1.

MATERIALET BIOLOGJIKE

Ne varesi se qfar matreali biologjik percaktojme paramatrat e caktuara nvaret qe te mos vije deri te
interpretimi i gabuar i rezultateve.
Paraprakisht para marrjes se matrealit duhet te dijme se cilat parametra duhet ti percaktojm gjithashtu
duhet te dim se cilat faktor mund te ndikojne ne rezultatin perfundimtar qofte IN VIVO apo INVIHO.
Per kete eshte shum me rendesi pergaditja paraprake e pacinetit.
Per percaktimin e parametrave egzistojne protokolloe te standardizuara ne pergjithsi si univerzale
merret se materialet meren ne mengjes dhe pacienti duhet te jet i uritur dhe i shtrir ne shtrat.
Fazat paraanalitike te manipulimeve te materialeve biologjike perfshin :
 PREGADITJEN E PACIENTIT
 GRUMBULLIMIN E MATRIALIT
 TRANSPORTIN E MATREANLIT
 RUAJTJEN E MATREALIT
 PARATRETMANIN E MATREALIT

NDARJA E MOSTRAVE TE GJAKUT :

Parametrat biokimik me se shpeshti percaktohen ne gjak dhe ate me shpeshti nga gjaku venoz ose
kapilar, ndersa ai arterial lerdoret per percaktimin e gazrave ne gjak i cili meret me ane te vakumit.
Ne rastin e marjes se gjakut deri te ndarja e serumit dhe plazmes duhet pasur kujdes te veqant qe te
mos kemi paraqitje te hemolizes. ( Plazma dhe serumi nuk duhet qe te kene hemoliz ).
Nese nje parameter gjendet ne sasi me te medha te eritrocideve ne serum ose ne plazme ateher do te
kemi rezultate te rrejshme pozitive si psh : rasti me K+
Eshte e domosdoshme te meren masa te te mos kemi shkatrrim mekanik te eritrocideve
Gjate perdorimit te antikuagulanteve duhet te perdoret sasi sa me te vogla te tyre.
Gjaku duhet tundur ngadal, per perfitimin e plazmes duhet te perdoret gjaku me antikuagulant i
centrifuguar me antikuagulant prej 2500-3000 rrotullime/ minut per 10 minuta, kurse per serum
perdoret gjak pa antikuagulant , duhet te qendroj gjaku i mare ne temperatur dhome prej 15-30 minuta
dhe pastaj te centrifugohet.
Gjate kontaminimit bakterial te gjaut kemi rritje te nivelit te amonjakut e cila fitohet nga shkatrrimi i
substancave azotike.
Plazma dhe serumi duhet te ndahen sa me shpesjte asto mund te ruhen ne temperatur 4 C per 24 ore
ose me teper ne temp -20 C

PERPUNIMI I GJAKUT
Ne varesi se qfar parametrash do te percaktojme muund te perdorim gjakun e plote si psh :
percaktohet pasqyra e gjakut ku munde te perdoret serum ose plazme.
Dallimi i plazmes me serum eshte ate se plazma permbane fibrinogjen ndersa serumi jo.
Per perfitimin e plazmes perdoren antikuagulant si : EDTA, HEPARINA ,OKSALATET, CITATET
Gjaku kuagulone normal nga 20-60 minuta.
Per ndarjen e pjeses se lengshme nga elementet e gjakut perdoret centrifuga.
Duhet te dihet se sasia e disa parametrave biokimik eshte e njejte si ne serum ashtu edhe ne plazme.
Qe mostrat e fituara te jene te gatshme per analiz te gjitha duhet te jene te shenuara dhe nese kemi
ndryshim te epruvetave apo etiketave ateher ajo moster nuk duhet te miret per analiz.
Gjthmon duhet qe te kontrrollohet perpjestimi i pjesmarjes se antikuagulatit ne sasin e gjakut.
Per te filluar rezultate te sakta shume rendesi ka transporti i matrealit te gjakut per analiz te gazrave
( acidit lukthit) dhe amonjakut duhet te transportohet ne epruveta e cila duhet te jet e zhytur ne akull.
MBLEDHJA E MONSTRAVE URINARE

Nvareshisht nga ajo se qka duhet te analizojme egzistojne urine e mengjesit , ditore dhe 24 oreshe.
Urina e mengjesit per analiza perdoret pershkak se ajo eshte me e peqendruar dhe gjithashtu mund te
perdoret per egzaminim mikroskopik, makroskopik , kimik si dhe mikrobiologjik.
Per grumbullimin e ketij lloj urine duhet kujdes te veqant te kemi per higjienen e pacientit dhe enen
ne te cilen grumbullohet urina.
Urina 24 oreshe grumbullohet ashtu qe urina e pare e mengjesit hudhet, grumbullohet te gjitha
porcionet e urines gjate dites dhe nates me urinen e pare te mengjesit ne diten e ardhshme.
Qe te pengohen ndryshimet e perberjeve te ndryshme ne urin perdoret konzervans.
Keta konzervans perdoren per parandalimin e shkatrrmit kimik te ndonje parametri dhe zhvillimin e
bakterieve. Si konzervans perdoren : HCl , KLOROFOLI , TIMOL, ACID BORIK etj.
Ne te shumten e rasteve urina grumbullohet dhe ruhet ne frigorifer ne temperatur 4 C ne ene te paster.
Bakteriet ndikojne ne shkatrrimin e e substancave edhe ate psh : shendrrim te urres ne amonjak
Ne keto raste nuk munde te percaktojme as uren as amonjakun ne urin.
Pas grumbullimit te urines 24 oreshe separi duhet te matet diureza, urina duhet te perzihet mire pastaj
ndahen ne monstra per analize.
Per analiz perdoret edhe FECESI, PESHTYMA etj...
2. NDIKIMI I FAKTOREVE ENDOGJEN DHE EGZOGJEN NE LENGJET TRUPORE

Standardizimi i kushteve per percaktimin e ndonje parametri biokimik zvoglon mundesin e ndikimit
te faktoreve te ndryshem.
Kjo me se tepermi eshte standardizimi i menyres se grumbullimit te materilave biologjike.
Ne praktiken klinike shpeshe here nuk mundemi tu largohemi te gjithe faktoreve qe ndikojne ne
rrezulltat te ketyre faktoreve dhe sa ata ndikojne ne rrezultatet perfundimtare dhe se si kufiri i vlerave
eferente mund te mbulone kete efekt.
Faktoret biologjik qojne ne ndryshim te parametrave bikimik, in vivo, pavarsishte nga metodat e
amrjes ato mund te jene te pandryshueshem qe munde te anashkalohen dhe te ndryshueshem ndikimi
i te cileve mund te ndryshon.

FAKTORET ENDOGJEN ( ndikimi i faktoreve endogjen ne parametrat biokimik )

FAKTORET BIOLOGJIK TE PANDRYSHUESHEM jane :

 GJINIA
 MOSHA
 RACA
 GRAVIDITETI
 FAKTORET GJENETIK

FAKTORET BIOLOGJIK TE NDRYSHUESHEM jane :

 USHQIMI
 AKTIVITETI FIZIK
 KONSUMIMI I ALKOHOLIT
 DUHANI
 PESHA TRUPORE
 MASA MUSKULORE
 KISHTET KLIMATIKE
 RITMET DITORE etj…

FAKTORET BIOLOGJIK TE PANDRUSHUSHEM :

GJINIA : Ne mese te gjinis femrore dhe mashkullore egzistojne dallime kliniko-kimike te cilat
dallime nvaren nga pesha trupore, masa muskulare, siperfaqja trupore te cilat qojne ne dallime me
vlerat eferente. Gjinia mashkullore ka vlera eferente me te larta se sa gjinia femrore.
RACA : perveq se disa vlera referente raca nuk ka ndikim te larte por me teper ndikim ka ushqimi
mbrenda klasave socialo-ekonomike se sa vete raca. Psh eskimet ushqehen me shume me peshqi.
MOSHA : koncentrimi i disa parametrave ne gjake ose urine eshte i ndryshueshem, pas lindjes ne
moshe adololeshente apo ne pleqeri psh : numri i eritrocideve te posalindurit eshte mi larte se sa te te
rriturit, por disa dit pas lindjes me rritjen e shtypjes parciale te O2 vjen deri te degravacioni i
eritrocideve i cili mandej ndihmon ne rritjen e bilirubines persdhkak se funksioni i heparit nuk eshte
balansuar.
CIKLI MENSTRUAL : gjate ketij cikli hormonet ndikojne ne perberjen e plazmes.
GRAVIDITETI : gjate interpretimit te rrezultateve duhet pasur parasysh graviditetin. Ne graviditet
sendimentacioni i ertrocideve eshte per disa here me i rritur se normali.
FAKTORET BIOLOGJIK TE NDRYSHUESHEM :

POZITA E TRUPIT : nga ndryshimi i pozites se trupit ( nga i shtrir – ne pozit te qendruar drejte )
pH e H2O nga hapsira extsticiale kalon ne hapsiren intestinale qe dmth se zvoglohet vellimi i gjakut
dhe kemi rritje te parametrave biokimik ne plazme. Gjithashtu dyfishohet shpejtesia e punes se
zemres dhe kemi ndryshim te disa hormoneve
AKTIVITETI FIZIK : ndryshime akute te parametrave gjate ushtrimeve fizike kemi pershkak te
ndryshimit te pjesmarjes se H2O. kemi edhe paraqitje te hemo-koncentrimit. Kemi rritje te
parametrave biokimik.
USHQIMI : ndikimi i ushqimit dhe lengjeve jane faktore kryesor qe ndikojne ne shumicen e
parametrave. Me analiz te lipideve shume me rendesi eshte uria 12 h para analizave te lipideve.
Perqenderimi i parametrave te veqante nvaret nga tipi i ushqimit, veqanarisht ushqimi diktone ne
koncentrim te glukozes, te lipideve etj.
Ushqimi i pasur me proteina gjithashtu ndikone ne koncetrimin e azotit total , posforit etj.
Psh : Vegjetarianet kane nivel te dukshem te ulur te lipideve …
DUHANI : rrite koncetrimin e acideve yndorore te lira, glicerolit te lire, aldosteronit. Keto ndryshime
ndodhin disa ore pas pirjes se duhanit.
Pirja e duhanit ndikone ne numrin e leukocideve, lipoproteinave, aktivitetit te disa enzimeve,
marekereve tumoral etj.
ALKOHOLI : konsumimi i alkoholit ne varesi nga zgjatja ndikon ne numer te madhe te
parametrave.
Te alkoholiket kronik egzistone rritje te enzimes γ 68 ose γ glutamiltransferaza.
STRESI : ne gjendje stresi kemi rritje te kortizolit, renines, aldosteronit dhe hormonit te rritjes etj…

FAKTORET EGZOGJEN ( ndikimi egzogjen ne parametrat biokimik )

Interpretimi egzogjen perfshin ndikime te ndryshme te jashtme te cilat ndikojne ne parametrat

biokimik te cilat nuk jane si pasoje e proceseve biologjik ne organizem dhe ato jane : hemoliza,
hiperbilirubina apo lipidimia, antikuagulanset dhe konzervanset, barnat dhe metabolitet e tyre, tretjet
e infuzioneve etj…
HEMOLIZA : definohet si kalim i perberjes se elementeve te gjakut ne serum ose ne plazme.
Hemoliz ne plazme ose ne serum kemi ne raste se koncetrimi i HB eshte 0,2 g/l
Serumi ose plazma e hemolizuar nuk perdoret per analiz.
3. ZGJEDHJA E KEMIKALEVE DHE REAGJENSEVE ANALITIK

Puna ne laboratoret kimiko-biokimik nvaret nga kualiteti i regjenseve, nga paisjet (aparatet) si dhe
nga kuadri profesional qe punon ne laborator ne mes te cileve egzistone lidhshmeri e ngushte.

METODA

REAGJENSAT PAISJET

PERSONELI

REAGJENTET ANALITIK :

Kualiteti i reagjenseve ka rendesi te madhe dhe eshte si parakusht per pune te mire dhe kualitative ne
nje laborator biokimik.
Gjate zgjedhjeve te hemikalve per pregaditje te reagensit per pune duhet patur parasysh pastertin e
hemikaleve
Organizat te ndryshme kane percaktuar kritere standarde per pastertin e hemikaleve si psh :
 Org. nderkombtare e kimis se paster dhe zbatuese ( IUPAC _
 Byroja nacionale per standarde
 Federata nderkombetare per kimin klinike etj..
Ne varesi nga shkala e pastertis se hemikalve dallojme :
 Hemikale teknike te pasterta
 Hemikale te pasterta
 Hemikale shume te pasterta
Pastertia e reagjenseve qe i shfrytezojme eshte shume me rendesi pershkak se prezenca e pastertis
mudne te ndikone ne reaksionin baze qe zhvillohet dhe ajo mund te qoje ne rrezultate te rrjeshme
pozitive ose negative.
Psh : pastertia qe gjendet ne hemikale mundet te inhiboj enzimet qe i pecaktojme ose inhibon enzimin
i cili sherben si reagjent per percaktimin e ndonje analize.
Gjithashtu shume rendesi ka edhe kauliteti i tretesirave organike te cilat perdoren ne laboratoret
kliniko-laboratorik.
Duhet ditur se edhe tretsit organik egzistojne me shume shkalle te pastertis te cilat ndahen ne :
 Tretes organik te shkalles praktike
 Tretes kimikisht i paster
 Shkalle spektroskopike e tretesit
 Shkalle kromotografike e tretesit etj.
Ne laborator perdoren edhe substanca te shenuara apo te quajtura si : substanca me shkalle primare,
substanca standarte sekondare dhe si substanca standarde referente.

SUBSTANCAT STANDARDE PRIMARE : jane substanca me shkalle te pastertis shume te larte i

cili standard pas matjes se sakte dhe tretjes sherbejne per pregaditje te tretjeve me koncetrim te
njohur. Kane pasterti rreth 99,98%.
Jane substanca stabile qe mund te thahen ne temperatur 104-105 C pa ndryshim ne perberjen e tyre.
Per ate se kemi te bejme me substanca dhe tretje me koncetrim te njohur ata sherbejne per
standardizim te tretjeve me koncetrim te panjohur. Standardet primare shpeshehere smund ti gjejme
ne te gjitha laboratoret sepse jane shume te shtrenjte

SUBSTANCAT STANDARDE SEKONDARE : keta substanca standarde nuk pregaditen njejte si

substancat standarde primare. Koncetrimi i tyre percaktohet me ndihem e metodave referente duke i
shfrytezuar standardet primare.

STANDARDET REFERENTE : nuk i kane te gjitha cilesit e standardeve primare edhe pse jane mir
te karakterizuara ne aspekt te cilsive kimike dhe fizike.
Ndermjet ketyre standardeve mund te percaktohet materie te tjera. Kesi soj standardesh ka zhvilluar
per se pari here byroja nacionale amerikane per standarde.
Ketij grupi i perkasin te ashtuquajturit SERUME KONTROLL te cilat permbajne pothuajse te gjitha
analitiket qe percaktohen ne laborator.- alb, bil , Ca , Mg, Uran etj…

TIPET E PASTERTIS SE H20 :

Per pregaditjen e reagjenseve ne laborator perdoret uje me kaulitet te caktuar. Me vite te tera per
pastertin e ujit eshte perdorur uje i destiluar pershkak se destilimi ka qene si baze teknike per
perfitimin pastertis nga uji natyror.
Sod egzistojne me shume teknika per perfitimin e e pastertis.
Egzistojne 3 tipa te H20 qe perdoren per pregaditjen e reagjenseve:
Termi uje i destiluar me vone eshte ndrruar ne ne laborator me emrin uje i dejonizuar, te dy keto
terme duhet hudhur pershak se tregojne teknikat se si eshte fituar ai H20 dhe jo pastertin e ujit.
Ngs kjo rrjedh se termi “ kualiteti i ujit per pregaditje “ te reagjensave pergjigjet me teper per te
definuar se per qfar kualiteti te ujit behet fjale dhe cilit tip i perket.
Qe te fitohet uje me kualitet te duhur perdoren metoda te ndryshme si psh : perpunim kimik, filtrim
me ane te karbonit aktiv, filtrim me ane te submikrofilterit., osmoza reverzibile , dejonizimi etj.
DESTILIMI : eshte menyra me e vjeter e filtrimit te ujit pastruar. Perfitimi bn ehet prej gjendjes se
lenget ne te avullt (gazte) dhe pastaj perseri ne gjendje te lenget. Ne aparat ose distilator mbesin
substanca qe nuk avullohen si Ca, Na, K , Mg etj.
UJI I DEJONIZAR : fitohet ne proces te kalimit te ujit ne filter joselektiv nga i cili largohen jonet e
kriprave.
OSMOZA REVERZIBILE : eshte proces i kalimit e ujit ne membranen e cila vepron si filter
molekular. Me ane te ketij lloj procesi largohen materjet organike, baketerie dhe disa substanca tjera.

UJI I TIPIT I : shfrytezohet per pregaditje te reagjenseve dhe proceseve ku kerkohet interferime
minimale dhe saktesi precisiteti maximale. Psh : percaktimi i aktivitetit enzimatik, percaktimi i
metaleve, matja e elektroliteve etj. Ky tip i ujit perdoret per pregaditjen e e standardeve primare.

UJI I TIPI II : shfrytezohet per te gjitha nevojat ne laborator ku skemi nevoj per ujin e tipit I ,
mundet te ruhet ne periudh me te shkurte ne kete raste duhet ndaluar kontaminimin kimik dhe
bakterial.

UJI I TIPIT III : shfrytezohet per larje te mjeteve ne laborator kurse per shperlarje te mjeteve ne
laborator duhet te perdoret uji i tipit I ose II nvaresisht se per qka perdoret mjeti.
Gjithashtu mundet te shfrytezohet per disa percaktime kualitative psh : analiz urinare…
Ne fushen e laboratorise klinike,sot kujdes i vecante i kushtohet kualitetit ne gjithe procesin laboratorik.Dikur
ka pasur kujdes vetem ne procedurat e majtes(faza analitike e punes laboratorike),qe ne laboratore te fitohen
rezultate te sakta.Megjithate,dekadat e fundit,kujdesi eshte ne te gjithe proceset e punes,duke filluar nga
marrja dhe pergatitja e mostres(faza paraanalitike) deri tek dhenia e rezultatit perfundimtar(faza
postanalitike).Kimia klinike dhe laboratoria mjekesore jane disiplina,komplekse,IFCC, kete e shpjegon me
definicionin:”Kimia klinike me aplikimin klinik molekuar te diturise dhe teknikave te ndryshme mundeson
kuptimin dhe percaktimin e gjendjes,per shendetin dhe semundjen te njerzit”.Rezultatet e matjeve mundesojne
shpalosjen e shkakut te semundjes dhe mbajtjen e shendetit.Kjo disipline varet nga te marra nga
lendet fundamentale dhe zbatuese.IFCC definicionin bazohey ne lidhjen e mire laborator-klinik,si tre procese
laboratorike te definuara mire:
1)Faza paraanalitike
2)Faza analitike
3)Faza postanalitike
Puna dhe rezultatet e fituara ne laboratoret klinike bazohet ne zbatimin e GLP(good laboratory practice)
praktika e mire laboratorike.Cdo faze ne punen laboratorike i kushtohet kohe e vecante edhe ate:faza
paraanlitike 57% e kohes;faza analitike 20% e kohes;faza postanaitike 18% e kohes.Kushtet e nevojshme per
pune te laboratorit klinik-biokimik:
1)Hapesire e nevojshme-ne varesi se cfare tipi i laboratorit eshte
2)Kuadri me shkollim adekuat
3)Pajisje sipas tipit te laboratorit
4)Materiali harxhues
5)Organizimi dhe teknologjia e punes ne varesi nga kerkesat e organizates shendetsore
Puna analitike ne laborator-eshte percaktimi i drejtperdrejte i koncentrimit te ndonje komponente ne mostren e
materialit biologjik.Puna analitike eshte thelbi i laboratorit dhe biokimis mjekesore ne pergjithsi.Biokimisti
mjeksor,medoemos duhet te mundesoj qe percaktimi i rezultateve te jete ne kohe dhe i sakte.Rezultati
laboratorik mund te jete jo i sakte per shkak te ndonje gabimi te rende ne fazen paraanalitike ose ne fazen
analitike,p.sh gabimi i rend paraanalitik eshte ndrrimi i nr.te pacientit qe dmth se te dy pacientet njeri ka
chol.5.7 mmol\L kurse tjetri 10.5mmol\L,ne kete rast mjeku gabimisht do te shenoje terapine,nga kjo vlen te
theksohet se te gjithe fazat apo levizjet ne procesin laboratorik kane rendesi te vecante.Qe te fitojme rezultate
te sakta,dhe tju largohemi gabimeve analitike medoemos eshte te plotesohen disa kushte: te kemi
kimikisat,mjetet te pastra laboratorike,ato duhet te jene mire te pastruara gjegjesisht,kimikisht te pasterta,qe
kjo te arrihet punonjesit ne laborator duhet te jene mire te pergatitur profesionalisht,detergjentet qe perdoren
duhet te jene me shenje’’per larje ne laborator’’ kurse per shparje duhet te perdoret uji i destiuar
Uji-ne laboratore perdoren uje me kualitet te caktuar.
Mjetet(pajisjet) per matje-pipetoret,mikropipetoret,cilindrat mates etj,duhet te jemi te sakte dhe te paster.
Pajisjet laboratorike-me rendesi esht kontrollimi i saktesise se instrumenteve mates,si dhe perdorimi adekuat
dhe racional i tyre,per ate biokimisti duet te njoh dhe te di qe te kontrolloj aparatin si dhe personelin qe punon
ne aparat.Rregullsia e peshoreve,spektofotometrit,ph-metrit etj duet te vertetohet nga agjensia e pershtatshme
per kontroll dhe saktesi,ky kontroll zhvillohet nje here ne vit.
Reagjenset-mund te pergatiten ne laborator ose te shfrytezohen reagjens te gatshem komercial.Reagjenset qe
pergatiten ne laborator duhet qe ne signature te kene emrin e reagjensit,daten se kur eshte pergatitur dhe
inicialet e biokimistit qe e ka pergatitur.Ne kohen e fundit pothuajse perdoren vetem reagjensa
komerciale.Gjate shfrytzimit te ketyre reagjenseve duhet patur kujdes afati i perdorimit,si dhe duhet te
shenohet data se kur reagjensi eshte hapur per perdorim.Reagjenset e pergatitur ne laborator apo ato komercial
duhet te ruhen ne kushte te caktuara si psh.ne shishe te erret,ne temperature dhome apo ne plus 4 grad celsius
etj.
Automatizmi i laboratoreve-Automatizmi ka ndikuar ne rritje te produktivitetit te punes ne laborator,zvogelim
te personalitetit dhe zvogelim te harxhimeve ne pergjithsi ne laborator.Automatizmi ne kimine klinike mund
te definohet si’’’vete-levizje’’ne te cilen kemi nje kompleks levizjesh prej marrjes se mostres deri te fitimi i
rezultatit pa ndikim te faktorit njeri.
Llojet e analizatoreve-ato automatik ndahen ne disa lloje,edhe ate ne varesi se njekohesisht punojne nje ose
me shume analiza biokimike,dallojme:analizator nje-kanalesh ose shume-kanalesh.Me ndikimin e
analizatoreve njekohesisht percaktohet nje parameter ne me shume mostra,kurse tek analizatoret shume-
kanalesh njekohesisht mund te percaktohen me shume parametra biokimik ne te njejten moster.Analizatoret
shume-kanalesh mund te jene:
a)selektiv-me keto percaktohen me shume parametra,por vetem ato qe kerkohen
b)joselektiv-percaktohen me shume parametra,por ato qe i ka programi qe do te thote se mund te zgjedhim se
cilet parametra do ti percaktojme.
Biokimisti ne laborator duhet:
1.Te kete bashkepunim te mire kolegial
2.Te i respektoj fazat e teknologjise dhe punes ne laborator
3.Te perfitoj shprehi pune te mire
4.Punetoret dhe bashkepunetoret ti udhezoje mire ne rregullat laboratorike
5.Kujdes ti vecant ti kushtohet tretmanit apo ekzaminimit te materialit biologjik
6.Me pajisjet laboratorike te punoj me kujdes dhe ti respektoj udhezimet e prodhuesit te aparatures
7.Pergatitja e reagjenseve te behet preciz,sipas udhezimeve dhe te ruhen mire
8.Gjate punes duhet te njoh principin e metodave fiziko-kimike
9.Te krijoj biblioteksine e vet ne laborator
10.Te marre shenime per gjithcka qe duhet ne laborator
11.Te mos jap te dhena permendesh
12.Rezultatet e pacientit mos u jepen cdokujt
13.Te kontrolloj te dhenat e pacientit dhe rezultatet pa mos i dorzuar
14.Te konaktoj ne cdo moment personelin mjeksor per cdo konsultim