Psychologia procesów poznawczych

Wykład 1-2

dr Patryk Stecz
Instytut Psychologii 2023

1
 Kontakt
– Zakład Psychologii Klinicznej i Psychopatologii
– Dyżur (pok. 4.13):
• Piątki 10:15-11:45
• Niedziele zjazdowe 13:00-13:30
– Kontakt mailowy patryk.stecz@now.uni.lodz.pl

2
 Literatura
Ćwiczenia/ Wykład
Nęcka, E., Orzechowski, J., Szymura, B., Wichary, S. (2020). Psychologia
Poznawcza. Wydanie Nowe. Wydawnictwo Naukowe PWN.

Maruszewski, T. (2016). Psychologia Poznania. Umysł i Świat. GWP.

3
 Literatura
uzupełniająca

– Falkowski, A., Maruszewski, T., Nęcka, E. (2016).

Procesy poznawcze. GWP. [w:] J. Strelau, D. Doliński .
Psychologia. Podręcznik akademicki Tom 1. Rozdział 6.
– Bednarek, H. (2012). Procesy poznawcze. [w:].
E. Bielawska-Batorowicz. Wprowadzenie do
psychologii dla ekonomistów. Polskie Wydawnictwo
Ekonomiczne. Warszawa

4
5
 Przygotowanie do
egzaminu
• Ustalenie terminów
• Egzamin w formie stacjonarnej:
– treść wykładu (ok. 85% pytań)
– selekcja literatury (Maruszewski;
Nęcka i in.) (15% pytań)

6
 Zaliczenie wykładu
• Warunek zaliczenia wykładu
– Pozytywna ocena z ćwiczeń
– Wynik z „0” wpisuję do USOS
• Można poprawiać 2,0 i ew. 3,0 (wtedy zamieniam ocenę),
3,5+ nie poprawiamy
– Egzamin w formie pisemno-testowej
• 15-20 pytań testowych jednokrotnego wyboru
• 3-5 pytań zamkniętych (uzupełnij, uporządkuj, połącz)
• Zalicza 50% + 1 punkt

7
 Program wykładów
zagadnienia
• Wprowadzenie.
• Percepcja. Spostrzeganie
• Uwaga, świadomość
• Reprezentacje poznawcze. Wyobraźnia
• Procesy pamięciowe, pamięć autobiograficzna
• Pojęcia
• Myślenie i rozumowanie, sądy, rozwiązywanie
problemów. Heurystyki (literatura)

8
Wykład 1 i 2 – Wprowadzenie do
procesów poznawczych

9
10
 Co dziś wiemy o poznaniu
• Rewolucja poznawcza w psychologii (poł XX w.)

– Pamięć STM – Patterson i Patterson, 1959

– Logika, błędy w rozumowaniu– Wason, 1968

– Efekt Coctail Party

11
 Błędy we wnioskowaniu
• Eksperyment zadania selekcyjnego Wasona
• Osobliwości rozumowania warunkowego
– Dwa zdania (poprzednik, następnik): p->q
• Schematy wnioskowania
„Jeżeli z jednej strony karty jest samogłoska, to po
drugiej stronie jest liczba parzysta”

A G 6 9
12
13
Wyobraź sobie...

14
 Efekt coctail-party (por. Sternberg, 2006)
Chronicznie podwyższona dostępność
pamięciowa, jaką charakteryzuje się
reprezentacja własnej osoby, która jest
najbardziej rozbudowaną strukturą spośród
innych, często aktywizowaną

15
16
 Jednoczesne przetwarzanie informacji

• Przetwarzamy w jednym momencie

wiele informacji, część w sposób
automatyczny, a częsć świadomie
• Wykonując od „teraz” daną czynność,
inne czynności wcześniej wykonywane,
tracą „moc przeliczeniową” albo
priorytet

17
Jednoczesne przetwarzanie informacji
• Trudno powiedzieć, czy najpierw
spostrzegamy las, czy najpierw
człowieka
• Jednocześnie wykorzystujemy
– uwagę (skupiamy się na obrazie)
– pamięć (przywołujemy pojęcia i obrazy)
– kontrolę (ukierunkowujemy aktywność)
– spostrzeganie (analizujemy materiał wzrokowy)

18
 Jednoczesne
przetwarzanie informacji

• Procesy poznawcze, mimo, iż

niektóre z nich przebiegają fazami,
odbywają się jednocześnie, są ze
sobą powiązane i wzajemnie na
siebie wpływają

– Pomiędzy komunikatem na
wejściu (pomarańczowe
światło, znak ostrzegawczy), a
reakcją na wyjściu (np.
przyspieszenie samochodu)
zachodzi złożony proces
przetwarzania danych 19
 Skąpiec poznawczy
Fiske, Taylor

• Zaangażowanie części zasobów poznawczych

w procesy pamięciowe, uwagowe, kontrolę
czynności, myślenie, podejmowanie decyzji
• Ograniczenia wynikające ze specyfiki struktur
poznawczych oraz niedoskonałości procesów
(np. osobliwości procesów pamięciowych,
pojemność STM)

20
Co bada psychologia poznawcza

21
 Co bada psychologia poznawcza
Przeczytaj listę zakupów na poniedziałek, starając się
zapamiętać słowa:

mleko, sól, mandarynki, piła mechaniczna, żarówka,

obrus, ser, kakao, herbata, cynamon, buraki, makaron,
długopis, kasza, jabłka, ryba, masło, świeczki, parówki,
woda

22
Odejmuj od 100 kolejno po 7
(100...93...)

23
Przypomnij sobie listę słów

24
 Ile słów zapamiętała(e)ś?

mleko, sól, mandarynki, piła mechaniczna, żarówka,

obrus, ser, kakao, herbata, cynamon, buraki, makaron,
długopis, kasza, jabłka, ryba, masło, świeczki, parówki,
woda

25
 Metodologia badań nad poznaniem
• Klasyfikacja metod badawczych Allporta (1996)
na cztery grupy:
1. Ustrukturowana obserwacja wyuczonych czynności
2. Eksperyment laboratoryjny
3. Badania kliniczne
4. Symulacja komputerowa
– Wybrane procesy poznawcze przekształcone zgodnie z regułami
danej teorii w program komputerowy lub sztuczną sieć
neuronalną; poziom zgodności wykonywania zadań przez
program z zachowaniami człowieka przesłanką dla
uprawdopodobnienia koncepcji

dodatkowo:
*) metody obrazowania pracy mózgu (por. Huettel i in, 2009) –
uzupełnienie repertuaru narzędzi
26
 Metody badawcze 2 - eksperyment
laboratoryjny
• Laboratorium (wysoka trafność wewnętrzna
badania)
• Aparatura do ekspozycji bodźców, np. komputery,
oprogramowanie - precyzja pomiaru
• Powszechność i znaczenie modelu
eksperymentalnego
– Manipulowanie jedną zmienną i badanie jej wpływu na
inną zmienną
– Większa rola dla wnioskowania przyczynowo-skutkowego
• np. czas ekspozycji bodźca → ilość zapamiętanych szczegółów
• np. złożoność obiektu → czas potrzebny na podjęcie decyzji
• np. ilość dystraktorów → ilość popełnionych błędów

27
 Metoda chronometryczna
• W EL stosowane wskaźniki chronometryczne oraz poprawność
odpowiedzi (ilość błędów, % maksymalnego wyniku); czasem
uzupełniane o neuroobrazowanie
• Paradygmat poznawczy wykorzystuje w dużej mierze metodę
chronometryczną
Założenia:
• Procesy poznawcze zachodzą w czasie, który można określić;
• Badanie czasu reakcji na bodziec
(np. od momentu ekspozycji bodźca do naciśnięcia guzika);
• Możliwość wnioskowania np. o szeregowym (wolnym) lub
równoległym (szybkim, jednoczesnym) trybie przetwarzania
informacji na podstawie badań wykorzystujących metodę
chronometryczną (badanie czasu reakcji, tempa działania)

28
 Przykład
• Zadanie 1 (prosta reakcja). Naciśnij guzik, gdy
zapali się lampka
• Zadanie 2 (typu go/no go). Podjąć decyzję o
naciśnięciu, jeśli zapali się czerwona lampka
(a nie inna) (mierzony czas reakcji)
• Zadanie 3 (reakcja z wyborem) – Różne reakcje na
różne bodźce powiedz A, gdy żółta – powiedz U,
gdy zielona, nie rób nic, gdy Czerwona.
• Różnica w czasie między wykonaniem Zadania 1 i
Zadania 2 – przedmiot interpretacji
29
Zastosowanie
Efekt Stroopa

30
 Metody
badawcze 3 –
badania kliniczne

31
 Narzędzia badawcze w psychologii
poznawczej
• Testy psychometryczne (inteligencja, zdolności
słowno-pojęciowe) (np. WAIS-R)

Jakie jest podobieństwo między słowem pies i lew?

W czym są do siebie podobne jabłko i gruszka?
Do jakiego wspólnego zbioru należą mucha i
drzewo?

32
 Narzędzia badawcze w psychologii
poznawczej
• Testy neuropsychologiczne używane m.in.
diagnozie przesiewowej oraz ocenie funkcji
poznawczych
• Przykład:
W ciągu 60 sekund powiedz jak najwięcej słów na
literę „k”, jednak nie mogą to być słowa pisane
wielką literą (nazwy własne)
• Fluencja słowna; płaty czołowe, myślenie abstrakcyjne,
odporność na dystraktory, kontrola, pamięć
semantyczna, koncentracja uwagi

33
 Narzędzia badawcze w psychologii
poznawczej
• Testy funkcji poznawczych/ próby
• Przykład:
W ciągu 60 sekund powiedz jak najwięcej słów na
literę „k”, jednak nie mogą to być słowa pisane
wielką literą (nazwy własne)
• Fluencja słowna; płaty czołowe, myślenie
abstrakcyjne, odporność na dystraktory,
kontrola, pamięć semantyczna, koncentracja
uwagi

34
 *) Metody obrazowania pracy mózgu
• Badanie aktywności OUN w stanie spoczynku i
aktywności
– EEG/ERP
– Czynność bioelektryczna całej kory mózgowej na
powierzchni skóry
– rejestracja potencjałów wywołanych bodźcem,
śledzenie bioelektrycznej aktywności OUN,
– słaba rozdzielczość przestrzenna,
– Uszkodzenie nerwu wzrokowego/elementów drogi
wzrokowej
– Fazy snu, REM (wysoka aktywność mózgu)
– nieinwazyjna
35
 Przykład: EEG a
medytacja

• Badania nad związkami zapisu fal z

praktyką medytacyjną dotyczą zmian
zapisu fal EEG rozumianych jako stan i
cecha
• Fale alfa- spoczynkowe, w stanach
odprężenia
• Wzrost nasilenia fal alfa (stan i cecha) jest
efektem praktyki medytacyjnej (Delmonte,
1984; Fenwick, 1987)
• Zwiększone poziomy fal alfa wiążą się ze
stanem obniżonego lęku, pozytywnego
afektu (mediatory związku) 36
Metody obrazowania pracy mózgu
• Neuroobrazowanie
– Ocena metabolizmu OUN w trakcie wykonywania
różnych działań
– Badanie udziału okolic OUN w procesach
poznawczych, różnic w funkcjonowaniu OUN u M i K,
asymetrii półkulowej, obserwowanie aktywności OUN
w chorobach, w stadiach cyklu życia,
– Diagnoza charakteru zmian neurodegeneracyjnych,
urazów, mapowanie dysfunkcji poznawczych
– Ocena działania farmakoterapii

37
Metody obrazowania pracy mózgu
• Neuroobrazowanie
– PET
– rejestracja promieniowania emitowanego przez
markery radioaktywne znajdujące się w krwi,
– rejestrowanie poziomu ukrwienia (Mosiołek, 2014)
– metoda o niewielkiej inwazyjności;
– słaba rozdzielczość czasowa, dobra rozdzielczość
przestrzenna,

38
Metody obrazowania pracy mózgu
• Neuroobrazowanie
– RMI/fRMI (strukturalny/ funkcjonalny rezonans
magnetyczny)
– metabolizm tlenu (Mosiołek, 2014) nieinwazyjna
– MEG (magnetoencefalografia)
– rejestracja pola magnetycznego wytwarzanego przez
mózg
– metabolizm komórek nerwowych podczas aktywności
umysłowej (Mosiołek, 2014)
• Przyczynowe metody – stymulacja mózgu
• Korelacyjne metody – obrazowanie mózgu
39
Metody obrazowania pracy mózgu
• TK/ CT – tomografia komputerowa
– Struktury czaszki, tkanka mózgowa, przestrzenie
płynowe
– Różne tkanki w różny sposób absorbuja promienie
RTG
– Procesy rozrostowe (większa gęstość), obszary
niedokrwienne (mniejsza gęstość), pomiary
przestrzeni, rozmiarów itp
– Małoinwazyjne; Dodatkowym czynnikiem
innwazyjnym może być podanie kontrastu

40
Narzędzia badawcze w psychologii
poznawczej cd

• Okulografia (eye-
tracking) (np.
Duchowski, 2007)

• Ruchy gałki ocznej

śledzone za pomocą
kamery i rejestrowane

41
Zwróć uwagę –
eyetracking umożliwia obserwację, ile czasu odbiorca poświęca na
fiksację w danym obszarze pola wzrokowego (miejsca czerwone –
intensywniej przetwarzane; Miejsca niebieskie – krótki czas fiksacji
42
Tzw. hotspoty (mapy „gorących” obszarów) – na czerwono, pomarańczowo

43
Eyetracking
Javal już w XIX wieku zauważył, że czytanie tekstu nie wiąże
się z płynnym podążaniem wzroku za wierszami.
Stwierdzono istnienie fiksacji i sakad (funkcja orientacji,
eksploracji). Sakady wynikają z tego, że tylko wąskie pasmo
centralne pola widzenia pozwala na dostrzeganie wielu
szczegółów. Reszta pola uwagi jest peryferyjna.

Przy śledzeniu wolno poruszającego się obiektu, płynnie

śledzimy go wzrokiem, ale gdy przedmiot przesuwa się
szybciej, uruchamiają się „goniące” przedmiot sakady.
Stan po spożyciu alkoholu wiąże się z większą częstością
fiksacji, co utrudnia śledzenie ruchomego obiektu.

Oprócz fiksacji i sakad, wyróżniono później wiele innych

rodzajów ruchów gałek ocznych:
- Mikrosakady- małe sakady podczas fiksacji,
redukują tzw. błąd fiksacji, są wywołane przez szumy w
przetwarzaniu informacji w mózgu
- - dryf (random-walk),
- - drżenie (podczas dryfowania)
- Odruch przedsionkowo-oczny (przy skręcie głową,
44
- oczy podążają za obiektem)
Eyetracking

45
Umysł jako przedmiot
zainteresowania

46
 Procesy poznawcze
• Przedmiot zainteresowania – umysł:
– podmiot doznań i myśli (Harnish, 2002),
świadoma część psychiki, w której
rodzą się subiektywne doświadczenia
(spostrzeżenia) i która jest zdolna do
uruchomienia procesów myślenia

– złożony system odbioru i przetwarzania

informacji (Nęcka, Szymura i
Orzechowski, 2013)

47
 Procesy poznawcze

• Przedmiot zainteresowania -
Przetwarzanie informacji: „na procesy
przetwarzania informacji składają się wszystkie
operacje, dzięki którym odbierane przez
jednostkę bodźce są transformowane,
przekształcane, redukowane, wzmacniane,
zachowywane, przywoływane lub
wykorzystywane w jakikolwiek inny sposób”
(Nęcka, za: Neisser, 1967)
• Notka biograficzna o Neisserze:
https://charaktery.eu/artykul/1679 48
 Procesy poznawcze
• Definicja Neissera (komentarz do użytych sformułowań):
• transformowane – kodowanie w impulsy nerwowe, rekodowane
na wrażenia spostrzeżenia
• przekształcane – np. zmiana formatu reprezentacji z analogowej
na pojęciową – egzemplarz – konkretny pies vs. pojęcie „pies”)
• redukowane – np. selektywność uwagi
• wzmacniane – filtr uwagi wzmacnia sygnał (to, na czym się
skupiamy, np. efekt coctail party)
• zachowywane- przechowujemy i rekodujemy informacje
• przywoływane – pamięć robocza wydobywa z LTM potrzebne
informacje dla sprostania wymagań sytuacji
• wykorzystywane – np. myślenie itd; wykorzystywanie informacji w
działaniu 49
 „Zasady” psychologii poznawczej
– Umysł człowieka charakteryzuje ograniczona
pojemność (Duncan, Humphreys, 1989)
– Przebieg przetwarzania informacji ma charakter
ekonomiczny (Nęcka, 2013)
– Człowiek unika przeciążenia informacyjnego dzięki
selekcji bodźców – mechanizm ten określa się
mianem uwagi

50
 Jak umysł przetwarza informacje?
• Badanie Levina i Simonsa, 1997 (movie
perception test)
• „ślepota z braku uwagi”, ślepota na zmianę”,
„puste patrzenie”
• Bada i wyjaśnia różnice między
zdroworozsądkowym poglądem na umysł, a
wiedzą empiryczną
– paradoksy
http://viscog.beckman.illinois.edu/flashmovie/23.php
Illinois University

51
 Mechanizmy ekonomii poznawczej
– W ramach ekonomii poznawczej człowiek posługuje się
procesami i strukturami poznawczymi. Struktury
poznawcze (trwałe elementy umysłu, możliwe do
wielokrotnego wykorzystania w różnych sytuacjach – w
przeciwieństwie do procesów poznawczych, np.
spostrzeganie, uwaga), np. sądy, przekonania, schematy
poznawcze;
– Ekonomizowanie zasobów poznawczych odbywa się
także przez stosowanie heurystyk, schematów,
stereotypów i innych sposobów umysłowego
upraszczania rzeczywistości (Nęcka, 2013);
52
 Procesy a struktury

Procesy poznawcze Struktury poznawcze

– Struktury- „trwałe” elementy wielokrotnego użytku

– Procesy – mechanizmy, operacje, przekształcenia

53