‫حقوق مستهلک یا حقوق مصرف کننده‪:‬‬

‫حقوق مستهلکین (حقوق مصرف کننده گان) یکی از مباحث مشترک علوم حقوق و اقتصاد است و مهمترین‬
‫شاخه های حقوق افاقی ملی عمومی بوده که دایرۀ شمولیت و نیاز آن به اندازۀ وسیع است که تمامی افراد‬
‫و احاد یک جامعه را در بر میگیرد و هیچ فرد از افراد جامعه وجود ندارد که مصرف کننده نباشد‪ ،‬همۀ‬
‫ما به عنوان مصرف کننده هر روز با مشکالتی زیادی مانند عدم اگاهی از حقوق مصرف کننده‪ ،‬ناآگاهی‬
‫از مراحل تولید اجناس و ترکیبات آنها‪ ،‬عوارض و خطرهای ناشی از مصرف کاالهای زیان بار‪ ،‬ناآگاهی‬
‫از شیوه صحیح مصرف اجناس و شرایط نگهداری آن‪ ،‬تبلیغات نادرست‪ ،‬شرایط غیرمنصفانه معامله و‬
‫قیمت‪ ،‬ضعف خدمات پس از فروش‪ ،‬عدم پایبندی تأمینکننده و تولیدکننده کاال به تعهداتی نظیر گارانتی‪،‬‬
‫ضمانت و غیره رو به رو هستیم‪ .‬بنابر این اگر از مصرف کنندگان در برابر تولیدکنندگان حمایت نشود آنها‬
‫در معرض خطر قرار می گیرند‪ ،‬چراکه در حال حاضر‪ ،‬بسیاری از کاالها‪ ،‬اجناس و خدمات که درداخل‬
‫و خارج تهیه و به بازار عرضه میشوند‪ ،‬از نظر ایمنی و کیفی استاندارد نبوده که نه تنها موجب خسارت‬
‫مالی میشوند البته در موارد زیادی خسارت جانی خطرناکی نیز برای مصرف کنندگان به بار می آورند‪.‬‬
‫از این رو‪ ،‬الزم است از آنها حمایت شود‪ .‬وقتی عرضـه کنندگان کـاال و ارائه کنندگان خدمات مشاهده کنند‬
‫که نهادهای قدرتمندی پشتیبان مصرف کنندگان شده و از حقوق آنان در مراجع اداری و قضایی حمایت‬
‫می کنند خود به خود به سمت رعایت استانداردهای عرضه کاال و ارائه خدمت روی می آورند‪.‬در این‬
‫اواخر به سطح ملی و بین المللی به این موضوع مهم (حمایت از حقوق مصرف کنندهگان) جلب توجه شده‬
‫برای حمایه حقوق مصرف کننده گان سازمانها را ایجاد و قوانین را وضعه کرده که خوشبختانه در کشور‬
‫عزیز ما نیز قانون حمایت از مستهلک در چهار فصل و پنجاه ماده به تاریخ ‪۱۳۹۵/۸/۲۵‬توشیح و به نشر‬
‫رسیده است‪.‬‬

‫فصل اول‬
‫کلیات و مفاهیم‬
‫تعریف حقوق مصرف کننده‪:‬‬
‫تعریف حقوق‪ :‬این اصطالح كه در زبان فارسي معروف است تا كنون به چهار معنا به كار رفته است‪.‬‬
‫‪ -۱‬حقوق جمع كلمه حق است‪ .‬درا ین استعمال یك نوع ثبوت و ثبات لحاظ شده است خواه ثبوت كویني و‬
‫حقیقي و خواه ثبوت قراردادي و اعتباري باشد‪ .‬در ثبوت تکوینی اولین حق‪ ،‬خداوند بزرگ است‪ ،‬خداوند‬
‫ثابت و ازلی و ابدی است‪ .‬در ثبوت قراردادی مانند داد و ستد کاال که حقی را ایجاد میکند‪.‬‬
‫‪ -۲‬حقوق جمع حق که عبارت است از امتیاز و اقتدار که در اثر قدرت یك فرد مطابق قانون بر یك فرد‬
‫انساني دیگر یا بر یك مال یا هردو ایجاد میشود‪ .‬بهر حال حق یك نوع امتیاز و اقتدار است براي صاحب‬
‫حق‪.‬‬
‫‪ -۳‬حقوق عبارت است از مجموعهي مقرراتي كه بر روابط افراد یك جامعهي سیاسي‪ ،‬حاكم است تا نظم‬
‫اجتماعی را تنظیم کند‪ .‬در فقه واژه شرع و تشریع همین معنا را دارد‪ .‬حقوق در این معنا همان قانون است‪.‬‬
 ‫حقوق به معناي علم و دانش حقوق نیز میاید در اسالم فقه به این معنا به كار ميرود‪.‬‬
‫مصرف کننده‪ :‬در اصطالح مصرف کننده یا مستهلک شخصی است که اجناس یا خدمات را برای رفع‬
‫نیازمندیها و خواسته های انسانی استعمال می کند‪.‬‬
‫حقوق مصرفکننده عبارت از قواعد و مقررات است برای حمایت از حقوق مصرف کنندهگان مربوط به‬
‫مکلفیت های تولید کننده و عرضه کننده کاال‪ ،‬اجناس و خدمات‪ ،‬که این کاال و خدمات عرضهشده را مطابق‬
‫با ضوابط و شرایط مندرج در قوانین و قرارداد از حیث صحت‪ ،‬کمیت‪ ،‬کیفیت و سالمت در مورد هر‬
‫شخص حقیقی یا حقوقی که کاال یا خدمتی را خریداری میکند در معامالت خود رعایت کنند‪.‬‬
‫موضوع‪:‬‬
‫مطالعه قواعد و مقررات مربوط به مکلفیت های تولید کننده و عرضه کننده کاال‪ ،‬اجناس و خدمات برای‬
‫حمایت از حقوق مصرف کنندهگان که کاال و خدمات عرضه شده باید به اعتبار کیفیت و کمیت درست و‬
‫سالم باشد‪.‬‬
‫هدف و غرض‪:‬‬
‫حمایت از حقوق مصرف کننده گان و شناخت مکلیفیتهای تولیـدکنندگان وعرضه کنندهگان‬
‫جلوگیری از سیاستهای غیراصولی در تولید کاالهای بیکیفیت و جلوگیری از ورود اجناس غیر معیاری‬
‫وبی کیفیت در بازار‪ ،‬از بین بردن بی نظمی وآشفتگی بازار‪.‬‬
‫ماده دوم قانون حمایت از حقوق مستهلک جمهوری اسالمی افغانستان اهداف حقوق مصرف کنندهگان را‬
‫این چنین تصریح نموده است‪ «:‬اهداف این قانون عبارت اند از‪ -۱ :‬حمایت از مستهلک در برابر تقلب و‬
‫اعمال گمراه کننده و معلومات غیر واقعی تولید کننده یا عرضه کنندۀ جنس یا خدمت‪ -۲ .‬آگاهی مستهلک‬
‫در مورد جنس یا خدمت از طریق ارایۀ معلومات توسط عرضه کنندۀ آنها‪ -۳ .‬حصول اطمینان مستهلک‬
‫از کیفیت جنس یا خدمت‪».‬‬
‫اهمیت و ضرورت حقوق مصرف کنندهگان‪:‬‬
‫اهمیت یک موضوع از اهداف آن مشخص میشود و طوریکه اهداف حقوق مصرف کننده در ماده دو‬
‫قانون حمایت از حقوق مستهلک جمهوری افغانستان صراحت دارد اهداف بسیارمهم و عالی میباشد از این‬
‫رو حقوق مصرف کننده نیز قابل اهمیت بیشتر است‪.‬‬
‫و دیگر اینکه تجارت (خرید‪ ،‬فروش ) و مصرف کاال و خدمات از مسایل هستند که ما در زنده گی روزمرۀ‬
‫خود برای رفع حاجات وضروریات و تحسینات برایش ضرورت داریم البته هدف مشتری و مصرف کننده‬
‫برطرف کردن ضرورت و حاجت است و هدف فروشنده در فروش و سود بیشتر است که طرف آسیب‬
‫پذیر این رابطه‪ ،‬مشتری و مصرف کننده می باشد‪.‬‬
‫حاال اگر مشتریان و مصرف کنندگان در برابر تولیدکنندگان حمایت نشود آنها در معرض خطر قرار می‬
‫گیرند‪ ،‬چراکه در حال حاضر‪ ،‬بسیاری از کاالها‪ ،‬اجناس و خدمات که درداخل و خارج تهیه و به بازار‬
‫عرضه میشوند‪ ،‬از نظر ایمنی و کیفی استاندارد نبوده که نه تنها موجب خسارت مالی میشوند البته در‬
‫موارد زیادی خسارات و خطرات جانی خطرناکی برای مصرف کنندگان به بار می آورند‪ ،‬از این رو‪،‬الزم‬
‫است از آنها حمایت شود‪ .‬بر این اساس طوریک از تعریف حقوق مصرف کننده فهمیده شد که قواعد و‬
‫مقررات آن از مصرف کننده و مشتری حمایت مي کند بسیار حائز اهمیت است و همچنان رعایت قواعد‬
‫و مقررات آن در حق مصرف کننده گان بسیار ضرور است‪ .‬چرا وقتی که تولید کننده گان و عرضـه‬
‫کنندگان کـاال و ارائه کنندگان خدمات مشاهده کنند که نهادهای قدرتمندی پشتیبان مصرف کنندگان شده و‬
‫از حقوق آنان در مراجع اداری و قضایی حمایت می کنند خود به خود به سمت رعایت استانداردهای‬
‫عرضه کاال و ارائه خدمت روی می آورند‪.‬‬
‫قواعد و مقررات حقوق مصرف کننده نه تنها از این ناحیه که مصرف کننده را حمایت میکند حایز اهمیت‬
‫است بلکه گفته میتوانیم برای تولید کننده کاال و اریه کننده خدمات نیز داری اهمیت میباشد‪ ،‬اگر تولید کننده‬
‫و ارایه کننده کاال وخدمات قواعد و مقررات حقوق مصرف کننده گان را راعایت کند و به فکر حصول‬
‫ودستیابی سود حالل با در نظر گرفتن منافع و حقوق مصرف کننده باشد‪ ،‬خیلی زود اعتماد مشتری و بازار‬
‫را نسبت به خود جلب می کند فروش بیشتر و دوامدار را به دست می آورد‪ .‬بنا بر این رعایت قواعد‬
‫ومقررات حقوق مصرف کننده برای طرفین ( تولید کننده و مصرف کننده) بسیار مهم و ضرور است‪.‬‬
‫پیشینه تاریخی‪:‬‬
‫اصطالح حقوق مصرفکننده و اینکه مصرفکننده نیز حقوقی دارد در قوانین وضعی بشری موضوع‬
‫جدید است که در این قوانین برای نخستین بار در سال ‪۱۹۶۲‬م توسط جانافکندی به کار گرفته شد‪ .‬در‬
‫حقیقت با سخنرانی او بود که حقوق مصرف کننده اعالم موجودیت کرد به گونۀ که این حقوق سالهاست‬
‫در آمریکا و کشورهای پیشرفته به عنوان یک رشته مستقل تدریس میشود‪.‬‬
‫البته طوری که در مقدمه گفته شد در کشور ما افغانستان قانون حمایت از حقوق مستهلک از طرف رئیس‬
‫جمهور محمد اشرف غنی به اساس حکم جزء شانزده مادۀ شصت و چهارم و به اتکاء فقرۀ دو مادۀ صدم‬
‫قانون اساسی افغانستان‪ ،‬فیصله هیئت مختلط مجلسین شورای ملی را در مورد قانون حمایت از مستهلک‪،‬‬
‫به تاریخ ‪ ۱۳۹۵/۸/۲۵‬در چهار فصل و پنجاه ماده توشیح و به نشر رسید‪.‬‬
‫مفاهیم و صطالحات قانون حمایت از مستهلک (مصرف کننده)‪:‬‬
‫علم باالی مفاهیم و کل مات کلیدی هر موضوع برای شناخت بهتر خوبتر آن بسیار ضرور و الزمه بحث‬
‫از آن است‪ ،‬که مبهم بودن و مجهول بودن عناوین و موضوعات اصلی و مرتبط و عدم اگاهی از آن سبب‬
‫ایجاد ابهام و مشکالت در مباحث اصلی ان موضوع می گردد‪ .‬بنا بر این در این مبحث مفاهیم کلیدی حقوق‬
‫مصرف کننده گان را به اساس قانون حمایت از مستهلک بیان و بررسی می کنیم‪.‬‬
‫به اساس ماده سوم قانون حمایت از حقوق مستهلک اصطالحات آتی در این قانون مفاهیم ذیل را افاده می‬
‫نماید‪:‬‬
‫«‪ -۱‬مستهلک ( مصرف کننده)‪ :‬شخصی است که جنس یا خدمت را جهت مصرف شخصی یا خدمات‬
‫عامه در بدل قیمت‪ ،‬خریداری نموده باشد‪.‬‬
‫‪ -۲‬اعالنات‪ :‬تبلیغات و اشتهارات است‪ ،‬جهت آگاهی دهی مستهلک (مصرف کننده) و ترویج عرضۀ جنس‬
‫یا خدمت‪.‬‬
‫‪ -۳‬شاکی‪ :‬شخص حقیقی یا حکمی است که به مراجع ذیصالح در رابطه به جنس یا خدمت غیر معیاری‪،‬‬
‫شکایت می نماید‪.‬‬
‫‪ -۴‬شکایت‪ :‬اعتراضی است که توسط شاکی در رابطه به جنس یا خدمت غیر معیاری طور کتبی به مرجع‬
‫ذیصالح‪ ،‬ارایه گردیده باشد‪.‬‬
‫‪ -۵‬قرارداد‪ :‬ت وافق کتبی میان مستهلک و تولید کننده یا عرضه کننده است‪ ،‬جهت تهیۀ جنس یا عرضه‬
‫خدمت‪.‬‬
‫‪ -۶‬تولید‪ :‬ایجاد‪ ،‬استخراج‪ ،‬استحصال‪ ،‬پروسس‪ ،‬یا بسته بندی جنس می باشد‪.‬‬
‫‪ -۷‬تولید کننده‪ :‬شخص حقیقی یا حکمی است که جنس را ایجاد‪ ،‬استخراج‪ ،‬استحصال‪ ،‬پروسس‪ ،‬یا بسته‬
‫بندی نموده باشد‪.‬‬
‫‪ - ۸‬عرضه‪ :‬فروش طور نقد یا به اقساط‪ ،‬تبادله و اجاره جنس یا خدمت می باشد به استثنای هبه‪ ،‬مگر‬
‫اینکه هبه به منظور تبلیغات تجارتی‪ ،‬صورت گرفته باشد‪.‬‬
‫‪ -۹‬عرضه کننده‪ :‬شخصی است که جنس یا خدمت را عرضه نموده باشد‪.‬‬
‫‪ - ۱۰‬خدمت‪ :‬انجام امور مندرج قرارداد مطابق معیارهای قبول شده می باشد‪.‬‬
‫‪ -۱۱‬جنس غیر مصئون‪ :‬جنسی است که با وجود استفاده یا استعمال آن مطابق رهنمود داده شده‪ ،‬سبب‬
‫ایجاد ضرر جسمی مستهلک گردیده باشد‪».‬‬
‫توضیح بعضی از مفاهیم‪:‬‬
‫مفهوم لغوی و اصطالحی مصرف‪:‬‬
‫مصرف در لغت به معنای به کاربردن و خرچ کردن امده است و در اصطالح مصرف عبارت است از‬
‫استعمال و خرچ کردن اجناس و خدمات برای براوردن خواسته ها‪.‬‬
‫البته در اصطالح علم اقتصاد مصرف عبارت است از به کار بردن اجناس و خدمات برای مرفوع ساختن‬
‫خواسته های انسانی با عبارت دیگر از بین بردن مطلوب را مصرف می گوید‪.‬‬
‫مفهوم لغوی و اصطالحی مصرف کنند‪:‬‬
‫مصرف کننده که در قانون حمایت از مصرف کننده کشور بنام مستهلک {به کسرۀ الم} که اسم فاعل واژۀ‬
‫عربی است‪ ،‬یاد شده است به معنای شخصی که اشیأ را مورد استفاده قرار می دهد‪.‬‬
‫در اصطالح مصرف کننده یا مستهلک شخصی است که اجناس یا خدمات را برای رفع نیازمندیها و‬
‫خواسته های انسانی استعمال می کند‪.‬‬
‫مصرف کننده دو نوع است عام و خاص‪.‬‬
‫‪ -۱‬مصرف کننده عام‪ :‬عبارت از شخصی است که مطلقا ً اجناس و خدمات را به کار می برد برابر است‬
‫برای تولید باشد یا فروش و یا مصرف خود‪.‬‬
‫این تعریف همه احاد و افراد جامعه را اعم از تولید کننده‪ ،‬عرضه کننده و مصرف کننده را در برمیگیرد‪.‬‬
‫‪ -۲‬مصرف کننده خاص‪ :‬عبارت از شخصی است که اجناس وخدمات را برای رفع حوایج زندګی خود‬
‫بدون سود تجاری مورد استفاده قرار میدهد‪.‬‬
‫از این دو قسم مذکور موضوع حقوق مصرف کننده در قوانین حمایت از مصرف کنندهگان مصرف کننده‬
‫به معنای خاص آن که برای رفع ضروریات شخصی خود اقدام به خرید اجناس و خدمات می نمایند‪ ،‬می‬
‫باشد‪.‬‬
‫طوریکه در مفاهیم یاد آور شدیم به اساس مادۀ سوم قانون حمایت از حقوق مستهلک کشور مستهلک (‬
‫مصرف کننده) شخصی است که جنس یا خدمت را جهت مصرف شخصی یا خدمات عامه در بدل قیمت‪،‬‬
‫خریداری نموده باشد گفته میشود‪.‬‬
‫عناصر مصرف کننده مطابق تعریف قانون حمایت از مستهلک‪:‬‬
‫مصرف کننده باید شخص حقیقی یا حقوقی باشد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫خرید و بهره گیری برای رفع نیازهای روزانه شخصی یا خدمات عامه باشد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫خرید به صورت جزی باشد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫خرید به قصد مصرف یک معامله معوض باشد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫خرید جنس یا خدمات یا هر دو باشد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫توضیح تعریف مذکور و تعریف کامل‪ :‬به اساس این تعریف اگر شخص مال یا خدمت را به قصد فروش‬
‫دوباره و تجارت خریداری نماید یا آ ن را به صورت هدیه دریافت نماید و یا اجناس زیاد و انبوه که از‬
‫تجربه و تخصص فنی کافی برخوردار باشد به قصد فروش خزیداری نماید شامل تعریف مصرف کننده‬
‫نمیشود و نه مشمول حمایت قانون حمایت از مستهلک میشود‪.‬‬
‫حقوق دانان از لحاظ قلمرو حمایت ‪ ،‬مصرف کننده را به سه دسته تقسیم کرده است‪.‬‬
‫‪ -۱‬مصرف کننده به عنوان طرف قرارداد‪ :‬که مصرف کننده خودش با جانب مقابل ( تولید کننده و عرضه‬
‫کننده) به سبب قرارداد خرید جنس یا خدمت را خریداری نماید‪.‬‬
‫‪ -۲‬مصرف کننده به عنوان استفاده کننده‪ :‬که مصرف کننده خودش طرف قرار داد نباشد بلکه قراردادکننده‬
‫خرید شخص دیګر باشد و شخص ثالث آن را استفاده کرده باشد‪.‬‬
‫‪ -۳‬مصرف کننده به عنوان زیان دیده‪ :‬کسی که از عیب اجناس اسیب و ضرر ببیند نه طرف قرارداد باشد‬
‫و حتی نه استفاده کننده باشد‪ ،‬مثل این که به سبب نقص فنی موتر پیاده رو متضرر شود‪.‬‬
‫بنا براین تعریفی مصرف کننده که قانون حمایت از مستهلک ارایه کرده محدود به مصرف کننده به عنوان‬
‫خریدار است و ظاهر آن مشمول دو نوع دیگر آن نیست از این جهت تعریف مذکور قابل انتقاد است‪ ،‬از‬
‫این رو بهتر است که مصرف کننده این گونه تعریف شود‪:‬مصرف کننده شخص حقیقی یا حکمی استت که‬
‫اموال یا خدمتی را برای خود تهیه می کند یا آن را مورد استفاده قرار میدهد‪.‬‬
‫این تعریف کامل و شامل است چرا که از یک طرف شامل هرسه نوع مصرف کننده (مصرف کننده به‬
‫عنوان طرف قرارداد‪ ،‬مصرف کننده به عنوان استفاده کننده‪ ،‬مصرف کننده به عنوان زیان دیده) شامل‬
‫میشود و از جانب دیگر شامل اشخاص حقیقی و حکمی میگردد‪.‬‬

‫مفهوم تولید کننده و عرضه کننده‪:‬‬

‫جانب مقابل مصرف کننده تولید کننده و عرضه کننده نیز باید شناخته شود چرا که مسؤلیت جمیع خسارات‬
‫و ارده ناشی از عیب اموال و خدمات به عهده آنان است که قرار ذیل مفهوم هر یک بررسی میشود‪.‬‬
‫مفهوم تولید کننده‪:‬‬
‫تولید مصدر زبان عربی بوده ب ه معنای پیدا شدن شی از شی دیگر آمده است و کننده لفظ فارسی بوده به‬
‫معنای انجام دهنده البته که هردو کلمه (تولید و کننده) با یک دیگر یک جا شود( تولید کننده) خوانده شود‬
‫در زبان فارسی اسم فاعل میشود به معنای کسی کی عمل تولید را انجام میدهد کار برد دارد‪.‬‬
‫البته تولید و تولید کننده به شکل جدا گانه به اساس فقره ‪ ۶‬و ‪ ۷‬ما ُد ‪ ۳‬قانون حمایت از مستهلک این چنین‬
‫تعریف شده است‪.‬‬
‫تعریف تولید به اساس مادۀ مذکور‪ :‬تولید عبارت است از ایجاد‪ ،‬استخراج‪ ،‬استحصال‪ ،‬پروسس‪ ،‬یا بسته‬
‫بندی جنس‪.‬‬
‫تعریف تولید کننده‪ :‬تولید کننده عبارت از شخص حقیقی یا حکمی میباشد که جنس را ایجاد‪ ،‬استخراج‪،‬‬
‫استحصال‪ ،‬پروسس‪ ،‬یا بسته بندی کرده باشد‪.‬‬
‫تولید بر اساس قانون مذکور شامل پنج مرحله ایجاد‪ ،‬استخراج‪ ،‬استحصال‪ ،‬پروسس و بسته بندی میباشد‪.‬‬
‫ایجاد به معنای ساختن یک شی‪ ،‬واستخراج کشیدن یک چیز که بیشتر در مورد معادن صدق می کند‪ ،‬و‬
‫استحصال به معنای تبدیل کردن مواد خام به اجناس و پروسس به معنای تبدیل کردن یک محصول به‬
‫محصول دیگر مثل تبدیل انگور به کشمش‪ ،‬و بسته بندی به معنای قرار دادن محصوالت تولید شده در‬
‫بسته های مناسب حمل و نقل‪.‬‬
‫نقد و بررسی‬
‫به خاطر وضاحت تعریف تولید کننده که در قانون حمایت از مستهلک ارایه شده ضرور است که بدانیم‬
‫به چه اندازه به معیارهای حقوقی برابر است باید تعریف دیگر را هم داشته باشیم‪.‬‬
‫مادۀ یک شمارۀ‪ ۸۵/۷۳۴‬اتحادیۀ اروپا تولید کننده را این گونه تعریف کرده است‪ :‬سازنده کاالی نهایی‬
‫‪،‬تولید کنندۀ مواد اولیه یا سازنده بخشی از اجرای تشکیل دهندۀ کاال و هر شخصی که با الصاق نام‪،‬‬
‫نشان تجاری یا سایر عالمات متمایز کننده بر کاالی ‪ ،‬خود را به عنوان تولید کنندۀ آن معرفی میکند‪.‬‬
‫بنا براین چناچه مالحظه میشود دستور العمل اتحادیۀ اروپا در تعریف تولید کننده دقیقتر از آنچه که در‬
‫قانون ما برای تولید کننده ذکر شده است‪،‬میباشد‪ .‬در قانون ما صرف ایجاد‪ ،‬استخراج‪ ،‬استحصال‪،‬‬
‫پروسس‪ ،‬یا بسته بندی جنس‪ ،‬تولید محسوب گردیده است‪ .‬در حالی که در مقررات اتحادیۀ اروپا و‬
‫بسیاری از کشورها این مفهوم بسیار گستردهتر به کار رفته است که شامل کسانی نیز می شود که در‬
‫این پنج موارد نبوده بلکه از طریق چسپاندن نام‪ ،‬عالمت تجاری یا دیگر عالیم مشخص کننده داشته‬
‫باشد‪ .‬برای افغانستان که بسیار اجناس مصرفی آن از طریق واردات از کشورهای دیگر تامین میشود‬
‫جابجا کردن این موارد در تعریف تولید کننده بسیار ضرور است تا چتر حمایت از حقوق مصرف کننده‬
‫گستردهتر گردد و افراد بیشتر را تحت پوشش قرار دهد‪.‬‬
‫مفهوم عرضه کننده‪:‬‬
‫عرضه در لغت به معنای ارایه کردن و تقدیم نمودن و کننده انجام دهنده امده است‪ ،‬که از ترکیب هردو‬
‫کلمه (عرضه و کننده) اسم فاعل به معنای ارایه کننده و تقدیم دهنده کاال و خدامات‪ ،‬به وجود میآید‪.‬‬
‫عرضه کننده به معنای عام عبارت از شخصی است که مقادیر کاال و خدمات را برای به بازار ارایه‬
‫میکند‪.‬‬
‫طوریکه در مبحث مفاهیم گفته شد قانون حمایت از متسهلکین کشور در بند ‪ ۸‬و ‪ ۹‬مادۀ سه عرضه و‬
‫عرضه کننده را چنین تعریف کرده است‪«:‬عرضه عبارت است از فروش طور نقد یا به اقساط‪ ،‬تبادله و‬
‫اجاره جنس یا خدمت به استثنای هبه‪ ،‬مگر اینکه هبه به منظور تبلیغات تجارتی‪ ،‬صورت گرفته باشد‪.‬‬
‫و عرضه کننده عبارت از شخصی است که جنس یا خدمت را عرضه نموده باشد‪.‬‬
‫نقد و بررسی تعریف عرضه و عرضه کننده‪:‬‬
‫تعریف عرضه و عرضه کننده در قانون حمایت از مستهلک کشور تطویل ال طائل و غیر ضروری است‬
‫چرا که تعریف یکی از اینها برای فهم معنای دیگر کافی بود‪ ،‬تکرار در قانون بي فایده است ‪.‬‬
‫دیگر اینکه در اینجا استثنا کردن هبه از فروش‪ ،‬مبادله‪ ،‬و اجاره درست نیست چرا که هبه از اول در‬
‫فروش‪ ،‬مبادله و اجاره داخل نیست پس استثنا کردن آن از مستثنی منه هیچ معنا ندارد استثنا در جای‬
‫درست است که اول مستثنی داخل در مستثنی منه باشد بعد از آن خارج گردد‪ .‬قانون گزار باید مي گفت‪:‬‬
‫عرضه عبارت است از فروش طور نقد یا به اقساط‪ ،‬تبادله و اجاره جنس یا خدمت و یا هبه جنس یا‬
‫خدمت به منظور تبلیغات تجارتی‪.‬‬
‫دیگر اینکه اطالق در بند ‪۹‬مادۀ‪ ۳‬که مطلق گفته عرضه کننده عبارت از شخصی است که جنس یا خدمت‬
‫را عرضه نموده باشد‪ .‬در این جا شخص مطلق بدون قید ذکر شده است‪ ،‬بنا براین قانون گزار بین‬
‫شخصی که شغ ل و پیشۀ دایمی وی فروش‪ ،‬مبادله‪ ،‬اجاره و هبه به هدف تبلیغات تجارتی باشد و شخصی‬
‫که شغل و کسب او این کار نباشد تفاوت قایل نشده‪ ،‬در حالیکه حرفهیی بودن و دایمی بودن شغل عرضه‬
‫کننده در مورد اجناس و خدمات عرضه شده در قوانین خارجی پیش بینی شده است‪ .‬وجود قید شغلی‬
‫بودن عرضه کننده از آن جهت ضروری است که مقررات حمایتی یکی از طرفین معامله در معامالت که‬
‫عرضه کننده غیرحرفهیی باشد توجیه حقوقی ندارد‪ .‬به عنوان مثال یک داکتر که شغل او طبابت و معالجه‬
‫است موتر شخصی خودش به شخص دیگر به فروش مي رساند داکتر مذکور در شغل طبابتش که ارایه‬
‫خدمات معالجوی به بیماران است عرضه کننده است و در معامله فروش موتر عرضه کننده محسوب‬
‫نمیشود چرا که شغل و حرفهاش فروش موتر نیست‪ .‬ب نا بر این در ارایه خدمات درمانی تحت مقررات‬
‫حقوق حمایت از مصرف کنندهگان میاید و در معامله فروش موتر تحت اعمال مقررات حقوق مذکور‬
‫داخل نمیشود مقررات عمومی کفایت میکند ضرورت به حمایت اضافی نمیباشد‪.‬‬
‫سوال توضیحی‪ :‬ایا علم عرضه کننده به مصرف کننده بودن جانب مقابل در این که معامله تحت حمایت‬
‫مقررات حمایت حقوق مصرف کننده قرار گیرد شرط است یا خیر؟ برای پاسخ این پرسش دو معیار وجود‬
‫دارد‪.‬‬
‫‪ -۱‬معیارشخصی‪ :‬بلی در این معیار باور بر این است که علم و اگاهی عرضه کننده در این که طرف‬
‫معاملۀاش مصرف کننده است یا خیر در نظر گرفته میشود یعني مصرف کننده وقتی تحت حمایت حقوق‬
‫مصرف کننده قرار مي گیرد که عرضه کننده با توجه به قراین‪ ،‬اوضاع و احوال از مصرف کننده جانب‬
‫مقابل مطلع باشد یا مطلع فرض شود‪ ،‬مثل جای که عرضه کننده نهای بوده و اغلب معامالتش هم با‬
‫مصرف کنندهگان باشد‪.‬‬
‫‪ -۲‬معیار ن وعی‪ :‬در این معیار گفته شده که عدم اطالع عرضه کننده تاثیری در برخورداری از قواعد‬
‫حمایتی حقوق مصرف کننده گان ندارد یعنی ضرور نیست که عرضه کننده از مصرف کننده جانب مقابل‬
‫اطالع داشته باشد‪،‬به نوعیت معامله اشخاص دیده مِیشود که تعریف عرضه کننده حرفهیی و مصرف‬
‫کننده بر آن صدق دارد یا خیر اگر داشت عرضه کننده و مصرف کننده محسوب میشوند‪ .‬بنا بر این نظر‬
‫به ماهیت مسؤلیت مدنی عرضه کنندهگان‪ ،‬قانون گزار میتواند برای آنان در قبال خسارات ناشی از عیوب‬
‫کاال مسؤلیت محض را چه به مصرف کننده بودن علم داشته باشد یا نداشته باشد مقرر کند‪ .‬در قانون ما‬
‫اصوالً به این موضوع نپرداخته است‪ .‬البته به اساس قواعد اصولی ميتوان معیار نوعی را را پیشنهاد‬
‫کرد‪ ،‬که علم و اگاهی عرضهکننده از مصرفکننده بودن در نظر گرفته شود‪.‬‬
‫منابع‪ ،‬و قلمرو حمایت از حقوق مصرف کننده‪:‬‬
‫منابع )‪ (Sources‬جمع منبع (‪ )Source‬ظرف مکان است در لغت به معنای جای و محل پیدایش و‬
‫جوشش چیزی مثل منبع آب‪ ،‬منبع گاز‪ ،‬منبع پترول و غیره وهم چنان به معنای اصل‪ ،‬بنیاد ‪ ،‬مبدا‪،‬منشأ‬
‫مآخذ‪ ،‬مرجع کار برد دارد‪.‬‬
‫اما منبع در اصطالح عبارت از قوه حسی و رؤیتی است که اشیأ در آن پیدا میشود‪.‬‬
‫البته منابع حقوق عبارت از قوه حسی و دیدنی است که که قواعد حقوق در آن پیدا می شود و همچنان‬
‫منبابع حقوق مصرف کننده عبارت از قوه حسی ملموس و دیدنی میباشد که قواعد و مقررات مربوط به‬
‫حقوق مصرف کننده در آن پیدا میشود‪.‬البته منظور ما در این مبحث منابع رسمي است که عبارت از قواعد‬
‫و مقررات است که به صورت قاعدۀ قانونِی الزام آور از سوی مقام صالح برای صادر شده است که به‬
‫اساس آن‪ ،‬قاعدۀ حقوقی الزم االجرا می گردد‪.‬منابع قانون در علم حقوق به صورت عام و با قطع نظر از‬
‫این که مربوط به کدام بخش از حقوق باشد عبارت است از قانون ‪ ،‬عرف‪ ،‬رویه قضایی و دکترین‪ .‬بنا‬
‫براینکه رویه قضایی و دکترین در زمینه حقوق مصرف کننده در کشور رشد نکرده است ‪ ،‬صرف سه‬
‫منبع (قانون‪ ،‬فقه‪ ،‬عرف در این زمینه به شکل مختصر بررسی ميشود‪.‬‬
‫قانون‪ :‬قانون در اصطالح حقوقِی به معنای عام آن از هر نوع قاعده حقوقی که به صورت گزارهیی مکتوب‬
‫از سوی نهاد صالحیت دار تصویب و توشیح شده باشد عبارت است‪ .‬بنا بر این قانون به معنای موسع آن‬
‫شامل قانون اساسی‪ ،‬عادی‪ ،‬مقررات ولوایح مي گردد‪ .‬که در این مبحث به همین معنا استفاده شده است‪.‬‬
‫حاال قوانین به اعتبار تدوین آن از لحاظ شکلیات به دو نوع است مدون و غیر مدون‪.‬‬
‫قوانین مدون که توسط نهاد های صالح دولت با در نظر داشت شکلیات و مراحل خاص ساخته میشوند‬
‫و کشور عزیز ما افغانستان با توجه به مواد ‪۱۳۰‬و ‪ ۱۳۱‬قانون اساسی کشور از این نوع قوانین ( قوانین‬
‫پیروی میکند گفته میشوند‪ .‬مواد ‪ ۱۳۰‬و ‪ ۱۳۱‬قانون اساسی این چنین تصریح دارند‪ :‬محاکم در‬ ‫ِ‬ ‫مدون)‬
‫قضایای مورد رسیدگی‪ ،‬احکام این قانون اساسی و سایر قوانین را تطبیق می کنند‪ .‬هرگاه برای قضیه یی‬
‫از قضایای مورد رسیدگی‪ ،‬در قانون اساسی و سایر قوانین حکمی موجود نباشد محاکم به پیروی از احکام‬
‫فقه حنفی و در داخل حدودی که این قانون اساسی وضع نموده‪ ،‬قضیه را به نحوی حل و فصل می نمایند‬
‫که عدالت را به بهترین وجه تأمین نماید (ماده ‪ .(۱۳۰‬محاکم برای اهل تشیع‪ ،‬در قضایای مربوط به احوال‬
‫شخصیه‪ ،‬احکام مذهب تشیع را مطابق به احکام قانون تطبیق می نمایند‪ ،‬در سایر دعاوی نیز اگر در این‬
‫قانون اساسی و قوانین دیگر حکمی موجود نباشد‪ ،‬محاکم قضیه را مطابق به احکام این مذهب حل و فصل‬
‫می نمایند(مادۀ ‪ )۱۳۱‬در قضایای احوال شخصیه مانند موضوعات خانواده و میراث‪ ،‬که جانبین قضیه‬
‫اهل تشیع باشند‪ ،‬دراین صورت اجراأت طبق احکام در سایر دعاوی که طرفین دعوی اهل تشیع باشند و‬
‫در قانون اساسی و قوانین دیگر حکمی برای رسیدگی همچو دعوی وجود نداشته باشد‪.‬‬
‫و همچنان مواد ‪۱‬و ‪۲‬ی قانون مدنی نیز قانون مدون را نافذ دانسته‪،‬میگوید‪ :‬در صورتی که حکم قضیه‬
‫در قانون نباشد قاضی به فقهی حنفی مراجعه کرده و درصورتی که در فقه حنفی نیافت‪ ،‬به عرف مراجعه‬
‫مینماید‪ .‬البته مراجعه به حکم فقهی و عرف مقید به رعایت عدالت گشته است‪ .‬دایره حقوق مصرف کننده‬
‫بسیار وسیع بوده و بارشته های حقوقی زیاد سروکار دارد منابع آن نیز متنوع و گسترده خواهد بود‪ .‬از‬
‫یک طرف با علم حقوق مدنی‪ ،‬تجارت و جزا مرتبط است و از سوی دیگربا حقوق رقابت‪ ،‬حقوق توزیع‬
‫و حقوق محیط زیست در یک رشته بزرگتری به نام حقوق اقتصادی قرار گرفته است به همین علت منابع‬
‫حقوق مصرف کننده زیاد است اما مهمترین و معتبرترین آن در کشور ما به تدریج ابتداً قانون(قانون اساسی‬
‫و قوانین عادی) بوده و در درجه دوم فقه و در درجه بعد از ان عرف است که به شکل مختصر در ذیل‬
‫بررس خواهد شد‪.‬‬
‫الف‪ :‬قانون اساسی کشور‬
‫تعریف قانون اساسی‪ :‬قانون اساسی‪ ،‬عبارت از مصوبۀ قوۀ مؤسس که به توشیح رئیس دولت رسیده باشد‬
‫مشتمل به مجموعه قواعد‪ ،‬مقررات و اصول کلی است که شکل دولت‪ ،‬وظایف قوای ثالثه دولت و ارتباط‬
‫آنها را بایک دیگر و هم چنان حقوق و آزادی های عمومی و مکلفیت افراد ملت و مکلفیت دولت در‬
‫زمین ه رعایت حقوق و آزادی های عمومی افراد را تنظیم می نماید‪ .‬در کشور ما قوۀ مؤسس قانون اساسی‬
‫لویه جرگه و رئیس دولت خود شخص رئیس جمهور میباشد‪ .‬بنا براین در نظام حقوقی افغانستان قانون‬
‫اساسی عبارت از مصوبۀ لویه جرگه که به توشیح رئیس جمهور رسیده باشد‪.‬‬
‫در عصر معاصر‪ ،‬در جوامع بزرگ یا کشورها‪،‬اولین چیزی که شکل میگیرد آماده سازی و تصویب یک‬
‫قانون اساسی مدون است که در رأس سلسلۀ قوانین قرار دارد‪ ،‬قوانین مدون باید مطابق به احکام قانون‬
‫اساسی ساخته شوند‪.‬‬
‫قانون اساسی کشور مصوب ‪ 1382/11/6‬که دارای ‪12‬فصل و ‪ 162‬ماده بوده نیز به عنوان اصلی‬
‫ترین قانون در زمینۀ حقوق میباشد‪ ،‬در زمینه حقوق مصرف کننده مادۀ صریحی ندارد اما مادۀ اول قانون‬
‫حمایت از حقوق مستهلک ماده یازده و وسیزده را مبنای این قانون قرار داده‪،‬این چنین صراحت دارد‪:‬‬
‫«این قانون در روشنی احکام مواد یازده و سیزدۀ قانون اساسی افغانستان‪ ،‬وضع گردیده است‪».‬‬
‫مادۀ یازدهم ق‪-‬ا‪-‬ج‪-‬ا‪-‬ا میگوید‪ :‬امور مربوطه به تجارت داخلی وخارجی ‪ ،‬مطابق با ایجابات اقتصادی‬
‫کشور و مصال ح مردم توسط قانون تنظیم می گردد‪ ).‬تعبیر امور در این ماده شامل وضع قانون و تنظیم‬
‫امور مصرف ورابطۀ مصرف کننده و تولید کننده نیز میگردد‪ .‬و دیگر اینکه ایجابات اقتصادی و مصالح‬
‫مردم که در این ماده مورد تاکید قرار گرفته است کامالً بر حقوق مصرف کننده تطبیق میگردد‪.‬‬
‫مادۀ سیزدهم ق‪ -‬ا‪-‬ج‪-‬ا‪-‬ا نیزميگوید‪ :‬دولت برای انکشاف صنایع‪ ،‬رشد تولید‪ ،‬ارتقای سطح زندگی مردم‬
‫و حمایت از فعالیتهای پیشه وران ‪ ،‬پروگرامهای موثر طرح و تطبیق می نماید‪ ).‬این ماده نیز از یک سو‬
‫دولت را مکلف به انکشاف صنایع و رشد تولید نموده و از طرف دیگر مؤظف به ارتقای سطح زندگی‬
‫مردم و حمایت از پیشهوران نموده است‪ .‬وضع قانون حمایت از مستهلک درجهت هردو تکلیف مذکور در‬
‫فوق است‪ .‬به این ترتیب مواد مذکور قانون اساسی مبنا و منبع حقوق مصرف کننده محسوب میشود‪.‬‬
‫ب‪ :‬قوانین عادی‬
‫طوریکه بدیهی است اصطالح قوانین عادی در برابر قانون اساسی بکار میرود و منظور از آن همان‬
‫قوانین به معنای خاص کلمه است؛ که در مادۀ ‪ 94‬قانون اساسی کشور چنین تعریف شده است « قانون‬
‫عبارت است از مصوبه هردو مجلس شورای ملی که به توشیح رئیس جمهور رسیده باشد مگر این که در‬
‫این قانون اساسی طوری دیگری تصریح گردیده باشد»‬
‫در کشورهای که قانون منبع اول دانسته می شود‪ ،‬قوانین عادی در هر یک از رشته های حقوق منبع مهم‬
‫شمرده می شود و پایۀ اساسی تفسیر قواعد حقوقی مربوط به آن رشته محسوب می شوند‪.‬‬
‫قانون حمایت از مستهلک‪ ،‬قانون مدنی‪ ،‬قوانین تجارتی‪ ،‬قوانین جزایی‪ ،‬قوانین اداری‪ ،‬قوانین اصول‬
‫محاکماتی از جملۀ منابع حقوق مصرف کننده میباشد که به ترتیب قرار ذیل توضیح میشود‪.‬‬
‫‪ )1‬قانون حمایت از مصرف کننده‪:‬‬
‫قانون حمایت از مستهلک که به تأسی حکم مادۀ صدم قانون اساسی افغانستان‪ ،‬هیئت مختلط مجلسین شورای‬
‫ملی به ترکیب سه‪ ،‬سه نفر از اعضای هر جرگه قانون حمایت از مستهلک را با یک سلسله تعدیالت در‬
‫چهار فصل و پنجاه ماده در جلسۀ روز دوشنبه مؤرخ‪ ۱۳۹۵/۷/ ۱۹‬فیصله کرد‪ ،‬و رئیس جمهور نیز به‬
‫اساس به حکم جزء شانزده مادۀ شصت و چهارم وبه اتکاء فقرۀ دو مادۀ صدم قانون اساسی افغانستان‪،‬‬
‫فیصله هیئت مختلط مجلسین شورای ملی را در مورد قانون حمایت از مستهلک‪ ،‬به تاریخ‬
‫‪۱۳۹۵/۸/۲۵‬توشیح کرد و در تاریخ ‪ ۱۳۹۵/۱۰/۸‬در جریدۀ رسمی به نشر رسید‪.‬‬
‫قانون مذکور از مهمترین منابع در زمینۀ حقوق مصرف کننده است‪ .‬این قانون با وضاحت تکالیف تولیدکننده‬
‫و عرضه کننده را در برابر مصرف کننده بیان کرده‪ ،‬و همچنان در مادۀ بیست ویک خود اداره حمایت از‬
‫حقوق مستهلکین را نیز در چوکات وزارت تجارت وصنایع پیشبینی نموده است‪ .‬و همچنان در مادۀ‪28‬‬
‫خود کمیس ونی را به منظور جلوگیری از تولید‪ ،‬تورید و عرضه جنس تاریخ گذشته‪ ،‬بی کیفیت و تقلبی و‬
‫نیز در مادۀ‪ 32‬خود کمیته عالی مستهلک را پیشبینی کرده است‪ .‬و دیگر اینکه وظایف‪ ،‬صالحیت و نحوۀ‬
‫فعالیت این ادارات در مواد متعدد بیان کرده است‪ .‬و دیگر اینکه در مادۀ‪ 49‬خود وزارت تجارت و صنایع‬
‫اجازۀ وضع مقرره‪ ،‬الیحه و طرزالعمل را داده است‪ .‬باوجود این همه در عمل وزارت تجارت و صنایع‬
‫در اجرای این قانون دست آورد ملموسی ندارد‪.‬‬
‫‪ )2‬قانون مدنی‪ :‬قانون مدنی که از جملۀ قوانین عادی است نیز یکی از منابع مهم حقوق مصرف کننده‬
‫است که رابطۀ بسیار وسیع وبنیادی را با حقوق مصرف کننده دارد ‪ .‬در اکثر موارد معامله بین مصرف‬
‫کننده وعرضه کننده در قالب قراردادهای مدنی منعقد می گردد‪ .‬و همچنان نظریات و موضوعات متعددی‬
‫حقوق مدنی مانند‪ :‬تضمین عیب مخفی‪ ،‬عدم تدلیس وفریب‪ ،‬خیار عیب و روئیت و تعهد به دادن اطالعات‪،‬‬
‫اهمیت خاصی برای مصرف کنندگان داشته ودر چارچوب حقوق مصرف داخل می شوند‪ .‬براین اساس‬
‫برای تعیین تعهدات طرفین‪ ،‬آثارقرارداد‪ ،‬ضمانت اجرای نقض تعهدات ناگزیر به قانون مدنی مراجعه‬
‫گردد‪.‬‬
‫درصورتی که بن احکام قانون حمایت از مستهلک وقانون مدنی تعارض وجود داشته باشد‪ ،‬چون قانون‬
‫حمایت قانون خاص است‪ ،‬براحکام قانون مدنی مقدم داشته می شود‪.‬‬
‫‪ )۳‬قوانین تجارتی‪ :‬منبع دیگر برای حقوق مصرف کننده قوانین تجارتی است‪ ،‬بخاطریکه تولید وعرضه‬
‫کاال وخدمات اکثراً توسط تاجران وشرکت های تجارتی صورت می گیرد؛ بنابراین بخش های نافذ اصول‬
‫نامه تجارت‪ ،‬قانون شرکت های تضامنی ومحدود المسؤولیت‪ ،‬قانون اسناد قابل معامله ودیگر اسناد تجاری‬
‫ممکن درتنظیم وتعیین احکام‪ ،‬شرایط وشیوه های معامالت تجارتی مؤثر وقابل استفاده است‪.‬‬
‫‪ )4‬قوانین جزایی‪ :‬منبع دیگر برای حقوق مصرف کننده قوانین جزایی است‪ .،‬درنظام حقوقی کشورهای‬
‫پیش رفته از جمله فرانسه امر تعقیب عدلی وقضایی مرتکب جرم درزمینه حقوق مصرف یک امرالزم و‬
‫مؤثر و پذیرفته شده ودارای جایگاه خاص است‪ .‬درقانون حمایت از حقوق مستهلک نیز اداره حمایت از‬
‫مصرف کننده را مکلف دانسته است که در صورت ارایه معلومات غیرواقعی به اداره یا کمیته ‪ ،‬فروش با‬
‫وزن کم به مستهلک‪ ،‬عدم درج یا تقلب وتحریف تاریخ تولید و انقضای جنس وتقلب در مشخصات وترکیب‬
‫جنس‪ ،‬مرتکب را غرض تعقیب عدلی به نهادی های عدلی معرفی نماید(م‪ .)45‬بنابراین تقلب ومغشوش‬
‫کردن کاال وتاریخ تولید وانقضای آن دارای ضمانت اجرای جزایی بوده ونقش مهمی در حمایت از حقوق‬
‫مصرف کننده دارد‪ .‬در چنین مواردی ناگزیریم به کد جزایی مراجعه کنیم‪.‬‬
‫‪5‬؛قوانین اداری‪ :‬منبع دیگر برای حقوق مصرف کننده قوانین اداری است‪ .‬قوانین اداری از دو جهت با‬
‫حقوق مصرف رابطه دارد؛ یکی از این جهت که ریاست حمایت از مستهلک در وزارت تجارت وصنایع‬
‫وظیفه نظارت برنحوه به کارگیری قانون حمایت از مستهلک را برعهده دارد‪ .‬از سوی دیگر؛ تصدی های‬
‫دولتی که اقدام به ارایه کاال وخدمات به مردم می نمایند؛ مثل شفاخانه های‪ ،‬پست‪ ،‬مخابرات تابع قانون‬
‫حمایت از مستهلک است‪ .‬درنتیجه قوانین اداری نیز به گونه یی منبع حقوقو مصرف می باشد‪.‬‬
‫ششم؛ قوانین اصول محاکماتی‪ :‬طبیعی است‪ ،‬در جایی که تولید کننده‪،‬حقوق مصرف کننده را زیر پا نهد‪،‬‬
‫یارمرتکب تقلب گردد‪ ،‬مسؤولیت جبران خسارت یا مسؤولیت جزایی به میان می آید‪ .‬هرچند یک نهاد‬
‫اداری(شبه قضایی)درقانون حمایت از مستهلک پیش بینی شده است وبه شکایات مصرف کنندگان رسیدگی‬
‫می نماید و روند طرح شکایت در این نهاد در قانون پیش بینی شده است؛ اما این تدابیر‪ ،‬مصرف کننده‬
‫وتولید کننده را از مراجعه به محکمه ومطالبه خسارت بی نیاز نمی کند‪ .‬در این حالت قوانین اصول‬
‫محاکمات جزایی ومدنی وتجارتی منبع شیوه حل وفصل دعاوی حقوق مصرف کننده است‪.‬‬
‫ج‪ :‬فقه‪:‬‬
‫درنظام حقوقی ما فقه اسالمی هم مبنای قانون است وهم منبع حقوق‪ .‬به عبارت دیگر فقه هم سرچشمه‬
‫قوانین نافذ است وهم در صورتی که درقوانین حکمی نباشد‪ ،‬مطابق تجویز قانون اساسی (ماده‪130‬و‬
‫‪ )131‬فقه اعتبار هم شأن قانون یافته و مستند حکم قاضی قرار می گیرد‪ .‬فقه منبع حقوق مصرف کننده‬
‫نیز است‪ ،‬چراکه درفقه قواعد واحکام وفتاوای بسیاری است که هم درحمایت ازحقوق مصرف کننده‬
‫کاربرد دارد وهم درجهت حل وفصل دعاوی مربوط به آن می توان استفاده کرد‪ .‬درنفی ضرر‪ ،‬منع‬
‫غش(فریب) درمعامله منع تدلیس ومنع کم فروشی درفقه تمام مذاهب اسالمی حدیث وفتواهای قاطعی‬
‫وجود دارد که درنبود حکم قضیه یی درقانون‪ ،‬قاضی می تواند‪ ،‬حکم خویش را به آن ها مستند نماید‪ .‬به‬
‫این ترتبیب فقه هم در زمره مبنای قانون است وهم به عنوان منبع حقوق مصرف کننده‪.‬‬

‫د‪:‬عرف‬

‫مراد از عرف به عنوان منبع حقوق‪ ،‬رفتارمعین ومکرری است که از بطن جامعه پیدا شده باشد و‬
‫مردم‪ ،‬خ ود به خود وبدون تحمیل دولت آن را پذیرفته وخود را به انجام آن ملزم می بینند‪ .‬طبق این‬
‫تعریف عرف دارای دو رکن است‪ :‬رکن مادی ورکن معنوی‪.‬‬

‫رکن مادی آن است که عرف پایداری وقدمت داشته باشد؛ آن عمل عرف محسوب می شود که مردم‬
‫پیوسته آن را انجام دهند وبه گونه یی نباشد که دربعضی اوقات آن را انجام دهند ودر زمان دیگر از آن‬
‫صرف نظرکنند‪ .‬افزون بر پایداری ‪،‬عمل باید از نوعی قدامت نیز بهره مند باشد تا بدین وسیله از رسوم‬
‫وعادت های زود گذر روز گار ممتاز شود‪.‬‬

‫رکن معنوی عرف داشتن الزام حقوقی است‪ .‬عرف افزون برداشتن اوصاف هفتگانه مادی‪ ،‬باید الزام آن‬
‫از نظرعرف صبغه حقوقی نیزداشته باشد؛‬

‫طبق ماده‪ 2‬قانون مدنی افغانستان عرف در رتبه بعد از قانون واحکام فقه به عنوان منبع رسمی شمرده شده‬
‫وآمده است‪ :‬درمواردی که حکمی درقانون ویا اساسات کلی فقه حنفی شریعت اسالمی موجود نباشد‪ ،‬محکمه‬
‫مطابق به عرف عمومی حکم صادر می نماید‪ ،‬مشروط براین که عرف مناقض احکام قانون یا اساسات‬
‫عدالت نباشد‪ .‬این نوع از عرف مکمل قانون به شمار می رود‪.‬‬

‫قلمرو حقوق مصرف کننده‬

‫ساحه تطبیق حقوق مصرف کننده از دوزاویه جغرافیایی وموضوعی قابل بررسی است‪ .‬ماده چهارم قانون‬
‫حمایت از حقوق مستهلک مقرر داشته است‪« :‬احکام این قانون باالی اشخاص ذیل قابل تطبیق می باشد‪:‬‬
‫‪ -۱‬تولید کننده وعرضه کننده که در داخل کشورجنس یا خدمت راعرضه می نماید‪ -۲.‬تولید کننده وعرضه‬
‫کننده خارجی که نمایندگی درداخل کشورداشته واز اثراعمال یا اهمال وی مستهلک در داخل کشور متضرر‬
‫شود‪ -۳.‬تصدی ها یا شرکت های دولتی که فعالیت های انتفاعی آن ها ارتباط به عرضه جنس یا خدمت در‬
‫داخل کشور داشته باشد»‪ .‬این موضوع رابه صورت خالصه در این گفتار بررسی می کنیم‪.‬‬
‫‪ )۱‬قلمروجغرافیای حقوق مصرف‬
‫تابعیت مستهلک در حقوق مصرف اهمیت ندارد‪ ،‬بلکه هر شهروندی که از ناحیه جنس یا خدمت متضرر‬
‫گردد شامل حمایت های الزم ازحقوق مصرف کننده می گردد‪ .‬تابعیت تولید کننده وعرضه کننده نیز‬
‫درمسؤولیت وی در مقابل خسارات وارده به مستهلک اهمیت ذاتی ندارد‪ ،‬اما نظر به این که قانون هرکشور‬
‫برمحدوده جغرافیایی همان سرزمین قابل احترام می باشد‪ ،‬ماده چهارم قانون‪ ،‬تولید کننده وعرضه کننده یی‬
‫را که در داخل کشور جنس یا خدمت عرضه می نماید‪ ،‬شامل قانون دانسته است‪ .‬در این بند تابعیت مطرح‬
‫نگردیده؛ بنابراین اتباع کشور یا خارجی‪ ،‬اگرعرضه یا تولید جنسی را در کشور صورت دهد‪ ،‬شامل قانون‬
‫حمایت از مصرف می باشد‪ .‬با این وصف بند‪ ۲‬ماده مذکور تولید کننده وعرضه کننده خارجی را هم شامل‬
‫قانون دانسته است‪ ،‬البته با دو شرط؛ یکی این که نمایندگی در داخل کشورداشته باشد ودیگر این که مستهلک‬
‫در داخل کشور در اثراعمال یا اهمال اومتضرر گردد‪ .‬با این وصف‪ ،‬تولید کننده وعرضه کننده خارجی‬
‫که درکشور نمایندگی ندارد یا مستهلک از اعمال وی در خارج از کشور متضرر شده است‪ ،‬از دایره‬
‫شمول قانون حمایت از مستهلک خارج بوده وچنین دعوایی مطابق این قانون در افغانستان قابل طرح‬
‫نخواهد بود‪.‬‬
‫از آنجایی که ماده ‪ 4‬قانون حمایت از مستهلک در صدد بیان ساحه تطبیق قانون است‪ ،‬به لحاظ این که‬
‫قانون حمایت قواعد ماهوی را بیان می کند وقواعد حقوق بین الملل خصوصی مقررات شکلی را بیان می‬
‫کند‪ ،‬ماده ‪ 4‬مذکور مانع از تطبیق قواعد حل تعارض افغانستان در مواردی که یک عنصر خارجی دخیل‬
‫باشد‪ ،‬نمی گردد‪.‬‬
‫‪ )۲‬قلمرو موضوعی حقوق مصرف کننده‬
‫همان طورکه دربخش مفهوم شناسی یاد آورشدیم‪ ،‬حقوق مصرف شامل تنها مصرف کننده طرف قرارداد‬
‫نیست‪ ،‬بلکه هرکس که ازناحیه کاال یا خدمت معیوب متضررشود می گردد‪ .‬از سوی دیگر عرضه کننده‬
‫وتولید کننده‪ ،‬هم طیف وسیعی از تولید کننده‪ ،‬توزیع کننده وعرضه کننده وفروشنده را شامل می شود‪.‬‬
‫همچنین حقوق مصرف کننده شامل تولید کننده وعرضه کننده کاال وخدمات است‪ .‬برخالف برخی کشورها‬
‫که حقوق مصرف را تنها در مورد عرضه کاال می پذیرد وعرضه خدمات را مشمول حمایت الزم ندانسته‬
‫است‪ ،‬قانون حمایت از حقوق مستهلک هم جنس وهم خدمت را تحت حمایت خویش قرارداده‬
‫است(بند‪1‬ماده‪.)2‬‬
‫ازجانب دیگر‪ ،‬قانون حمایت از حقوق مصرف شامل بخش خصوصی ودولتی گردیده است‪ .‬به عبارت‬
‫دیگر هر آن کس که کاال یا خدمت به مردم عرضه می نماید‪ ،‬شامل قانون حمایت از مصرف است ‪،‬خواه‬
‫اشخاص حقیقی باشد‪ ،‬یا اشخاص حکمی خصوصی مثل شرکت های خصوصی‪ ،‬یا اشخاص حکمی دولتی‬
‫مثل تصدی های دولتی‪ .‬بند‪ 3‬ماده چهارم قانون براین اساس حکم نموده است‪ -3« :‬تصدی ها یا شرکت‬
‫های دولتی که فعالیت های انتفاعی آن ها ارتباط به عرضه جنس یا خدمت در داخل کشور داشته باشد»‪.‬‬
‫براین اساس شرکت های دولتی با سه شرط مشمول تطبیق قانون حمایت از مستهلک است‪:‬‬
‫نخست؛ شرکت دولتی کار انتفاعی انجام دهد‪ ،‬اگرکارغیرانتفاعی یا عام المنفعه انجام دهد ویا اعمال حاکمیت‬
‫انجام دهد‪ ،‬از شمول قانون حمایت از مستهلک خارج است‪.‬‬
‫دوم ‪ ،‬شرکت مزبور به ارایه جنس یا خدمت بپردازد‪ ،‬درصورتی که جنس یا خدمتی ارایه نکند یا در بخش‬
‫امنیتی واعمال حاکمیت فعالیت نماید از شمول قانون حمایت از مستهلک خارج است؛‬
‫سوم‪ :‬ارایه جنس یا خدمت در داخل کشور صورت گیرد‪ ،‬لذا اگر تصدی دولتی اقدام به تولید کاالل یا ارایه‬
‫خدمت در خارج از کشور نماید نیز ازشمول قانون خارج است‪.‬‬
 ‫مبانی حقوق حمایت از مصرفکننده‬
‫در عالم حقوق هر حق بر اساس فلسفه و حکمتی ایجاد و اعتبار پیدا ميکند و مشروعیت خود را کسب‬
‫مِي کند که به آن مبانی گفته میشود‪ .‬بنابراین درین مبحث اول مبانی حقوق مصرفکننده تبیین ميگردد‬
‫در ادامه به منابع حقوق مصرفکننده در سیستم حقوقِی افغانستان و قلمرو حاکمیت این حقوق مشخص‬
‫میشود‪.‬‬
‫مبانی جمع مبنا است و مبنا یک قوۀ غیر حسی و غیر مرئی است که توسط آن اشیاء مادی و معنوی‬
‫مشروعیت کسب مي کند‪ .‬بنا براین قوانین که تصویب و توشیح میشود نیز باید مبنا داشت باشد تا‬
‫فهمیده شود که این قانون از کجا مشروعیت خود را کسب کرده تا که مشروعیت خود را کسب کند‪ ،‬منطق‬
‫و توجیه حقوقی داشته باشد و ما نیز به اعمال و تطبیق آن وادار شویم‪.‬‬
‫البته منظور از مبانی حقوق مصرف کننده‬

‫از این رو ضرور است که مبنای قانون حمایت از حقوق مستهلک را شناسایی نماییم ‪ ،‬به اساس مادۀ‬
‫یک قانون حمایت از حقوق مستهلک مبنای حقوق مصرف کننده این چنین تصریح وجود دارد‪.‬‬