‫نام استاد ‪ :‬سرکار خانم رجبی‬

‫تهیه کننده ‪ :‬ابوالفضل فراهانی‬

‫عنوان پروژه ‪ :‬چرخه نیتروژن در طبیعت‬

‫زمستان ‪99‬‬

‫چرخه نیتروژن در طبیعت‬

‫نیتروژن یا ازت‪ ،‬عنصر شماره ‪ ۷‬و در گروه‪ ۵ ‬جدول تناوبی و نافلز گازی است‪ .‬نیتروژن چهارمین‬
‫عنصر فراوان بدن است که در آمینواسیدها و پروتئین ها نقش اساسی را ایفا می کند‪ .‬چرخه‬
‫نیتروژن نشان می دهد که چگونه مقدار نیتروژن هوا ثابت است و تغییری نمی کند و چگونه به بدن‬
‫جانداران می رسد‪ .‬گیاهان به رغم فراوانی این عنصر‪ ،‬قادر به جذب مستقیم آن نیستند‪ .‬وقتی رعد و‬
‫برق اتفاق می افتد‪ ،‬نیتروژن با اکسیژن در اثر انرژی و حرارت حاصله‪ ،‬ترکیب می شوند‪:‬‬
 ‫‪N2 + 2O2 = 2NO2‬‬

‫نیتروژن ‪ +‬اکسیژن = نیتروژن دی اکسید‬

‫اگر پس از رعد و برق باران بیاید‪ ،‬نیتروژن دی اکسید با آب باران واکنش می دهد‪:‬‬

‫‪H2O + 3NO2 = NO+ 2HNO3‬‬

‫آب ‪ +‬نیتروژن دی اکسید ‪  = ‬نیتروژن اکسید ‪ +‬نیتریک اسید‪ ‬‬

‫نیتریک اسید جذب خاک شده و باکتری های خاک از آن‪ ‬ترکیبات نیتراته می سازند‪ .‬این ترکیبات جذب‬
‫گیاهان شده و پروتئین های گیاهی ساخته می شوند‪ .‬همچنین ممکن است که مقدار بسیار ناچیزی از‬
‫نیتریک اسید به دلیل آلودگی هوا به ترکیبات نیتراته تبدیل شده و مستقیما جذب گیاهان شوند‪.‬‬

‫حیوانات گیاهخوار با خوردن گیاهان‪ ،‬نیتروژن را به بدن و گوشت خودشان منتقل می کنند و‬
‫جانوران گوشتخوار هم نیتروژن را از گوشت آنها به دست می آورند‪ .‬فضوالت و مدفوع جانوران یا‬
‫بقایای آنان یا گیاهان حاوی نیتروژن هستند‪.‬‬

‫بخش کوچکی از نیتروژن آنها مستقیما وارد هوا شده و بخش زیادی از آنها توسط باکتری های خاک‬
‫دوباره تبدیل به ترکیبات نیتراته شده و جذب گیاهان می شوند‪ .‬از گیاهانی که بیشترین نیاز و جذب‬
‫نیتروژن دارند می توان به لوبیا‪ ،‬باقال‪ ،‬نخود و عدس اشاره کرد که دارای پروتئین زیادی هم هستند‪.‬‬
‫ممکن است نیتروژن مورد نیاز گیاهان پرورشی از راه کودهای نیتراته تامین شود‪.‬‬

‫چرخه اکسیژن‬
 ‫اکسیژن برای بیشتر موجودات زنده حیاتی و الزم است ‪ .‬حیوانات اکسیژن را از اتمسفر تنفس می‬
‫کنند ‪ ،‬و گیاهان از طریق برگهایشان آن را جذب می کنند ‪ .‬هر دوی این موجودات از طریق مراحل‬
‫تنفس برای آزاد کردن انرژی موجود در غذای مصرف شده جهت تامین فعالیتهای حیاتی ‪ ،‬از اکسیژن‬
‫استفاده می کنند‪ .‬گیاهان و حیوانات همیشه اکسیژن مصرف می کنند ‪ ،‬با این تفاوت که گیاهان فقط‬
‫در طول شب آن را مصرف می کنند ‪ ،‬در روشنایی روز ‪ ،‬گیاهان فتوسنتزی سریعتر از زمانی که‬
‫اکسیژن را مصرف می کنند ‪ ،‬ان را ازاد می کنند ‪ .‬این چرخه اکسیژن بین تنفس و فتوسنتز باعث می‬
‫شود تا میزان اکسیژن در هوا ثابت بماند‪.‬‬

‫چرخه نیتروژن‬

‫نیتروژن یک بخش اساسی در ساختمان همه موجودات زنده است‪ .‬نیتروژن در پروتئین ها‪ ،‬واحدهای‬
‫ساختاری و شیمیایی همه موجودات زنده ‪ ،‬و در مولکولهای ‪ ، DNA‬که دستورات راهنمای ضروری‬
‫برای همه فعالیتهای زندگی را حمل می کنند‪،‬یافت می شود‪.‬‬
‫هر چند نیتروژن ‪ ۸۰‬درصد اتمسفر را تشکیل می دهد ‪ ،‬حیوانات و گیاهان نمی توانند مستقیما َ از آن‬
‫استفاده کنند ‪ .‬باکتریهای موجود در خاک در رابطه با چرخه مجدد نیتروژن از طریق تبدیل آن به‬
‫شکلی که برای موجودات زنده دیگر قابل استفاده باشد ‪ ،‬نقش حیاتی بازی می کنند‪ .‬هنگامی که‬
‫گیاهان و حیوانات می میرند ‪ ،‬باقیمانده اجساد انها بوسیله موجودات ذره بینی موجود در خاک ‪،‬‬
‫تجزیه می شود و ترکیبات نیتروژن درست می شود‪.‬‬

‫چرخه نیتروژن در طبیعت‬

‫این ترکیبات همچنین توسط رعدوبرق درهواایجاد می شوند‪.‬این ترکیبات به هنگام باران در آب حل‬
‫شده ‪ ،‬و در خاک جذب می شوند ‪ .‬دردرون خاک‪،‬باکتریهای نیترات کننده این ترکیبات نیتروژنی را به‬
‫نیترات تبدیل می کنند‪،‬که توسط گیاهان ازطریق ریشه جذب می شوند حیوانات با خوردن گیاهان‬
‫نیتروژن بدست می آورند باکتریهای تجزیه کننده نیتروژن ‪،‬نیتروژن را مستقیما َ از هوا دریافت کرده‬
‫و نیترات درست می کند‪.‬‬

‫انها ازریشه نخود فرنگی لوبیا و گیاهان دیگر تغذیه می کنند باکتریهای تجزیه کننده نیترات این‬
‫مراحل را بر عکس انجام می دهند ‪ .‬انها برای تامین انرژی از نیترات استفاده می کنند و نیتروژن را‬
‫مجددا به هوا باز می گردانند‪ .‬تثبیت نیتروژن ‪ ۷۹‬درصد از هوای پیرامون ما را نیتروژن تشکیل‬
 ‫می‌دهد‪ .‬این عنصر ‪ ،‬برای ایجاد آمینو اسیدها و پروتئین‌ها عنصری ضروری است‪ .‬نیتروژن به‬
‫عنوان یکی از گازهای تشکیل‌دهنده جو ‪ ،‬خنثی است و بیشتر از آن که این گاز در دسترس گیاهان یا‬
‫گونه‌های حیوانات قرار گیرد‪ ،‬باید به صورت ترکیبی شیمیایی تثبیت شود‪.‬‬
‫عوامل موثر در تثبیت نیتروژن‬

‫نیتروژن در طبیعت می‌تواند به کمک تابش کیهانی ‪ ،‬از بقایای شهاب‌سنگها ‪ ،‬یا بر اثر انرژی فراوان‬
‫آذرخش که برای اتصال سریع مولکولها ضرورت دارد‪ ،‬با اکسیژن یا هیدروژن آب ترکیب شود‪.‬‬
‫بعضی موجودات زنده دریایی و تعدادی از میکرو ارگانیسمها از لحاظ توانایی تثبیت نیتروژن آزاد ‪،‬‬
‫استثنایی هستند و بسیاری از گیاهان خانواده نخود ‪ ،‬بر روی ریشه‌های خود واجد گروههایی هستند‬
‫که میکرو ارگانیسمهایی از جنس ریزوبیوم در آنها قرار دارد‪ .‬ریزوبیوم ‪ ،‬ترکیبات نیتروژن‌دار‬
‫محرک رشد را برای گیاهان سبز فراهم می‌آورد‪.‬‬

‫اهمیت نیتروژن‬

‫نیتروژن شالوده نیترو سلولز (‪ ، )Nitrocelluose‬جسم پنبه‌ای که از تاثیر اسید سولفوریک و اسید‬
‫نیتریک بر سلولز حاصل می‌شود و در تهیه مواد منفجره ‪ ،‬کلوئیدها و پالستیکها بکار می‌رود‪ ،‬نیترو‬
‫گلیسرین (‪ ، )Nitroglocerine‬مایع زرد کم رنگی که بر اثر ضربه یا تماس ناگهانی منفجر می‌شود‬
‫و در تهیه دینامیت و ژالتین انفجاری بکار می‌رود و در پزشکی از آن به عنوان عامل باز کننده رگها‬
‫استفاده می‌شود ‪ ،‬تری‌نیترو تولوئن (‪ TNT‬یا ‪ ، )Tri nitro toluene‬ترکیب متلبور زرد کم رنگی‬
‫که به عنوان ماده منفجره به کار می‌رود را تشکیل می‌دهد‪.‬‬

‫روز پایان جهان‬

‫در پایان قرن نوزدهم ‪ ،‬سر ویلیام کروکز ‪ ،‬شیمیدان بریتانیایی ‪ ،‬تصویری از روز پایان جهان ترسیم‬
‫کرد که در آن ‪ ،‬به دلیل فقدان نیتروژن تثبیت شده ‪ ،‬تولید مواد غذایی مقدور نبود‪ .‬این موضوع‬
‫مربوط به دورانی بود که ذخایر نیتروژن شیلی ‪ ،‬به عنوان منبع اصلی کودهای شیمیایی و مواد‬
‫منفجره به مصرف رسید و تمام شد‪ .‬این ذخایر که از فضوالت تعداد کثیری پرندگان دریایی آن قسمت‬
‫از جهان بوجود آمده است‪ ،‬به شدت مورد بهره برداری قرار گرفت و کروکز پیش‌بینی می‌کرد که با‬
‫تالشهایی که برای تغذیه جمعیت رو به افزایش کشورهای صنعتی به عمل می‌آید‪ ،‬ذخایر نیترات آلی‬
‫شیلی تمام خواهد شد‪ .‬تثبیت نیتروژن به کمک کاتالیزور‬

‫باقیمانده منواکسید کربن به متان تبدیل می‌شود‪ .‬سپس نیتروژن و هیدروژن در دما و فشار زیاد و در‬
‫مجاورت کاتالیزوری که از یک اکسید فلزی تشکیل یافته است‪ ،‬آمونیاک تشکیل می‌دهد و آمونیاک بر‬
 ‫اثر واکنش با اکسیژن ‪ ،‬اسید نیتریک تولید می‌کند‪ .‬اسید نیتریک حاصل ‪ ،‬بر اثر ترکیب با آمونیاک ‪،‬‬
‫نیترات آمونیم بوجود می‌آورد‪ .‬ماده اخیر به عنوان کود ‪ ،‬مصرف فراوانی دارد‪ .‬از طرف دیگر ‪،‬‬
‫موجود ذره‌بینی مستقر در گروگیا و نخودی ‪ ،‬همه عملیات اخیر را برای گیاه انجام می‌دهد و نیترات‬
‫آمونیم در اختیار آن قرار می‌دهد‪.‬‬
‫باکتری تثبیت کننده نیتروژن ‪ ،‬به کمک آنزیمی به نام نیتروژناز (‪ ، )Nitrogenase‬کاری را که از‬
‫دیدگاه مهندسی شیمی مستلزم وجود گرمای صد درجه و هزاران پوند فشار است‪ ،‬می‌تواند در دما و‬
‫فشار معمولی انجام دهد‪.‬‬

‫شرایط تثبیت نیتروژن‬

‫تثبیت نیتروژن مستلزم سرمایه‌گذاری در زمینه انرژی است‪ .‬ابتدا هر مولکول نیتروژن باید متالشی‬
‫و به دو اتم نیتروژن تبدیل شود و با شش اتم هیدروژن دو مولکول آمونیاک (‪ )NH3‬را بوجود‬
‫می‌آورد‪ .‬برای انجام این دو عمل اخیر ‪ ۱۴۷ ،‬کیلوکالری انرژی خالص ضروری است که از نظر‬
‫صنعتی به معنی مصرف ‪ ۶۰۰۰‬کیلوکالری انرژی به ازای تثبیت هر کیلوگرم نیتروژن است‪.‬‬

‫آزمایشهای انجام شده بر روی محصوالت کشاورزی ‪ ،‬نشان می‌دهد که افزایش محصول به کمک‬
‫مصرف هر کیلوگرم کود نیتروژن‌دار ‪ ،‬معادل همان مقدار کالری مصرف شده برای تهیه کود ‪ ،‬کالری‬
‫غذا را افزایش می‌دهد‪.‬‬

‫تولیدکنندگان غیر صنعتی نیتروژن تثبیت شده تولیدکنندگان عمده غیر صنعتی نیتروژن تثبیت شده ‪،‬‬
‫نخودیان یا گیاهان بنشنی هستند که عبارتند از باقال ‪ ،‬لوبیای روغنی و یونجه‪ .‬چنین گیاهانی با‬
‫باکتریهای مستقر در گره‌های ریشه خود مشارکت کرده‌اند‪ .‬تثبیت نیتروژن به طریق همزیستی و‬
‫مشارکت از نوع یاد شده ‪ ،‬به عناصر کمیاب از قبیل مولیبدن یا کبالت ( که تقریبا همان نقش‬
‫کاتالیزور فلزی اکسیده در تولید صنعتی را به عهده دارند ) نیاز ویژه دارد‪ .‬در ترکیب آنزیم نیتروژناز‬
‫عالوه بر باکتریهای همزیست ‪ ،‬باکتریهای مستقلی نظیر آزتو باکتر (‪ )Azeto bacter‬هم وجود‬
‫دارند که نیتروژن تثبت شده را در اختیار چمنزارها قرار می‌دهد‪ .‬در محیط آبزیان ‪ ،‬کار تثبیت‬
‫نیتروژن توسط جلبک سبز‪ -‬آبی انجام می‌شود‪.‬‬

‫پایان‬