CI), ласер/јонизација на матрикс (matrix-assisted laser/ionization (MALDI)), брзо
атомско бомбардирање (FAB), и секундарна – јон масена спектрометрија (SIMS).

5 Метаболна биотрансформација на лекови, ФАРМАЦЕВТСКА ХЕМИЈА 1/2020 (АКН)

Напредокот во поврзувањето на HPLC со изворите на јонизација под атмосферски
притисок, имено, електроспреј јонизацијата и хемиската јонизација со масена
спектрометрија под атмосферски притисок, ја трансформираше улогата на метаболизмот
на лековите - од мала до денес метаболизмот на лекови има круцијална улога за
откривањето на лековите и нивниот развој. Приближно три четвртини од соедииненијата
кои се лек-кандидати не стигнуваат до клиничките истражувања поради проблемите со
фармакокинетиката кај животните, и околу 40% од молекулите не успеваат во клиничките
истражувања поради фармакокинетски проблеми, како ниска орална биорасположливост
или краток живот во плазмата. Трендот во фармацевтската индустрија е иницирање на
истражувањата за фармакокинетиката и метаболизмот што е можно порано во процесот на
развој на лекот со цел да помогнат во селекцијата на компоненти кои имаат најголеми
сличности со лекот (drug-likeness) и најголеми шанси за опстанок и намалување на
трошоците за кандидатите за лекови.
 Квантификацијата на метаболитите на лековите се одвива преку радиоактивно
маркирање, ГХ (GC) ХПЛЦ (HPLC) и масена спекрометрија. Сензитивноста и потребата
од мали волумени за масената спектрометрија го намалува времето за подготовка на
примерокот, развој на метода и времето за анализирање, така да МС (MS) е идеално за
формати на плоши со 96-келии на метаболни скенирања со висок капацитет. За
радиоактивното маркирање да биде корисно, иницијално различните радиомаркирани
метаболити се се разделуваат хроматографски. Секој се изолира одделно, а степенот на
радиоактивна дезинтеграција се детерминира со сцинтилациски континуирани методи.
Количината на изолирани метаболити може да биде одредена преку специфична
радиоактивност на лекот . ГХ (GC) и ХПЛЦ (HPLC) налагаат изработка на калибрациона
крива од познати количини на референтна компонента обично со слична структура како и
метаболитот. Со интеграцијата на хроматографскиот пик на интерниот стандард може да
се детерминирана количината на секој добиен метаболит. Селективно јонско м
ониторирање (SIM) е високо селективен метод за детекција и квантификација на мали
количини на метаболити. СИМ користи масен спектрометар како селективен метод за
детекција и квантификација на специфични компоненти од ефлуентот од ХПЛЦ (HPLC)
или од гасената хроматографија. Со подесување на спектрометарот да детектира
карактеристични фрагментни јони на единечна м/z вредност, останатите компоненти со
истото ретенционо време кои не ги продуцираат тие фрагментни јони ќе останат
недетектирани. Кога е детектиран целосен масен спектар тогаш истиот се препишува на
хроматограм, а профилот на селектираниот јон се реконструира со помош на компјутер -
постапка која се нарекува масена фрагментографија. со СИМ (SIM) методот моѓе да се
детектираат субпикограмските количини на метаболити во микстури.
Бидејќи е потребно само мала количина на лек за да се добие посакуваниот ефект,
детектирањето на метаболните продукти може да претставува проблем. За да се зголеми
сензитивноста на детекционите процеси, продуктите на лековите се радиоактивно
обележани. Радиоактивните компоненти се корисни за проучување на сите аспекти на

6 Метаболна биотрансформација на лекови, ФАРМАЦЕВТСКА ХЕМИЈА 1/2020 (АКН)

абсорпција, дистибуција, метаболизам и екскреција АДМЕ (ADME). Студиите за
метаболитите можат директно да се извршат со истовремено користење на масена
спектрометрија/масени спектрометриски техники.

1.2.1. Синтеза на радиоактивни компоненти

Поради сензитивноста на детекцијата на партикли со радиоактивност, вообичаен пристап

кој се користи за детекција, кавантификација и профилизација на метаболитите во целата
судија врз животни е инкорпорацијата на радиоактивен маркер, типично слаб β-емитер
како 14С или 3С во молекулата на лековите. Кога се користи овој метод, не е важно колку
малку метаболити се продуцирани или колку е мал квантитетот на метаболити, дури и во
присуство на голем број на ендогени компоненти. Само радиоактивно маркираните
компоненти се изолирани од урината и фецесот на животните, и се разгледуваат
структурите само на овие метаболити. Доколку еден од јаглеродните атоми на лекот се
метаболизира до јаглероден диоксид, како во случај со еритромицин (erythromicin), 14С
маркерот на јаглеродниот атом кој се метаболизира до СО2 (NMe2 метилни групи на
еритромицинот се оксидираат до СО2), овозможува мерење на степенот на метаболизам на
компонентата преку мерење на степенот на издишан 14СО2. За да се инкорпорира
радиоактивен маркер во компонентата, потребно е дизајнирање на синтеза која ќе
овозможи комерцијална достапност на радиоактивно маркираната компонента или реагенс
кои ќе се користат во еден од чекорите. Се преферира инкорпорирање на половина од
радиоакивната компонента при крајот на синтезата бидејќи со самото внесување на
радиоактивност, мора да се придржуваме кон одредени мерки, да бидеме претпазливи и да
се внимава на одстранување на радиоактивниот материјал. Обично радиоактивната
синтеза е доста различна или подолга од синтезата на немаркирани компоненти бидејќи се
користи комерцијално достапен радиоактивен материјал. Се преферира да се припрема
(14С) – аналог на маркерот; местото на инкорпорација на маркерот мора да биде што нема
да дозволи губење на маркерот уште во основните чекори на метаболизам на лекот.
Генерално, само еден радиоактивен маркер се инкорпорира во лековите бидејќи
метаболизмот на лековите типично води кон модификација на структурата со мала
фрагментација на молекулата. Доколку се навратиме на синтезата, возможно е да се
синтетизира лек со неколку радиоактивно означени јаглеродни атоми. Радиоактивното
маркирање на повеќе места во молекулата ќе овозможи идентификација на повеќе
фрагменти од лекот и со тоа објаснување на структурите на метаболитите и судбината на
лекот ин виво.
Во индустријата, радиоактивните лекови се синтетизираат со висока специфична
радиоактивност (измерена радиоактивност на мол од компонента), обично >57 mCi/mmol
од 14С (теоретскиот максимум е 64 mCi/mmol). По потреба специфичната радиоактивност
се разредува со не-(14С)-маркирани лекови кои се користат во метаболичките студии.
Типично, комерцијално достапните радиоактивни компоненти имаат релативно ниски

7 Метаболна биотрансформација на лекови, ФАРМАЦЕВТСКА ХЕМИЈА 1/2020 (АКН)

специфични радиоактивности. Ова значи дека може да има само еден во 10 6 или помалку
молекули кои содржат радиоактивен мааркер; остатокот од молекулата е немаркиран и
претставува носач на релативно малку радиоактивни молекули.
Во случајот со 14С нема да има разлика во реактивноста во маркираните и
немаркираните молекули, па статистичката количнина на радиоактивност во продуктите е
иста со онаа во почетните материјали. Земајки го ова во предвид, специфичната
радиоактивност на метаболитите формирани за време на метаболизмот, би требало да е
идентична со специфичната радиоактивност на лекот. Во случајот со тритиум лековите,
сепак, ако јаглерод-водород врската е раскината, радиомаркираноста ќе биде изгубена во
вид на тритиум вода, и задоволително враќање на вкупната радиоактивност во
испитувањата врз животни не може да се добие.
Исто така кај овие молекули може да се појави кинетичкиот изотоп ефект. Ова ќе
доведе до формирање на метаболит со пониска специфична радиоактивност од онаа на
лекот. Како резултат на тоа, квантификацијата на различните метаболни патишта, од кои
некои вклучуваат кинење на С-Н врска, а други не, може да бара познавање на ефектот на
тритиум изотопот. Ова е уште една причина зошто се преферира (14С)- за маркирање на
лековите за време на метаболизмот на местото на тритиумот.
Доколку лекот е природен производ или дериват на природен производ, најлесната
процедура за инкорпорирање на радиоактивен маркер е биосинтезата, - да се одгледува
организмот кој го продуцира природниот продукт во присуство на радиоактивен
прекурсор и да се остави радиоактивноста во молекулата да се внесе по природе пат.
Поради волуменот на медиумот кој се користи, а со тоа и големата количина на
радиоактивен прекурсор која е потребна, ова може да претставува многу скап пристап;
сепак, генерално трошоците се компензираат со едноставноста на методот и
атрактивноста на продуктот кој е добиен.
Пример за класа на лекови за кои се користи овој пристап се пеницилините, кои се
биосентитизираат од страна на Пеницилин (Penicillium) габите од валин, цистеин и
различни карбоксилни киселини.

 Валинот е комерцијано достапен со 14С маркер прикачен за карбоксилниот јаглерод

или може да биде униформно маркиран; кога сите јаглеродни атоми се маркирани
со мали екстенти со 14С (но многу малку молекули можат да ги содржат сите
маркирани јаглеродни атоми во истата молекула). Истотака можат да се најдат и
маркирани со тритиум на 2- и 3-позиција или на 3- и 4- позиција. Цистеинот е
достапен како униформно маркиран на 14С или со 35S маркирање. Пеницилин Г
може да се продуцира ако фенилацетинската кислина (достапна со 14С маркер на 1-
или 2- позиција) се инокулира во медиум со пеницилиум (Penicillium). Биосинтеза
на пеницилини , шема 7.1. (во шемата катализатор е пеницилиум)

8 Метаболна биотрансформација на лекови, ФАРМАЦЕВТСКА ХЕМИЈА 1/2020 (АКН)

 Доколку лекот не е природен продукт (најчест случај) мора да се изведе хемиска
синтеза. Како пример, синтезата на првата класа на нови антибактериски лекови,
линезолид (linezolid). Последниот чекор во синтезата, ацетилација на примарниот амин,
може да се изведе со (14С) ацетил анхидрид за да се инкорпорира радиоактивен маркер во
ацетилната група на линњзолид. Оксазолисинонскиот (oxazolidinone) карбонилниот
јаглерод исто така може да биде маркиран користејќи (карбонил-14С) CBZ-CL за да се
добие продуктот означен со 7.6, но радиоактивниот Cbz-CL не е комерцијално достапен,
па затоа мора да се синтетизира од (14С) фозген (phosgene) и бензил алкохол.

9 Метаболна биотрансформација на лекови, ФАРМАЦЕВТСКА ХЕМИЈА 1/2020 (АКН)

По синтетизирањето на радиоактивниот лек, истиот се користи во студиите за
метаболизмот во предклиничките испитувања врз глувци, стаорци, морски прасиња или
кучиња и мајмуни. Типично, се контролираат урината и фецесот од животните од каде се
изолираат големите радиоактивни компоненти и се детерминираат нивните структури. По
демонстрирање на сигурноста на лековите врз животни при хронично дозирање на
повисоки дози и посакуваното опоравување од радиоактините дози (>96% во урина и
фецес, дел од радиоактивноста може да биде изгубена и преку СО2, кој се детектира во со
издишувањето), лекот може да биде тестиран за сигурност и толеранција во фаза 1 во
клиничките испитувања врз здрави луѓе. Кога сигурноста е потврдена, радиоактивниот
лек може да биде администриран кај луѓе во доцната фаза 1 или почетокот на фаза 2 од
клиничките испитувања за да се добие метаболичкиот профил.
Агенцијата за Храна и Лекови (The Food and Drug Administration) го одобрува
максимумот на абсорбирана доза на 3 rem од радиоактивноста за специфичен орган кај
здрав возрасен волонтер за испитувања на метаболните студии. (11) Овие радиоактивни
нивоа се добиени од детерминираните абсорбирани дози кај модели на животни, а потоа
10-100 пати помали количини се користени за луѓе. Во одредени поретки случаи, други
течности како плунка, цереброспинална течност, солзи, пот и здив може да бидат
биолошки материјал за испитување исто како и другите органи и ткива.
Генерално токсиколошките животински модели кои се користат се соодветни само
доколку поголем број на метаболити кои се идентификуваат кај луѓето, се идентификуваат
и кај животните за време на истите испитувања (и покрај тоа што кај животинските
модели може да се најдат поголем број на метаболити). Доколку хуман метаболит не е
формиран во животинскиот токсиколошки модел, мора да се идентификува порелевантен
токсиколошки модел или да се спроведат дополнителни токсиколошки студии со
метаболии кои единствено се среќаваат кај луѓето.
Доколку поголем дел од радиоактивност која е внесена кај животните не се елиминира,
тогаш се анализира локацијата на радиоактивните компоненти. Понова методологија за
откривање на дистрибуцијата на радиоактивно маркираната компонента низ органите без
дисекција на животните е квантитативна ауторадиографија. Од горенаведеното се гледа
дека студиите за метаболизмот на лековите се движи напред; сепак, до пред некое време
овие студии биле тешки за изведување. Комерцијално достапните радиоактивни маркери –
прекурсори ја олеснуваат синтезата. Напредокот на ХПЛЦ (HPLC) и материјалите и
технологијата која се користи за пакување во колони овозможуваат сепарација на многу
метаболити со слична стуктура. Метаболитите кои беа разгледувани претходно можат да
бидат детектирани и идентификувани. Како резултат на предностите во техниките, повеќе
информации можат да се добиваат во врска со метаболизмот на лековите и ова може да
резултира со отривање на нови лекови или основи за пролекови Финалниот чекор во
потврдување на идентитетот на метаболитите е нивно синтетизирање и демонстрирање
дека нивните спектрални и фармаколошки особини се идентични со оние на
метаболитите.

10 Метаболна биотрансформација на лекови, ФАРМАЦЕВТСКА ХЕМИЈА 1/2020 (АКН)

 1.3. Ин витро техники за проучување на метаболизмот на лековите

Примената на ин витро техниките за проучување на метаболизмот на лековите

овозможува проучување и споредување на метаболизмот на одреден лек на други
животински видови пред истиот да биде применет кај луѓе. Сепак, целосно релевантни
информации за метаболизмот на лековите се добиваат во тек на клиничките испитувања.
Хепарот претставува главен орган за биотрансформација на ксенобиотиците и
поради ова многу модели за метаболизмот на лековите примарно се фокусираат на
хепарот и ензимите кои ги има во хепарот. Проучувањето на метаболизмот на лековите ја
вклучува употребата на хепарните препарати кои можат да варираат во нивото на
клеточен интегритет. Системите се подредени од употреба на прочистени ензими ин
витро до цели хепарни ткива ин ситу.
Цитохром Р450 се голема суперфамилија на ензими кои се вклучени во
метаболизмот на голема група на структурно различни ксенобиотици. Цитохром Р450
ензимите се поврзани за мембраната на ендоплазматскиот ретикулум. За следење на
метаболизмот на лековите се употребуваат препарати кои се добиваат со диференцијално
центрифугирање на претходно хомогенизиран хепар. Хомогенизираните
субмитохондријални (Ѕ9) фракции се добиваат преку седиментација на партикулите,
вклучувајќи ги клеточните нуклеуси и митохондриите од хомогенизираниот хепар на
9000 хg и претставуваат суров ткивен препарат. Така добиените препарати се нечисти
поради што може да предизвикаат аналитички грешки. Попрочистени ензими можат да
се добијат од суров хепар преку понатамошно центрифугирање. Фрагментите на
ендоплазматскиот ретикулум се преобразуваат во везикули познати како микрозоми.
Микрозомите се главен и збогатен извор на мембрански врзани ензими како што
се цитохром Р450 и како такви се најчесто применувани системи во фармацевтската
индустрија при проучување на ин витро цитохром Р450 посредуваниот метаболизам.
Хомогенизираните субмитохондријални (Ѕ9) фракции подеднакво како и микрозомите ја
задржуваат својата ензимска активност при чување на -80С. Поради ова, Ѕ9 и
микрозомалните препарати можат да се приготват и зачуваат пред употреба, што е
предност при проучување на вкрстена споредба на метаболизмот помеѓу различни донори
на хепар.
Паренхимските клетки на хепарот (хепатоцитите) се богат извор на цитохром Р450.
Како такви можат да бидат изолирани од хепарното ткиво преку ензимска дисоцијација
употребувајќи при тоа колагеназна перфузија. Еднаш изолирани, хепатоцитите можат да
се употребуваат во проучување на метаболизмот на лековите, како и во проучување на
индукцијата и инхибицијата на ензимите коишто се вклучени во метаболизмот на
лековите.
Најголема предност на хепатоцитите во однос на микрозомите при проучувањето
на метаболизмот на лековите е во клеточниот систем. Хепатоцитите содржат многу

11 Метаболна биотрансформација на лекови, ФАРМАЦЕВТСКА ХЕМИЈА 1/2020 (АКН)

ензими и ензимски кофактори кои не се присутни во микрозомалните фракции. На
пример, неколку од ензимите кои се одговорни за коњугација на ксенобиотиците, како
што се сулфотрансферазите, се лоцирани во цитоплазмата на клетката. Исто така, некои
од фаза 2 метаболчки патишта можат да бидат проучувани со помош на микрозомите само
доколку им се додадат соодветни кофактори (глукуронидација), додека истото
проучување е многу полесно доколку би користеле хепатоцити.
Хепатоцитите можат да се употребуваат во краткотрајна суспензиона култура (4
часа) или пак можат да се стават на подлога и да се следи индукцијата или инхибицијата
на ензимите предизвикана од лек за што се потребни подолги периоди на изложеност на
хепатоцитите на испитуваната супстанца. Треба да се напомене дека при поставување на
хепатоцитите на соодветна подлога тие подлегнуваат на де-диференцијација, што значи
дека е можно е да ја изгубат специфичната клеточна карактеристика. Тоа понатаму
резултира со забрзано намалување на ензимите кои учествуваат во метаболизирањето на
лековите, особено со губење на цитохром Р450. Поради ова, примарните култури на
хепатоцити рутински не се користат за проучување на разликите во метаболизмот на
лековите кои постојат меѓу различните видови, но се користат при проучување на
ензимската индукција или инхибиција предизвикана од лек.
Хепарните тенки исечоци претставуваат многу повисоко ниво на структурна
целина споредени со субклеточните фракции или хепатоцитите и можат да се приготват
преку употреба на инструменти како што е Krumdieck сечач на ткиво. Ткивните исечоци
имаат предност споредени со хепатоцитите поради зачуваната природна
тридимензионална клеточна структура, што овозможува да биде зачувана клеточната
архитектура како и интрацелуларната комуникација. Овој клетка-клетка контакт помеѓу
различните хепарни клетки е важен во одржувањето на клеточната диференцијација.
Исечоците на хепар, како и хепатоцитите даваат можност за изведување на фаза 1 и фаза 2
метаболичката биотрансформација.

1.3.1. Употреба на субклеточни фракции, хепатоцити и исечоци од хепар

при проучување на метаболизмот на лековите

 Субклеточни фракции- најчесто применуван медиум за проучување на

метаболизмот на лековите супстанции. Квалитативното проучување на метаболичкиот
профил на потенцијалните лекови има за цел да го докаже присуството на одредени
метаболити кај животните и луѓето и со тоа да даде потврда на долготрајните и скапи
претходно извршени токсиколошки испитувања. За изведување на овој вид на
експерименти потребен е систем кој се состои од испитуваното соединение, пуфер, ензим
и ензимски кофактори. Првиот процес кој се одвива е инкубација после што следи
прочистување кое се постигнува со додавање на соодветен органски растворувач при што
доаѓа до преципитација на протеините.

12 Метаболна биотрансформација на лекови, ФАРМАЦЕВТСКА ХЕМИЈА 1/2020 (АКН)

На овој начин добиените метаболити може да се анализираат со помош на различни
инструментални техники како на пример течна хроматографија под висок притисок
(HPLC) во комбинација со масена спектроскопија, или нуклеарна магнетна резонанса.
На овој начин, може да се добијат детални податоци за метаболичкиот профил на
испитуваното соединение.
Квантитативниот метаболизам може да биде применуван во првичните стадиуми
на истражувањето за да се следат и потоа рангираат потенцијалните лекови-кандидати во
однос на нивната метаболичка стабилност. Најновите достигнувања во областа на
комбинаторната хемија им овозможуваат на хемичарите да создаваат голем број на нови
синтетски соединенија. Метаболичката (не)стабилност е круцијален фактор во развојот на
било кој нов лек. При овие истражувања се користат субклеточни фракции кои се
создадени за да ја следат метаболичката стабилност на голем број супстанции за
релативно кратко време. Супстанциите со несоодветна метаболичка стабилност можат на
таков начин да бидат отстранети во раните фази од истражувањето.

 Хепатоцити- даваат можност да се проучи метаболизмот на потенцијалните

лекови-кандидати преку вклучување на цел клеточен систем. Овие клетки можат да се
одржат во суспензија и до 4 часа при испитување на метаболизмот на одредени
соединенија. Најчест медиум кој рутински се користи при одгледување на хепатоцити во
лабораторија е William's медиум Е што содржи 4мМ Л-глутамин.

 Исечоци на хепар- како цело ткиво, исечоците од хепар претставуваат добра

алтернатива на хепатоцитите и перфузиран хепар при проучување на метаболизмот.
Исечоците од хепар имаат широка примена при проучување на метаболизмот на
лековите. Поради брзата и лесна подготовка, се олеснува задржувањето на
метаболичката активност и поради ова се корисни како преведувачки алатки кога се
проучува биотрансформацијата на лековите ин витро. Можат да бидат користени како
“метаболички фабрики“ за производство на значителни количества на метаболит за
карактеризација и идентификација. Бидејќи количеството на хепатално ткиво по исечок од
хепар секогаш е различно, постои можност за индивидуална варијабилност помеѓу
исечоците споредени со хепатоцитите кога се применува во квантитативните
истражувања, особено во студиите на интеракции помеѓу лековите.

Изборот на системот за инкубирање зависи од целите на експериментот. Може да

биде употребен динамичен систем на орган култура доколку исечокот од органот е
поставен на мрежа во вијала која го содржи медиумот и така поставен да се придвижува
на температура од 37 оС , така што исечокот се движи во и надвор од течната фаза. Исто
така исечокот може да биде поставен во конусна колба и инкубиран на соодветна
температура. Најчесто се применува Whichever системот како начин на преинкубација на

13 Метаболна биотрансформација на лекови, ФАРМАЦЕВТСКА ХЕМИЈА 1/2020 (АКН)

исечок свежо ткиво во свежа подлога во период од 2 часа. На овој начин се овозможува
клетките од пресечената страна на ткивото да остварат хомеостаза.
При краткотрајно инкубирање, вакви едноставни проучувања на ксенобиотската
биотрансформација е многу слична со употребата на хепатоцитната суспензија. Овие
парчиња можат да се инкубираат во медиум за ткивна култура како што е William's
медиум Е, обогатен со глутамин кој ја содржи и испитуваната супстанца. Генерално кај
краткотрајните култури, вишокот на кислород може да се постигне со доведување на
кислород директно во вијалата. Кај доготрајните инкубации, како што е проучувањето на
биотрансформацијата на споро метаболизирачки ксенобиотици или потенцијалот на лекот
за индукција на ензимите кои учесвуваат во метаболизмот на лековите, во медиумот
најчесто се додаваат и други адитиви како што се фетален серум од теле, хормони и
антибиотици. При долготрајните испитувања, подлогата мора да биде менувана редовно
при што е потребна и соодветна оксигенација која се постигнува преку додавање на
кислород во инкубаторот со ткивна култура. На крајот од инкубацијата, медиумот како и
хепаталното ткиво треба да се проанализираат, бидејќи метаболитите може да се задржани
во самото ткиво.

1.3.2. Предности и недостатоци на ин витро системите употребувани за

проучување на метаболизмот на лековите

 Субклеточни фркации- Ѕ9 претставува суров клеточен препарат и содржи голем

број на цитозолни и мембрански врзани ензими. Поради ова, ваквата фракција дава широк
спектар на продукти на биотрансформација. За разлика од Ѕ9 кој е сиров препарат,
микорозомалниот препарат е високо прочистен ензимски препарат кој ги содржи само
оние ензими кои се врзуваат за ендоплазматскиот ретикулум ин виво.
Постои исто така разлика во расположливоста на кофакторите за одредени
ензимски реакции помеѓу препаратите. Ѕ9, како сиров клеточен препарат би требало да ги
содржи сите неопходни кофактори потребни за ензимска активност. Сепак, искуството до
сега покажало дека додавањето на одредени кофактори како што е NADPH може да има
клучна улога во задржувањето на активноста на цитохром Р450. NADPH или NADP(H)-
регенерирачкиот систем мора да биде додаден во икубаторските мешавини за да процесот
на биотрансформација отпочне. Дополнително, иако микрозомите содржат мембрански
врзана глукоронил транфераза. потребно е додавање на кофакторот уридин дифосфат
глукоронска киселина (UDPGA) како и одредени детергенти како би отпочнала фазата 2-
реакција на глуклоронидација. Детергентите се додаваат за да ги ослободат ензимите од
центарот на микрозомалната везикула каде пристапот на супстратот е оневозможен.
Ѕ9 и микрозомите имаат предности бидејќи можат да се приготвуваат во големи
количества, подеднакво од замрзнато или свежо ткиво. Еднаш подготвени, препаратите
можат да се чуваат на -80С без било каква промена на ензимската активност. Ова значи

14 Метаболна биотрансформација на лекови, ФАРМАЦЕВТСКА ХЕМИЈА 1/2020 (АКН)

дека голем број на експерименти можат да се изведуваат употребувајќи еднаш подготвен
препарат, а со ова се олеснува споредувањето помеѓу експериментите.
Недостатоците од употребата на субклеточни култури, вклучуваат интеракции
поради големи концентрации на неспецифични протеини во матриксот. Протеините можат
да се врзат и битно да го отстранат испитуваниот лекот од инкубацискиот медиум со тоа
предизвикувајќи погрешна проценка на стабилноста на лекот. Концентрациите на
неспецифичните протеини се многу поголеми кај S9 фркациите отколку кај
микрозомалните фракции. Големи количества на протеини можат да влијаат на
метаболизмот директно или да ја попречат анализата на експерименталните инкубати.
Метаболизмот исто така може да биде попречен во субклеточните фракции за
време на одвивањето на метаболичките трансформации од фаза 1. Ова може да доведе до
погрешна процена на метаболичкиот промет. Исто така, постои можност да се појави
реакција помеѓу ензимот и лекот при употреба на субклеточни фракции во тек на ин витро
експериментите. На пример, лек со мал волумен на дистрибуција можно е воопшто да не
е достапен на клетките за да извршат ензимска активност ин виво и поради ова
метаболичката стабилност на лекот да биде погрешно проценета. Дополнително,
активноста на транспортерите на лековите низ клеточната мембрана можат исто така да
влијаат при регулацијата на интрацелуларното количество на лекот ин виво. Ова, исто
така, може да води до неправилна процена на метаболичкиот клиренс. Активноста на
субклеточните фракции е високо зависна од пуферската концентрација и pH.

 Хепатоцитите - можат да се употребуваат во краткотрајни суспензирани инкубати,

слични на оние за субклеточните фркации или пак можат да се чуваат во долготрајни
култури. Овој дел се однесува на краткотрајните суспензии. Хепатоцитите се структурно
непроменети хепатални клетки и поради ова претставуваат чекор понапред во однос на
ткивниот интегритет за разлика од субклеточните фракции. Присуството на
непроменета клеточна мембрана значи дека пристапот на лекот до лек-метаболизирачките
ензими е контролирано на сличен начин како ин виво. Така на пример, пристапот на лекот
во и надвор од клетката може да биде контролиран од физичкото присуство на клеточната
мембрана или од клеточните транспортери (влезните и излезните) присутни на клеточната
мембрана. Хепатоцитите не само што го содржат целиот систем на активни ензими,
воедно тие содржат и кофактори потребни за одвивање на метаболичките процеси. Поради
ова хепатоцитите имаат предност пред употребата на субклеточни фракции.
Дополнително, поради комплетниот систем на ензими, метаболизмот може нормално да се
одвива од фаза 1 во фаза 2, при што метаболитите од фаза 1 (продуктните инхибитори)
нема да влијаат на понатамошниот метаболизам како кај микрозомите. Поради
присуството на непроменета клеточна мембрана, ензимската активност е помалку зависна
од пуфери или подлогите на кои се чуваат споредено со субклеточните фракции, исто така
после лиза на клетките, хепатоцитните суспензии се многу по чисти и поради ова
полесни се за анализа во однос на субклеточните фракции.

15 Метаболна биотрансформација на лекови, ФАРМАЦЕВТСКА ХЕМИЈА 1/2020 (АКН)

 Пример за протокол за подготовка на хепарна микрозомална фракција

Хепарот неколку пати се промива со пуфер за хомогенизација. Изотоничниот растворот за

хомогенизација содржи пуфер (10-100 mM Tris, HEPES, или триетаноламин со pH 7.5-8.1),
хелирачки агенс и редуцирачки агенс (mM дитиотреитол-DTT). За поефикасна изолација на
микрозомите во растворот се додава и магнезиум (1-5 mM), и/или инхибитори на протеаза.
Хомогенизацијата се изведува со хомогенизатор на ладно (2-4ºC).
Добиениот хомогенизат потоа се подложува на серија последователни центрифугирања со цел да
се отстранат фракциите на клетки, јадра и митохондрии. Со центрифугирање на 600 x g и 10,000 x
g се исталожуваат најпрво клеточните јадра, а потоа и митохондриите. Микрозомите се таложат со
центрифугирање од пост-митохондријалниот супернатант во услови на 200,000 g (45,000 RPM) во
тек на 30-90 минути.Изолираната микрозомална фракција е сочинета од мазни и рапави
микрозоми (последните на својата површина имаат рибозоми). Понатамошната обработка на
микрозомалната фракција вклучува градиентно разделување на овие две подфракции (20%,30%,
40%, 50% (w/w) на глукоза).

http://219.221.200.61/ywwy/zbsw(E)/edetail7.htm

16 Метаболна биотрансформација на лекови, ФАРМАЦЕВТСКА ХЕМИЈА 1/2020 (АКН)

 1.2. Патишта за деактивација и елиминација на лековите

Првиот метаболит на лек добиен во цицач, бил изолиран и карактеризиран како

хипурна киселина од бензоева киселина во 19ти век. Кон крајот на 1940 година, Муелер и
Милер (Mueller и Miller) демонстрирале дека ин виво метаболизмот на 4-диметил-
аминоазобензен (4-dimethyl-aminoazobenzene) може да се изучува ин витро со што била
официјализирана дисциплината за метаболизмот на лековите. Како резултат на
достапните готови комерцијални радиоизотопи и софистицираните сепарациски,
детектирачки и идентификациски техники кои биле развиени кон крајот на 20ти век, се
развиле студиите за метаболизмот на лековите.
Функцијата на метаболизмот на лековите е да конвертира молекула која би можела да
помине низ биолошките мембрани – липофина, во молекула која би можела да се
елиминира, генерално преку урината - хидрофилна (но и преку фецесот, потта, солзите и
сл.); секој прогресивен метаболички чекор обично ја редуцира липофилноста на
компонентата.

биотрансформација

РОДИТЕЛСКО СОЕДИНЕНИЕ МЕТАБОЛИТ

биотрансформација
ЛИПОФИЛНА МОЛЕКУЛА ХИДРОФИЛНА,
МОЛЕКУЛА
Липофилноста на лекот ќе детерминира дали истата ќе подлежи на директна елиминација
преку бубрези (ренален клиренс) или метаболно ќе се елиминира. Како log D7.4 на некоја
компонента се зголемува над нулата, се забележува мало намалување на реналниот
клиренс и јасно зголемување на метаболниот клиренс индицирајќи ја улогата на
липофилноста брз метаболизмот на лековите.

17 Метаболна биотрансформација на лекови, ФАРМАЦЕВТСКА ХЕМИЈА 1/2020 (АКН)

Врз степенот и патот на метаболизмот на ксенобиотиците лекот влијаат:
 Состојби кои условуваат
- ензимска индукција (производство на зголемени количини на метаболни
ензими- лекови, храна, генетски особини и сл.)
- субстратна компетитивност (два или повеќе субстрати кои се метаболизираат
со посредство на ист ензим)
- расположливост на ко-фактори, ко-супстрати
 видот - условува квалитативни и квантитативни разлики (пр. луѓето го
метаболизираат амфетаминот со деаминација, а кучињата и стаорците со
ароматична хидроксилација; гвинеа прасињата имаат значајно намалена активност
на сулфонил трансферазите во споредба со луѓето, кај нив не се одвива реакција на
N- хидроксилација за разлика од зајците, кучињата и глувците)
 полот (од студии во животни, машкиот пол побрзо ги метаболизира
ксенобиотиците од женскиот пол),
 годините ( новороденчиња, деца, возрасна популација, геријатрија)
 исхрана (печена храна на жар содржи полициклични јаглеводороди кои ја
зголемуваат концентрацијата на одредени ензими и го зголемуваат метаболизмот
на ксенобииотиците и ендогените супстанции; грејпфрут- содржи фуранокумарини
кои ја инхибираат функцијата на микрозомалните ензими)
 хормоните,
 степен на протеинско врзување (афинитет на врзување на лекови со протеини,
понизок степен на врзување со протеини овозможува поголем степен на
метаболна трансформација и обратно)
 бременоста и
 болестите на црниот дроб ( цирозата, хепатитисот, порфиријата, карцином на црн
дроб), уремија ( намалени концентрации на протеински албумин),
 генетски особини ( промени во гените кои кодираат синетза на метаболни ензими)

Поголемиот број на ензими за метаболизам на лековите исто така катализираат реакции на

ендогените компоненти. Консеквентно, функцијата на овие ензими може да биде
метаболна диспозиција на ендогените целуларни модулатори, кои пак може да
катализираат метаболизиам на лекови и други ксенобиотици. Поголемиот афинитет кон
ендогените супстрати одколку кон лековите забележан во многу случаеви говори во
прилог на овој концепт ; сепак, повеќето од овие метаболните ензими имаат широка
специфичност или се индуцираат само во присуство на одредена хемиска супстанција,
поради што се претпоставува дека дел од нив настанале исклучиво за да го заштитат
организмот од непожелните супстанции односно да резултираат со детоксификација на
организмот.

18 Метаболна биотрансформација на лекови, ФАРМАЦЕВТСКА ХЕМИЈА 1/2020 (АКН)

 Реакциите на метаболизмот на лековите се поделени во две генерални категории,
фаза 1 и фаза 2 реакции. Реакциите на фаза I првенствено делат во 3 категории: (1)
хидролиза, (2) редукција, и (3) Оксидација - најчесто вклучени во метаболизмот на
ксенобиотиците. Повеќето реакции на оксидација се случуваат во мазната ендоплазматски
ретикулум под дејство на група ензими, наречени со заедничко име ОКСИГЕНАЗИ
односно моноксигеназа ензими, на пример, суперфамилијата на цитохром П450
ензими.Реакциите на Фаза 1 се означени и како реакции на функционализација ( - COOH, -
OH, -SH, -NH2 ).
Реакциите на фаза II вклучуваат процес на адиција на голема, високо поларна
функционална група. Процесот се означува како конјугација, а продуктите кои се високо
поларни и доминантно елиминирани преку урината, се нарекуваат конјугати. Во
зависност од молекулата која се адира при конјугацијата тие можат да бидат реакции на
Глукуронидација, Сулфација, Метилација, ацетилација, коњугација на аминокиселини и
конјугација на глутатион. Ензимите кои се вклучени во оваа фаза се именувани со општо
име –ТРАНСФЕРАЗИ и се доминантно лоцирани во цитосолот на клетките. За разлика од
реакциите вклучени во фаза I кои се “rate-limiting”, реакциите од фаза II се одвиваат
побрзо .

ЛЕК МЕТАБОЛИЗИРАЧКИ ЕНЗИМИ РЕАКЦИИ

Фаза 1- ОКСИГЕНАЗИ
Цитохром П450 C и О оксидација, деалкилација и др.
Флавин монооксигенази N, S и P оксидација

ФАЗА 2- ТРАНСФЕРАЗИ
Сулфотрансферази Адиција на сулфат
UDP глукурунозил трансферази Адиција на глукуронска киселина
Глутатион – С- трансферази Адиција наглутатион
N- ацетил трансферази Адиција на ацетилна група
Метил трансферази Адиција наметилна група
ДРУГИ ЕНЗИМИ
Алкохол дехидрогенази Оксидација на 1* и 2*алкохоли до –COH или =С=О
Алдехид дехидрогенази Оксидација на аледхиди до -COOH

Карбоксил естерази и ацетилхолинестерази Хидролиза

Епоксид хидролази Хидролиза на епоксиди
Карбонил редуктази
Редукција
Глутатион редукази
Редукција

19 Метаболна биотрансформација на лекови, ФАРМАЦЕВТСКА ХЕМИЈА 1/2020 (АКН)

 Метаболизмот на ксенобиотикот (лекот) може да има различни ефекти врз
ксенобиотикот. Генеално доведува до фармаколошка неактивност на ксенобиотикот -
родителската молекула се трансформира во поларен метаболит, преку менување на
неговата структура (додавање на јонизирачки групи) и умерено зголемување на
хидросолубилноста заради функционализација (фаза 1 реакции) со што е прекината
интеракцијата со таргетниот рецептор и последователно доаѓа до конјугација за финално
зголемување на неговата хидросолубилност и поларност (фаза 2) (пр. Фенитоин).

Молекуларната тежина и големината често се зголемуваат. Конечно, екскрецијата е

олеснета; оттука, елиминацијата на соединението од телото е подобрена.. Во овој
контекст, генерално метаболната биотрансформација се поистовеува со детоксикацијата -
процес со кој ксенобиотикот се претвора во помалку токсична форма.

20 Метаболна биотрансформација на лекови, ФАРМАЦЕВТСКА ХЕМИЈА 1/2020 (АКН)

 Како резултат на детоксификација: биолошкиот полуживот на ксенобиотикот е
намален, времетраењето на изложеноста на дејството на организмот се намалува и се
избегнува акумулација на соединението во организмот.
Меѓутоа,, во одредени случаи, родителскотото соединение може директно да
“влезе “ во фаза 2 реакции на метаболна трансформација, а постојат и случаи каде
конјугатот од фаза 2 и последователно на реакции на фаза 1.

РОДИТЕЛСКО СОЕДИНЕНИЕ Фаза 1 реакции

Фаза 1 МЕТАБОЛИТ Фаза 2 реакции
РОДИТЕЛСКО СОЕДИНЕНИЕ Фаза 2 реакции
Фаза 2 МЕТАБОЛИТ Фаза 1 реакции
Дополнително, метаболизмот на лековите исто така може да го конвертира
неактивниот ксенобиотик во фармаколошки активен ксенобиотик (пристап во
дизајнирање на пролекови). Фармаколошкиот одговор на ксенобиотикот може да биде
зголемен доколку метаболитот има нова активност; во некои случаи, метаболитот има
иста активност и слична или различна потенција како и ксенобиотикот. Промената во
абсорпцијата на лекот и неговата дистрибуција (тоа е ткивото или органите во кои се
концентрира) може да резултира со формирање на многу пополарни видови.
Некои ксенобиотици воопшто може да не подлежат на метаболна трансформација.
Севкупно, како исклучок од генералното правило на биотрансформација: (1)
ксенобиотиката не мора да подлежи само на една метаболичка трансформација, (2) можно
е да се добијат различни метаболити, секој со различна биолошка активност и (3)
метаболизамот на ксенобиотикот не мора да резултира во детоксикација; понекогаш може
да се појави биоактивација и добивање на повеќе токсични метаболит.

1.3. Стереоселективност и стереоспецифичност на метаболна биотрансформација

Земајки предвид дека интеракцијата на хиралната молекула со рецепторот или

ензимот продуцира диастеричен копмплекс, процесот на метаболизмот на ксенобиотиците
е стереоселективен, ако не и стереоспецифичен. Стереоселективнота може да се појави кај
енантиомерите на лекот, во тој случај еден енантиомер може да се метаболизира по еден
пат и другиот енантиомер предоминантно по друг пат со што се добиваат два различни
метаболити. Друг тип на стереоселективност е конверзијата на ахирален ксенобиотик во
хирален метаболит. И во двата случаи разликата во брзината води до добивање на
нееднакви количини на метаболити, а не добивање на еден метаболит.
Во многу случаи рацмските ксенобиотици се метаболизираат како да се два
различни ксенобиотици, при што секој енантиомер дава свој фармакокинетски и
фармакодинамски профил:

21 Метаболна биотрансформација на лекови, ФАРМАЦЕВТСКА ХЕМИЈА 1/2020 (АКН)

  варфаринските енантиомери треба да бидат третирани како два лека
S-варфарин има 2-5 пати поголема потентност од R-изомерот во антикоагулантен одговор.
Двата енантиомери на варфарин се подложени на CYP-посредуван метаболизам од страна
на различни CYP ензими при што главен метаболен продукт на S-варфарин е 7-OH
варфарин, под дејство на CYP2C9 ензимот , додека R-варфарин со посредство на
CYP3A41 се конвертира во метаболит 10- OH варфарин.

 S-(-)- и R-(+)- пропранололот се всушност два различни фармаколошки ентитети.

R-(+)- пропранололот се карактеризира со :висок степен на врзување за албумин, помалку

потентен, висок степен на метаболизам, ниски плазма концентрации, додека пак S-(-)-
измомерот се карактеризира со висок афинитет за AAG (Alpha-1-acid glycoprotein) ,40-100
поголема потентност, помал степен на метаболизам, високи плазма концентрации.

Во некои случаи инактивните енантиомери можат да продуцираат токсични метаболити

кои можат да бидат избегнати со администрацијата само на активниот енантиомер. Во
други случаи, инактивниот изомер може да го инхибира метаболизмот на активниот
изомер.Метаболизмот на енантиомерите може да зависи од патот на администрацијата. Во
некои случаи еден енантиомер на лекот може да биде метаболизиран во друг енантиомер.
 рацемската смеша на антиаритмичниот лек верапамил хидрохлорид (verapamil
hydrochloride) е 16 пати попотентен кога се администрира интравенозно отколку
кога е земен по орален пат поради пресистемската хепатична елиминација ;
Неговиот (-) – изомер, кој е 10 пати попотентен од (+) – изомер и се метаболизира
во хепарот, помалку потентниот (+) – изомер е посодветен за орална употреба
отколку за интравенска администрација.

22 Метаболна биотрансформација на лекови, ФАРМАЦЕВТСКА ХЕМИЈА 1/2020 (АКН)

 Рацемска смеша на омепразол, R и S енантиомер, различен степен на метаболна
трансформација

Во некои случаи еден енантиомер на лекот може да биде метаболизиран во друг

енантиомер.
 Терапевтски неактивниот R-изомер на аналгетикот ибупрофен (ibuprofen)
ензимски се конвертира во активен S-изомер. Рацемизацијата настанува со
иницијална конверзија на карбоксилната група од ibuprofen во кореспондирачки S-
CoA тиоестер, проследено со рацемизација, потоа хидролиза до двата енантиомери
на ибупрофен (ibuprofen). Доколку се администрира рацемска смеша, се
елиминира смеша од S:R = 70:30; доколку се администрира смеша о S:R = 6:94,
тогаш ке се екскретира смеша S:R = 80:20.

23 Метаболна биотрансформација на лекови, ФАРМАЦЕВТСКА ХЕМИЈА 1/2020 (АКН)

Мора да се напомене и дека при администрирањето на рацемска смеша, метаболитите кои
се идентификуваат може да бидат различни од оние кои се детектирани при употреба на
чистиот изомер.

24 Метаболна биотрансформација на лекови, ФАРМАЦЕВТСКА ХЕМИЈА 1/2020 (АКН)