Professional Documents
Culture Documents
مضمون حقوق مستهلک یا حقوق مصرف کننده
مضمون حقوق مستهلک یا حقوق مصرف کننده
حقوق مستهلکین (حقوق مصرف کننده گان) یکی از مباحث مشترک علوم حقوق و اقتصاد است و مهمترین
شاخه های حقوق افاقی ملی عمومی بوده که دایرۀ شمولیت و نیاز آن به اندازۀ وسیع است که تمامی افراد
و احاد یک جامعه را در بر میگیرد و هیچ فرد از افراد جامعه وجود ندارد که مصرف کننده نباشد ،همۀ
ما به عنوان مصرف کننده هر روز با مشکالتی زیادی مانند عدم اگاهی از حقوق مصرف کننده ،ناآگاهی
از مراحل تولید اجناس و ترکیبات آنها ،عوارض و خطرهای ناشی از مصرف کاالهای زیان بار ،ناآگاهی
از شیوه صحیح مصرف اجناس و شرایط نگهداری آن ،تبلیغات نادرست ،شرایط غیرمنصفانه معامله و
قیمت ،ضعف خدمات پس از فروش ،عدم پایبندی تأمینکننده و تولیدکننده کاال به تعهداتی نظیر گارانتی،
ضمانت و غیره رو به رو هستیم .بنابر این اگر از مصرف کنندگان در برابر تولیدکنندگان حمایت نشود آنها
در معرض خطر قرار می گیرند ،چراکه در حال حاضر ،بسیاری از کاالها ،اجناس و خدمات که درداخل
و خارج تهیه و به بازار عرضه میشوند ،از نظر ایمنی و کیفی استاندارد نبوده که نه تنها موجب خسارت
مالی میشوند البته در موارد زیادی خسارت جانی خطرناکی نیز برای مصرف کنندگان به بار می آورند.
از این رو ،الزم است از آنها حمایت شود .وقتی عرضـه کنندگان کـاال و ارائه کنندگان خدمات مشاهده کنند
که نهادهای قدرتمندی پشتیبان مصرف کنندگان شده و از حقوق آنان در مراجع اداری و قضایی حمایت
می کنند خود به خود به سمت رعایت استانداردهای عرضه کاال و ارائه خدمت روی می آورند.در این
اواخر به سطح ملی و بین المللی به این موضوع مهم (حمایت از حقوق مصرف کنندهگان) جلب توجه شده
برای حمایه حقوق مصرف کننده گان سازمانها را ایجاد و قوانین را وضعه کرده که خوشبختانه در کشور
عزیز ما نیز قانون حمایت از مستهلک در چهار فصل و پنجاه ماده به تاریخ ۱۳۹۵/۸/۲۵توشیح و به نشر
رسیده است.
فصل اول
کلیات و مفاهیم
تعریف حقوق مصرف کننده:
تعریف حقوق :این اصطالح كه در زبان فارسي معروف است تا كنون به چهار معنا به كار رفته است.
-۱حقوق جمع كلمه حق است .درا ین استعمال یك نوع ثبوت و ثبات لحاظ شده است خواه ثبوت كویني و
حقیقي و خواه ثبوت قراردادي و اعتباري باشد .در ثبوت تکوینی اولین حق ،خداوند بزرگ است ،خداوند
ثابت و ازلی و ابدی است .در ثبوت قراردادی مانند داد و ستد کاال که حقی را ایجاد میکند.
-۲حقوق جمع حق که عبارت است از امتیاز و اقتدار که در اثر قدرت یك فرد مطابق قانون بر یك فرد
انساني دیگر یا بر یك مال یا هردو ایجاد میشود .بهر حال حق یك نوع امتیاز و اقتدار است براي صاحب
حق.
-۳حقوق عبارت است از مجموعهي مقرراتي كه بر روابط افراد یك جامعهي سیاسي ،حاكم است تا نظم
اجتماعی را تنظیم کند .در فقه واژه شرع و تشریع همین معنا را دارد .حقوق در این معنا همان قانون است.
حقوق به معناي علم و دانش حقوق نیز میاید در اسالم فقه به این معنا به كار ميرود.
مصرف کننده :در اصطالح مصرف کننده یا مستهلک شخصی است که اجناس یا خدمات را برای رفع
نیازمندیها و خواسته های انسانی استعمال می کند.
حقوق مصرفکننده عبارت از قواعد و مقررات است برای حمایت از حقوق مصرف کنندهگان مربوط به
مکلفیت های تولید کننده و عرضه کننده کاال ،اجناس و خدمات ،که این کاال و خدمات عرضهشده را مطابق
با ضوابط و شرایط مندرج در قوانین و قرارداد از حیث صحت ،کمیت ،کیفیت و سالمت در مورد هر
شخص حقیقی یا حقوقی که کاال یا خدمتی را خریداری میکند در معامالت خود رعایت کنند.
موضوع:
مطالعه قواعد و مقررات مربوط به مکلفیت های تولید کننده و عرضه کننده کاال ،اجناس و خدمات برای
حمایت از حقوق مصرف کنندهگان که کاال و خدمات عرضه شده باید به اعتبار کیفیت و کمیت درست و
سالم باشد.
هدف و غرض:
حمایت از حقوق مصرف کننده گان و شناخت مکلیفیتهای تولیـدکنندگان وعرضه کنندهگان
جلوگیری از سیاستهای غیراصولی در تولید کاالهای بیکیفیت و جلوگیری از ورود اجناس غیر معیاری
وبی کیفیت در بازار ،از بین بردن بی نظمی وآشفتگی بازار.
ماده دوم قانون حمایت از حقوق مستهلک جمهوری اسالمی افغانستان اهداف حقوق مصرف کنندهگان را
این چنین تصریح نموده است «:اهداف این قانون عبارت اند از -۱ :حمایت از مستهلک در برابر تقلب و
اعمال گمراه کننده و معلومات غیر واقعی تولید کننده یا عرضه کنندۀ جنس یا خدمت -۲ .آگاهی مستهلک
در مورد جنس یا خدمت از طریق ارایۀ معلومات توسط عرضه کنندۀ آنها -۳ .حصول اطمینان مستهلک
از کیفیت جنس یا خدمت».
اهمیت و ضرورت حقوق مصرف کنندهگان:
اهمیت یک موضوع از اهداف آن مشخص میشود و طوریکه اهداف حقوق مصرف کننده در ماده دو
قانون حمایت از حقوق مستهلک جمهوری افغانستان صراحت دارد اهداف بسیارمهم و عالی میباشد از این
رو حقوق مصرف کننده نیز قابل اهمیت بیشتر است.
و دیگر اینکه تجارت (خرید ،فروش ) و مصرف کاال و خدمات از مسایل هستند که ما در زنده گی روزمرۀ
خود برای رفع حاجات وضروریات و تحسینات برایش ضرورت داریم البته هدف مشتری و مصرف کننده
برطرف کردن ضرورت و حاجت است و هدف فروشنده در فروش و سود بیشتر است که طرف آسیب
پذیر این رابطه ،مشتری و مصرف کننده می باشد.
حاال اگر مشتریان و مصرف کنندگان در برابر تولیدکنندگان حمایت نشود آنها در معرض خطر قرار می
گیرند ،چراکه در حال حاضر ،بسیاری از کاالها ،اجناس و خدمات که درداخل و خارج تهیه و به بازار
عرضه میشوند ،از نظر ایمنی و کیفی استاندارد نبوده که نه تنها موجب خسارت مالی میشوند البته در
موارد زیادی خسارات و خطرات جانی خطرناکی برای مصرف کنندگان به بار می آورند ،از این رو،الزم
است از آنها حمایت شود .بر این اساس طوریک از تعریف حقوق مصرف کننده فهمیده شد که قواعد و
مقررات آن از مصرف کننده و مشتری حمایت مي کند بسیار حائز اهمیت است و همچنان رعایت قواعد
و مقررات آن در حق مصرف کننده گان بسیار ضرور است .چرا وقتی که تولید کننده گان و عرضـه
کنندگان کـاال و ارائه کنندگان خدمات مشاهده کنند که نهادهای قدرتمندی پشتیبان مصرف کنندگان شده و
از حقوق آنان در مراجع اداری و قضایی حمایت می کنند خود به خود به سمت رعایت استانداردهای
عرضه کاال و ارائه خدمت روی می آورند.
قواعد و مقررات حقوق مصرف کننده نه تنها از این ناحیه که مصرف کننده را حمایت میکند حایز اهمیت
است بلکه گفته میتوانیم برای تولید کننده کاال و اریه کننده خدمات نیز داری اهمیت میباشد ،اگر تولید کننده
و ارایه کننده کاال وخدمات قواعد و مقررات حقوق مصرف کننده گان را راعایت کند و به فکر حصول
ودستیابی سود حالل با در نظر گرفتن منافع و حقوق مصرف کننده باشد ،خیلی زود اعتماد مشتری و بازار
را نسبت به خود جلب می کند فروش بیشتر و دوامدار را به دست می آورد .بنا بر این رعایت قواعد
ومقررات حقوق مصرف کننده برای طرفین ( تولید کننده و مصرف کننده) بسیار مهم و ضرور است.
پیشینه تاریخی:
اصطالح حقوق مصرفکننده و اینکه مصرفکننده نیز حقوقی دارد در قوانین وضعی بشری موضوع
جدید است که در این قوانین برای نخستین بار در سال ۱۹۶۲م توسط جانافکندی به کار گرفته شد .در
حقیقت با سخنرانی او بود که حقوق مصرف کننده اعالم موجودیت کرد به گونۀ که این حقوق سالهاست
در آمریکا و کشورهای پیشرفته به عنوان یک رشته مستقل تدریس میشود.
البته طوری که در مقدمه گفته شد در کشور ما افغانستان قانون حمایت از حقوق مستهلک از طرف رئیس
جمهور محمد اشرف غنی به اساس حکم جزء شانزده مادۀ شصت و چهارم و به اتکاء فقرۀ دو مادۀ صدم
قانون اساسی افغانستان ،فیصله هیئت مختلط مجلسین شورای ملی را در مورد قانون حمایت از مستهلک،
به تاریخ ۱۳۹۵/۸/۲۵در چهار فصل و پنجاه ماده توشیح و به نشر رسید.
مفاهیم و صطالحات قانون حمایت از مستهلک (مصرف کننده):
علم باالی مفاهیم و کل مات کلیدی هر موضوع برای شناخت بهتر خوبتر آن بسیار ضرور و الزمه بحث
از آن است ،که مبهم بودن و مجهول بودن عناوین و موضوعات اصلی و مرتبط و عدم اگاهی از آن سبب
ایجاد ابهام و مشکالت در مباحث اصلی ان موضوع می گردد .بنا بر این در این مبحث مفاهیم کلیدی حقوق
مصرف کننده گان را به اساس قانون حمایت از مستهلک بیان و بررسی می کنیم.
به اساس ماده سوم قانون حمایت از حقوق مستهلک اصطالحات آتی در این قانون مفاهیم ذیل را افاده می
نماید:
« -۱مستهلک ( مصرف کننده) :شخصی است که جنس یا خدمت را جهت مصرف شخصی یا خدمات
عامه در بدل قیمت ،خریداری نموده باشد.
-۲اعالنات :تبلیغات و اشتهارات است ،جهت آگاهی دهی مستهلک (مصرف کننده) و ترویج عرضۀ جنس
یا خدمت.
-۳شاکی :شخص حقیقی یا حکمی است که به مراجع ذیصالح در رابطه به جنس یا خدمت غیر معیاری،
شکایت می نماید.
-۴شکایت :اعتراضی است که توسط شاکی در رابطه به جنس یا خدمت غیر معیاری طور کتبی به مرجع
ذیصالح ،ارایه گردیده باشد.
-۵قرارداد :ت وافق کتبی میان مستهلک و تولید کننده یا عرضه کننده است ،جهت تهیۀ جنس یا عرضه
خدمت.
-۶تولید :ایجاد ،استخراج ،استحصال ،پروسس ،یا بسته بندی جنس می باشد.
-۷تولید کننده :شخص حقیقی یا حکمی است که جنس را ایجاد ،استخراج ،استحصال ،پروسس ،یا بسته
بندی نموده باشد.
- ۸عرضه :فروش طور نقد یا به اقساط ،تبادله و اجاره جنس یا خدمت می باشد به استثنای هبه ،مگر
اینکه هبه به منظور تبلیغات تجارتی ،صورت گرفته باشد.
-۹عرضه کننده :شخصی است که جنس یا خدمت را عرضه نموده باشد.
- ۱۰خدمت :انجام امور مندرج قرارداد مطابق معیارهای قبول شده می باشد.
-۱۱جنس غیر مصئون :جنسی است که با وجود استفاده یا استعمال آن مطابق رهنمود داده شده ،سبب
ایجاد ضرر جسمی مستهلک گردیده باشد».
توضیح بعضی از مفاهیم:
مفهوم لغوی و اصطالحی مصرف:
مصرف در لغت به معنای به کاربردن و خرچ کردن امده است و در اصطالح مصرف عبارت است از
استعمال و خرچ کردن اجناس و خدمات برای براوردن خواسته ها.
البته در اصطالح علم اقتصاد مصرف عبارت است از به کار بردن اجناس و خدمات برای مرفوع ساختن
خواسته های انسانی با عبارت دیگر از بین بردن مطلوب را مصرف می گوید.
مفهوم لغوی و اصطالحی مصرف کنند:
مصرف کننده که در قانون حمایت از مصرف کننده کشور بنام مستهلک {به کسرۀ الم} که اسم فاعل واژۀ
عربی است ،یاد شده است به معنای شخصی که اشیأ را مورد استفاده قرار می دهد.
در اصطالح مصرف کننده یا مستهلک شخصی است که اجناس یا خدمات را برای رفع نیازمندیها و
خواسته های انسانی استعمال می کند.
مصرف کننده دو نوع است عام و خاص.
-۱مصرف کننده عام :عبارت از شخصی است که مطلقا ً اجناس و خدمات را به کار می برد برابر است
برای تولید باشد یا فروش و یا مصرف خود.
این تعریف همه احاد و افراد جامعه را اعم از تولید کننده ،عرضه کننده و مصرف کننده را در برمیگیرد.
-۲مصرف کننده خاص :عبارت از شخصی است که اجناس وخدمات را برای رفع حوایج زندګی خود
بدون سود تجاری مورد استفاده قرار میدهد.
از این دو قسم مذکور موضوع حقوق مصرف کننده در قوانین حمایت از مصرف کنندهگان مصرف کننده
به معنای خاص آن که برای رفع ضروریات شخصی خود اقدام به خرید اجناس و خدمات می نمایند ،می
باشد.
طوریکه در مفاهیم یاد آور شدیم به اساس مادۀ سوم قانون حمایت از حقوق مستهلک کشور مستهلک (
مصرف کننده) شخصی است که جنس یا خدمت را جهت مصرف شخصی یا خدمات عامه در بدل قیمت،
خریداری نموده باشد گفته میشود.
عناصر مصرف کننده مطابق تعریف قانون حمایت از مستهلک:
مصرف کننده باید شخص حقیقی یا حقوقی باشد.
خرید و بهره گیری برای رفع نیازهای روزانه شخصی یا خدمات عامه باشد.
خرید به صورت جزی باشد.
خرید به قصد مصرف یک معامله معوض باشد.
خرید جنس یا خدمات یا هر دو باشد.
توضیح تعریف مذکور و تعریف کامل :به اساس این تعریف اگر شخص مال یا خدمت را به قصد فروش
دوباره و تجارت خریداری نماید یا آ ن را به صورت هدیه دریافت نماید و یا اجناس زیاد و انبوه که از
تجربه و تخصص فنی کافی برخوردار باشد به قصد فروش خزیداری نماید شامل تعریف مصرف کننده
نمیشود و نه مشمول حمایت قانون حمایت از مستهلک میشود.
حقوق دانان از لحاظ قلمرو حمایت ،مصرف کننده را به سه دسته تقسیم کرده است.
-۱مصرف کننده به عنوان طرف قرارداد :که مصرف کننده خودش با جانب مقابل ( تولید کننده و عرضه
کننده) به سبب قرارداد خرید جنس یا خدمت را خریداری نماید.
-۲مصرف کننده به عنوان استفاده کننده :که مصرف کننده خودش طرف قرار داد نباشد بلکه قراردادکننده
خرید شخص دیګر باشد و شخص ثالث آن را استفاده کرده باشد.
-۳مصرف کننده به عنوان زیان دیده :کسی که از عیب اجناس اسیب و ضرر ببیند نه طرف قرارداد باشد
و حتی نه استفاده کننده باشد ،مثل این که به سبب نقص فنی موتر پیاده رو متضرر شود.
بنا براین تعریفی مصرف کننده که قانون حمایت از مستهلک ارایه کرده محدود به مصرف کننده به عنوان
خریدار است و ظاهر آن مشمول دو نوع دیگر آن نیست از این جهت تعریف مذکور قابل انتقاد است ،از
این رو بهتر است که مصرف کننده این گونه تعریف شود:مصرف کننده شخص حقیقی یا حکمی استت که
اموال یا خدمتی را برای خود تهیه می کند یا آن را مورد استفاده قرار میدهد.
این تعریف کامل و شامل است چرا که از یک طرف شامل هرسه نوع مصرف کننده (مصرف کننده به
عنوان طرف قرارداد ،مصرف کننده به عنوان استفاده کننده ،مصرف کننده به عنوان زیان دیده) شامل
میشود و از جانب دیگر شامل اشخاص حقیقی و حکمی میگردد.
د:عرف
مراد از عرف به عنوان منبع حقوق ،رفتارمعین ومکرری است که از بطن جامعه پیدا شده باشد و
مردم ،خ ود به خود وبدون تحمیل دولت آن را پذیرفته وخود را به انجام آن ملزم می بینند .طبق این
تعریف عرف دارای دو رکن است :رکن مادی ورکن معنوی.
رکن مادی آن است که عرف پایداری وقدمت داشته باشد؛ آن عمل عرف محسوب می شود که مردم
پیوسته آن را انجام دهند وبه گونه یی نباشد که دربعضی اوقات آن را انجام دهند ودر زمان دیگر از آن
صرف نظرکنند .افزون بر پایداری ،عمل باید از نوعی قدامت نیز بهره مند باشد تا بدین وسیله از رسوم
وعادت های زود گذر روز گار ممتاز شود.
رکن معنوی عرف داشتن الزام حقوقی است .عرف افزون برداشتن اوصاف هفتگانه مادی ،باید الزام آن
از نظرعرف صبغه حقوقی نیزداشته باشد؛
طبق ماده 2قانون مدنی افغانستان عرف در رتبه بعد از قانون واحکام فقه به عنوان منبع رسمی شمرده شده
وآمده است :درمواردی که حکمی درقانون ویا اساسات کلی فقه حنفی شریعت اسالمی موجود نباشد ،محکمه
مطابق به عرف عمومی حکم صادر می نماید ،مشروط براین که عرف مناقض احکام قانون یا اساسات
عدالت نباشد .این نوع از عرف مکمل قانون به شمار می رود.
از این رو ضرور است که مبنای قانون حمایت از حقوق مستهلک را شناسایی نماییم ،به اساس مادۀ
یک قانون حمایت از حقوق مستهلک مبنای حقوق مصرف کننده این چنین تصریح وجود دارد.