‫مسولیت نقل قول مطالب‬

‫مسولیت مطالب مندرج در این مونوگراف به عهد نویسنده متعهد است که تمام منابع این مونوگراف‬
‫را شخصا ً مرور نموده و به آن دسترسی داشته است‪ .‬ضمنا ً هر گونه استفاده از این مونوگراف با ذکر‬
‫منبع می باشد‪.‬‬

‫أ‬
 ‫تقدیم‬
‫سپاس گ زارم خداوند ( ج ) را که بنده را توفیق داد تا در راه کسب علم و دانش تالش نمایم‪ .‬تقدیم‬
‫میدارم به پدر عزیزم و مادر عزیزم که بنده در راه کسب علم و دانش یاری نمونده است‪ ،‬و در آخیر تقدیم‬
‫میدارم به همه فامیل محترمم‪.‬‬

‫ب‬
 ‫پیشگفتار‬
‫حمد و ثنا بی پایان بر اهل نهایت مهربان و بزرگ‪ ،‬درود بر پیامبر و معلم بشریت حضرت محمد‬
‫مصطفی (ص) اصحاب و یاران وی‪.‬‬
‫علم و دانش اولین چیزحیاتی که خداوند متعال پیامبر اسالم را به آن امر فرمود و طبق حدیث شریف‬
‫آموختن علم و دانش بر مرد و زن مسلمان فرض می باشد بر مبنای این اصل من هم راه علم را پیش‬
‫گرفتم و شانزده سال عمر خود را در راه کسب علم و دانش تحت نظر اساتید مسلمان و در پرتوی قواعد‬
‫اسالمی صرف نمودم تا اینکه وقت آن شد تا پایان نامه دوره لیسانس خود را تهیه و ترتیب نمایم‪.‬‬
‫خداوند بزرگ را شکر گذارم که توانستم با استفاده از منابع معتبر علمی ملی و بین المللی‬
‫مونوگراف دوران لیسانس خود را تهیه و ترتیب دهم و خیلی خوشحالم که با تهیه ی این مونوگراف به‬
‫وقایع حقیقی‪ ،‬حکمتهای الهی و قدرت خداوند بزرگ بیشتر پی بُردم و دانای این شدم که روش های فوتو‬
‫متری در جهان امروزی کاربرد زیاد دارند‪.‬‬
‫فرصت بسیار خوبی است تا از تمام کسانیکه در عرصه ادامه تحصیالتم مرا یاری رسانده تشکری‬
‫و قدردانی نمایم که از آن جمله در قدم اول از مراد ( امانی ) که در قسمت آماده نمودن هر نوع مواد‬
‫درسی دوره تحصیلی برای بنده دریغ نورزیده و از آغاز دوره تحصیلی تا همین دم با من همکار و‬
‫همدم بودن و از اعضای خانواده محترمم االلخصوص پدر جان و مادر جانم که از هیچ نوعه حمایه مالی‬
‫و معنوی برایم دریغ نورزیدن و همیش یار و یاورم بودن در آخر از اساتید نهایت مهربان‪ ،‬زحمتکش و‬
‫با ایمان دیپارتمنت کیمیا دانشکده آموزش و پرورش دانشگاه بدخشان اظهار سپاس و قدردانی می نمایم‬
‫که همیشه مرا تشویق و حمایت نموده اند‪ .‬و همچنین جا دارد که از استاد بی نهایت مهربان و دلسوز‬
‫واستاد رهنمای رساله خود محترمه نامزد پوهنیار زحل اچکزی که در جمع آوری این رساله رهنمای‬
‫های زیادی کردند تشکری خاصی داشته باشم‬
‫با احترام‬
‫صرفیه ( امیری )‬

‫ت‬
 ‫چکیده‬
‫اندازه گیریهای مبتنی بر نور یا دیگر اشکال پرتو الکترومقناطیس کاربرد و سیعی درکیمیا تجزیه‬
‫دارد اثرات میان پرتو و ماده موضوع علمی است که طیف بینی نامیده میشود‪ .‬اساس روشهای طیف‬
‫بینی تجزیه ای را اندازه گیری مقدار پرتو تولید شده یا جذب شده توسط گونههای مالیکولی یا اتومی مورد‬
‫نظرتشکیل میدهد‪.‬‬
‫طیف بینی درگسترش نظریه اتومی پیشرفته نقش حیاتی داشته است‪ .‬به عالوه روشهای طیف‬
‫کیمیاوی شاید پرکار برد ترین ابزارهای آشکارسازی ساختار مالیکولی و اندازه گیری کمی وکیفی‬
‫ترکیبات غیرعضوی و عضوی باشند‪ .‬تا سال (‪ )5491‬مرکب عضوی که جدیدا ً کشف میگردید‪ ،‬ساختمان‬
‫آنرا به اساس فورمول مالیکولی وتعامالت کیمیاوی ترسیم می نمود‪ .‬طیف بینی رزونانس مقناطیسی هسته‬
‫براساس اندازه گیری اشعه الکترومقناطیسی در ناحیه فرکانس رادیویی تقریبا ً ‪ 4‬تا ‪ 600 MHz‬بنا شده‬
‫است‪ .‬اولین کاربرد عمومی طیف سنجی کتله ای مالیکولی برای تجزیه کیمیاوی روزمره در اوایل سال‬
‫های ‪ 5491‬بود‪ ،‬زمانی که سعی شده از فنون مختلف توسط صنعت نفت برای تجزیه کمی مخلوط های‬
‫هایدروکاربن تولید شده در دستگاههای کراکینگ استفاده شود‪.‬‬
‫کلمات کلیدی‪:‬‬
‫طیف‪ ،‬اسپکتروسکوپی ‪ ،‬الکترومقناطیسی‪ ،‬اشعه‪ ،‬اسپکتروسکوپی کتلوی‪ ،‬دستگاه وری‪،‬‬
‫نورسنجی‪ ،‬وطیف نورسنجی زیرقرمزکمی‪ ،‬تبدیل فوریه‪ ،‬طیف ریزونانس‪ ،‬فلوئورسانی‪.‬‬

‫ث‬
 ‫فهرست مطالب‬
‫صفحه‬ ‫عنوان‬

‫مسولیت نقل قول مطالب ‪ ..................................................................................................‬أ‬

‫تقدیم ‪ .........................................................................................................................‬ب‬
‫پیشگفتار‪ ....................................................................................................................‬ت‬
‫چکیده ‪ .......................................................................................................................‬ث‬
‫فهرست مطالب‪............................................................................................................‬ج‬
‫مقدمه‪1 .........................................................................................................................‬‬
‫کلیات تحقیق ‪2 ................................................................................................................‬‬
‫بیان مسئله‪2 ...................................................................................................................‬‬
‫پیشینه تحقیق‪2 ................................................................................................................‬‬
‫اهمیت تحقیق ‪2 ...............................................................................................................‬‬
‫ضرورت تحقیق ‪2 ...........................................................................................................‬‬
‫اهدف تحقیق ‪3 ................................................................................................................‬‬
‫اهدف اصلی تحقیق‪3 ........................................................................................................‬‬
‫اهداف فرعی تحقیق‪3 .......................................................................................................‬‬
‫روش تحقیق ‪3 ................................................................................................................‬‬
‫سواالت تحقیق‪3 ..............................................................................................................‬‬
‫سواالت اصلی‪3 ..............................................................................................................‬‬
‫سواالت فرعی ‪3 .............................................................................................................‬‬
‫فرضیه های تحقیق ‪4 ........................................................................................................‬‬
‫فرضیه اصلی ‪4 ..............................................................................................................‬‬
‫فرضیه فرعی ‪4 ..............................................................................................................‬‬
‫قلمرو تحقیق ‪4 ................................................................................................................‬‬
‫قلمرو زمانی تحقیق ‪4 .......................................................................................................‬‬
‫قلمرو مکانی تحقیق ‪4 .......................................................................................................‬‬
‫مشکالت و موانع تحقیق‪4 ..................................................................................................‬‬
‫مقدمه ای برروش های طیف سنجی‪5 ...................................................................................‬‬
‫انواع روشهای طیف سنجی (فوتومتری)‪6 .............................................................................‬‬
‫طیف سنجی کتلوی ‪7 ........................................................................................................‬‬
‫طیف سنجی کتله وی مالیکولی ‪11 .......................................................................................‬‬
‫طیف سنجی مادون یا زیرقرمز(‪12 ................................................................................ )IR‬‬
‫ج‬
‫طیف های جذبی زیر قرمز‪13 ............................................................................................‬‬
‫نظریه طیف سنجی جذبی زیرقرمز‪13 ..................................................................................‬‬
‫کاربردهای طیف سنجی زیرقرمز ‪14 ...................................................................................‬‬
‫طیف سنجی بازتابی زیرقرمز میانه ‪14 .................................................................................‬‬
‫طیف بینی زیرقرمز نورصوتی ‪14 ......................................................................................‬‬
‫طیف بینی زیرقرمز نزدیک ‪15 ..........................................................................................‬‬
‫طیف بینی زیرقرمز دور ‪15 ..............................................................................................‬‬
‫طیف بینی نشری زیرقرمز‪15 ............................................................................................‬‬
‫ریز طیف سنجی زیرقرمز ‪15 ............................................................................................‬‬
‫دستگاهای طیف بینی زیر قرمز‪16 ......................................................................................‬‬
‫نورسنج های سافی ‪16 ......................................................................................................‬‬
‫کاربردهای کیفی طیف نوری نورسنجی زیر قرمز ‪16 ..............................................................‬‬
‫نورسنجی وطیف نورسنجی زیرقرمزکمی‪17 .........................................................................‬‬
‫اندازه گیری های جذبی ‪11 ................................................................................................‬‬
‫کاربردهای طیف بینی زیرقرمزکمی‪11 ................................................................................‬‬
‫طیف سنج ها تبدیل فوریه‪11 ..............................................................................................‬‬
‫طیف بینی وطیف الکترومقناطیسی ‪22 ..................................................................................‬‬
‫طیف سنجی الکترومقناطیس ‪21 ..........................................................................................‬‬
‫خواص کلی اشعه الکترو مقناطیسی ‪22 ................................................................................‬‬
‫خواص موجی اشعه الکترومقناطیسی ‪23 ..............................................................................‬‬
‫پارامترهای موج‪23 .........................................................................................................‬‬
‫توصیف ریاضی یک موج‪25 .............................................................................................‬‬
‫بر هم سوارشدن امواج ‪26 .................................................................................................‬‬
‫ریزونانس مقناطیسی هسته ‪27 ............................................................................................‬‬
‫روش های طیف نورسنجی ونورسنجی خودکار ‪32 ..................................................................‬‬
‫دیالیز ونفوذ گاز ‪33 .........................................................................................................‬‬
‫طیف بینی رامان‪33 .........................................................................................................‬‬
‫نظریۀ طیف بینی رامان‪34 ................................................................................................‬‬
‫برانگیتگی طیف های رامان ‪35 ..........................................................................................‬‬
‫میکانیسم پراکندگی رامان ورایلی‪36 ....................................................................................‬‬
‫نتیجه گیری ‪37 ...............................................................................................................‬‬
‫منابع وماخذ‪31 ...............................................................................................................‬‬
‫ح‬
 ‫فهرست اشکال‬

‫شکل(‪ )5‬طیف سنجی کتلوی ‪8 ...........................................................................................‬‬

‫شکل ‪ 2‬نواحی طیف الکترومقناطیسی ‪25 ............................................................................‬‬
‫شکل (‪ )3‬نمایش دوبعدی‪23 ..............................................................................................‬‬
‫شکل (‪ )9‬اثرتغییرات محیط بر باریکه تکفام تابش‪21 ..............................................................‬‬

‫فهرست جداول‬

‫(جدول(‪ )1‬فراوانی ایزوتوپی ‪12 .........................................................................................‬‬

‫جدول (‪ )2‬برخی مشخصه های پیک های جذبی زیر قرمز ‪51 ...................................................‬‬
‫جدول(‪ )3‬مثال های از تجزیه زیر قرمز در حالت بخار برای متابعت از ‪54 ......................OSHA‬‬
‫جدول (‪ )9‬روش های طیف بینی متداول مبتنی براشعه الکترومقناطیسی ‪22 ..................................‬‬

‫خ‬
 ‫مقدمه‬
‫دوران جدید طیف بینی با مشاهد طیف خورشید به وسیله ایزاک نیوتن درسال ‪ 5712‬شروع شد‪.‬‬
‫درتجربه نیوتن پرتوهای خورشید از میان سوراخ های کوچکی عبور کرده وارد یک اطاق تاریک‬
‫میشدند که در آنجا توسط یک منشور به رنگهای طیف تجزیه میشدند‪.‬‬
‫طیف بینها از اثرات اشعه با ماده برای به دست آوردن اطالعاتی راجع به نمونه استفاده میکنند‬
‫چند عنصرکیمیاوی به وسیله طیف بینی کشف شدند نمونه معموالً به طریقی به کارگیری انرژی به‬
‫صورت گرما انرژی الکتریکی نور ذرات یا یک تعامل کیمیاوی تحریک میشود قبل از به کارگیری‬
‫تحریک کننده انالیت در پایین ترین سویه انرژی خود یاحالت پایه قراردارد‪.‬‬
‫پروسههای شامل نشر و طیف بینی نورتابی کیمیاوی را نشان میدهد‪ .‬در اینجا انالیت به کمک‬
‫گرما انرژی الکتریکی یا یک تعامل کیمیاوی تحریک میشود‪ .‬طیف بینی نشری معموالً شامل روشهای‬
‫میشود که تحریک کننده در آنها گرما یا انرژی الکتریکی است درحالی که طیف بینی نورتابی کیمیاوی‬
‫با تحریک کردن نمونه توسط یک تعامل کیمیاوی انجام میشود در هردو مورد اندازه گیری توان اشعه‬
‫نشرشده در هنگام برگشت انالیت به حالت پایه می تواند اطالعاتی درباره شدت وغلظت آن بدهد‪.‬‬
‫تمامی مرکبات عضوی در مقابل تشعشعات عکس العمل نشان داده انرژی را جذب میکند‪ .‬وقتی‬
‫که انرژی توسط مالیکول جذب گردد‪ ،‬مالیکول به طور موقتی یا دایمی تغییر میکند‪ .‬جذب تشعشعات پر‬
‫انرژی سبب تغییر مالیکول یا بی ثبات کردن روابط مالیکول میگردد‪.‬‬

‫‪5‬‬
 ‫کلیات تحقیق‬
‫بیان مسئله‬
‫چون این موضوع روش های فوتو متری و اسپکترسکوپی بخش مهمی از کیمیا است اطالعات‬
‫در مورد این بخش کیمیا ضروری است معلومات نداشتن در مورد این موضوع ما را در کیمیا به مشکل‬
‫مواجه میکند‪ ،‬و در ضمن این موضوع را بخاطری انتخاب کردم که در باره این موضوع تحقیقات کافی‬
‫نشده بود و میخواستم معلومات من در مورد این موضوع زیاد شود و هم توانسته باشم به دیگران در‬
‫رابطه به این موضوع اطالعات جمع آوری کرده باشم و قسمتی از مشکالت شان را بکاهم‪.‬‬
‫پیشینه تحقیق‬
‫همانطور که قبالً در مورد این موضوع گفته شده‪ ،‬کیمیادانان متفاوتی در رابطه به این موضوع‬
‫تحقیق کرده و نظر داده اند اسپکتروسکوپی در قرن ‪ 51‬میالدی بعد از تجزیه مشهور اسحاق نیوتن در‬
‫سال (‪ )5714‬منتشر شد در این تجزیه نیوتن مشاهد کرد که نور خورشید شامل تمام رنگهای رنگین‬
‫کمان است‪ .‬و همچنان دانشمندان دیگری مانند اسگوگ هالر نیمن نیلسون بوید شراینر فیوسان موریل‬
‫جامک موری و دیگران تحقیقات انجام دادند‪.‬‬
‫اهمیت تحقیق‬
‫با مطالعه این رساله علمی دانشجو و دانش آموز راجع به طیف سنجی ها ‪ ،‬انواع طیف ها و روش های‬
‫فوتومتری و دستگاهای فوتومتری ‪ ،‬آگاهی حاصل میکنند‪.‬‬
‫ضرورت تحقیق‬
‫چون برای شناسای صفات و ویژگی کلی مواد از قبیل پخش نور ‪ ،‬ایجاد موج تولید رنگ وموارد‬
‫دیگری فوتون ها نقش دارند ازین لحاظ بررسی انواع روش های فوتومتری و بررسی انواع طیف سنجی‬
‫ها را دراین رساله مورد بررسی قرار داده ام از طرف دیگر در رابطه به اسپکترسکوپی کتلوی و روش‬
‫های دیگر اسپکتروسکوپی در کتابهای درسی ما مطالب زیادی وجود ندارد به همین دلیل در این رابطه‬
‫تحقیق کردم تا بتوانم مفاهیم اصلی سپکترسکوپی را به محصالن برسانم‪.‬‬

‫‪2‬‬
 ‫اهدف تحقیق‬
‫اهدف اصلی تحقیق‬
‫‪ .1‬آشنایی با روش های مختلف فوتومتری و دانستن کاربرد شان تحقیق شده است‪.‬‬
‫اهداف فرعی تحقیق‬
‫‪ .1‬آشنایی با مفاهیم اسپکترسکوپی‬
‫‪ .2‬آشنایی با طیف سنجی کیمیاوی‬
‫‪ .3‬آشنایی با طیف الکترومقناطیس‬
‫روش تحقیق‬
‫در جمع آوری این مونوگراف از روش تحقیق کتاب خانهای استفاده شده است‪ .‬با اینکه با کمبود کتاب و‬
‫نبود کتاب خانههای مجهز رو به رو بودم ولی به اندازه توان خود از منابعی معتبر استفاده کرده ام‪ .‬برای‬
‫جمع آوری مطالب از کتابهای مختلف و مرور آنها توانستم مفهومی را که گرفته ام در این مونوگراف‬
‫جای دهم‪.‬‬
‫سواالت تحقیق‬
‫سواالت اصلی‬
‫‪ .1‬فوتو متری یا اسپکترسکوپی چیست ؟‬
‫‪ .2‬نقش فوتومتر ها در صنعت و تکنالوژی چیست؟‬
‫سواالت فرعی‬
‫‪ .5‬فوتون چیست ؟‬
‫‪ .2‬روش های فوتومتری کدام ها اند؟‬
‫‪ .3‬نقش کاربردی روش های فوتومتری در تکنالوژی چیست؟‬
‫‪ .9‬دسگاه هایی فوتومتری کدام ها اند؟‬

‫‪3‬‬
 ‫فرضیه های تحقیق‬
‫فرضیه اصلی‬
‫‪ .1‬شاید اسپکتروسکوپی کتله شامل مالیکولهای مخصوص میگردد‪ ،‬که توسط جریان الکترون‬
‫دارای انرژی بلند بمبارد گردد‪.‬‬
‫فرضیه فرعی‬
‫به نظر می رسد که اسپکتروسکوپی در قرن ‪ 51‬میالدی بعد از تجربه مشهور اسحاق نیوتن‬ ‫‪.1‬‬
‫سال ‪ 5714‬منتشر شد به وجود آمد‪.‬‬ ‫که در‬
‫‪ .2‬طیف سنجی زیرقرمز جدید شاید به و سیلهای چند منظوره است که برای تعیین کیفی و کمی‬
‫گونههای مالیکولی از تمام انواع به کار برده میشود‪.‬‬
‫‪ .3‬گمان می رود در اسپیکترومتر کتله ای مالیکولهای عضوی تبخیر شده را توسط دسته از‬
‫الکترونهای پراز انرژی بمباران میگردد‪.‬‬
‫قلمرو تحقیق‬
‫قلمرو زمانی تحقیق‬
‫در جمع آوری مطالب این مونوگراف از کتاب های معتبر و سایت های معتبر اینترنتی استفاده شده‬
‫است به همین دلیل مدت زمان زیادی را در بر گرفت تا بتوانم مطالب مفیدی را جمع آوری کنم‪.‬‬
‫قلمرو مکانی تحقیق‬
‫مطالب این مونوگراف چون به روش تحقیق کتاب خانهای انجام شده است‪ ،‬پس نمی توان گفت‬
‫مختص به مکان خاصی است‪ .‬این موضوع یک موضوع کلی در کیمیا است به همین دلیل تحقیقات‬
‫کتابخانهای در این باره میتوانند شباهت زیادی با هم داشته باشند‪.‬‬
‫مشکالت و موانع تحقیق‬
‫مشکالتی که در این تحقیق بیشتر با آن مواجه شدم کمبود کتاب و عدم نبودن کتاب خانههای مجهز‬
‫نبودن انترنیت و به حد توان خود توانستم تا از منابع معتبر‪ ،‬تحقیق خود را در رابطه با اسپکترسکوپی‬
‫کتلوی در مرکبات عضوی انجام دهم‪.‬‬

‫‪9‬‬
 ‫مقدمه ای برروش های طیف سنجی‬

‫اشعه الکترومقناطیس شکلی ازانرژی است که باسرعت های بسیارزیادی درفضا عبور می کند‪ .‬ما‬
‫اشعه الکترومقناطیس درناحیه فرابنش مرئی وگاهی اوقات درناحیه (‪ )IR‬را نور می نامیم‪ ،‬هرچند که‬
‫دربیانی سختگیرانه تر‪ ،‬این عبارت فقط به تابش مرئی برمی گردد‪ .‬تابش الکترومقناطیس رامی توان به‬
‫عنوان موجی باخواص طول موج‪ ،‬فریکانسی‪ ،‬شدت ودامنه توصیف کرد‪ .‬برخالف امواج صوتی‪ ،‬نور‬
‫به هیچ محیطی برای انتقال نیازندارد‪ ،‬بنابراین به راحتی می تواند ازخالء عبورکند‪ .‬نورهمچنین با‬
‫سرعتی یک ملیون بار بیشتر ازصوت انتقال پیدا می کند‪ .‬مدل موجی در درک پدیده های مرتب باجذب‬
‫ونشرانرژی تابشی موفق نیست‪ .‬برای چنین فرایندهایی تابش الکترومقناطیس می توان مانند بسته های‬
‫مجزای انرژی یا ذراتی به نام فوتون یا کوانتوم رفتارکند‪ .‬عمل کرد دوگانه ای پرتوبه صورت ذره ای‬
‫وموجی متقابالً انحصارنیست اما مکمل یکدیگر است‪ .‬درواقع‪ ،‬همان طورکه خواهیم دید‪ ،‬انرژی یک‬
‫فوتون مستقیما ً متناسب با فریکنسی آن است‪ .‬به طور مشابه‪ ،‬این دوگانگی درجریان های الکترون ها‪،‬‬
‫پروتوها‪ ،‬و ذرات اساسی دیگری صدق می کند که می تواند اثرات تداخلی وتفریقی ایجاد کنند که به نوع‬
‫بارفتارموجی مرتبط است(‪:5‬ص ‪.)291‬‬

‫روشهای طیف سنجی گروه بزرگی از روشهای تجزیه وی هستند که بر اساس طیف بینی اتمی‬
‫ومالیکولی استوار اند‪ .‬طیف بینی یک اصطالح کلی برای علمی است که با بر هم کنش انواع مختلف‬
‫تابش باماده سرو کار دارد‪ .‬از نظر تاریخی بر هم کنشهای مورد نظر بین تابش و الکترو مقناطسی وماده‬
‫بودند‪ ،‬ولی امروزه طیف بینی گسترش یافته است تا برهم کنشهای بین ماده وسایر شکلهای انرژی رادر‬
‫بر گیرد‪ .‬مثالها عبارت اند از امواج صوتی وباریکه هایی از ذرات مانند آیون ها والکترون ها‪ .‬طیف‬
‫سنجی وروشهای طیف سنجی و به اندازه گیری شدت تابش با یک ترانسد یوسر فوتو الکتریکی ویا سایر‬
‫انواع وسایل الکترونیکی اشاره دارند‪ .‬متداولترین روشهای طیف سنجی بر اساس تابش الکترو مقناطیسی‬
‫استوار اند که نوعی ازانرژی است که چند شکل را به خود می گیرد‪ ،‬وساده ترین شکل قابل تشخیص‬
‫نور وگرمای تابش است‪ .‬شکلهای نا آشکارتر عبارت اند ازپرتو گاما وپرتوایکس وهمچنین تابش فرابنفش‪،‬‬
‫ریز موج وتابش با فریکانسی رادیویی‪ .‬دراین رساله به طور کلی‪ ،‬برهمکنش امواج الکترو مقناطیسی‬
‫باگونه های اتمی ومالیکولی و انواع مختلف وروشهای طیف سنجی به کارگرفته شده توسط شیمیدانان‬
‫برای شناسایی وتعین عناصر موجود درشکلهای مختلف ماده تشریح می شود (‪ :2‬صـ‪.)25‬‬

‫‪1‬‬
 ‫انواع روشهای طیف سنجی (فوتومتری)‬
‫برای شناسایی کامل وسریع مرکبات عضوی به روشهای طیف سنجی نیازاست‪ .‬درحال حاضر این‬
‫امکان وجود دارد که با استفاده ازاین روشها می توان مرکبات عضوی راسریعا ً شناسایی کرده زیرابه‬
‫تازگی پیشرفت های زیادی درباره حساسیت وسرعتی که می توان ازیک ترکیب طیفی تهیه کرد‪ ،‬بدست‬
‫آمده است‪.‬‬
‫باتوجه با این که مقدارماده مورد نیاز برای تجزیه وتحلیل طیفی یک ماده بسیارکم است‪ ،‬لذا یک‬
‫کیمیادان عضوی برای شناسایی کامل یک ترکیب میتواند مقداری از آن را خیلی سریع سنتیزکند‪ .‬درباره‬
‫ترکیب های که ازلحاظ دارویی حایزاهمیت هستند‪ ،‬درحال حاضراین کارآن قدرعادی است که سنتیزآنها‬
‫درمقایسه باشناسایی آنها زمانی بسیارکمتری رامی طلبد‪.‬‬
‫فوتومتری یا طیف سنجی انواع وروش های زیادی دارد ازجمله میتوان ازطیف سنجی کتلوی ‪،‬‬
‫روشهای انتقال فوریه‪ ،‬طیف سنجی ریزونانس مقناطیسی هسته ( ‪ ،)NMR‬طیف سنجی مادون قرمز(‪)IR‬‬
‫و طیف سنجی ماوراء بنفش (‪ )UV‬نام برد‪.‬‬
‫طیف سنجی کتلوی فقط به چندملی گرام نمونه نیازدارد این تنها تکنیکی است که درآن ماده مصرفی‬
‫قابل بازیابی نیست(تکنیک طیف سنجی تخریبی )بنابراین‪ ،‬قبل ازگرفتن طیف کتلوی‪ ،‬می توان همان‬
‫چندملی گرام (یا حتی مایکروگرام ) ماده را برای گرفتن طیف های ‪ NMR ،IR‬و‪ uv‬به کاربرد‪.‬‬

‫پیشرفت درزمینه روشهای انتقال فوریه (‪ )FT‬وبخصوص کاربرد این روشها درطیف سنجی )‪IR‬‬
‫و‪ NMR‬وتفلیق آنها با روشهای توسعه یافته کمپیوتری چنین امکانی را فراهم آورده است‪.‬‬

‫نقش کمپیوترهای پیش رفته که حافظه بسیارزیادی دارند والبته نسبتا ً ارزان هستند – را نباید از‬
‫نظردور داشت‪ .‬علی رغم پیش رفتهای جدیدی که درزمینه روشهای طیف سنجی بدست آمده است ‪ ،‬نقش‬
‫اساسی آنها همچنان پابرجامانده است‪.‬‬

‫براساس طیف سنجی کتلوی وزن مالیکولی وفورمول مالیکولی تعیین می شود‪ .‬طیف سنجی مادون‬
‫قرمز(‪ ،)IR‬روش برای تشخیص گروهای عاملی‪ .‬طیف سنجی ریزونانس مقناطیسی هسته ( ‪،)NMR‬‬
‫روش برای تعیین ساختمان‪ ،‬برپایه تجزیه وتحلیل موقعیت های نسبی کاربن ها وهایدروجن ها‪ .‬طیف‬
‫سنجی ماوراء بنفش (‪ ،)UV‬روش برای شناسایی وکشف سیستمهای ‪ π‬غیرمستقر وجفت الکترون های‬

‫‪7‬‬
‫غیرپیوندی درسیستم های غیرمستقرمیتوان استفاده بعمل آورد‪ .‬اگر چه واضع است که این فرصت زیادی‬
‫ساده شده است(برای مثال‪ ،‬می توانیم به آسانی ساختمان کامل یک ترکیب را با تجزیه وتحلیل طیف های‬
‫کتلوی وتطبیق داده ها باداده های موجود درحافظه کمپیوتر بدست آوریم )‪ ،‬اما مقدمه ای خوب‬
‫ویاچهارچوبی آموزشی ارائه می دهد؛ وبالخره نظم معقولی رابرای شناسایی مرکبات عضوی به نمایش‬
‫گذاشته است(این نظم عبارت است ازاین که ابتدا ازماده طیف کتلوی تهیه می شود‪ ،‬وسپس ‪ IR‬گرفته می‬
‫شود وغیره (‪:5‬صــ‪.)511-594‬‬
‫طیف سنجی کتلوی‬
‫درسالهای اخیرطیف سنجی کتلوی به بسیاری از آزمایشگاههای شیمی راه یافته است‪ .‬برای این‬
‫آزمایشگاهها این قضیه یک جنبۀ عام پیداکرده است که بتوانند طیف کتلوی رابااستفاده ازیک دستگاه‬
‫(‪ )MS-GC‬به دست آورند؛ دستگاهی که شامل یک دستگاه گازکروماتوگرافی (‪ )GC‬است که به یک‬
‫دستگاه طیف سنج جفت شده است‪ )GC( .‬چنین دستگاهی معموالً به ستونهای مویین مجهزاست‪ .‬این نوع‬
‫ستونها قادرند ترکیبهای عضوی رابه خوبی ازیک دیگرجداکنند وبدین ترتیب طیف سنج کتلوی سریعا ً‬
‫اجزای یک مخلوط ازترکیبهای عضوی رابه محض خارج شدن ازستون(‪ )GC‬شناسایی می کنند‪ .‬مقایسۀ‬
‫طیف کتلوی یک نمونه باطیف های ذخیره شده درحافظه کامپیوتر دستگاه‪ ،‬اغلب به شناسایی نمونه می‬
‫انجامد‪ .‬درحافظۀ کامپیوتری چنین دستگا هایی طیف های معموالً حدود ‪ 91111‬ترکیب یابیشتروجود دارد‪.‬‬
‫بنابراین شناسایی ترکیب ازطریق مقایسۀ پیکهای اصلی طیف گرفته شده ازنمونه باآن پیک های برای‬
‫ترکیب هایی که درحافظه کامپیوتروجود دارد‪ ،‬انجام می شود‪ ،‬حتی درصورتی که طیف نمونه باهیچ یک‬
‫ازطیفهای موجود درحافظه کامپیوترانطباق کامل نداشته باشد‪ ،‬بازهم کامپیوتر‪ ،‬ساختارهای نسبتا ً نزدیکی‬
‫برای نمونه پیشنهاد می کند‪ .‬طیف سنجی کتلوی صحی ترین روش برای تعیین وزن مالیکولی ترکیبهای‬
‫عضوی است‪ ،‬البته به این شرط که نمونه تحمل حرارت قسمت ورودی دستگاه راداشته باشد وبه عبارت‬
‫دیگر به اندازه کافی پایداری گرمایی داشته باشد‪ .‬ضمنا ً ازلحاظ ساختاربه گونه ای باشد که بتواند یک‬
‫آیون مالیکولی قابل قبول ازخود نشان دهد‪ .‬اگردربررسیهای اولیه‪ ،‬ازجمله تعیین نقطه جوش یا بررسی‬
‫آن توسط دستگاه گازی کروماتو گراف نشانه هایی ازتجزیه نمونه هویدا شود‪ ،‬می توان روشهای‬
‫دیگررابرای تعیین وزن مالیکولی (ازجمله خواص جمعی مانند نزول نقطۀ انجماد یافشاربخارآسموسی)‬
‫را درنظرگرفت‪ .‬البته این روشهای درمقایسه باطیف سنجی کتلوی‪ ،‬وبخصوص از لحاظ ارزش داده ها‪،‬‬
‫در رده های بسیارپایین تری قراردارند‪ .‬اهمیت تعیین وزن مالیکولی دقیق (ازلحاظ عددی) به کمک طیف‬
‫‪1‬‬
‫سنجی کتلوی را نمی توان ازنظردورداشت‪ .‬بسیارآموزنده است که ویژگیهای طیف سنجی کتلوی را برای‬
‫یک ترکیب نمونۀ بسیارساده مانند ‪ CH4‬بررسی کنیم‪ .‬ابتدااجازه دهید که بمباران الکترونی نمونه برای‬
‫تشکیل آیون مالیکولی بررسی کنیم‪.‬‬

‫‪𝐶𝐻 + 𝑒 − → 𝐶𝐻4 + + 2𝑒 −‬‬

‫‪𝑀𝑤 = 16‬‬ ‫‪𝑀𝑤 = 16‬‬
‫این رویداد درناحیۀ آیونایزیشن دستگاه نشان داده درشکل )‪ (1‬اتفاق می افتد‪ .‬وقتی مالیکول یک‬
‫الکترون ازدست می دهد تا آیون مالیکولی (‪ ،M+‬یک رادیکال کتیون ) راتشکیل دهد‪ ،‬یک تغییر کتلوی‬
‫قابل اغماض اتفاق می افتد‪ ،‬اما کیمیای آیون مالیکولی کامالً متفاوت است‪ .‬بنابراین ( ‪ )CH2+‬می تواند‬
‫شکستن رابطه اشتراکی را تجزبه کند‪ .‬که دراینجا تعدادی مسیرهای قطعه قطعه شدن متحمل هستند‪.‬‬

‫وجود گونه های چارجدار رامی توان به کمک طیف سنج کتلوی کشف کرد‪.‬چارج این اجازه را می‬
‫د هد که آیون توسط یک اختالف پوتن شیل شتاب داده شود وسپس این انیون شتاب داده شده درمعرض‬
‫یک میدان مقناطیسی قرارگیرد‪ ،‬شکل (‪ )5‬شعاع انحنای ذرۀ چارجداربا𝑍‪( 𝑀⁄‬یاچارج برکتله) متناسب‬
‫است‪ ،‬و از آنجایی که چارج (‪ )Z‬معموالً (‪ )5+‬است‪ ،‬اندازه گیری مستقیم کتله ذره مقدور خواهد بود‪.‬‬

‫شکل(‪ )1‬طیف سنجی کتلوی‬

‫‪8‬‬
‫شبکه پیچیده ای ازواکنشها برای قطعه قطعه شدن آیونهامنحل است‪ :‬برای مثال‪ CH4.+ ،‬ممکن است‬
‫مستقیما ً باازدست دادن وهم زمان دواتم ‪ H‬با گونۀ ‪ CH2+‬تبدیل می شود‪ .‬اغلب‪ ،‬پیچید گیهای مطرح شده‬
‫دراینجا عمالً مورد نظر نیستند‪ .‬تعدادی قوا عد پایه ای برای شکستن آیونها به دست آمده اندکه ازآنها می‬
‫توان برای تشخیص ساختاریک مالیکولی استفاده برد‪.‬‬

‫درزیر‪ ،‬این قواعد رابررسی می کنیم‪ .‬اراینجاکافی است که بگوییم تمایل یک ترکیب عضوی برای‬
‫قطعه قطعه شدن برپایۀ پایداری این ترکیب درشکل رادیکال کتیون‪ ،‬قدرت پیوندها در رادیکال کتیون‪،‬‬
‫سرعت شکستن پیوندهای کووالنسی وپایداری نسبی اجزای ناشی ازقطعه قطعه شدن آیون مالیکولی یا‬
‫سایرآیون های دختری رقم می خورد‪.‬‬

‫درطیف سنجی کتلوی باقدرت تفکیک واحد (کتلوی تا نزدیک ترین رقم صحیی گرد شده است)‪،‬‬
‫مجموعۀ پیکهای با اعداد کتلوی متوالی که معموالً درناحیه آیون مالیکولی مشاهده می شوند‪.‬‬

‫مربوط به درصد فراوانی بیش ازیک ایزوتوپ ازیک یا چند عنصر موجود درترکیب هستند جدول‬
‫(‪ )5‬آیون مالیکولی را ایزوتوپ های بابیشترین درصد فراوانی اتمها تشکیل می دهند (برای میتان‪ 𝐶12 ،‬و‬
‫‪) 𝐻1‬؛ اینه ا به ایزوتوپهای باکمترین کتله تعلق دارند‪ .‬درمجموعه پیک های ناحیۀ آیون مالیکولی‬
‫کوچکترین پیکها (بابیشترین کتله ها) به مالیکول هایی تعلق دارند که ازایزوتوپهای باکمترین درصد‬
‫فراوانی ساخته شده اند مثالً‪.)𝐻2 ،𝐶13 ( :‬‬

‫برای اینکه به اهمیت ایزوتوپهای کاربن وهایدروجن پی ببریم جدول (‪ )5‬ممکن است برای نشان دادن‬
‫فورمول مالیکولی میتان به جای ( ‪ )𝐶𝐻4‬آن رابه صورت( ‪ 52C1 1 H4‬بنویسیم‪.‬‬

‫واضع است که میتان می تواند به شکل (‪ )53C1 ,1H4‬نیز یافت شود‪ ،‬که درین صورت خود ر در پیک‬
‫‪ m/z17‬سهیم می سازد‪ .‬ضمنا ً احتمال دیگری که میتواند در پیک ‪ m/z17‬سهم داشته باشد‪ ،‬می تواند از‬
‫جانشین شدن یک اتوم دوترینیم بجای یکی از چهار اتوم هایدروجن حاصل شده باشد‪.‬‬

‫‪4‬‬
 ‫درصد فراوانی‬ ‫عنصر‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪5.55‬‬ ‫‪13‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪511‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪c‬‬ ‫کاربن‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪1.57‬‬ ‫‪H2‬‬ ‫‪511‬‬ ‫‪H5‬‬ ‫هایدروجن‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪1.38‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪N‬‬ ‫‪511‬‬ ‫‪14‬‬
‫‪N‬‬ ‫نایتروجن‬
‫‪1.2‬‬ ‫‪18‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪1.19‬‬ ‫‪17‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪511‬‬ ‫‪16‬‬
‫‪O‬‬ ‫آکسیجن‬
‫‪1.2‬‬ ‫‪18‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪1.19‬‬ ‫‪17‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪511‬‬ ‫‪16‬‬
‫‪O‬‬ ‫آکسیجن‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪511‬‬ ‫‪19‬‬
‫‪F‬‬ ‫فلورین‬
‫‪3.31‬‬ ‫‪30‬‬
‫‪Si‬‬ ‫‪1.51‬‬ ‫‪29‬‬
‫‪Si‬‬ ‫‪511‬‬ ‫‪29‬‬
‫‪Si‬‬ ‫سلیکان‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪511‬‬ ‫‪31‬‬
‫‪P‬‬ ‫فاسفورس‬
‫‪9.9‬‬ ‫‪34‬‬
‫‪S‬‬ ‫‪1.18‬‬ ‫‪33‬‬
‫‪S‬‬ ‫‪511‬‬ ‫‪32‬‬
‫‪S‬‬ ‫سلفر‬
‫‪32.1‬‬ ‫‪37‬‬
‫‪Cl‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪511‬‬ ‫‪35‬‬
‫‪Cl‬‬ ‫کلورین‬
‫‪1.47.‬‬ ‫‪81‬‬
‫‪Br‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪511‬‬ ‫‪97‬‬
‫‪Br‬‬ ‫برومین‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪511‬‬ ‫‪127‬‬
‫‪I‬‬ ‫آیودین‬
‫(جدول(‪ )5‬فراوانی ایزوتوپی براین پایه که فراوانترین ایزوتوپ صد فیصد فرض شده است)‬
‫پیک های مربوط به نمونه های که در آن ها بیش از یک ایزوتوپ سنگین از یک یا دو عنصر وجود‬
‫داشته باشد‪ ،‬معموالً بسیار ضعیف هستند وسهم قابل مالحظه ای درطیف کتلوی ندارد‪ .‬دراصل‪ ،‬شدت‬
‫پیک های ‪ M+1‬و‪ M+2‬با شدت پیک ‪ M‬که ‪ 511‬اختیارشده است مقایسه می شود‪.‬‬
‫ازین مقایسه برای تعیین فرمول مالیکولی یک مرکب می تون استفاده کرد ‪ .‬ازلحاظ مفهومی این قضیه‬
‫امکان پذیراست‪ ،‬زیرا شدتهای نسبی پیکهای اقماری باید برپایۀ فورمول مالیکولی (به طور کلی‪ ،‬این‬
‫فورمول نسبت تعداد اتمهای عناصر شرکت کننده درمالیکولی را به دست می دهد) ودرصد فراوانی‬
‫ایزوتوپهای طبیعی هر یک ازعناصرتعیین شود‪ .‬بنابراین ازلحاظ نظری جدولهای مربوط به شدتهای‬
‫پیکهای ‪ 𝑀 + 1‬و ‪ 𝑀 + 2‬برای تمام فورمولهای احتمالی یک وزن مالیکولی مشخص می توانند برای‬
‫تعیین فورمول مالیکولی یک ترکیب استفاده شودند‪.‬‬
‫جدول(‪ )2‬نشان می دهد که چگونه می توان ازاین روش برای تعیین فورمول مالیکولی دو ترکیب‬
‫دارای وزن مالیکولی یکسان (‪ )28‬استفاده کرد‪ :‬کاربن مونو اکساید ومالیکول نایتروجن بنابراین ازلحاظ‬

‫‪51‬‬
‫نظری متفاوت بودن مقادیر ‪ M1‬مالیکولی (‪ )CO‬و‪ N2‬این اجازه رامی دهد که بتوان آنهارا شناسایی کرد‬
‫گرچه استفاده ازاین روش بعضی اوقات باموفقیت همراه است‪ ،‬اما اغلب وقت گیر است‪.‬‬
‫زیرا الزم است که چندین مرتبه طیف گرفته شود ومتوسط شده ها را درنظرگرفت‪ .‬دربیشترموارد‪،‬‬
‫واکنشهای بین آیون ومالیکولی به اشتباه درتعیین شدت پیک ‪ M+1‬منجر می شود‪.‬‬
‫طیف سنجی کتله وی مالیکولی‬
‫طیف سنجی کتله وی احتماالً پر کاربرد ترین وسیلۀ تجزیه ای در دسترس علما ازاین فن قادراست‬
‫اطالعاتی دربارۀ ‪ .5 :‬ترکیب عنصری نمونه های ماده ‪ .2‬ساختارمالیکولی های معدنی‪ ،‬عضوی وزیست‬
‫شناسی ‪ .3‬ترکیب کیفی وکمی مخلوط های پیچیده ‪ .9‬ساختار وترکیب سطح جامدات ‪ .1‬نسبت ایزوتوپی‬
‫اتم ها درنمونه ها دراختیاربگذارید‪.‬‬
‫اولین کاربرعمومی طیف سنجی کتله وی مالیکولی برای تجزیۀ کیمیایی روزمره دراوایل سالهای‬
‫‪ 5491‬بود‪ ،‬زمانی که سعی شد ازفنون مختلیف توسط صنعت نفت برای تجزیۀ کمی مخلوط های‬
‫هایدروکاربن تولید شده در دستگاه های کراکینک استفاده شود‪.‬‬
‫قبل ازاین زمان‪ ،‬تجزیۀ مخلوط هایی ازاین نوع که اغلب شامل تا حدود نه جزء سازنده هایدروکاربنی‬
‫بودند‪ ،‬به وسیلۀ تقطیرجزء به جزء ومتعا قبا ً اندازه گیری ضریب شکست اجزای جداشده انجام می شود‪.‬‬
‫نوعا ً تکمیل یک آزمایش به ‪ 211‬ساعت یا بیشترازوقت عملکرنیازداشت‪.‬‬
‫مشخص شدکه اطالعات مشابهی را می توان درچند ساعت یاکمترباطیف سنج کتله وی به دست آورد‪.‬‬
‫این بازدهی مؤثربه ظهور وپیشرفت سریع طیف سنجهای کتله وی تجاری منجرشد‪.‬‬
‫دراویل سال های ‪ 5411‬کیمیادانان شروع به استفاده ازاین دستگاه های تجاری برای شناسایی وتشریح‬
‫ساختار انواع متعددی ازترکیبات عضوی کردند‪ .‬این کاربرد طیف سنج کتله وی همراه بااختراع رزونانس‬
‫م قناطیسی هسته وپیشرفت درطیف سجی زیرقرمز‪ ،‬روشی راکه کیمیادانان برای شناسایی وتعین‬
‫ساختارمالیکولهای به کارمی گرفتن‪ ،‬به کلی متحول ساخت‪ ،‬این کاربرد طیف سنجی کتله وی هنوز از‬
‫اهمیت زیادی برخوردار است‪.‬‬
‫کاربردهای طیف سنجی کتله وی مالیکولی‪ ،‬به وسیلۀ پیشرفت روشهای تولید آیونها ازمالیکول های‬
‫نا فرار یا تغییر پذیر گرمایی‪ ،‬مانند آنهایی که اغلب زیست کیمیادن یا زیست شناس با آنها سروکاردارند‪،‬‬
‫دردهۀ ‪ 5481‬دست خوش تغییرات شگرفی شدند‪ .‬ازحدود سال ‪ ،5441‬درتتیجه این روشهای آیونایزشده‬
‫جدید‪ ،‬رشد سریعی دررشتۀ طیف سنجی کتله وی زیست شناختی بوده است‪ .‬امروزه طیف سنجی کتله‬
‫‪55‬‬
‫وی برای تعیین ساختار پلی پیتیدها‪ ،‬پروتینها‪ ،‬وسایرزیست بسپارهای باوزن مالیکولی زیاد به کارگرفته‬
‫می شود‪ .‬سپس فنون مختلفی راکه برای تشکیل آیونها ازمالیکولهای آنالیت درطیف سنجهای کتله وی به‬
‫کارمی گیرند وانواع طیفهای تولید شده به وسیلۀ این فنون رابرسی می شود‪ .‬انواع مختلف طیف سنجیهای‬
‫کتله وی (عالوه بردستگاههای چهارقطبی وزمان ) درطیف سنجی کتله وی مالیکولی به کارگرفته می‬
‫شود‪ ،‬باید شرح داده شوندکه درین جا به تشریح چند کاربرد اخیرطیف سنجی کتله وی مالیکولی می‬
‫پردازم‪.‬‬
‫طیف سنجی مادون یا زیرقرمز(‪)IR‬‬
‫تجزیه وتحلیل ترکیبهای عضوی برپایۀ طیف سنجی مادون قرمز(‪ )IR‬تقریبا ً مترادف با تشخیص‬
‫گروههای عاملی است‪ ،‬زیرا اکثر ترکیبهای عضوی ساده گروه های عاملی خود را درطیف مادون‬
‫قرمزنشان می دهند‪ .‬به طورخاص‪ ،‬وقتی پرتوی ازتابش الکترومقناطیسی باطول موجی کمی‬
‫باالترازطول موج نورمریی ازیک ترکیب عضوی عبور می کند‪ ،‬آن تابش درصورتی که انرژی‬
‫درمحدودۀ انرژی ارتعاشی ترکیب عضوی داشته باشد توسط ترکیب جذب می شود لذا واضح خواهد بود‬
‫که تجزیه تحلیل طیف (‪ ،)IR‬تجزیه وتحلیل ارتعاشی نامیده می شود‪ .‬درمعادلۀ زیر نشان داده می شود که‬
‫انرژی (𝝙‪ )E‬وفرکنسی (𝝊) تابش الکترومقناطیس توسط ثابت پالنک ‪ )6/6242×10 -27 ergsec ( h‬به یکدیگر‬
‫ربط داده شده اند‪:‬‬

‫𝑣‪Δ𝐸 = ℎ‬‬
‫برای بیان نقد انرژی تابش(‪ )IR‬بیشترمعمول است که به جای فریکانسی ازعدد موجی ̅𝑉 استفاده کرد‪،‬‬
‫لذا معادلۀ فوق به صورت زیربازارایی می شود‪:‬‬

‫̅𝑣𝑐‪Δ𝐸 = ℎ‬‬

‫اگرچه درحال حاضربسیارمعمول است که موقعیت باندهای (‪ )IR‬را برحسب عدد موجی بیان کنند‪،‬‬
‫ولی درسالهای گذشته موقعیت باندهای (‪ )IR‬برحسب طول موج (‪ 10 -6(𝜇𝑚 )λ‬مایکرومتر) گزارش می‬
‫شود (‪ :7‬صـ ‪.)571-511‬‬
‫بنابراین درروابط زیرمی توان نوشت‪:‬‬

‫𝜆‪Δ𝐸 = ℎ𝑐/‬‬
‫‪52‬‬
 ‫𝑐‪ℎ‬‬
‫𝑐‪= ℎ‬‬
‫𝜆‬
‫معادلۀ زیرطول موج (برحسب 𝑚𝜇) وعدد موجی رابه یکد یگرربط می دهد‪:‬‬
‫)برحسب ‪10⁄000/𝜆 = 𝑣̅ (𝑐𝑚−1‬‬
‫طیف نورسنجی زیرقرمز ابراز قدرت مندی برای شناسایی ترکیبات عضوی ومعدنی خالص است‪،‬‬
‫زیرا به جزتعداد کمی مالیکولی های جورهسته (‪ )Cl2 ، N2 ، O2‬تمام گونه های مالیکولی تابش زیرقرمز‬
‫را جذ ب می کنند‪ .‬عالوه براین‪ ،‬به جز مالیکول های کایرال درحالت بلوری‪ ،‬هرگونه ی مالیکول طیف‬
‫جذب زیرقرمز منحصربه فردی دارد‪ .‬بنابراین‪ ،‬تشابه دقیق میان طیف ترکیبی باساختارشناخته شده وطیف‬
‫آنالیت‪ ،‬آن آنالیت راباهیچ ابهامی شناسایی نمی کند‪ .‬طیف بینی زیرقرمز ابزاری است که برای تجزیه‬
‫های کمی نسبت به همتا های فرابنفش مرئی خود کمتررضایت بخش است زیرا به دلیل حساسیت وتکرار‬
‫پذیری کمتر‪ ،‬و ازقانون به بیرون انحراف پیدا می کند‪ .‬عالوبر این‪ ،‬اندازه گیری های جذب زیر قرمز‬
‫دقت کمتری دارند‪ .‬با این وجود‪ ،‬در مورد که دقت معتدلی مدنظراست‪ .‬ماهیت یکتای طیف زیر قرمز‪،‬‬
‫سطحی از اساسیت راندازه گیری کمی بدست می دهد که ممکن این خصوصیات ناخواسته راتعدیل کند‪.‬‬
‫طیف های جذبی زیر قرمز‬
‫انرژی تابش زیر قرمز می تواند انتقاالت از ارتعاشی وچرخشی بر انگیخته کند ولی برای انتقاالت‬
‫الکترونی مناسب نیست‪ .‬تعداد شیوه های که مالیکولی می تواند ارتعاش کند‪ ،‬به تعداد اتم وها وبنابراین‪،‬‬
‫به تعداد پیوندهای مود درآن بستگی دارد‪ .‬حتی برای یک ساده تعداد ارتعاش های ممکن زیاد است‪.‬‬
‫مثالً‪ n ،‬بیوتانول )‪ 33 )CH3 CH2 CH2 CHO‬حالت ارتعاشی دارد که انرژی اغلب آنهای بایکدیگر‬
‫تفاوت دارد‪ .‬نه تنها تمام این ارتعاشات نوارهای زیر قرمز تولید می کنند‪ .‬جذب زیر قرمز نه تنها‬
‫بامالیکولی های عضوی بلکه باکمپلکس های فلزی بارابطه کووالنسی که معموالً درگستره طول موج‬
‫بلندتر از زیرقرمزفعال اند نیزرخ می دهد‪ .‬بنابراین‪ ،‬مطالعات طیف نورسنجی زیرقرمزاطالعات مفیدی‬
‫درباری آیون های فلزی کمپلکس فراهم می کند‪.‬‬
‫نظریه طیف سنجی جذبی زیرقرمز‬
‫طیفهای جذبی‪ ،‬نشری و باز اشعه زیرقرمز برای گونهای مالیکولی را میتوان با فرض اینکه‬
‫تمام آنها از تغییرات مختلف در انرژی به و جود آمده به وسیله گذارهای مالیکولی از یک حالت انرژی‬
‫اهتزاز کننده به دیگری ناشی میشوند‪ ،‬به دست آورد‪ .‬در این بخش جذب مالیکولی را برای نشان دادن‬
‫ماهیت این گذارها به کار میگیریم‪ :2( .‬صــ ‪)271 .‬‬
‫‪53‬‬
 ‫کاربردهای طیف سنجی زیرقرمز‬
‫طیف سنجی زیرقرمز جدید و سیلهای چند منظوره است که برای تعیین کیفی و کمی گونههای‬
‫مالیکولی از تمام انواع به کار برده میشود‪.‬‬
‫طیف سنجی زیرقرمز‪ ،‬تاکنون و در آینده‪ ،‬گسترده ترین کاربرد را ناحیه زیرقرمز میانه دارد که‬
‫در گسترده از ‪ 4000‬تا ‪ 2,5 ( 670cm−1‬تا ‪ )14.9 𝜇m‬قرار دارد‪ .‬در اینجا‪ ،‬طیفهای جذبی نشری و‬
‫باز اشعه ای برای تجزیههای هم کیفی و هم کمی به کار گرفته می شوند‪ .‬ناحیه زیرقرمز نزدیک از‬
‫‪ 14000cm−1‬تا ‪ 2,5( 4000cm−1‬تا ‪ )2.5 𝜇m‬نیز کاربرد قابل توجهی برای تعیین کمی روز مره‬
‫گونه های خاصی مانند آب‪ ،‬کاربن دای اکساید‪ ،‬گوگرد‪ ،‬هایدروکاربنهای با وزن مالیکولی کم‪ ،‬نایتروجن‬
‫امین و بسیاری از ترکیبات ساده دیگرکه در زراعتی و صنعت مورد توجه اند‪ ،‬پیدا کرده است‪ .‬این‬
‫تعیینها معموال براساس اندازه گیریهای باز تابندگی بخشی نمونههای جامد یا مایع یا مطالعات عبور‬
‫گازها استوارند‪ .‬کاربرد اولیه ناحیه زیرقرمز دور برای تعیین ساختار گونههای غیرعضوی و عضوی‬
‫فلزی مبتنی بر اندازه گیریهای جذبی بوده است (‪ :2‬صــ‪)281 .‬‬
‫طیف سنجی بازتابی زیرقرمز میانه‬
‫طیف سنجی انعکاسی زیرقرمز تعدادی کاربرد‪ ،‬برای مورد عمل قرار دادن نمونههای جامدی که‬
‫دستکاری آنها مشکل است‪ ،‬مانند فیلمهای پولومیری الیاف مواد غذایی‪ ،‬الستیکها‪ ،‬محصوالت زاعتی‬
‫و بسیاری از مواد دیگر‪ ،‬پیدا کرده است‪ .‬درحالی که طیفهای انعکاسی زیرقرمز میانه با طیفهای‬
‫جذبی متناظر یکسان نیستند‪ ،‬در ظاهر کلی مشابه اند و اطالعات یکسانی مانند طیفهای جذبی در اختیار‬
‫قرار میدهند‪ .‬طیفهای انعکاسی را می توان برای تجزیههای هم کیفی و هم کمی به کاربرد‪ .‬اکثر‬
‫سازنده گان دستگاه امروزه روابط های را عرضه میکنند که به درون محفظه سلول دستگاههای جذب‬
‫زیرقرمز جفت و جور میشوند و امکان به دست آورده طیفهای انعکاسی را به سهولت میسر میسازند‪.‬‬
‫(‪:2‬صــــ ‪)245 .‬‬
‫طیف بینی زیرقرمز نورصوتی‬
‫طیف بینی زیرقرمز نورصوتی که در اوایل سالهای (‪ )5411‬ابدا شد‪ ،‬روشی را برای به دست‬
‫آوردن طیفهای جذبی فرابنفش‪ ،‬مرئی و زیرقرمز جامدات‪ ،‬نیمه جامدات یا مایعات کدر در اختیار‬
‫میگذارد‪ .‬به دست آوردن طیف برای این نوع نمونهها‪ ،‬به علت پراگندگی و باز اشعه نور‪ ،‬با روشهای‬

‫‪59‬‬
‫معمولی حداقل مشکل و اغلب غیرممکن است‪ .‬طیف بینی زیرقرمز نورصوتی هم چنین برای تعیین‬
‫جو مورد استفاده قرار گرفته است‪.‬‬
‫غلظت آالیندههای گازی در َ‬
‫طیف بینی زیرقرمز نزدیک‬
‫ناحیه زیر قرمز نزدیک طیف‪ ،‬از انتهای طول موجهای بلند ناحیه مرئی حدود ‪ 770 nm‬تا‬
‫‪ 13000 ( 2500nm‬تا ‪ ) 4000 cm−1‬ادامه دارد‪ .‬نوارهای جذبی در این ناحیه باال تنها و ترکیبهای از‬
‫نواریهای اهتزاز کننده کششی اصلی هستند که در ناحیه ‪ 3000‬تا ) ‪ (1700 cm−1‬اتفاق میافتند‪.‬‬
‫رابطههای درگیر معموالً ‪ N − H ، C − H‬و ‪ O − H‬هستند‪ .‬از آن جا که نوارها‪ ،‬باال تنها یا ترکیبها‬
‫هستند‪ ،‬ضرایب جذب مولی آنها کم وحد آشکار سازی تقربیا ً ‪ 0,1%‬است‪.‬‬
‫برخالف طیف سنجی زیرقرمز میانه‪ ،‬مهم ترین کاربردهای اشعه زیرقرمز نزدیک برای تعیین‬
‫کمی روزمرۀ گونههای مانند آب‪ ،‬پروتینها‪ ،‬هایدروکاربنهای با وزن مالیکولی کم‪ ،‬و چربیها در‬
‫محصوالت زاعتی‪ ،‬مواد خوارکی‪ ،‬نفت و صنایع کیمیاوی بوده است‪ :2 ( .‬صـــــ ‪)249‬‬
‫طیف بینی زیرقرمز دور‬
‫از آنجا که جذبهای مربوط به اهتزازات کششی و خمشی رابطههای بین اتومهای فلزات و‬
‫لیگاندهای هم غیرعضوی و هم عضوی عموما ً در فرکانسهای کمتر ( ‪ ) > 15 𝜇m ( 650 cm−1‬به و‬
‫قوع میپیوندد ناحیه زیرقرمز دور به ویژه برای مطالعات غیرعضوی مفید است‪ .‬مثالً‪ ،‬فلزات سنگین‬
‫عموما ً در ناحیه زیر ‪ 100 cm−1‬جذب میکند‪ ،‬درحالیکه برومایدها و کلورایدها نوارهای در‬
‫فرکانسهای باالتر دارند‪ .‬فرکانسهای جذب برای رابطههای فلزی عضوی غالبا ً به اتوم فلزی و همچنین‬
‫بخش عضوی گونه بستگی دارند‪ ( .‬نیمن‪ :2( .‬صـــ ‪)247‬‬
‫طیف بینی نشری زیرقرمز‬
‫مالیکولهای که اشعه زیرقرمز را جذب میکنند نیز قادرند در صورت گرم شدن‪ ،‬طول موجهای‬
‫زیرقرمز مشخصه را نشر کنند‪ .‬مانع اصلی در کاربرد تجزیه ای این پدیده‪ ،‬مشخصات عالمت به نوفه بد‬
‫عالمت نشری زیرقرمز است‪ ،‬به ویژه وقتی که حرارتی نمونه فقط کمی بیشتر از حرارتی محیط اطراف‬
‫آن باشد‪ .‬با روش تداخل سنجی هم اکنون کاربردهای جالب و مفیدی در حال بروز است‪.‬‬
‫ریز طیف سنجی زیرقرمز‬
‫ریز طیف سنجی برای به دست آوردن طیفهای جذبی یا بازتابی گونهها در نمونههای که ابعاد‬
‫فزیکی درگسترۀ ‪ 10‬تا 𝑚𝜇 ‪ 500‬دارند‪ ،‬به کار برده شده است‪ .‬مایکروسکوپهای زیرقرمز که ابتدا توسط‬
‫‪51‬‬
‫چند سازندۀ دستگاه در سالهای (‪ )5481‬ارایه شدند‪ ،‬معمولی و دیگری یک وسیلۀ زیرقرمز با اپتیک باز‬
‫تابی که اندازه چارچ که زیرقرمز را به حدود اندازه نمونه کاهش میدهد‪ .‬مایکروسکوپ نوری برای‬
‫تعیین موقعیت دیداری ذره یا لکه نمونه مورد مطالعه با چارچ که زیرقرمز به کار گرفته میشود‪ .‬منبع‬
‫زیرقرمز یک طیف سنج تبدیل فوریه معمولی است و نه یک دستگاه توری دار‪ ،‬زیرا اولی حساسیت‬
‫بسیار بیشتری دارد‪ .‬ترانسد یوسر معموالً یک وسیله فوتو رسانا سیماب‪ ،‬کدمیم‪ ،‬تلوریم‪ ،‬است که در‬
‫مقایسه با سایر انواع ترانسد یوسرهای زیرقرمز حساستر است‪.‬‬
‫استفاده از میکروسکوپی زیرقرمز هنوز در آغاز رشد خود است‪ ،‬ولی به نظر میرسد که این فن‬
‫کاربردهای اخیر آن عبارت اند از ‪ .‬شناسایی آالیندههای پولومیر‪ ،‬نواقص در فیلمهای پولومیر‪ ،‬و الیههای‬
‫منفرد ورقه های پولومیر متورق‪ ،‬شناسایی نمونههای ریز الیاف تکه در صنعت پارچه بافی‪ ،‬و شناسایی‬
‫آالیندهها روی اجزای الکترونیکی‪ :2( .‬صـــــ ‪)241‬‬
‫دستگاهای طیف بینی زیر قرمز‬
‫سه نوع دستگاه زیرقرمز در آزمایشگاه های پیش رفت یافته می شود؛ طیف سنج های پاشنده (یا طیف‬
‫نورنسجها)‪ ،‬طیف سنجهای تبدیل فوریه (‪ ،)FTIR‬نورسنجهای سافی‪ .‬دونوع اول برای بدست آوردن‬
‫طیف های کامل شناسایی کیفی استفاده می شوند‪ ،‬درصورتی که نورسنجها برای کارهای کمی طراحی‬
‫شده اند‪ .‬دستگاهای تبدیل فوریه وسافی غیرپاشنده اند یعنی هیچ طوری یا منشوری برای پاشیدن تابش به‬
‫طول موج های جزئی آن وجود ندارد‪ )FTIR ( .‬متداول ترین طیف نورسنج زیر قرمز است که اکثریت‬
‫دستگاهای زیر قرمز تجاری سیستم ها است‪.‬‬
‫نورسنج های سافی‬
‫نورسنج های زیر قرمزطراحی شده برای پایش غلظت آال ینده های هوا مانند کاربن مونواکساید ‪،‬‬

‫نایتروبنزین‪ ،‬وینیل کلوراید‪ ،‬هایدروجن سیاناید وپیری دین اغلب برای حصول اطمینان ازپیروی قواعد‬
‫وضع شده توسط موسسه بهداشت وایمنی کار اطمینان به کار می روند‪ .‬صافی های تداخلی طراحی شده‬
‫اند که هریک بری اندازه گیری آالینده های خاصی دردسترس اند‪ .‬این ابزارها نوارهای باریکی ازتابش‬
‫را درگستره (‪ )mm59-3‬عبور می دهند‪.‬‬
‫کاربردهای کیفی طیف نوری نورسنجی زیر قرمز‬
‫طیف جذبی زیرقرمز‪ ،‬حتی برای ترکیب نسبتا ً ساده‪ ،‬اغلب شامل آریه ای درهم وبرهم ازنوارهای تیز‬
‫وکمینه ها می شود‪ .‬نوارهای جذبی مفید برای شناسایی گروهای عاملی درگستره طول موج کوتاه تر‬
‫‪57‬‬
‫زیرقرمز(ازحدود ‪ )2.5-8.5mm‬قرار دارند‪ ،‬یعنی جایی که موقعیت های بیشینه جذ فقط مربوط به اسکلیت‬
‫کاربنی است که گروه هابه آن متصل اند‪ .‬بنابراین‪ ،‬بررسی این ناحیه طیفی اطالعات قابل مال حظه ای‬
‫راجع به ساختارکلی مالیکولی مورد بررسی دراختیارمی گذارد‪( .‬جدول (‪ )2‬موقعیت های مشخصه بیشینه‬
‫جذب برخی ازگروه های عاملی متداول رانشان می دهد‪.‬‬
‫پیک های جذبی‬
‫گروه های عاملی‬
‫عددموجی‪𝑐𝑚−1،‬‬ ‫عدد موجی ‪𝑚μ‬‬

‫𝐻 –𝑂‬ ‫الیفاتیک واروماتیک‬ ‫‪3111-3711‬‬ ‫‪3.3-2.8‬‬

‫‪−𝑁H2‬‬ ‫امین‬ ‫‪3511-3711‬‬ ‫‪3.2-2.8‬‬

‫𝐻 –𝐶‬ ‫اروماتیک‬ ‫‪3111-3511‬‬ ‫‪3.3-3.2‬‬

‫𝐻 –𝐶‬ ‫الیفاتیک‬ ‫‪2811-3111‬‬ ‫‪3.1-3.3‬‬

‫𝑁≡𝐶‬ ‫نیتریل‬ ‫‪2211-2911‬‬ ‫‪9.7-9.2‬‬

‫‪−𝐶 ≡ 𝐶 −‬‬ ‫الکاین‬ ‫‪2511-2271‬‬ ‫‪9.8-9.9‬‬

‫‪−COOR‬‬ ‫ایستر‬ ‫‪5111-5111‬‬ ‫‪1.4-1.1‬‬

‫‪−COOH‬‬ ‫کاربوکسلیک اسید‬ ‫‪5711-5191‬‬ ‫‪7.1-1.1‬‬

‫‪C=O‬‬ ‫الدیهایدها وکیتون ها‬ ‫‪5771-5191‬‬ ‫‪7.1-1.1‬‬

‫جدول (‪ )2‬برخی مشخصه های پیک های جذبی زیر قرمز‬

‫شناسایی گروه های عاملی دریک مالیکول به ندرت برای شناسایی درست یک ترکیب کافی است وکل‬
‫طیف از 𝑚‪ 2.5 − 15μ‬باید با ترکیبات شناخته شده مقایسه شود‪ .‬جمع آوری طیف ها برای این هدف انجام‬
‫می شود‪.‬‬
‫نورسنجی وطیف نورسنجی زیرقرمزکمی‬
‫روش های جذبی درزیر قرمزکمی تاحدودی بامکمل های مرئی وفرابنفش آن ها تفاوت دارند زیرا‬
‫طیف ها پیچید گی بیشتری دارند‪ ،‬نوآوری های جذبی باریک ترند وتوانایی های دستگاه های در دسترس‬
‫برای اندازه گیری ها دراین ناحیه طیفی متفاوت است‪.‬‬

‫‪51‬‬
 ‫اندازه گیری های جذبی‬
‫استفاده از سل های یکسان برای حالل وانالیت در اندازه گیری های زیر قرمز به ندرت عملی است‬
‫زیرا تهیه سل های با مشخصات عبور یکسان دشوار است‪ .‬بخشی از این مشکالت از کاهش شفافیت‬
‫پنجره های سل زیر قرمز (معموال سودیم کلوراید سیقلی شده) ناشی می شود که در طی استفاده در اثر‬
‫رطوبت جزیی هوا یانمونه های آسیب می پذیرد‪ .‬عالوه برین‪ ،‬بازسازی طول مسیر دشوار است چون‬
‫ضخامت سل های زیرقرمز اغلب کمتر از ‪1mm‬است‪ .‬برای امکان پذیرشدن عبور شدت های قابل اندازه‬
‫گیری تابش زیرقرمز از میان نمونه های خالص یا محلول های بسیار غلیظ انالیت به چنین سل های‬
‫باریکی نیاز است‪.‬‬

‫اندازه گیری های محلول های انالیت رقیق به آن شیوه ای که در طیف بینی فرا بنفش یامرئی صورت‬
‫می گیرد‪ ،‬معموال دشوار است زیرا تعداد حالل های خوبی که نوایی مناسب طیف زیر قرمز را عبور‬
‫دهند اندک است ‪ .‬به این دالیل‪ ،‬در کارهای زیرقرمز کیفی اغلب یک جاذب مرجع به طورکامل به کار‬
‫رفته می شود وشدت تابش عبور کرده از میان نمونه به سادگی با پرتو مسدود نشده مقایسه می شود‪.‬‬
‫کاربردهای طیف بینی زیرقرمزکمی‬
‫طیف نورسنجی زیرقرمز توانایی اندازه گیری تعداد بسیار زیادی ازمواد را دارد‪ ،‬زیرا تقریبا ً تمام‬
‫گونه های مالیکولی درناحیه زیرقرمز جذب می شوند‪ .‬برعالوه‪ ،‬مختصربه فرد بودن طیف زیرقرمز‪،‬‬
‫درجه ای ازویژه بودن را فراهم می سازد که تنها چند روش تجزیه ای دیگر ازاین لحاظ با آن قابل مقایسه‬
‫اند یابر آن مزیت دارند‪ .‬این ویژه گی‪ ،‬کاربرد عمومی برای تجزیه مخلوط های ترکیبات عضوی دارد‪.‬‬
‫تشدید قوانین دولتی درخصوص آلودگی های جوی‪ ،‬توسعه روش های حساس‪ ،‬سریع وبسیار ویژه را‬
‫برای گروهی ازترکیبات کیمیاوی طلب می کند‪.‬‬
‫روش های جذبی زیرقرمز این نیازرا بهتر از هر ابزار تجزیه ای دیگری به تنهایی مرتفع می سازند‪.‬‬
‫درجدول(‪ )3‬آال ینده های مختلف آنرا نشان می دهد که به وسیله یک نورسنج صافی ساده ودستی مجهز‬
‫به تداخل نورسنج جداگانه برای هر گونه آنالیت قابل تعیین هستند‪.‬‬
‫ازمیان چهارصد گونه کیمیایی که حد بیشنه ی مجاز آنها به وسیله موسسه بهداشت وایمنی کار(‪)OSHA‬‬

‫مشخص شده است‪ .‬بیش ازنیمی ازآنها جذب های مشخصه دارند که به وسیله طیف نورسنجی یا نورسنجی‬
‫زیر قرمز می توان آنها را تعیین کرد‪.‬‬

‫‪58‬‬
 ‫ترکیب‬ ‫میزان مجازتماس‬ ‫طول موج‬ ‫کمینه غلظت‬
‫‪ppm‬‬ ‫)‪)𝜇m‬‬ ‫قابل آشکارسازی‬
‫‪Carbon disulfide‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪9.19‬‬ ‫‪1.1‬‬
‫‪Chloroprene‬‬ ‫‪51‬‬ ‫‪55.9‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪Diborane‬‬ ‫‪1.5‬‬ ‫‪3.4‬‬ ‫‪1.11‬‬
‫‪Ethylene di amine‬‬ ‫‪51‬‬ ‫‪53.1‬‬ ‫‪1.9‬‬
‫‪Hydrogen cyanide‬‬ ‫‪9.1‬‬ ‫‪3.19‬‬ ‫‪1.9‬‬
‫‪Methyl marcaptane‬‬ ‫‪1.1‬‬ ‫‪3.38‬‬ ‫‪1.9‬‬
‫‪Nitro benzene‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪55.8‬‬ ‫‪1.2‬‬
‫‪Pyridine‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪59.2‬‬ ‫‪1.2‬‬
‫‪Sulfur di oxide‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪8.7‬‬ ‫‪1.1‬‬
‫جدول(‪ )3‬مثال های از تجزیه زیر قرمز در حالت بخار برای متابعت از ‪OSHA‬‬

‫طیف سنج ها تبدیل فوریه‬

‫طیف سنجهای زیر قرمزتبدیل فوریه (‪ )FTIR‬دارای مزیت های خارق العاده ای مانند حساسیت باال‪،‬‬
‫قدرت تفکیک وسرعت جمع آوری داده ها هستند (داده های مربوط به یک طیف ورودی را می توان‬
‫در‪ S5‬یاکمتر بدست آورد)‪ .‬درابتدای ظهور‪ ،FTIR‬دستگاه های بزرگ‪ ،‬پیچیده‪ ،‬و دارای ابزارهای گرانی‬
‫بودند که بارایانه های آزمایشگاهی پر هزینه کنترول می شدند‪.‬‬
‫باتکامل دستگاه وری وکاهش قیمت رایانه ها‪ ،‬هم زمان با بهبود توان‪ ،‬سرعت وسهولت کاربرد آنها‪،‬‬
‫طیف سنج های ‪ FTIR‬درآزمایشگاه رواج یافته اند‪ .‬دستگاه های زیرقرمز تبدیل فوریه دارای عنصر‬
‫پاشنده نیستند وتمام طول موج ها هم زمان به وسیله تداخل سنج مالکیسون آشکار سازی واندازه گیری‬
‫می شود که درمورد برای جداکرده طول موج ها الزم است عالمت منع‪ ،‬مدوله شده به طریقی ازدرون‬
‫نمونه عبور کند که به صورت یک تداخل نگاشت ثبت شود‪ .‬سپس تداخل نگاشت توسط یک تبدیل فوریه‬
‫رمزگشایی شده وعملیات ریاضی به وسیله کامپیوتر‪ ،‬که امروزه بخش محاسباتی تقریبا ً تمام طیف سنج‬
‫هاست؛ انجام می شود‪.‬‬

‫‪54‬‬
‫یک دستگاه تحقیقاتی ممکن است تا ‪ 71111‬دالریا بیشترهم قیمت داشته باشد و قدرتفکیک آن ‪0.125cm‬‬

‫یابهتر باشد ونسبت عالمت به توفه ‪ 33.000‬یابزرگتررا دریک دوره اندازه گیری یک دقیقه ی ارئه دهد‪.‬‬
‫معموالً یک دستگاه تحقیقاتی به رایانه ای جدا مجهر می شودکه این دارای مزایا ومعایبی است‪.‬‬
‫بارایانه جداگانه‪ ،‬هنگامی که پردازش گر قدیمی می شود‪ ،‬که انتظارمی رود هر دو یا دوسال اتفاق‬
‫بیفتد‪ ،‬یک رایانه جدید تر و قوی تر برای پردازش داده ها می توان خریداری نمود و به راحتی به طیف‬
‫سنج متصل کرد‪ .‬عالوه براین‪ ،‬رایانه جدا معموالً نسبت به رایانه ای که یا طیف سنج بسته شده توان‬
‫بسیاربیشتری برای پردازش داده ها وذخیره آنها دارد‪ .‬مزیت دیگررایانه مجزا نرم افزار وبانک اطالعاتی‬
‫‪ 8‬طیف هاست که به راحتی نصب می شود وبرای پردازش داده های طیفی ومربوط ساختن طیف های‬
‫اندازه گیری شده به طیف های مواد معلوم استفاده می شود‪ .‬عالوه براین رایانه مجزا به سهولت ذخیره‬
‫اطالعات به روی (‪ )CD‬یا )‪ (DVD‬را امکان پذیرمی سازد واگر رایانه به یک شبکه محلی عمومی‬
‫متصل باشد‪ ،‬می توان طیف ها را برای همکاران ارسال کرد و نرم افزارها یاسخت افزارها رابه سادگی‬
‫ارتقا داد و برروی رایانه طیف سنج نصب نمود‪.‬‬
‫طیف بینی وطیف الکترومقناطیسی‬
‫تفاوت طیف بینی های زیرقرمز‪ ،‬فرابنفش‪ ،‬وریزونانس مقناطیسی هسته باطیف سنجی کتله وی‬
‫درآن است که دسته اول شامل برهمکنش مالیکولها با انرژی الکترومقناطیسی هستند نه با یک پرتو‬
‫پرانرژی الکترن ‪ ،‬پیش ازآغاز مطالعه این فنها بهتر است نگاهی به ماهیت انرژی اشعه ای وطیف‬
‫الکترو مقناطیسی بیندازیم‪ .‬نورمرئی‪ ،‬پرتوهای (‪ )x‬امواج مایکرو امواج رادیوی وغیره‪ ،‬همگی انواع‬
‫مختلفی از اشعه الکترومقناطیسی هستند که درمجموع‪ ،‬طیف الکترومقناطیسی را تشکیل می دهند‪ .‬اشعه‬
‫الکترومقناطیسی‪ ،‬رفتار دوگانه دارد‪ .‬ازبرخی جهتها‪ ،‬خواص یک ذره(موسوم به فنون) را نشان میدهد‪،‬‬
‫و ازجهتهای دیگر‪ ،‬رفتاری مانند یک موج انرژی که باسرعت نور حرکت میکند اشعه الکرومقناطیسی‬
‫نیز‪ ،‬مانند سایرموجها‪ ،‬باطول موج فرکانسی‪ ،‬مشخص میشود‪ .‬طول موج (‪ )λ‬همان فاصله بین دو‬
‫ماکزیمم پیاپی است‪ .‬فرکانسی‪ )ν( ،‬برابراست با تعداد ماکزیممهای موجی که در واحد زمان ازیک نقطه‬
‫ثابت میگزرند وبا ثابت ( ‪ ،)𝑠 −1‬یا هرتز(‪ )1Hz=1𝑠 −1 ()Hz‬نمایش داده میشود‪ .‬دامنه ‪ ،‬همان بلندی‬
‫موج است که از نقطه میانی موج تا ماکزیمم آن میباشد‪ .‬شدت انرژی اشعه چه به صورت یک پرتو‬
‫ضعیف یا یک نورخیره کننده متناسب است بامربع دامنه موج ‪.‬‬

‫‪21‬‬
 ‫طیف سنجی الکترومقناطیس‬
‫به طوری که درشکل ‪ 2‬نشان داده شده است‪ ،‬طیف الکترومقناطیسی گستره ای وسیع از طول‬
‫موجهای وفریکانسی های (وبنابراین انرژی ها) را در برمی گیرد‪ .‬درواقع ‪ ،‬گستره به حدی بزرگ است‬
‫که یک مقیاس لوگاریتمی مورد نیاز است‪ .‬در شکل ‪2‬همچنین نواحی طیفی عمده به طور کیفی نمایش‬
‫داده شده است تقسیمات مبتنی بر روش هایی است که برای تولید وآشکار کردن انواع مختلف تابش ها‬
‫مورد نیازاست‪ .‬توجه کنید که قسمت مرئی طیف که چشم انسان به آن حساس است درمقایسه با سایر‬
‫نواحی طیفی کوچک است‪.‬‬

‫شکل ‪ 2‬نواحی طیف الکترومقناطیسی‬

‫همچنین باید توجه کرد که روش های طیف کیمیایی که نه تنها تابش مرئی‪ ،‬بلکه تابش فرابنفش و‬
‫زیر را به کارمی گیرند‪ ،‬علی رغم این واقعیت که چشم انسان به هیچ کدام از دو نوع تابش آخری حساس‬
‫نیست روش های نوری نامیده می شوند‪ .‬این اصطالحات تاحدی گنگ از بسیاری ازجنبه های مشترک‬
‫دستگاه ها برای سه ناحیهً طیفی وهمچنین تشابهات در راه هایی که درآن بر هم کنش سه نوع تابش با‬
‫ماده را در نظر می گیریم ناشی می شوند‪ .‬گسترده طول موج وفریکانس نواحی طیف که برای هدف‬
‫های تجزیه مهم اند وهمچنین نام روش های مختلف طیف بینی مربوط به هر ناحیه در جدول ‪ 5‬فهرست‬
‫شده است‪ .‬در ستون آخر جدول انواع گذار های کوانتمی هستی ای ‪ ,‬اتمی یا مالیکولی که به عنوان اساس‬
‫فنون مختلف طیف بینی عمل می کند‪ ،‬فهرست شده است‪.‬‬

‫‪25‬‬
 ‫گسترده متداول طول موج گسترده عدد موجی متداول ‪Cm-1‬‬ ‫نوع طیف بینی‬

‫‪-‬‬ ‫‪1.4 − 0.005𝐴0‬‬ ‫نشرپروتوگاما‬

‫‪-‬‬ ‫‪0.1 − 100𝐴0‬‬ ‫پراش‪ ،‬فلوئورسانی‪ ،‬جذب ونشر‪ ،‬روتواکس‬
‫‪5 × 104− 1 × 106‬‬ ‫‪10 − 180𝐴0‬‬ ‫جذب فرابنفش خالً فلوئورسانی‪ ،‬نشروجذب‬

‫‪1.3 × 104− 5 × 104‬‬ ‫‪180 − 780𝐴0‬‬ ‫فرابنفش مرئی‬

‫‪-‬‬ ‫𝑚𝜇‪0.78 − 300‬‬ ‫پراگندگی رامان وجذب ریزموج‬

‫‪-‬‬ ‫𝑚𝑚‪0.75 − 3.75‬‬ ‫جذب ریزموج‬

‫‪-‬‬ ‫𝑚𝐶‪3‬‬ ‫ریزونانس اسپین الکترون‬

‫‪-‬‬ ‫𝑚‪0.6 − 10‬‬ ‫ریزونانس مقناطیسی هسته‬

‫جدول (‪ )4‬روش های طیف بینی متداول مبتنی براشعه الکترومقناطیسی‬

‫خواص کلی اشعه الکترو مقناطیسی‬

‫بسیاری ازخواص تابش الکترومقناطیسی بااستفاده از الگوی موج سینوسی کالسیک که در آن پارا‬
‫مترهای مانند‪ ،‬طول موج‪ ،‬فریکانسی‪ ،‬سرعت‪ ،‬ودامنه بکارمی رود‪ ،‬به طرز مناسبی شرح داده می شود‪.‬‬
‫برخالف سایرپدیده های موجی ازقبیل صوت‪ ،‬تابش الکترو مقناطیسی برای عبور خود به هیچ محیط‬
‫مادی نیازی ندارد وبه آسانی ازدرون خالً می گذرد‪ .‬الگوی موجی تابش درتوجیه پدیده های مربوط به‬
‫جذب ونشر انرژی تابش باشکست کامل روبه رو است‪ .‬برای درک این فراینده ها‪ ،‬الزم است به صورت‬
‫جریانی ازذرات یا بسته های موج مجزای انرژی به نام فوتون درنظر گرفته می شود وانرژی فوتو‬
‫متناسب بافریکانسی تابش است‪ .‬این نگرش دوگانهً تابش‪ ،‬به صورت ذره وبه صورت موج‪ ،‬متضاد نیستند‬
‫بلکه مکمل یکدیگرند‪ .‬درواقع‪ ،‬وجود دوگانگی که توسط میکانیک موجی کامالً به اثبات رسیده است‬
‫درمورد رفتار جریان هایی ازالکترونها و یا سایر ذرات بنیادی مانند پروتونهای نیزصدق می کند‪.‬‬

‫‪22‬‬
 ‫خواص موجی اشعه الکترومقناطیسی‬
‫برای بسیاری ازاهداف‪ ،‬بهتر است تابش الکترومقناطیسی رابه صوت میدان های مقناطیسی والکتریکی‬
‫که متحمل نوسان های سینوسی هم فاز درزاویه های عمود بر یکدیگر وبر جهت انتشار می شوند‪ ،‬درنظر‬
‫بگیریم‪.‬‬

‫شکل ‪ 3‬الف نمایندهً یک پرتو تک تابش الکترومقناطیسی قطبیدهً مسطح است‪ .‬قطبیده مسطح می رساند‬
‫که تمام نوسان های میدان الکتریکی ویا مقناطیسی داخل یک صفحهً منفرد قرار می گیرند‪.‬‬

‫شکل (‪ (3‬ب یک نمایش دو بعدی از اجزای الکتریکی پرتو‪ ،‬شکل (‪ )3‬الف است میدان الکتریکی‬
‫دراین شکل به صورت برداری که طول آن متناسب به شدت میدان است نمایش داده شده است‪ .‬محور‬
‫طول های این ترسیم‪ ،‬زمان عبورتابش ازیک نقطه ثابت درفضاست ویا مسافت طی شده است‪.‬‬

‫شکل (‪ )3‬نمایش دوبعدی‬

‫پارامترهای موج‬

‫درشکل ‪ 4‬ب؛ دامنهً ‪ A‬موج سینوسی به صورت طول برار الکتریکی دریک ماکسیمم موج نشان داده‬
‫شده است‪ ،‬زمان الزم بر حسب ثانیه برای عبور ماکسیمم ها یا مینیمم های متوالی ازیک نقته ثابت درفضا‬
‫را دورهً 𝑃 اشعه می نامند فریکانس 𝑉 تعداد نوسان های میدان درهر ثانیه برابر 𝑃‪1⁄‬ست‪.‬‬

‫پا رامتر دیگر مورد توجه‪ ،‬طول موج ‪ λ‬است که فاصلهً خطی بین هر دونقطه هم ارز روی امواج‬
‫متوالی است ( مثالً ماکسیمم ها یا مینیمم های متوازی)‪.‬‬

‫‪23‬‬
‫حاصل ضرب فریکانسی بر حسب سیکل بر ثانیه در طول موج برحسب متر بر سیکل‪ ،‬سر عت انتشار‬
‫تابش 𝐼𝑉 را بر حسب متر برثانیه بدست می دهد‪.‬‬

‫‪𝑉𝑖 = 𝜈𝜆𝑖 … … … 1‬‬

‫به این نکته مهم توجه کنیم که فریکانسی باریکه ای ازتابش به وسیلهً منبع تعیین می شود وتغییر ناپذیر‬
‫باقی می ماند‪ .‬برعکس سرعت تابش به ترکیب محیطی که از داخل آن عبور می کند بستگی دارد‪ .‬بنابر‬
‫این‪ ،‬ازمعادله‪ 5‬آشکار است که طول موج وتابش نیز به محیط بستگی دارد‪.‬‬

‫زیرنویس 𝑖‪ ،‬درمعادله‪ 5‬این بسته گی ها را تا ً یید می کند‪ .‬درخالً سرعت انتشار تابش مستقل ازطول‬
‫موج می شود وحد اکثر مقدار خود را دارد‪ .‬این سرعت که به آن عالمت ‪ C‬داده می شود‪ ،‬اندازه گیری‬
‫شده وبرابر ‪ 2,99792× 108‬متر برثانیه است‪ .‬قابل ذکراست که سرعت تابش درهوا تنها تفاوت ناچیزی‬
‫با ‪ C‬دارد( حدود ‪ 0.03%‬کمتر)‪ ،‬بنابر این برای هوا سویه خالً‪ ،‬معاله ‪ 5‬را می توان به سه رقم بامعنی به‬
‫صورت زیرنوشت‪.‬‬

‫𝑠‪𝑐 = 𝑣𝜆 = 3.00 × 108 𝑚⁄𝑠 = 3.00 × 1010 𝑐𝑚⁄‬‬ ‫(‪)2‬‬

‫درهر محیط حاوی ماده‪ ،‬به علت تا ًثیر متقابل بین میدان الکترومقناطیسی تابش والکترون های مقید اتم‬
‫ها ویا مالیکول های موجود‪ ،‬انتشار تابش آهسته می شود‪ .‬ازآنجا که فریکانسی تابش نامتغیر است وتوسط‬
‫منبع تثبیت می شود‪ ،‬بنابراین‪ ،‬با عبور تابش از خالً به محیط مادی‪ ،‬طول موج باید کاهش یابد‪.‬‬

‫درشکل (‪ (9‬برای باریکه ای تکفام ( باریکه ای از تابش است که پرتو های آن طول موج های یکسان‬
‫دارند باریکه چندفام از پرتوهای با طول موج های متفاوت تشکیل شده است)‪ .‬ازتابش مریًی نمایش داده‬
‫شده است توجه کنید که طول موج همچنان که به داخل شیشه حرکت می کند‪ ،‬به اندازهً تقریبا ً 𝑚𝑛‪200‬یا‬
‫بیشتر از ‪30%‬کوتاه شده است‪ ،‬وقتی که تابش مجددا ً وارد هوا شود‪ ،‬تغییر معکوس روی می دهد‪ .‬عدد‬
‫موجی 𝑣که به صور ت معکوس طول موج بر حسب سانتی متر تعریف می شود‪ ،‬راه دیگری برای‬
‫توصیف تابش الکترو مقناطیسی است‪ .‬واحد مربوطه به ‪ 𝑐𝑚 𝑒 −1‬است‪.‬‬

‫‪29‬‬
‫عدد موجی به طور گسترده ای درطیف بینی زیر قرمز به کار می رود‪ .‬ازآنجا که عدد موجی بر عکس‬
‫طول موج مستقیما ً متناسب با فر کانس وانرژی تابش است بنا براین‪ ،‬واحد مفید تری است‪ .‬دراین صورت‬
‫‪ ،‬می توان نوشت‪.‬‬
‫𝑣𝑘 = ‪v‬‬

‫شکل (‪ )4‬اثرتغییرات محیط بر باریکه تکفام تابش‬

‫که در اینجا ثابت تناسب ‪ k‬به میحط بستگی دارد وبرابر معکوس سرعت است‪ .‬توان 𝑝 اشعه ‪ ،‬انرژی‬
‫با ریکه ای است که به یک سطح معین در هر ثانیه می رسد‪ ،‬در عضوی که شدت 𝐼 توان دریک زاویهً‬
‫سله دقیقا ً صحیح نیست‪ ،‬ولی توان‬
‫فضایی است این کمیت ها به مربع دامنهً 𝐴 مرتبط اند‪ .‬اگر چه این م ً‬
‫وشدت غالبا ً به جای یکدیگر به کاربرده می شوند‪.‬‬
‫توصیف ریاضی یک موج‬
‫با متغیر گرفتن زمان‪ ،‬موج اریًه شده درشکل ‪ 3‬ب رامی توان با یک معاد لهً موج سینوسی توصیف‬
‫کرد‪ .‬یعنی‬
‫∅ ‪𝑌 = 𝐴𝑠𝑖𝑛(𝜔𝑡 +‬‬ ‫( ‪)3‬‬
‫دراینجا ‪ y‬میدان الکتریکی‪ A ،‬دامنه یا ماکسیمم مقداربرای ‪ t ،y‬زمان‪ ،‬و ‪ ø‬زاویهً فاز است اصطالحی‬
‫که درپیوست ‪ 2‬شکل ‪ 3‬ب ) تعریف شده است فریکانس زاویه ای بردار ‪ ω‬بافریکانسی تابش 𝑣 ازط ُریق‬
‫معالهً زیر مر تبط است‪.‬‬
‫𝑣‪ω = 2л‬‬
‫جایگزینی این رابطه درمعادلهً ‪ 3‬می دهد‪.‬‬
‫‪𝑦 = 𝐴𝑠𝑖𝑛(2𝜋𝑣𝑡 + ∅) … … … … … . 4‬‬

‫‪21‬‬
 ‫بر هم سوارشدن امواج‬
‫اصل برهم سوارشدن می گوید که هر زمان دو یا چند موج در یک فضای مشابه حرکت کنند‪ ،‬یک‬
‫آشفتگی انجام می شود که برابرمجموع آشفتگی های انجام شده باهریک ازامواج منفرد است‪.‬‬
‫این اصل برای امواج الکترومقناطیس که درآنها آشفتگی ها شامل یک میدان نیروی الکتریکی وهمچنین‬
‫برای سایر انواع امواج که درآنها اتم ها ویا مالیکول ها جا به جا می شوند‪ ،‬به کارمی رود‪.‬‬
‫زمانیکه ‪ n‬موج الکترومقناطیسی با فریکانسی‪ ،‬دامنه و زاویهً فاز متفاوت ازنقطه ای درفضا به طور‬
‫همزمان عبورکنند‪ ،‬باتوجه به اصل برهم سوارشدن ومعادلهً ‪ 9‬می توان نوشت‪.‬‬
‫) 𝑛∅ ‪𝑦 = 𝐴1 sin(2𝜋𝑣1 𝑡 + ∅1 ) + 𝐴2 sin(2𝜋𝑣2 𝑡 + ∅2 ) +. … … + 𝐴𝑛 sin(2𝜋𝑣𝑛 𝑡 +‬‬
‫دراینجا ‪ y‬میدان برایند است‪ .‬خط پر در شکل ‪ 1‬الف کاربرد معادلهً ‪ 1‬را برای دوموج بافریکانسی‬
‫مشابه اما دامنه و زاویهً فاز کمی متفاوت نشان می دهد‪ .‬برایند یک تابع تناوبی با فریکانسی اما با دامنهً‬
‫بزرگتر ازهر یک از دو موج سازنده است‪ .‬اخالف شکل ‪ 1‬ب با ‪ 1‬الف در این است که تفاوت فاز آن‬
‫بزرگتر است؛ دراینجا دامنه برایند کوچکتر از هر یک ازدو موج سازنده است‪ .‬واضح است که یک دامنه‬
‫ما کسیمم برای برایند موقعی پدید می آید که دو موج کامالً هم فاز باشند‪ ،‬وبا اختالف فاز بین امواج (‪-5ø‬‬

‫‪ )2ø‬صفر درجه‪ 371 ،‬درجه یا مضروب صحیح از ‪ 371‬درجه باشد‪ .‬تحت این شرایط می گویند که ماکسیمم‬
‫تداخل سازنده اتفاق افتاده است‪ .‬ماکسیمم تداخل تخریبی موقعی اتفاق می افتد که ( ‪ )2ø-5ø‬برابر ‪ 581‬درجه‬
‫یا ‪ 581‬درجه با اضافه مضروب صحیح از‪ 381‬درجه باشد خاصیت تداخل نقش مهمی درتعداد زیادی از‬
‫روش های دستگاهی مبتنی بر تابش الکترومقناطیسی بازی می کند‪.‬‬

‫شکل (‪ )5‬برهم سوار شدن موج سینوسی‬

‫‪27‬‬
‫یک جنبه مهم برهم سوارشدن آن است که یک شکل موجی پیچیده رامی توان باعملیات ریاضی به‬
‫نام تبدیل فوریه‪ ،‬به اجزای سادهً خود تفکیک کرد‪.‬‬

‫جین فوریه‪ ،‬ریاضیدان فرانسوی (درسال (‪ 5198‬تا‪ )5831‬نشان داد که هرحرکت تناوبی‪ ،‬صرف‬
‫نظر ازپیچید گی اش‪ ،‬می تواند باجمع جمالت سادهً سینوسی باکینوسی توصیف شود‪ .‬مثالً‪ ،‬شکل موج‬
‫مربعی راکه به طور گسترده درالکترونیک با آن روبرو هستیم می توان به وسیلهً یک معادله باشکل زیر‬
‫توصیف کرد‪:‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫𝑡𝑣𝜋𝑛‪𝑦 = 𝐴(𝑠𝑖𝑛2𝜋𝑣𝑡 + 𝑠𝑖𝑛6𝜋𝑣𝑡 + 𝑠𝑖𝑛10𝜋𝑣𝑡 + ⋯ 𝑠𝑖𝑛2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫𝑛‬

‫ریزونانس مقناطیسی هسته‬

‫درطول ‪ 31‬سال گذشته‪ ،‬ریزونانس مقناطیسی هسته (‪ )NMR‬که به عنوان وسیله ای مفید برای یک‬
‫کیمیادان عضوی است‪ ،‬به ابزاری تبدیل شده که تحقیقات در زمینۀ کیمیای عضوی بدون آن قابل‬
‫تصورنیست‪ :‬درمورد ارزش(‪ )NMR‬اصالً جنبۀ اغراق وجود ندارد‪ .‬این کارآیی با امکان به وجود آوردن‬
‫میدان های مقناطیسی بزرگتروتوسعۀ ظرفیت های تکنالوژی کامپیوترفراهم گشته است‪.‬‬

‫مفاهیم اساسی برای(‪ )NMR‬ریشه دراین حقیقت دارند که درحضور یک میدان مقناطیسی(‪ ،B.‬قبالً ‪H.‬‬

‫نامیده می شد) بعضی هسته ها بین دوحالت با انرژی متفاوت توزیع می شوند‪ .‬برای ترکیب های عضوی‪،‬‬
‫دوتا ازمهمترین هسته ها ‪ 𝐻1‬و ‪ 𝐶13‬هستند‪.‬‬

‫بحث روی این دوحالت متفاوت‪ ،‬بااصل پاولی شروع می شود‪ .‬این اصل مطرح می کند که دوالکترون‬
‫درصورتی می توانند یک اوربیتال مشخص یا یک تراز انرژی را اشغال کنند‪ ،‬که این دو الکترون دارای‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫اسپین های مخالف باشد( ‪ .) - 2 + 2‬به همین روش‪ ،‬هسته های می توانند دارای اسپین باشند و بعضی‬
‫هسته ها مثال ( ‪ )P31 , F19 ،C13 , H1‬دارای دوحالت اسپین هستند‪.‬‬

‫واقعیت این است که میدان مقناطیسی‪ B .‬سبب می شود که این دوحالت (که ‪ α‬و ‪ β‬نیز نامیده می شوند)‬
‫در ترازهای متفاوت باشد و بدین ترتیب با انتقال بین دوحالت‪ ،‬توانایی تولید طیف های (‪ )NMR‬را فراهم‬

‫‪21‬‬
‫سارند‪ .‬چون هسته ها وقتی درمحیط های متفاوت باشند انتقال های ‪ NMR‬با انرژی های مختلف ایجاد می‬
‫کنند‪ ،‬انداره گیری این انرژی های انتقالی داده های متنوعی را در اختیارما می گذارند‪ ،‬وبدین ترتیب‬
‫طیف های ‪ NMR‬را کارا می سازند‪ .‬اصول پایه ای ‪ NMR‬رامی توان بامالیکول سادۀ پروپان شرح داد‪.‬‬
‫پروپان دونوع کاربن دارد‪ ،‬کاربن وسطی ودوم کاربن یکسان که در دو اتم های مالیکول قرار دارند‪ .‬به‬
‫همین ترتیب‪ ،‬پروپان دارای دو نوع پروتون است‪ ،‬وطبیعی خواهد بود که این ترکیب دوجذب اساسی‬
‫متفاوت درطیف های ‪ 𝐻1‬و ‪ 𝐶𝑁𝑀𝑅13‬ازخود نشان دهد‪.‬‬

‫پروپان‬ ‫‪CH3 –CH2 –CH3‬‬

‫درشکل (‪ )6‬مقایسه ای بین یک هسته چرخان(مانند یک پروتون) ویک دوقطبی مقناطیسی شده است‪.‬‬
‫چرخش هسته‪ ،‬درشکل ‪ 6‬الف‪ ،‬یک میدان مقناطیسی ایجاد می کند که بسیارشبیه میدانی است که توسط‬
‫یک دوقطبی مقناطیسی ایجاد می شود‪ .‬درفقدان یک میدان مقناطیسی‪ ،‬میدان تک تک هسته ها جهت گیری‬
‫هردنبیلی دارند‪.‬‬

‫شکل ‪ 6‬الف وقتی یک میدان مقناطیسی اعمال شود‪ ،‬دو جهت گیری متفاوت ازممان های مقناطیسی‬
‫نسبت به میدان مقناطیسی اعمال شده (‪ )B‬می توان تصورکرد یاهم جهت بامیدان (‪ )α‬یا درخالف جهت‬
‫میدان ‪ B‬در درجه حرارت اتاق‪ ،‬درحضورمیدان مقناطیسی اعمال شده‪ ،‬اضافۀ بسیارکمی (یک هسته‬
‫ازهریک میلیون هسته) ازهسته های در تراز پایین تر وجود خواهد داشت‪.‬‬

‫این توزیع بین ترازهای انرژی به عنوان توزیع بولتزمن شناخته می شود‪ ،‬ونوعی توزیع تعادی است‪.‬‬
‫شکل(‪ ) 7‬الف میدان مقناطیسی همراه با یک پروتون چرخان (ب) پروتون چرخان شبیه یک دوقطبی‬
‫مقناطیسی کوچک است‪.‬‬

‫‪28‬‬
 ‫(الف) بدون میدان مقناطیسی‬ ‫میدان‬ ‫(ب)‬

‫شکل (‪ )7‬میدان مقناطیسی و بدون میدان مقناطیسی‬

‫شکل ‪ 7‬الف در حضوریک میدان مقناطیسی ممانهای مقناطیسی پروتونها(توسط بردارهایی مشخص‬
‫شده اند) به طورهردنبل جهت گیری کرده اند‪( ،‬ب) وقتی یک میدان مقناطیسی خارجی (‪ )B.‬اعمال شود‪،‬‬
‫پروتونها جهت گیری می کند‪ .‬بعضی ها خود را بامیدان اعمال شده هم جهت می سازند(حالت اسپینی ‪)α‬‬
‫وبعضی ها درخالف جهت میدان اعمال شده (حالت اسپینی‪ )β‬جهت گیری می کنند‪.‬‬

‫اکنون اجازه دهید تابه بررسی جزئیات یک آزمایش ‪ NMR‬بپردازیم‪ .‬وقتی هسته های دارای اسپین‬
‫فعال (مثالً پروتون) بین دوتراز انرژی توزیع می شوند‪ ،‬انرژی الزم برای تحریک هسته های از تراز‬
‫پایین تربه ترازباالتر را می توان اندازه گیری کرد‪ .‬انرژی چنین انتقالی‪( ∆𝐸 ،‬که می توان آن را به‬
‫فریکانسی ‪ )υ‬تبدیل کرده است که به یک هسته‪ ،‬مشخص هویت می دهد‪ .‬بنابراین‪ ،‬ازآنجایی که = 𝐸∆‬
‫‪ ℎ‬است‪ ،‬وبا توجه به اینکه ثابت پالنک (‪ )h‬مشخص است‪ ،‬می توان تبدیل ‪ E‬به ‪ v‬را انجام داد‪.‬‬

‫یک تغییرمداوم جریان انرژی(تغییرمیدان) رامی توان به این هسته های جهت دارشده اعمال کرد‪،‬‬
‫وهنگامیکه انرژی اعمال شده (فریکانسی) با اختالف انرژی بین دوحالت اسپینی مطابقت داشت‪،‬‬
‫ریزونانس اتفاق می افتد و پیامی(پیکی) بدست می آید‪ .‬حایزاهمیت است که بدانیم مقدار شکاف بین ترازها‬
‫با افزایش قدرت میدان اعمال شده‪ ،‬بیشترمی شود ( این موضوع درشکل ‪ 7‬نشان داده شده است)‪ .‬این‬
‫روش تجزیه ای‪ ،‬روش پیوسته جریان انرژی‪.‬‬

‫‪24‬‬
 ‫طیف ریزونانس مقناطیسی هسته‬
‫هسته اتم های معینی نیزمانند الکترونها‪ ،‬اسپین دارند‪ .‬چرخش این ذرات چارجدار چرخش چارج‬
‫منجر به تولید یک گشتاور مقناطسیی درطول محور اسپین میشود‪ .‬به گونه ای که این هسته هامانند یک‬
‫میله کوچک آهنربا رفتار میکنند‪ .‬یکی از این هسته ها هسته ای که بیشتربا آن سروکارخواهیم داشت‪-‬‬
‫پروتون‪ ،‬هسته هایدروجن معمولی‪ )H1(،‬است‪.‬‬
‫حال اگرپروتونی درمیدان مقناطیسی بیرونی قرارگیرد‪ ،‬براساس مکانیک کوانتمی‪ ،‬گشتاور‬
‫مقناطیسی آن می تواند همسو یا نا همسو بامیدان‪ ،‬بیرونی باشد‪ .‬همسویی بامیدان‪ ،‬پایداری بیشتر به دست‬
‫می دهد و نا همسو شدن آن بامیدان‪ ،‬به انرژی نیاز دارد‪.‬‬
‫همان طورکه انتظار می رود‪ ،‬مقدار انرژی الزم برای وارونه کردن گشتاور مقناطیسی پروتون‪،‬‬
‫به شدت میدان بیرونی بستگی دارد‪ .‬هرچه میدانی شدن شدید ترباشد‪ ،‬تمایل پروتون برای همسوماندن با‬
‫آن بیشتر خواهد بود‪ ،‬وبرای وارنه کردن گشتاور مقناطیسی به اشعه ای بافریکانسی باالترنیازخواهد‬
‫بود(‪ :1‬صـــ ‪)154-121‬‬

‫روش های طیف نورسنجی ونورسنجی خودکار‬

‫اولین دستگاه تمام خود کار برای تجزیه های کیمیایی (‪ )Technicon Auto Analyzer‬درسال‬
‫(‪ )5411‬به بازار آمد‪ .‬این دستگاه برای انجام نیازهای آزمایشگاه های پزشکی طراهی شده بود که نمونه‬
‫های خون و ادرار رابه صورت روزمره برای بیش ازده گونه های کیمیایی تجزیه می کردند‪.‬‬
‫تعداد درخواست های چنین تجزیه هایی باپیشرفت پزشکی خیلی زیاد است‪ .‬بنابر این‪ ،‬الزم است که‬
‫قیمت آن ها درحد قابل قبول باشد‪ .‬این دو موضوع‪ ،‬انگیزه گسترش سیستم های تجزیه ای است که انجام‬
‫چند تجزیه راهمزمان و با حد اقل ورودی نمونه انسانی ممکن میسازد‪.‬‬
‫امروزه کاربرد دستگاه های خودکار از آزمایشگاه پزشکی با آزمایشگاه یی برای کنترول فراینده های‬
‫صنعتی‪ ،‬اندازه گیری های روزمره ای طیف وسیعی ازگونه ها درهوا‪ ،‬آب‪ ،‬خاک ها مواد دارویی‬
‫ومحصوالت کشاورزی گسترش پیداکرده است‪.‬‬
‫دراکثریت این کاربرها‪ ،‬مرحله اندازه گیری درتجزیه به وسیله نورسنجی‪ ،‬طیف نورسنجی یا‬
‫فلوئورتاب سنجی انجام می شود‪ .‬دراین بخش درباره دستگاه وری ودو کاربرد تجزیه تزریق جریان‬
‫باآشکارسازی نورسنجی بحث می کنیم‪.‬‬

‫‪31‬‬
 ‫‪ -1‬دستگاه وری‬
‫ساده ترین سیستم های تزریق جریان رانشان می دهد‪ .‬در اینجا واکنش گر رنگ سنجی برای آیون‬
‫کلوراید به وسیله پمپ با حرکت دودی مستقیما ً به داخل یک شیر پمپ می شود که تزریق نمونه رابه داخل‬
‫جریان درحال گذر ممکن می سازد‪.‬‬
‫سپس نمونه و واکنش گر از درون یک پیچه ی واکنش گاه ‪ 50‬سانتی متری عبور کرده واکنش گر‬
‫درآنجا به داخل توپی نمونه نفوذ می کند ومحصولی رنگی باسری واکنش های زیر به دست می آید‪.‬‬

‫‪𝐻𝑔(SCN)2(aq) + 2𝐶𝑙 − ⇄ 𝐻𝑔𝐶𝑙(𝑎𝑞) + 2𝑆𝐶𝑁 −‬‬

‫‪𝐹𝑒 +3 + 𝑆𝐶𝑁 − ⇄ 𝐹𝑒(𝑆𝐶𝑁)+2‬‬

‫محلول ازپیچه واکنش گاه عبور کرده به درون یک نور سنج مجهز به صافی تداخلی ‪ 981‬نانومتر‬
‫وارد می شود‪ .‬عالمت خارجی از این سیستم برای یک سری استندرهای شامل( 𝑚𝑝𝑝‪ )𝟧 − 75‬کلوراید‬
‫درسمت چپ نشان داده شده است‪.‬‬
‫توجه دارید که چهار تزریق از هر استندرد انجام می شود تا تکرار پذیری سیستم نشان داده می شود‪.‬‬
‫دو منحنی درسمت راست شکل پوشش های پرسرعت یکی ازنمونه های شامل )‪ 30ppm(R30‬ودیگرشامل‬
‫)‪ 75ppm(R75‬کلوراید می شود‪.‬‬
‫این منحی ها نشان می دهند که آلودگی عرضی درجریان غیر منقطع کمترین مقدار دارد‪ .‬بنابر این‪،‬‬
‫پس از‪ 28sec‬زمان تزریق بعدی(‪ ،)S2‬کمتر ‪ %5‬آنالیت اول درسل جریان وجود دارد‪ .‬این سیستم برای‬
‫اندازه گیری های روزمره ی آیون کلوراید درشور آب ها و فاضالب ها وهمچنین درنمونه های گرم‬
‫باموفقیت بکار گرفته شده است‪.‬‬
‫سیستم انتقال نمونه و واکنش گر‬
‫معموالً‪ ،‬محلول دریک تجزیه تزریق جریان به وسیله پمپی باحرکت دودی‪ ،‬وسیله ای که درآن یک‬
‫جریان (مایع یا گاز) ازدرون لوله های پالستیکی به وسیله غلتک ها فشرده می شود‪ ،‬به درون لوله‬
‫انعطاف پذیر درسیستم پمپ می شود‪.‬‬

‫‪35‬‬
 ‫شکل( ‪ )1‬اساس عمل کرد پمپ با حرکت دودی را نشان می دهد‪.‬‬

‫شکل(‪ )7‬کانال و پمپ با حرکت دودی آن‬

‫این شکل نشان دهنده یک کانال از پمپ با حرکت دودی می توان چند لوله اضافی زیر لوله ای که‬
‫نشان داده شده (زیر صفحه کتود) برای حمل چند کانال واکنش گریا نمونه قرارداد‪.‬‬
‫بادامک فنردار یانوار‪ ،‬لوله را درتمام مدت به دویاچند غلتک فشار می دهد ویک جریان پوسته سیال‬
‫درون لوله ایجاد می شود‪.‬‬
‫پمپ های جدید معموالً هشت تا ده غلتک دارند وبه گونه ای دریک پیکر بندی دورانی قرارگرفته اند‬
‫که هر لحظه نصف آنها لوله را فشار می دهد‪ .‬این طراحی جریانی ایجاد می کند که نسبتا ً از (‪(30rpm‬‬
‫فاقد تپ است‪.‬‬
‫سرعت جریان باسرعت موتر که باید بزرگتر) باشد وقطر درونی لوله کنترول می شود‪ .‬لوله های با‬
‫اندازه های متنوع (‪ )id=0.25-4mm‬به صورت تجاری قابل تهیه اند که امکان سرعت جریان هایی به‬
‫کوچکی ‪ 0.0005ml/min‬تابزرگی ‪ 40ml/min‬را امکان پذیزمی سازند‪.‬‬
‫تزریق جریان بابه کارگیری لوله های مویین ازجنس سیلیکان ذوب شده (‪ )id=25-100mm‬یا فن آوری‬
‫(آزمایشگاه روی یک تراشه ) کوچک شده اند ‪.‬‬
‫غلتک های متداول تجاری باحرکت دودی به حدی بلند اند که چند جریان واکنش گر نمونه را می توان‬
‫هم زمان پمپ کرد‪ .‬پمپ های سرنگی والکتروآسموسی نیز برای وارد کردن جریان درسیتم های تزریق‬
‫جریان به کارمی روند‪.‬‬

‫‪32‬‬
 ‫تزریق کننده های نمونه وآشکارسازها‬
‫اندازه نمونه ها برای تجزیه های تزریق جریان در گسترده کمتر از 𝑙𝑚‪ 1‬تا 𝑙𝑚‪ 200‬قرار دارد وبرای‬
‫اکثر کاربردها 𝑙𝑚‪ 10𝑚𝑙 − 30‬متداول است‪ .‬برای یک تجزیه موفقیت آمیز تزریق محلول نمونه به‬
‫سرعت وبه صورت توپی یا تپ مایع اهمیت دارد‪ .‬بر عالوه تزریق نباید خللی درجریان عامل ایجاد کند‪.‬‬
‫مفید ترین ومنا سب ترین سیستم های تزریق کننده براساس حلقه های نمونه برداری مشابه آنهایی هستند‬
‫که درکروماتوگرافی به کارمی روند‪.‬‬
‫جداسازی درتجزیه تزریق جریان‬
‫جداسازی ها به وسیله دیالیز‪ ،‬استخراج مایع ‪/‬مایع ونفوذ گازی با سرعت گازی باسیستم های تزریق‬
‫جریان به طور خودکارانجام می شود‪.‬‬
‫دیالیز ونفوذ گاز‬
‫دیالیز اغلب در روش های جریان پوست برای جداسازی آیون های معدنی مانند کلرید یا سودیم‪،‬‬
‫یامالیکول های عضوی کوچک مانند گلوکوز ازگونه های باوزن مالیکولی باال مانند پروتون ها به کار‬
‫می رود‪.‬‬
‫آیون ها ومالیکولی های کوچک باسرعت نسبتا ً زیاد ازمیان غشاهای آب دوست سلولوزاستات یا‬
‫نایترایت نفوذ می کنند‪ ،‬درعضوی که مالیکولی های بزرگ نفوذ نمی کنند‪ .‬دیالیز معموالً قبل از تعیین‬
‫آیون ها ومالیکولی های کوچک درکل سرم یا خون انجام می شود‪.‬‬
‫نفوذ گازات ازیک دهنده ی جریان حاوی آنالیت گازی به پذیرنده جریان حاوی واکنش گری که اندازه‬
‫گیری آن را ممکن می سازد‪ ،‬روشی بسیار گزینش پذیر است که کاربر قابل توجهی درتجزیه تزریق‬
‫جریان پیداکرده است ( ‪ :5‬صـ ‪.)334-337‬‬
‫طیف بینی رامان‬
‫هنگامی که تابش ازمیان یک محیط شفاف عبور کند‪ ،‬گونه های موجود قسمتی ازباریکه را در تمامی‬
‫جهات پراگنده می کنند درسال (‪ )5428‬سی وی رامان فزیکدان هندی کشف کرد که طول موج مربوط به‬
‫کسری کوچکی ازتابش پراکنده به وسیله مالیکول های خاص‪ ،‬متفاوت ازطول موج با ریکۀ فرودی است‬
‫وهمچنین جابه جایی های درطول موج با ساختارکیمیایی مالیکول های مسبب پراکندگی تابش بستگی‬
‫دارند‪.‬‬

‫‪33‬‬
‫رامان به دلیل این اکتشاف وبرسی سیستماتیک خور جایزۀ نوبل درسال (‪ )5435‬را دریافت کرد‪ .‬نظریۀ‬
‫پراکندگی رامان که اکنون کامالً شناخته شده است‪ ،‬نشان می دهد که این پدیده حاصل همان نوع تغییرات‬
‫ارتعاشی کوانتیده ای است که درجذب زیر قرمزتأ ثیر دارد‪ .‬بنابراین تفاوت درطول موج بین تابش فرودی‬
‫وتابش پراکنده متناظر باطول موج ها درناحیۀ زیرقرمزمیانی است درحقیقت‪ ،‬طیف پراکندگی رامان‬
‫وطیف جذبی زیر قرمز برای یک گونۀ خاص غالبا ً بسیاربه یک دیگرشبیه است‪.‬‬
‫به هر حال‪ ،‬بین انواع گروهایی که درزیرقرمزفعال اند با آنهایی که در رامان فعال اند آن قدرتفاوت‬
‫وجود دارد که این دوفن رابه جای رقیب بودن‪ ،‬به صورت مکمل یکدیگردرمی آورد‪.‬‬
‫برای بعضی مسائل‪ ،‬روش زیرقرمز یک وسیله برتراست‪ ،‬وبرای بعضی دیگر‪ ،‬روشن رامان طیف‬
‫های مفید تری را در اختیار می گذارد‪ .‬یک مزیت مهم طیف های رامان درمقایسه با زیرقرمزآن است‬
‫که درآنها ابتدا خللی نمی کند؛ بنابراین‪ ،‬طیفهای رامی توان ازمحلول هایی به دست آورده‪.‬‬
‫به عالوه‪ ،‬در رامان می توان ازسلولهای شیشه ای یاکوارتزی استفاده کرد و بنابراین‪،‬ازمشکالت کار‬
‫باسودیم کلوریت وسایرپنجره های ازنظراتمسفیری ناپایدار‪ ،‬احترازکرد‪.‬‬
‫علی رغم این مزایا‪ ،‬طیف بینی رامان تا سال (‪ )5471‬ودراختیارگیری لیزرکه گرفتن طیف ها را بسیار‬
‫ساده ترکرد‪ ،‬توسط کیمیادانان برای مطالعات ساختاری مورد استفادۀ گسترده قرارنگرفت‪.‬‬
‫دومین مانع جهت استفادۀ عمومی ازطیف بینی رامان تداخل فلوئورسانی نمونه یا ناخالصی های موجود‬
‫درآن بود‪.‬هم اکنون این مشکل با استفاده ازیک منع لیزری زیر قرمزوطیف سنجهای تبدیل فوریه تاحد‬
‫زیادی برطرف شده است‪.‬‬
‫نظریۀ طیف بینی رامان‬
‫طیفهای رامان با تابش دهی یک نمونه به وسیلۀ یک منبع لیزر قدرتمند با تابش تکفام درنواحی مرئی‬
‫یا زیرقرمز به دست می آیند‪.‬‬
‫طی تابش دهی‪ ،‬طیف تابش پراکنده تحت زاویه ای معموالً‪ 4‬درجه بایک طیف سنج مناسب اندازه‬
‫گیری می شود‪ .‬شدت خطوط رامان حداکثر(‪ )0.001%‬شدت منبع است؛ درنتیجه‪ ،‬آشکارسازی واندازه‬
‫گیری آنها مشکل است‪ .‬یک استثنا ازاین حالت‪ ،‬خطوط رامان ریزونانسی است که به طورقابل مال حظه‬
‫ای شدید ترند‪.‬‬

‫‪39‬‬
 ‫برانگیتگی طیف های رامان‬
‫قسمتی ازیک طیف رامان که با تابش دهی یک نمونه کاربن تتراکلوراید بایک باریکۀ شدید ازیک‬
‫لیزر آیون آرگون باطول موج (‪ )20492𝑐𝑚−1 ()488nm‬به دست آمده است‪.‬‬
‫درشکل (‪ )8‬نشان داده شده است تابش پراکنده ازسه نوع است که عبارت اند از پراکندگی استوکس‪،‬‬
‫پراکندگی آنتی استوکس وپراکندگی رایلی‪ .‬نوع آخری که طول موج آن دقیقا ً برابرمنبع برانگیختگی است‪،‬‬
‫به طورچشمگیری شدید تر از هریک ازدونوع دیگر است‪.‬‬

‫شکل ( ‪ )8‬طیف رامان ‪ CCl4‬برانگیخته با تابش الیزر‬

‫برای طیف های رامان‪ ،‬محور طولها درشکل ‪ 8‬جابه جایی عدد موجی ̅𝑣∆ است که به صورت تفاوت‬
‫در اعداد موجی ( ‪ (𝑐𝑚−1‬بین تابش مشاهده شد وتابش منبع تعریف شده است‪ .‬توجه داشته باشید که‬
‫درهرطرف پیک رایلی سه پیک رامان مشاهد می شود و دیگر اینکه الگوهای جا به جایی در دو طرف‬
‫یکسان است‪ .‬یعنی خطوط استواکس دراعداد موجی (‪ )359 ،258‬و‪ 459𝑐𝑚−1‬کمتر از پیک اریلی قرار‬
‫می گیرند‪ ،‬درعضوی که خطوط آنتی استوکس دراعداد موجی (‪ 359 ،258‬و‪ )459𝑐𝑚−1‬بیشتراز عدد‬
‫موجی منبع ظاهرمی شوند‪.‬‬
‫به این نکته نیزباید توجه داشت که خطوط اضافی در‪ ±762𝑐𝑚−1‬و‪ ±790 𝑐𝑚−1‬نیز یافت می شوند‪.‬‬
‫به طورکلی خطوط استوکس به طور قابل مال حظه ای شدید تر ازخطوط آنتی استوکس متناظرند‪ .‬بدین‬
‫دلیل‪ ،‬تنها قسمت استوکس طیف معموالً به کارگرفته می شود‪ .‬عالوه براین‪ ،‬محورطولها اغلب به جای‬
‫جابه جایی عدد موجی ̅𝑣∆ به سادگی برحسب فریکونسی (‪ )𝑐𝑚−1‬است‪.‬‬

‫‪31‬‬
‫شایان توجه است که فلوئورسانی ممکن است به طورجدی بامشاهدۀ جابه جایی های استوکس‪ ،‬ولی نه‬
‫با آنتی استوکس‪ ،‬تداخل کند‪ .‬بنابراین‪ ،‬از مورد نمونه هایی فلوئورسان کننده‪ ،‬عالمت های آنتی استوکس‪،‬‬
‫علی رغم شدت پایین آنها‪ ،‬ممکن است مفید تر باشد‪ .‬شایان توجه است که بزرگی جابه جایی های رامان‬
‫مستقل ازطور موج برانگیختگی است‪.‬‬
‫بنابراین‪ ،‬الگو های جابه جایی مشابه با آنچه که درشکل(‪ )8‬نشان داده شده است‪ ،‬بدون توجه به اینکه‬
‫برانگیختگی با یک لیزرآیون کرپتون (‪ ،)488.0‬یک لیزرهلیوم‪/‬نئون (‪ )632.8nm‬یا یک‬
‫لیزر 𝐺𝐴𝑌 ‪ )1064nm(𝑁𝑑:‬انجام شده باشد می توان برای کاربن تتراکلوراید مشاهده کرد ‪.‬‬
‫ازنظرظاهری‪ ،‬قیافه خطوط طیف رامان درانرژی های پایین تر(طول موجهای بلندتر) باجابه جایی‬
‫های استوکس دیده شده دریک آزمایش فلوئورسانی شبیه است‪ .‬به این دلیل‪ ،‬جابه جایی های رامان به طول‬
‫موجهای بلندتر‪ ،‬جابه جایی های استوکس نامیده می شوند‪.‬‬
‫به هر حال‪ ،‬خواهیم دید که طیفهای رامان وفلوئورسانی ازفرایندهای اساسا ً متفاوتی سرچشمه می‬
‫گیرند؛ بنابراین‪ ،‬به کارگیری واژۀ مشابه برای طیف های هم فلوئورسانی وهم رامان شاید ناخوشایند باشد‪.‬‬
‫میکانیسم پراکندگی رامان ورایلی‬
‫درطیف بینی رامان‪ ،‬برانگیختگی طیفی معموالً باتابشی صورت می گیردکه طول موج آن کامالً‬
‫ازهرپیک جذبی نمونه دوراست‪ .‬نمودارازانرژی نشان داده شده است‪.‬‬
‫شدت پیکهای نورمال رامان‬
‫شدت یاتوان یک پیک نرمال رامان به شکل پیچیده ای به قطبش پذیری مالیکول‪ ،‬شدت منبع‪ ،‬غلظت‬
‫گروه فعال ونیزعوامل دیگری بتگی داد‪ .‬درغیاب جذب‪ ،‬توان نشر رامان باتوان چهارفرکنسی منبع‬
‫افزایش می یابد؛ به هر حال‪ ،‬ازآنجاکه تابش دهی بافرابنفش سبب تجزیۀ نوری می شود‪ ،‬به ندرت مزیتی‬
‫ازاین رابطه به دست می آید‪.‬‬
‫شدتهای رامان معموالً باغلظت گونه های فعال تناسب مستقیم دارند‪ .‬این نظرطیف بینی رامان به‬
‫جای جذب که درآن رابطۀ غلظت شدت لوگارتمی است‪ ،‬که بیشترشبیه فلوئورسانی است (‪.)311-311 :2‬‬

‫‪37‬‬
 ‫نتیجه گیری‬
‫اسپکتروسکوپی در قرن ‪ 51‬میالدی بعد از تجربه مشهور اسحاق نیوتن که در سال (‪ )5714‬منتشر‬
‫شد به وجود آمد‪ .‬در این تجربه نیوتن مشاهده کرد که نور خورشید شامل تمام رنگهای رنگین کمان‬
‫است‪ .‬اشعه الکترومقناطیس شکلی از انرژی است که به سرعتهای بسیار زیادی در فضا عبور میکند‪.‬‬
‫اما اشعه الکترومقناطیس در ناحیه فرابنفش مرئی و گاهی اوقات در ناحیه (‪ ) IR‬را نور مینامیم‪،‬‬
‫قانون بیر رفتار جذب را فقط در محلول های رقیق شرح میدهد و از این جهت یک قانون حد است‪ .‬در‬
‫غلظت های بیش از حدود ‪ 0,01M‬متوسط فاصله میان ایونها یا مالیکولها گونه جذب کننده کاهش مییابد‪.‬‬
‫نشر اشعه الکترومقناطیس اتومها ایونها و مالیکولها میتوانند در اثر چند پروسه به یک یا چند‬
‫سویه باالتر تحریک شوند‪ .‬این پروسهها عبارتند از بمباران با الکترونها یا دیگر ذرات بنیادی قرار‬
‫گرفتن در معرض حرارتی باالی یک پالسما شعله یا یک جرقه الکتریکی یا قرارگرفتن در معرض‬
‫منبعی از اشعه الکترومقناطیس‪.‬‬
‫طیف نشری یک نمونه شور آب که با شعله اوکسی هایدروجن به دست آمده است‪ .‬طیف شامل طیفهای‬
‫خطی نواری و پیوستهای اجزای تشکیل دهنده نمونه است‪ .‬طیف نواری نشری از خطوط بسیار نزدیک‬
‫به هم تشکیل شده که تفکیک آنها مشکل است‪ .‬طیفهای نواری اغلب به دلیل وجود رادیکالها یا‬
‫مالیکولهای کوچک گازی در منابع طیفی ایجاد میشود‪ .‬طیفهای پیوسته واقعی وقتی تولید میشود که‬
‫جامداتی مانند کاربن و تنگستن در اثر گرما بر افروخته شوند‪ .‬تشعشعات الکترومقناطیسی عبارت از‬
‫ذرات دارای انرژی بنام فوتون یا حرکت موجی نامیده میشود‪ ،‬طیف بینی رزونانس مقناطیسی هسته‬
‫یکی از توانا ترین و سایل در دسترس کیمیادان و حیاتی کیمیادان برای مشخص کردن ساختار گونههای‬
‫عضوی و غیر عضوی است‪.‬‬

‫‪31‬‬
 ‫منابع وماخذ‬
‫‪ .5‬اسگوک‪ ،‬وست‪ ،‬هالر‪ ،‬کروچ‪ .(5345( .‬مبادی شیمی تجزیه ‪ ,‬جلد دوم ‪ ،‬مترجمان‪ :‬ربانی داکترمحمد‪،‬‬
‫تهرانی داکتر محمدعلی ودیگران‪ .‬چاپ دوم ‪ ,‬تهران‪.‬‬
‫‪ .2‬اسگوک‪ ،‬وست‪ ،‬هالر‪ ،‬نیمن‪ .(5382( .‬اصول تجزیه دسگاهی ‪ ,‬جلد اول‪ ،‬مترجمان‪ :‬سالجقه دکتور‬
‫عبدالرضا‪ .‬چاپ اول ‪ ,‬انتشارات دانشگاهی‪.‬‬
‫امیری‪ ،‬محمدصدیق ‪ -‬فهیم ‪ ،‬محمد سردار‪ .)5345(.‬کیمیای عمومی(‪ )5‬چاپ ‪ ،‬مطبعه ریپروهند‪.‬‬ ‫‪.3‬‬
‫بروس‪ .‬هـ‪ .‬هامان‪ .)5315( .‬شیمی عمومی جلد اول ‪،‬انتشارات دانشگاهی تیران ‪،‬چاپ اول‪ ،‬مترجم‬ ‫‪.9‬‬
‫‪ ،‬دکتر ناصر صادقی‪.‬‬
‫بوید‪ .‬نیلسون‪ ،‬موریسون‪ ،‬تورتون‪ ،‬شمی آلی دوم‪ ) 5347 ( .‬علی سید اصفهانی‪ ،‬عیسی یاوری‪ ،‬احمد‬ ‫‪.1‬‬
‫میرشکاریی‪ .‬انتشارات علوم دانشگاهی‪ ،‬تهران‪.‬‬
‫عیسی ‪ ,‬تهران‪ :‬انشارات نوپردازان ‪.‬‬
‫َ‬ ‫‪ .7‬جان مک موری‪ .)5381 (.‬شیمی آلی ‪ , 3‬مترجم‪ :‬یاوری‪،‬‬
‫‪ .1‬ر‪.‬ل‪.‬شراینر‪ ،‬رس‪.‬فیوسان‪ ،‬د‪.‬ی‪.‬کورتین ودیگران‪ )5385(.‬شناسایی سیستماتیک ترکیبات آلی ‪،‬‬
‫ویرایش هفتم؛ مترجم‪ :‬غیاثی داکترمهران ‪.‬چاپ اول ‪ ،‬انتشارات‪ :‬مرکزنشردانشگاه صنعتی اسفهان‪.‬‬
‫ک‪ -‬پیترسی‪ .‬ولهارد‪ -‬نیل آی‪.‬شور‪ .)5341(.‬شیمی آلی ساختاروکاربرد"جلد اول"مترجم ‪:‬مجید‬ ‫‪.8‬‬
‫میرمحمد‪ ،‬مهدی محمد رضأ‪ ،‬هروی‪ ،‬ناشر؛ نوپردازان‪.‬‬
‫‪ .4‬هربرت‪ ،‬مسیلیچ ودیگران‪ .)5381 ( .‬تیوری ومسائیل شیمی آلی ‪ , 3‬مترجم‪ ,‬یاوری‪ ،‬عیسی و‬
‫صدری‪ ،‬افسانه‪ ,‬تهران‪ :‬نشرعلوم دانشگاهی‪.‬‬

‫‪38‬‬