საერთაშორისო ფინანსები

1. საერთაშორისო სავალუტო სისტემა და მისი ევოლუცია

საერთაშორისო სავალუტო სისტემა არის ორგანიზაციების, წესების, მოლაპარიკებების და

ინსტრუმენტების ერთობლიობა, რომელთა მიზანია ქვეყნებს შორის სავალუტო ურთიერთობათა
უზრუნველყოფა. იგი როგორც სხვადასხვა ეროვნული ვალუტების გაცვლის სისტემა არეგულირებს იმ
ვალდებულებებისა და დავალიანებების დაფარვის წესებს, რომელიც წარმოიშობა საგარეო ვაჭრობისა და სხვა
საერთაშორისო ფინანსური ოპერაციების შედეგად.
საერთაშორისო სავალუტო სისტემის არსებობა განპირობებულია იმით, რომ ქვეყანათა უმრავლესობაში
გამოიყენება საკუთარი ეროვნული ვალუტა, რომლებიც საერთაშორისო დონეზე არაა კონვენტირებადი და,
შესაბამისად, მათი საშუალებით შეუძლებელია საერთაშორისო ბიზნესის განხორციელება. უცხოეთის ქვეყნებში
ბიზნესის წარმოებისათვის საჭიროა ეროვნული ვალუტის გაცვლა სხვა ქვეყნის ვალუტაზე. საერთაშორისო
სავალუტო სისტემა მოწოდებულია დაადგინოს წესი, რომლის თანახმადაც ქვეყნები შეაფასებენ ეროვნულ
ვალუტას და გაცვლიან მათ სხვა ქვეყნების ვალუტაზე. მეწარმეებმა, რომლებიც ეწევიან კომერციულ
საქმიანობას საერთაშორისო ბაზრებზე უნდა უზრუნველყონ საერთაშორისო სავალუტო სისტემაში სააღრიცხვო
ოპერაციების სწორად წარმართვის კონტროლი. საერთაშორისო ოპერაციების აღრიცხვის სისტემა
საგადასახდელო ბალანსის ფორმით წარმოადგენს, თავის მხრივ, ყველა საერთაშორისო ოპერაციების აღრიცხვის
სისტემას, ასევე შეიცავს მნიშვნელოვან ინფორმაციას ქვეყნის ეკონომიკის მდგომარეობის შესახებ და
მოსალოდნელ ცვლილებებს მის საფინანსო-საბიუჯეტო და ფულად-საკრედიტო პოლიტიკაში.
საერთაშორისო სავალუტო სისტემის ევოლუცია: თანამედროვე საერთაშორისო სავალუტო სისტემა
სათავეს იღებს უძველესი დროიდან, როდესაც ოქრო და ვერცხლი გამოდიოდნენ საგადასახადო საშუალებების
სახით სავაჭრო ურთიერთობებში ტომებს შორის, მოგვიანებით კი ქალაქ-სახელმწიფოებს შორის. მაგალითად,
ვეცხლი გამოიყენებოდა როგორც მიმოქცევის საშუალება ინდოეთს, ბაბილონსა და ფინიკიას შორის ჯერ კიდევ
ჩვ. წ. აღრ. VII საუკუნეში. ევროპის ტერიტორიაზე ეროვნული სახელმწიფოების წარმოშობა XXI-XVII სს. და
მათი განვითარება თანამედროვე სახელმწიფოთა დონემდე მიმდინარეობდა მათ ეროვნულ მონეტებში ოქროსა
და ვერცხლის შედარებითი შემცველობის საფუძველზე.
ოქროს სტანდარტი. ოქროს მონეტების გამოყენებამ საგადასახადო საშუალებების ფორმით უძველეს
დროში გამოიწვია საერთაშორისო სავალუტო სისტემის წარმოქმნა, რომელიც ცნობილია „ოქროს სტანდარტის“
სახელწოდებით. ოქროს სტანდარის შესაბამისად, ქვეყნები თანხმდებიან თავიანთი ქაღალდის ფული გაყიდონ
(გაცვალონ) ოქროზე ნებისმიერი კერძო პირის ან კომპანიის მოთხოვნის შესაბამისად. დიდი ბრიტანეთი იყო
პირველი ქვეყანა, რომელმაც 1821 წელს შემოიღო ოქროს სტანდარტი. მე-XIX საუკუნის განმავლობაში ოქროს
სტანდარტი შემოიღეს პრაქტიკულად ყველა მსხვილმა სახელმწიფოებმა, რომლებიც ახორციელებდნენ
ვაჭრობას, მართ შორის - ავსტრია-უნგრეთმა, საფრანგეთმა, გერმანიამ, ამერიკის შეერთებულმა შტატებმა,
რუსეთმა.
ოქროს სტანდარტის, როგორც მსოფლიო სავალუტო სისტემის ფუნქციონირება ემყარებოდა რამდენიმე
პრინციპს, რომელთა შორის უმნიშვნელოვანესია:
1. ეროვნული ვალუტის ფიქსირებული ოქროს შემცველობა. მაგალითად, 1821 წლიდან დიდ ბრიტანეთში
ფუნტი-სტერლინგის წმინდა ოქროს შემცველობა 7,322385 გრამს შეადგენდა. 1873 წლიდან ერთი გერმანული
მარკისა 0,385422 გრამს, რუსეთში 1897 წლიდან მანეთი გაუთანაბრეს 0,774234 გრამ ოქროს.
2. ქაღალდის ფულის თავისუფალი გაცვლა ოქროზე. ქვეყნების ცენტრალური ბანკები ვალდებულნი
იყვნენ ყოველგვარი შეზღუდვის გარეშე, მათ მიერ გამოშვებული ქაღალდის ფულით დადგენილი ფასით
შეესყიდად და გაეყიდად ოქრო.
3. მონეტარული პარიტეტი (მინტ პარიტყ). ეროვნული ვალუტების კურსები განისაზღვრებოდა ოქროს
შემცველობის საფუძველზე. 1837-დან 1934 წლამდე (სამოქალაქო ომის წლების გამოკლებით) ამერიკული
დოლარის ოქროს შემცველობა ოფიციალურად იყო _ 20,672 დოლარი ერთ უნცია (31,1 გრამი) ოქროზე.
იმავდროულად ინგლისის მთავრობის მიერ ოფიციალურად განსაზღვრული იყო 4,284 ფუნტი უნცია ოქროზე.
დოლარებში და ფუნტებში გამოსახული ოქროს ფასების თანაფარდობა კი იყო ვალუტის კურსი
20,672/4,248=4,866, ანუ ერთი ფუნტი ღირდა 4,866 დოლარი.
4. ვალუტის კურსების მერყეობა „ოქროს წერტილების“ (Gold Points) ჩარჩოებში. ვალუტის კურსების
მერყეობა დაშვებული იყო მხოლოდ „ოქროს წერტილების“ საზღვრებში. მაგალითად, თუ ფუნტის კურსი
დოლართან მიმართებით გაიზრდებოდა მონეტარული პარიტეტის ზევით (1 ფუნტი = 4,866 დოლ.), მაშინ
მომგებიანი ხდებოდა დოლარებით ოქროს შესყიდვა აშშ-ში, ინგლისში გადაგზავნა, ფუნტებზე გაყიდვა,
რომელიც უფრო მეტი რაოდენობის დოლარებზე გადაიცვლებოდა. ატლანტიკის ოკეანეზე უნცია ოქროს
ტრანსპორტირების ხარჯები იმ დროისათვის დაახლოებით 0,02 დოლარს შეადგენდა. შესაბამისად ოქროს
გაგზავნა მხოლოდ იმ შემთხვევაში იქნებოდა ხელსაყრელი, თუ ფუნტის კურსი 4,886 (4,866 + 0,02) დოლარზე
ზევით აიწევდა. ანალოგიურად, თუ ფუნტის კურსი დაეცემოდა 4,846 (4,866 _ 0,02) მომგებიანი ხდებოდა
ინგლისიდან აშშ-ში ოქროს გაგზავნა.
ამიტომ კურსს 1 ფუნტი = 4,89 დოლ. ეწოდებოდა საექსპორტო ოქროს წერტილი, ხოლო კურსს 1 ფუნტი =
4,85 დოლ. _ საიმპორტო ოქროს წერტილი.
ოქროს სტანდარტის სხეცვლილებებს წარმოადგენს:
1. ოქროს მონეტების სტანდარტი, რომლის დროსაც ბანკები ანხორციელებდნენ ოქროს მონეტების მოჭრას
(არსებობდა XX საუკუნის დასაწყისამდე);
2. ოქროს ზოდების სტანდარტი. ქაღალდის ფულის ბაკნოტები იცვლებოდა მხოლოდ განსაზღვრული
წონის და სინჯის ოქროს ზოდებზე. მაგ., დიდ ბრიტანეთში ბანკიდან ოქროს შესყიდვა შეიძლებოდა 12,4 კგ-იანი
ოქროს ზოდებით, რაც 1700 ფუნტის ექვივალენტი იყო.
3. ოქროდევიზური სტანდარტი, ამ დროს იმ ქვეყნების ეროვნული ვალუტები, რომლებსაც არ გააჩნდა
სათანადო ოქროს მარაგები (გერმანია, ავსტრია, დანია, ნორვეგია და ა.შ.), იცვლებოდა სხვა ქვეყნების
ვალუტებზე, ხოლო ეს უკანასკნელი შეიძლებოდა გადაცვლილიყო ოქროზე.
ამრიგად ოქროს სტანდარტი არის ფიქსირებული სავალუტო კურსების სისტემა, რაზეც ეროვნული
ვალუტის მკაცრად ფიქსირებული ოქროს შემცველობა მიუთითებს. ოქროს სტანდარტის ფარგლებში
შეინიშნებოდა ვალუტის კურსების მცირე მერყეობებიც, რომლებიც ოქროს წერტილების ჩარჩოებს არ
გასცდენია. ფიქსირებული სავალუტო კურსები პრაქტიკულად გამორიცხავდა სავალუტო რისკების არსებობას
და უზრუნველყოფდა საერთაშორისო ვაჭრობის, შესაბამისად მსოფლიო ეკონომიკის სტაბილურ განვითარებას.
გარდა ამისა, ეს სისტემა მოიცავდა ქვეყნის შიდა ფასების ავტომატური სტაბილიზაციის მექანიზმსს. თუ
ფასების დონე ქვეყანაში გაიზრდებოდა, იწყებოდა ოქროს გადინება, რაც იწვევდა მიმოქცევაში ფულის მასის
შემცირებას და ინფლაციის შეკავებას. პირველ მსოფლიო ომამდე ინფლაციის დონე მსოფლიოს წამყვან
ქვეყნებში შედარებით დაბალი იყო.
ოქროს სტანდარტი ფაქტობრივად წარმოადგენდა ავტომატური მაკროეკონომიკური კორექტირების
მექანიზმსს. საგადასახდელო ბალანში წარმოიქმნილი უარყოფითი სალდოს დაფარვა ხდებოდა ცენტრალური
ბანკის მიერ ოქროს გაყიდვით და პირიქით. ქვეყანაში ბევრი ოქროს შედინება ავტომატურად იწვევდა ფულად-
საკრედიტო ექსპანსიას, ხოლო ოქროს გადინრბა ფულადი-საკრედიტო ბაზის შეკუმშვას. ასეთ სიტუაციაში
შიდა მიწოდებაზე პირდაპირ გავლენას ახდენდა საგადასახდელო ბალანსი.
ოქროს სტანდარტის ამ დადებითი მხარეების მიუხედამად, მისთვის დამახასიათებელია გარკვეული
ნაკლოვანებები, რამაც საბოლოო ანგარიშით მისი კრახი განაპირობა:
1. ფულის მასასა და ოქროს მოპოვებას შორის პირდაპირი კავშირის ჩამოყალიბება. ოქროს ახალი
საბადოების აღმოჩენა და მისი წარმოების ზრდა იწვევდა მსოფლიო ინფლაციას, ხოლო წარმოების შემცირება _
ნაღდი ფულის დეფიციტს.
2. ოქროს სტანდარტის პირობებში შეუძლებელი იყო დამოუკიდებელი ეროვნული ფულად-საკრედიტო
პოლიტიკის გატარება და, შესაბამისად, ქვეყნისშიდა ეკონომიკური პრობლემების გადაწყვეტა. ეს
განსაკუთრებით თვალსაჩინო გახდა ომის წლებში, როდესაც აუცილებელი იყო ფულის მიწოდების გაზრდა
სამხედრო დანახარჯების დასაფარავად. ოქროს სტანდარტის პრინციპების დაცვის პირობებში ფულადი
ექსპანსია იწვევდა ოქროს რეზერვების სწრაფ ამოწურვას. სწორედ ამიტომ, ევროპის ქვეყნებმა პირველი
მსოფლიო ომის დროს უარყვე ოქროს სტანდარტი, რომლის აღდგენა, ზოგიერთი ქვეყნის მცდელობის
მიუხედავად აღარ მოხერხდა.
ბრეტონ-ვუდსის ეპოქა. ჯერ კიდევ მეორე მსოფლიო ომის დამთავრებამდე 1944 წელს, მსოფლიოს 44
ქვეყნის წარმომადგენლები შეიკრიბნენ საკურორტო ქალაქ ბრეტონ-ვუდსში (აშშ), რათა ჩამოეყალიბებინათ
ისეთი ომისშემდგომი გარემო, რომელიც ხელს შეუწყობდა მშვიდობას და ეკონომიკის აღმავლობას.
კონფერენციის მონაწილეები შეთანხმდნენ პრინციპულად ახალ საფუძველზე ოქროს სტანდარტის აღდგენის
შესახებ. გარდა ამისა, ამ კონფერენციაზე მიღწეულ იქნა შეთანხმება ორი ახალი საერთაშორისო ორგანიზაციის
შექმნის შესახებ, რომელთა ამოცანა იქნებოდა ეკონომიკისა და საერთაშორისო სავალუტო სისტემის
აღდგენისადმი მხარდაჭერა. ახლად შექმნილ ორგანიზაციებს ეწოდა: რეკონსტრუქციისა და განვითარების
საერთაშორისო ბანკი და საერთაშორისო სავალუტო ფონდი.
ახალი საერთაშორისო სავალუტო სისტემის ძირითად ამოცანებს წარმოადგენდა:
  საერთაშორისო ვაჭრობის მასშტაბების აღდგენა;
 საერთაშორისო ანგარიშსწორებაში სტაბილურობის უზრუნველყოფა;
 საგადასახდელო ბალანსის დეფიციტთან დაკავშირებული ეკონომიკური პრობლემების
აღმოსაფხვრელად ეროვნული მთავრობებისათვის რესურსების გადაცემა.
ძირითადი პრინციპები, რომელსაც უნდა დამყარებოდა ომის შემდგომი სავალუტო სისტემა იყო:
1. მონაწილე ქვეყნების ვალუტების კურსის დაფიქსირება წამყვანი (სარეზერვო) ვალუტის მიმართ;
2. წამყვანი ვალუტის ოქროს შემცველობის დაფიქსირება;
3. ცენტრალური ბანკების ვალდებულება სავალუტო ინტერვენციების მეშვეობით ეროვნული ვალუტის
კურსი წამყვანი ვალუტის მიმართ შეინარჩუნონ +-1% (მოგვიანებით +-2,5%) ფარგლებში;
4. ექსტრემალურ სიტუაციებში (საგადასახდელო ბალანსის ფუნდამენტური დესტაბილიზაცია) ვალუტის
კურსების პარიტეტის კორექტირება (დევალვაცია ან რევალვაცია) მოხდება ახალ პარიტეტზე დაუყოვნებლივი
გადასვლით ან მცურავ კურსებზე დროებითი გადასვლის გზით;
5. სისტემაზე ზესახელმწიფოებრივ ზედამხედველობას ანხორციელებს საერთაშორისო სავალუტო
ფონდი, რომელიც მოწოდებულია ხელი შეუწყოს ქვეყნების სავალუტო თანამშრომლობას და დაეხმაროს
საგადასახდელო დეფიციტის აღმოფხვრაში.
სარეზერვო ვალუტად ჩამოყალიბდა აშშ დოლარი, რამდენადაც იმ პერიოდში მხოლოდ მის უკან იდგა
ოქროს სათანადო მარაგი (აშშ ფლობდა ოქროს მსოფლიო მარაგის 70%). განისაზღვრა დოლარის თანაფარდობა
ოქროს მიმართ - 35 დოლარი უნცია ოქროზე, ხოლო სხვა ქვეყნებმა თავისი ვალუტის კურსები დოლარს მიაბეს.
შედეგად, დოლარი ასრულებდა მსოფლიო ფულის ფუნქციებს: საერთაშორისო გაცვლის საშუალება,
ღირებულების საზომი საერთაშორისო ერთეული, საერთაშორისო სარეზერვო ვალუტა და სიმდიდრის შენახვის
საშუალება. აშშ-ს ეროვნული ვალუტა იმავდროულად იყო მსოფლიო ფული, ამიტომ ბრეტონ-ვუდსის
საერთაშორისო სავალუტო სისტემას ხშირად ოქრო-დოლარული სტანდარტის სისტემასაც უწოდებენ.
ბრეტონ-ვუდსის სისტემის ამოქმედების საწყის ეტაპზე ადგილი ქონდა მსოფლიო ეკონომიკური ზრდის
მარალ ტემპებს, ხოლო ინფლაცია იყო დაბალი - საშუალოდ 3%. ეს იყო ეკონომიკური სასწაულის წლები:
აღმოიფხვრა მეორე მსოფლიო ომის შედეგად მიყენებული ზარალი, ენერგომატარებლები მნიშვნელოვნად
გაიაფდა, შემცირდა უმუშევრობა, დაიწყო საერთაშორისო ვაჭრობის ლიბერალიზაციის პროცესი. თუმცა ეს
სისტემა მნიშვნელოვან საფრთხეებს შეიცავდა.
როგორც წამყავანი ვალუტის ქვეყანას, აშშ-ს მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ გააჩნდა საგადასახდელო
ბალანსის უარყოფითი სალდო. დეფიციტი საშუალოდ 2 მილიარდ დოლარს შეადგენდა. თუმცა ეს ფაქტი აშშ-ის
ეკონომიკაზე უარყოფითად არ აისახებოდა, პირიქით ხელს უწყობდა ამერიკული კაპიტალის ექსპანსიას სხვა
ქვეყნებში. ოქროს გაყიდვის ვალდებულების გარდა ბრეტონ-ვუდსის სავალუტო სისტემა არ შეიცავდა რაიმე
სხვა მექანიზმს წამყავანი ქვეყნის ინფლაციური პილიტიკის წინააღმდეგ. აშშ-ის საგადასახდელო ბალანსის
დეფიციტი იწვევდა მხოლოდ მსოფლიო ფულადი ბაზის გაფართოებას და აქტიური სალდოს მქონე ქვეყნების
სავალუტო რეზერვების ზრდას, ამასთან არ იწვევდა რაიმე უარყოფით ეფექტს აშშ-ის ეკონომიკისათვის. აშშ-ს
გააჩნდა ეროვნული ეკონომიკის ინტერესების შესაბამისი ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის გატარების
შეუზღუდავი შესაძლებლობები. ასეთ ვითარებაში ოქროდოლარულ საერთაშორისო სავალუტო სისტემას
არსებობა შეეძლო, იმ მომენტამდე, სანამ აშშ-ის ოქროს რეზერვები არ ამოიწურებოდა.
1970-იან წლებში მოხდა ოქროს მარაგების გადანაწილება ევროპის სასარგებლოდ. დოლარის მიმართ
ნდობამ დაიწყო შემცირება. ჩამოყალიბდა ახალი ფინანსური ცენტრები (დასავლეთ ევროპა, იაპონია), რამაც
გამოიწვია მსოფლიოში აშშ-ის დომინირებადი პოზიციის შესუსტება.
გაჩნდა სერიოზული პრობლემები საერთაშორისო ლიკვიდურობასთან დაკავშირებითაც, რადგან
საერთაშორისო ვაჭრობის ზრდასთან შედარებით ოქროს მოპოვება იყო უმნიშვნელო. 1948-1969 წლებში ოქროს
მოპოვება გაიზარდა 50%, მაშინ როდესაც საერთაშორისო ვაჭრობა 2,5-ჯერ გაიზარდა. ნათლად გამოჩნდა
ბრეტონ-ვუდსის სისტემი პარადოქსულობა, რომელიც ტრიფენის დილემის სახელწოდებითაა ცნობილი.
ტრიფენის პარადოქსის მიხედვით, ოქროდოლარული სტანდარტი უნდა აერთიანებდეს ორ
ურთიერთსაწინააღმდეგო მოთხოვნას:
1. საკვანძო ვალუტის ემისიის ცვლილება პირდაპირ დამოკიდებულებაში უნდა იყოს წამყავანი ქვეყნის
ოქროს მარაგის ცვლილებასთან. საბაზო ვალუტის გადამეტებული ემისია გამოიწვევს მის მიმართ ნდობის
შემცირებას.
2. საკვანძო ვალუტა გამოშვებული უნდა იყოს იმ რაოდენობით, რომელიც უზრუნველყობს მზარდი
საერთაშორისო გარიგებების ნორმალურ წარმართვას. ამიტომ მისი ემისია უნდა სჭარბობდეს ქვეყნის ოქროს
მარაგს.
 ბრეტონ-ვუდსის სისტემის კრიზისი 10 წელი გრძელდებოდა. მისი გამოვლენის ფორმები იყო: ეროვნული
ვალუტების მასობრივი რევალვაცია და დევალვაცია, პანიკა საფონდო ბირჟებზე, ცენტრალური ბანკების
ოფიციალური სარეზერვო ოპერაციების აქტივიზაცია და ა.შ. 1971 წლის 15 აგვისტოს პრეზიდენტმა ნიქსონმა
განაცხადა, რომ აშშ აღარ გადაცვლიდა ოქროს დოლარებზე, რასაც მოყვა დოლარის 10%-იანი დევალვაცია.
თითქოს ყველაფერი ამით უნდა დასრულებულიყო, მაგრამ 1973 წელს დოლარის კრიზისის განმეორებამ, რასაც
სანავთობო კრიზისიც დაერთო, ნათელი გახადა ახალ საერთაშორისო სავალუტო სისტემაზე გადასვლის
აუცილებლობა. 1973 წლის 16 მარტს პარიზის საერთაშორისო კონფერენციაზე სავალუტო კურსები
დაუქვემდებარეს ბაზრის კანონებს. ამგვარად, ბრეტონ-ვუდსის საერთაშორისო სავალუტო სისტემამ შეწყვიტა
არსებობა.
იამაიკის შეთანხმება. თანამედროვე საერთაშორისო სავალუტო სისტემის ოფიციალური შეთანხმება
მოხდა საერთაშორისო სავალუტო ფონდის კონფერენციაზე კინგსტონში (იამაიკა) 1976 წლის იანვარში. ამ
სისტემის საფუძველს წარმოადგენს მცურავი სავალუტო კურსები და მრავალი ვალუტის სტანდარტი.
მოქნილ სავალუტო კურსებზე გადასვლა მიზნად ისახავდა:
 სხვადასხვა ქვეყნებში ინფლაციის დონეების გათანაბრებას;
 საგადასახდელო ბალანსების გაწონასწორებას;
 ქვეყნის შიგნით ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის გატარების სფეროში ცენტრალური ბანკების
შესაძლებლობების გაფართოებას.
იამაიკის საერთაშორისო სავალუტო სისტემის ძირითადი მახასიათებლებია:
1. პოლიცენტრული სისტემა, ე.ი. დაფუძნებულია არა ერთ, არამედ რამდენიმე საკვანძო ვალუტაზე;
2. უარყოფილია ოქროს პარიტეტი;
3. საერთაშორისო ანგარიშსორების ძირითადი საშუალებაა კონვერტირებადი ვალუტა;
4. არ არსებობს სავალუტო კურსების მერყეობის საზღვრები;
5. ცენტრალური ბანკები საკუთარი ვალუტის ფიქსირებული კურსის შესანარჩუნებლად არ არიან
ვალდებულნი ჩაერიონ სავალუტო ბაზრის ფუნქციონირებაში, თუმცა ისინი ანხორციელებენ სავალუტო
ინტერვენციებს ვალუტის კურსის სტაბილიზაციისათვის;
6. ქვეყანა თვითონ ირჩევს სავალუტო კურსის რეჟიმს;
7. საერთაშორისო სავალუტო ფონდი ანხორციელებს ზედამხედველობას წევრი ქვეყნების
მაკროეკონომიკურ პოლიტიკაზე, მისმა წევრმა ქვეყნებმა თავი უნდა აარიდონ სავალუტო კურსებით
მანიპულირებას, რომელიც ზიანს მიაყენებს პარტნიორი ქვეყნის ინტერესებს.
იამაიკის სისტემის პირობებში ქვეყანას თავად შეუძლია აირჩიოს ეროვნული ეკონომიკისათვის მისაღები
სავალუტო კურსის რეჟიმი. იმის მიხედვით, თუ როგორ ფორმირდება ვალუტის კურსი, შესაძლებელია ორი
უკიდურესობის არსებობა: 1. კურსი მკაცრად დაფიქსირებულია უცხოური ვალუტის მიმართ, 2. თავისუფლად
ცურავს მოთხოვნა მიწოდების თანაფარდობის შესაბამისად. რა თქმა უნდა, ამ ორ უკიდურესობას შორის
შეიძლება არსებობდეს ფიქსირებული და მცურავი რეჟიმების კომბინაციის უამრავი შუალედური ვარიანტი.
საერთაშორისო სავალუტო ფონდის კლასიფიკაციით მისი წევრი 190 ქვეყნის ვალუტები კურსების
ცვლილების თავისუფლების ხარისხის მიხედვით იყოფა:
 ფიქსირებული კურსის მქონე ვალუტებად (ფიხედ რატეს) (48 ქვეყანა);
 მიბმული კურსის მქონე ვალუტებად (პეგგედ რატეს) (53 ქვეყანა);
 მცურავი კურსების მქონე ვალუტები (ფლოატინგ რატეს) (84 ქვეყანა).
საქართველოს სავალუტო კურსის რეჟიმი კლასიფიცირებულია, როგორც მართვადი ცურვა ანუ ვალუტის
კურსი განისაზღვრება სავალუტო ბაზარზე, მაგრამ აქტიური სავალუტო ინტერვენციების მეშვეობით ქვეყნის
მონეტარული ხელისუფლება ახდენს მასზე გავლენას, სავალუტო კურსის ცვლილების მიმართულების
წინასწარი დეკლარირების გარეშე.

2. საგადასახდელო ბალანსი

ეროვნული შემოსავლის ანგარიშების გარდა ეკონომისტები და სტატისტიკოსები ასევე აწარმოებენ

საგადასახდელო ბალანსის ანგარიშებს. საგადასახდელო ბალანსი (balance of payments) წარმოადგენს ერთი
ქვეყნის რეზიდენტებსა და დანარჩენი მსოფლიოს ქვეყნების რეზიდენტებს შორის განხორციელებული ყველა
ეკონომიკური გარიგების სისტემატიზებულ ჩანაწერს დროის მოცემული პერიოდის განმავლობაში (როგორც
წესი ერთი წელი). თუ ამ ტერმინს ინგლისურიდან სიტყვასიტყვით ვთარგმნით, მივიღებთ ბალანსს (სალდოს,
სხვაობას) კონკრეტულ ქვეყანაში უცხოეთიდან შემოსულ და საზღვარგარეთ გასულ თანხებს შორის.
ქვეყნის საგარეო ეკონომიკური ოპერაციების შეჯამების პირველ მცდელობებს ჯერ კიდევ შუა საუკუნეებში
ჰქონდა ადგილი. ტერმინი “საგადასახდელო ბალანსი” პირველმა სამეცნიერო ბრუნვაში შემოიტანა XVIII
საუკუნის ინგლისელმა ეკონომისტმა ჯ. სტუარტმა. აქედან მოყოლებული სბ-ის შედგენის თეორია და პრაქტიკა
არაერთხელ შეიცვალა, ამასთან ქვეყნები სბ-ის შედგენისას განსხვავებულ მეთოდებს მიმართავდნენ. შედეგად,
სხვადასხვა ქვეყნის სბ-ის მონაცემები არათავსებადი იყო, რამაც დღისწესრიგში დააყენა სბ-ის შედგენის
მეთოდიკის უნიფიკაცია. XX საუკუნის დასაწყისში ამ პრობლემის გადაჭრით დაკავებული იყო ერთა ლიგა,
შემდგომში ინიციატივა საერთაშორისო სავალუტო ფონდმა აიღო. ფონდის მიერ შემუშავებულია სბ-ის
შედგენის უნიფიცირებული სქემა, რაც უზრუნველყობს საერთაშორისო თავსებადობას. თანამედროვე ეტაპზე
ძალაშია “საგადასახდელო ბალანსის ხელმძღვანელობის” მეექვსე გამოცემა (Sixth Edition of Balance of Payments
Manual, BPM6). მუშაობა მიმდინარეობს მეშვიდე გამოცემაზე, რომელლის დანერგვაც საერთაშორისო
სავალუტო ფონდის წევრ ქვეყნებში 2025 წლის მარტიდან იგეგმება.
სბ-ის არსი უფრო გასაგები გახდება თუ განვსაზღვრავთ ისეთ ცნებებს, როგორიცაა რეზიდენტი,
ეკონომიკური გარიგება, ეკონომიკური ინტერესების ცენტრი და ა.შ.
სბ-ის ფარგლებში რეზიდენტობის (residence) კონცეფცია არაა დაკავშირებული რეზიდენტობის
განსაზღვრის იურიდიულ კრიტერიუმთან. ეკონომიკური სუბიექტი ქვეყნის რეზიდენტია, თუ მისი
ეკონომიკური ინტერესების ცენტრი (center of economic interest) მოცემული ქვეყნის ეკონომიკური ტერიტორიაა.
საერთაშორისო სავალუტო ფონდი ეკონომიკურ სუბიექტებს (institutional units) ორ კატეგორიად ყოფს:
1. საოჯახო მეურნეობები და ფიზიკური პირები;
2. ნებისმიერი ორგანიზაციულ-სამართლებრივი ფორმის მქონე, კომერციული და არაკომერცული, კერძო
და საჯარო სამართლის იურიდიული პირები.
ქვეყანა ფიზიკური და იურიდიული პირის ეკონომიკური ინტერესების ცენტრია, თუ არანაკლებ ერთი
წლის განმავლობაში მისი ადგილსამყოფელი მოცემული ქვეყნის ეკონომიკური ტერიტორიაა, ეწევა სამეწარმეო
საქმიანობას და ანხორციელებს ეკონომიკურ გარიგებებს. საკუთრების ფლობა საკმარისი პირობაა იმისათვის,
რომ მოცემული პირის ეკონომიკური ინტერესების ცენტრად მოცემული ქვეყანა ჩაითვალოს.
ქვეყნის ეკონომიკური ტერიტორია (economic territory of country) - ქვეყნის ხელისუფლების იურისდიქციის
ქვეშ მყოფი ტერიტორიაა, რომლის ფარგლებშიც შესაძლებელია ადამიანების, საქონლის, მომსახურების და
ფინანსური რესურსების თავისუფალი გადაადგილება. ეს ტერიტორია ხშირად არ ემთხვევა ქვეყნის
გეოგრაფიულ საზღვრებს. თუ ფიზიკური პირი ერთ წელზე მეტი დროით იმყოფება ქვეყნის ეკონომიკური
ტერიტორიის საზღვრებს გარეთ ის აღარ ითვლება რეზიდენტად. ტურისტები, სეზონურად მიწვეული
მომუშავეები, საერთაშორისო ორგანიზაციების პერსონალი, უცხოური საელჩოების ადგილობრივი პერსონალი,
გემების და საჰაერო ხომალდების ეკიპაჯები რჩებიან იმ ქვეყნის რეზიდენტებად საიდანაც ჩამოვიდნენ.
საერთაშორისო ეკონომიკური გარიგება (international transaction) - ფასეულობათა (საქონელი, მომსახურება,
აქტივები) ნებაყოფლობითი გაცვლა, რომლის დროსაც საკუთრების უფლება ერთი ქვეყნის რეზიდენტიდან
გადადის მეორე ქვეყნის რეზიდენტზე. ეკონომიკური გარიგების უამრავი სახე არსებობს. მაგალითად, აშშ-ის სბ-
ში 70 კატეგორიის გარიგება ფიგურირებს. თუმცა, საკითხის შესწავლის გამარტივების მიზნით საერთაშორისო
ეკონომიკური გარიგებების კლასიფიკაციის გამარტივებულ ვარიანტს განვიხილავთ. კერძო პირები და ფირმები
მონაწილეობენ საერთაშორისო გარიგებებში, როდესაც ისინი საზღვარგარეთ ყიდიან ან ყიდულობენ საქონელსა
და მომსახურებას, შენობებს, მიწის ნაკვეთებს, მოწყობილობებს, სესხულობენ ან გაასესხებენ ფულს.
სახელმწიფო ორგანიზაციებს ასევე შეუძლია მონაწილეობა მიიღონ მსგავსი სახის საერთაშორისო გარიგებებში
და სხვა ტიპის ოპერეციებში, რომელიც კერძო სექტორისათვის მიუწვდომელია (ეგრედწოდებული
ოფიციალური გარიგებები).
სბ შედგენისას გამოიყენება ორმაგი ჩაწერის მეთოდი (double-entry bookkeeping system), რაც ნიშნავს, რომ
ნებისმიერი საერთაშორისო ეკონომიკური გარიგება ქვეყნის სბ-ის მუხლებში ორჯერ რეგისტრირდება: ერთხელ
- როგორც აქტვის მოდინება ან გადინება და მეორედ - როგორც გადასახდელის მიღება ან გაცემა, რომელიც თან
ახლავს აქტივის გადაადგილებას. ამ დროს ეკონომიკური გარიგების ღირებულება აისახება ერთი ანგარიშის
კრედიტში და იმავდროულად სხვა ანგარიშის დებეტში. ამასთან კრედიტში აისახება გარიგებები „პლიუს“
ნიშნით, ხოლო დებეტში „მინუსით“. ამ გაგებით ქვეყნის სბ ბანკის ბალანსის ანალოგიურია და არა საწარმოსი.
როგორ განვსაზღვროთ გარიგება კრედიტში აისახოს თუ დებეტში? ისტორიულად ისე ჩამოყალიბდა, რომ
საერთაშორისო გარიგებები რომლებიც ზრდიდა ქვეყანაში ოქროს და უცხოური ვალუტის მოდინებას
განიხილებოდა აქტიურ საკრედიტო ოპერაციებად, ხოლო ის საერთაშორისო გარიგებები, რომლის შედეგად
ხდებოდა ქვეყნიდან ოქროს და ვალუტის გადინება მიეკუთვნებოდა პასიურ სადებეტო ოპერაციებს. სბ-ის
ანგარიშებში საერთაშორისო გარიგებების კრედიტის და დებეტის მიხედვით ასახვის გამარტივებული ზოგადი
სქემა მოცემულია ცხრილში. სწორი და სრული აღრიცხვის შემთხვევაში უნდა მივიღოთ „ბალანსი“ (დებეტის და
კრედიტის ტოლობა).

კრედიტი + დებეტი -

I მიმდინარე ოპერაციათა ანგარიში

საქონლის ექსპორტი საქონლის იმპორტი

სავაჭრო ბალანსი

მომსახურების ექსპორტი მომსახურების იმპორტი

მომსახურებით ვაჭრობის ბალანსი

შემოსავლები ინვესტიციებიდან და შრომის გადასახდელები ინვესტიციებზე და შრომის

ანაზღაურება ანაზღაურება

მომდინარე ტრანსფერებო საზღვარგარეთიდან მიმდინარე ტრანსფერები საზღვარგარეთ

მიმდინარე ბალანსი

II კაპიტალის და ფინანსების ანგარიში

კაპიტალური ტრანსფერტები საზღვარგარეთიდან კაპიტალური ტრანსფერტები საზღვარგარეთ

ინვესტიციები საზღვარგარეთიდან ინვესტიციები საზღვარგარეთ

სესხები საზღვარგარეთიდან სესხები საზღვარგარეთ

კაპიტალის მოძტრაობის ბალანსი

სტატისტიკური შესწორება

ოფიციალური სარეზერვო ოპერაციების ბალანსი

ოფიციალური რეზერვების წმინდა შემცირება ოფიციალური რეზერვების წმინდა ზრდა

ის საერთაშორისო ოპერაციები, რომელსაც მოყვება ქვეყნიდან აქტივების (ფასეულობების) გასვლა და

სანაცვლოდ ვალუტის შემოდინება ასისახება სბ-ის კრედიტში „პლიუს“ ნიშნით. საკრედიტო გარიგებებს
მიეკუთვნება: რეზიდენტების მიერ საქონლის და მომსახურების ექსპორტი, აქციების და ობლიგაციების
გაყიდვა უცხოელებზე, საზღვარგარეთიდან პენსიის მიღება, ლიცენზიების გაყიდვა, სესხების მიღება და ა.შ.
ოპერაციები რომელსაც მოყვება ქვეყნაში აქტივების (ფასეულობების) შემოსვლა და სანაცვლოდ ვალუტის
გადინება ასისახება სბ-ის დებეტში „მინუს“ ნიშნით. დებეტორულ ოპერაციებს მიეკუთვნება: საქონლისა და
მომსახურების იმპორტი, ლიცენზიის შეძენა, რეზიდენტების მიერ უცხოური აქციების და ობლიგაციების
შეძენა, სესხების გაცემა უცხოელებზე.
მოვიყვანოთ რამდენიმე მაგალითი, რომელიც გვიჩვენებს თუ როგორ მოქმედებს ორმაგი ჩაწერის პრინციპი
სბ-ის შედგენისას.
 1. საქართველო თურქეთში ანხორციელებს 10000 ლარის ღირებულების საქონლის ექსპორტს, თურქეთიდან
იმავე ღირებულების მომსახურების იმპორტის სანაცვლოდ.
საქართველოს სბ თურქეთის სბ
მიმდინარე ანგარიში მიმდინარე ანგარიში
საქონლის ექსპორტი + 10000 ლარი მომსახურების ექსპორტი + 6700 ლირა
მომსახურების იმპორტი _ 10000 ლარი საქონლის იმპორტი _ 6700 ლირა
2. აშშ საქართველოს უგზავნის 1 მლნ დოლარის ღირებულების ჰუმანიტარული დახმარების საქონელს.
აშშ-ის სბ საქართველოს სბ
მიმდინარე ანგარიში მიმდინარე ანგარიში
საქონლის ექსპორტი + 1 მლნ დოლარი საქონლის იმპორტი _ 2.75 მლნ ლარი
ტრასფერტები უცხოეთში _ 1 მლნ dolari ტრანფერტები უცხოეთიდან + 2.75 მლნ ლარი

სტანდარტული საგადასახდელო ბალანსი შედგება ორი ძირითადი ნაწილისაგან: I. მიმდინარე

ოპერაციების ანგარიში და II. კაპიტალის და ფინანსების მოძრაობის ანგარიში. დაწვრილებით განვიხილოთ
თითოეული.
მიმდინარე ოპერაციების ანგარიში (current account) მოიცავს სასაქონლო ოპერაციებს, მომსახურებით
ვაჭრობას, შემოსავლებს და ტრასფერტებს.
საქონელი - ეს არის მიმდინარე ოპერაციების ანგარიშის მუხლების ჯგუფი, სადაც აისახება იმ საქონლის
ღირებულება საბაზრო ფასებით, რომელზეც საკუთრების უფლება რეზიდენტიდან არარეზიდენტზე გადავიდა
(ექსპორტი) ან არარეზიდენტიდან რეზიდენტზე (იმპორტი).
მომსახურება - ამ ჯგუფის ანგარიშებში რეგისტრირდება, მომსახურება გაწეული რეზიდენტების მიერ
არარეზიდენტებისათვის (ექსპორტი) და არარეზიდენტების მიერ რეზიდენტებისათვის (იმპორტი). კერძოდ -
სატრანსპორტო, კავშირგაბმულობის, სამშენებლო და ფინანსური, სადაზღვევო, კომპიუტერული,
ინფორმაციული მომსახურება, სალიცენზიო გადასახდელები, როიალტები, ოპერაციული ლიზინგი და ა.შ.
შემოსავლები - ამ ჯგუფის ანგარიშებში აღირიცხება რეზიდენტების მიერ არარეზიდენტებისათვის (და
პირიქით) გადახდილი შრომის ანაზღაურება და ოპერაციები დაკავშირებული საინვესტიციო შემოსავლებთან
(მაგალითად, პროცენტები, დივიდენდები და ა.შ.).
მიმდინარე ტრასფერტებს მიეკუთვნება ეკონომიკური ოპერაციები, რომლის დროსაც ერთი
ინსტიტუციური ერთეული მეორეს გადასცემს საქონელს, მომსახურებას, აქტივს ან საკუთრების უფლებას ისე,
რომ ექვივალენტის სახით არაფერს არ ითხოვს. ტრასფერტები იყოფა მიმდინარედ და კაპიტალურად.
კაპიტალური ტრასფერტები ითვალისწინებს ძირითად საშუალებებზე საკუთრების უფლების გადაცემას ან
კრედიტორის მიერ ვალის ჩამოწერას. დანარჩენი ტრანფერტები მიეკუთვნება მიმდინარეს.
კაპიტალის და ფინანსების მოძრაობის ანგარიში მოიცავს ორ ძირითადი კატეგორიის ანგარიშს - კაპიტალის
მოძრაობის ანგარიშსს და ფინანსურ ანგარიშსს.
კაპიტალის მოძრაობის ანგარიში მოიცავს კაპიტალურ ტრანსფერტებს და არასაწარმოო არასაფინანსო
აქტივების შესყიდვას/გადაცემას. ეს არის ისეთი მატერიალური აქტივები, რომელიც არ წარმოადგენს საწარმოო
პროცესის შედეგს (მაგ. მიწა), ასევე არამატერიალური აქტივები (პატენტები, საავტორო უფლებები, სავაჭრო
ნიშნები და ა.შ.).
ფინანსური ანგარიში ასახავს ოპერაციებს აქტივებით და ვალდებულებებით რეზიდენტებსა და
არარეზიდენტებს შორის. აქტივების და ვალდებულებების კლასიფიკაცია ხდება ფუნქციური პრინციპით.
შესაბამისად, ამ ანგარიშში თავმოყრილია პირდაპირ ინვესტიციები, პორტფელური ინვესტიციებ, სესხები და
სარეზერვო აქტივები.
სტატისტიკური შეუსაბამობა. სბ-ში ასახულ ოპერაციებთან დაკავშირებული ინფორმაცია სხვადასხვა
წყაროდან მიიღება. მაგალითად, იმპორტის დებეტის შესახებ ინფორმაცია შეიძლება მოდიოდეს საბაჟო
სამსახურიდან, შესაბამისი კაპიტალის მოძრაობის კრედიტის ინფორმაცია ბანკიდან. რადგან სხვადასხვა
წყაროდან მიღებული ინფორმაცია შეიძლება განსხვავდებოდეს ერთმანეთისაგან სიზუსტითა და დროში
ნორმირებით, სბ-ის დებეტი და კრედიტი იშვიათად წონასწორდება. სწორედ ამ პრობლემის გადასაჭრელად
არსებობს მუხლი სტატისტიკური შეუსაბამობა.
ოფიციალური სარეზერვო ოპერაციების ბალანსი. ის ასახავს თუ რამდენად იზრდება ან მცირდება ქვეყნის
ოფიციალური რეზერვები. მიმდინარე ოპერაციების და კაპიტალის მოძრაობის ანგარიშებისაგან განსხვავებით
ოფიციალური სარეზერვო ოპერაციების ბალანსში ასახული ყველა ოპერაცია ხორციელდება სახელმწიფო
ორგანოების, კერძოდ ცენტრალური ეროვნული ბანკის მიერ. ეროვნული ბანკის სავალუტო რეზერვების ზრდა
აისახება დებეტში უარყოფითი ნიშნით, რადგან წარმოადგენს იმპორტის მსგავს ოპერაციას - ქვეყანა
ყიდულობს უცხოურ სავალო ვალდებულებებს, ხოლო შემცირება კრედიტში დადებითი ნიშნით.
თუ მიმდინარე და კაპიტალის მოძრაობის კომბინირებული ბალანსი დეფიციტურია (დებეტი >
კრედიტზე), მაშინ უნდა არსებობდეს მაკომპენსირებელი სიჭარბე ოფიციალური სარეზერვო ოპერაციების
ბალანსში (კრედიტი > დებეტზე).
შესაბამისად შეიძლება ჩავწეროთ შემდეგი ტოლობა:
მიმდინარე ოპერაციების ბალანსი + კაპიტალის მოძრაობის ბალანსი + ოფიციალური სარეზერვო
ოპერაციების ბალანსი = 0
თუმცა არსებობს სტატისტიკური უზუსტობაც, რაც ნიშნავს, რომ ეს ტოლობა ნულიდან გადაიხრება.
ამიტომ აუცილებელია ჩავწეროთ შემდეგი წესი
მიმდინარე ოპერაციების ბალანსი + კაპიტალის მოძრაობის ბალანსი + ოფიციალური სარეზერვო
ოპერაციების ბალანსი + სტატისტიკური შეუსაბამობა = 0
შეიძლება გაჩნდეს კითხვა - თუ სბ-ის შემადგენლები ჯამში ყოველთვის ნულს უტოლდება, მაშინ რას
ვგულისხმობთ, როდესაც ვსაუბრობთ სბ-ის დეფიციტზე ან დადებით სალდოზე? ამ კითხვაზე პასუხის
გასაცემად, უნდა განვასხვბაოთ გარიგების ორი ტიპი:
- ავტონომიური (autonomous, independently motivated, transactions) - კერძო პირების, ფირმების ან
სახელმწიფო ორგანოების მიერ განსაზღვრული მიზნის მისაღწევად განხორციელებული გარიგებები,
რომლებიც არაა დაკავშირებული სბ-ის სტაბილურობის უზრუნველყოფასთან (ასეთ გარიგებებს მიეკუთვნება
მიმდინარე ბალანსის, კაპიტალის მოძრაობის ანგარიშის მუხლები და სტატისტიკური შეუსაბამობა);
- დამაბალანსებელი ან მაკომპენსირებელი (accommodating, compensatori transactions) - სახელმწიფოს
ოფიციალური ორგანოების მიერ სბ-ის დასარეგულირებლად გატარებული ღონისძიებები (ისინი შეესაბამება
ოფიციალური სარეზერვო ოპერაციების ბალანსის მუხლებს, რომლებიც ასახავს ცენტრალური ეროვნული
ბანკის რეზერვების ცვლილებებს).
სბ-ის ავტონომიური მუხლების ჯამი (მიმდინარე ბალანსს + კაპიტალის მოძრაობის ბალანსი +
სტატისტიკური შეუსაბამობა) არის სწორედ ის ნაწილი, რასაც გულისხმობენ სბ-ის დეფიციტზე ან ნამეტზე
საუბრისას. თუ ყველა ავტონომიური საკრედიტო ანგარიშის ჯამი მეტია სადებეტო ადგილი აქვს სბ-ის
დადებით სალდოს, თუ ყველა ავტონომიური სადებეტო ანგარიშის ჯამი მეტია საკრედიტოზე - უარყოფით
სალდოს. ამიტომ:
მიმდინარე ოპერაციების ბალანსი + კაპიტალის მოძრაობის ბალანსი + სტატისტიკური შეუსაბამობა = -
ოფიციალური სარეზერვო ოპერაციების ბალანსი
შედეგად მივიღებთ, რომ:
საგადასახდელო ბალანსი = - ოფიციალური სარეზერვო ოპერაციების ბალანსი
ავტონომიური ანგარიშების ბალანსი = - მაკომპენსირებელი ანგარიშების ბალანსი

3. გლობალური სავალუტო ბაზარი

უცხოური ვალუტის ეკონომიკური შინაარსი. უცხოური ვალუტა (foreign exchange) – არის საქონელი,
რომელიც მიმოიქცევა სხვა ქვეყანაში ვალუტის სახით. ისევე როგორც სხვა სახის საქონელზე, უცხოურ
ვალუტაზე ფასი დგინდება ბაზარზე ფორმირებული მიწოდება-მოთხოვნის თანაფარდობის შესაბამისად.
საერთაშორისო ბიზნესი ქვეყნის შიდა საქმიანი ოპერაციებისაგან ძირითადად განსხვავდება იმით, რომ იგი
კომერციული ოპერაციების განხორციელებისას იყენებს ერთზე მეტ ვალუტტას. მაგალითად, ინგლისის ერთი
რომელიმე უნივერმაღი, როდესაც შეისყიდის მაცივრებს ქვეყნის შიგნით არსებული საწარმოდან, იყენებს
ინგლისურ ფუნტ სტერლინგს. მაგრამ თუ იგი მაცივრების შეძენას აპირებს ამერიკაში არსებული საწარმოდან,
ანგარიშსწორება უნდა მოახდინოს აშშ დოლარში. ამისათვის კი ინგლისურ უნივერმაღს დასჭირდება ფუნტი
სტერლინგის გაცვლა აშშ დოლარზე. ასეთი გაცვლისათვის არსებობს სავალუტო ბაზარი, სადაც ხდება
სხვადასხვა ქვეყნების ვალუტების გაცვლა. ასეთი სავალუტო ბაზარი ხელს უწყობს აგრეთვე საერთაშორისო
ინვესტიციურ საქმიანობას და კაპიტალის მოძრაობას. კომპანიებს საშუალება აქვთ სხვადასხვა ქვეყნებში
არსებული კაპიტალის ბაზრებიდან დაბალ პროცენტებში აიღონ კრედიტი, რის შემდეგაც სავალუტო ბაზარზე
გაცვალონ იგი ნებისმიერ სხვა საჭირო ვალუტაზე.
ვალუტების გაცვლა ხდება სავალუტო კურსის შესაბამისად, რომელიც წარმოადგენს ვალუტებს შორის
წონასწორულ ფასს, ანუ ერთი ქვეყნის ვალუტის ფასს გადაანგარიშებულს მეორე ქვეყნის ვალუტაზე.
ვალუტების კურსი ყოველდღიურად ქვეყნდება მსოფლიოს სხვადასხვა სახის გამოცემებში. ვალუტის კურსის
კოტირება ხდება ორი ხერხით. ვალუტის პირდაპირი გაცვლითი კურსი (direct exchange rate), ანუ პირდაპირი
კოტირება (direct quote) – არის უცხოური ვალუტის ფასი, გამოხატული ეროვნულ ვალუტაში. ვალუტის ირიბი
გაცვლითი კურსი– არის ეროვნული ვალუტის ფასი გამოხატული უცხოური ვალუტის ერთეულში.
მათემატიკურად პირდაპირი და არაპირდაპირი კოტირება ურთიერთშებრუნებული სიდიდეებია. პრაქტიკაში
ზოგიერთი ვალუტის კურსი, როგორც წესი, განისაზღვრება პირდაპირი კოტირების პრინციპით, ხოლო სხვა
ვალუტების - ირიბი (არაპირდაპირი) კოტირების პრინციპით. მაგალითად, აშშ-ში მიღებულია ბრიტანული
ფუნტის პირდაპირი კოტირების პრაქტიკა, მაშინ როდესაც, იაპონური იენისათვის გამოიყენება ირიბი
კოტირება.
იმისათვის, რომ ერთმანეთში არ აგვერიოს ვალუტის პირდაპირი და ირიბი კურსის ცნება, საჭიროა
გვახსოვდეს, რომ საქონლის შეძენისას ჩვეულებრივ პირდაპირი კოტირება გამოიყენება. მაგალითად, როდესაც
ვიძენთ შაქარს, საქმე გვაქვს პირდაპირ კოტირებასთან: 1 კგ შაქარი ღირს 2 დოლარი. ირიბი კოტირება ამ
შემთხვევაში ტოლია 0,5 კგ შაქარი ერთ დოლარად.
ქვეყნის შიდა კანონმდებლობით შეიძლება შეიზღუდოს ეროვნული ვალუტით ვაჭრობა საერთაშორისო
სავალუტო ბაზარზე. ვალუტას, რომელიც თავისუფლად მიმოიქცევა სავალუტო ბაზარზე, ეწოდება
თავისუფლად კონვერტირებადი ანდა მყარი ვალუტა. ასეთებია ევროკავშირის ქვეყნების ვალუტები, კანადური
დოლარი, შვეიცარული ფრანკი, იაპონური იენა და აშშ დოლარი. ვალუტა, რომლის ყიდვა და გაყიდვა ძნელია
სავალუტო ბაზარზე ქვეყნის შიდა კანონმდებლობით შეზღუდულობის გამო ან კიდევ იმის გამო, რომ
უცხოელებს არ სურთ თავიანთი დანაზოგები შეინახონ ამ ვალუტაში, ეწოდება არაკონვერტირებადი ვალუტა
ანდა არამდგრადი ვალუტა. ამ კატეგორიას მიეკუთვნება მრავალი განვითარებადი ქვეყნების ეროვნული
ვალუტა.
სავალუტო ბაზრის სტრუქტურა. სავალუტო ბაზარი მოიცავს მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყანაში ბრუნვადი
ვალუტების მყიდველებს და გამყიდველებს. ამ ბაზრის მონაწილეა ნებისმიერი სუბიექტი, რომელსაც გააჩნია
ერთი ქვეყნის ვალუტა და სურს გადაცვალოს იგი სხვა ვალუტაზე. თანამედროვე ეტაპზე ვალუტების გაცვლა
მასშტაბურ სახეს ღებულობს. მსოფლიო ვაჭრობის მოცულობა უცხოურ ვალუტაში დაახლოებით 1-1,5
ტრილიონ აშშ დოლარს შეადგენს. ყველაზე მსხვილი სავალუტო ბაზარი არსებობს ლონდონში, შემდეგ მოდის
ნიუ-იორკი, ტოკიო და სინგაპური. ამ ოთხ ქალაქზე მოდის უცხოური ვალუტით მსოფლიო ვაჭრობის 70
პროცენტამდე. ამასთან, სავაჭრო ოპერაციების დაახლოებით 90 პროცენტამდე ხორციელდება აშშ დოლარის
მონაწილებით. სავალუტო ბაზარზე დოლარის ასეთი მდგომარეობა განაპირობა მისმა როლმა ბრეტონ-ვუდსის
სისტემაში. რამდენადაც დოლარი მონაწილეობს ყიდვა-გაყიდვის გარიგებების უმეტეს ნაწილში, მან სავალუტო
ბაზარზე მიიღო ძირითადი სავალუტო გარიგებების (transaction currency) – სტატუსი. სავალუტო ბაზრის
სტრუქტურა შეიძლება შემდეგნაირად წარმოვადგინოთ :

evro
iaponuri ieni
funti sterlingi
evro, 38
Sveicaruli franki
aSS
kanaduri dolari
dolari, 90 iaponuri ieni,
23 avstraliuri dolari

funti sterlingi, hongkonguri dolari

sxva
hongkonguri avstraliuri
valutebi, 13
kanaduri Sveicaruli sxva valutebi
1 dolari, 2 dolari, 4 dolari, 4 franki, 6

მსოფლიო სავალუტო ბაზრის მსხვილი მონაწილეებია საფინანსო ცენტრებში (სიდნეი, ტოკიო, ჰონკონგი,
სინგაპური, ბახრეინი, ფრანკფურტი, ციურიხი, ლონდონი, ნიუ-იორკი, ჩიკაგო, სან-ფრანცისკო) განლაგებული
ბანკები. მათ მოგებაში დიდ ადგილს იკავებს სავალუტო ბაზარზე განხორციელებული ოპერაციებიდან
მიღებული შემოსავალი, რომელიც მიიღება სხვაობისაგან მყიდველის მიერ უცხოურ ვალუტაზე შეთავაზებულ
ფასსა და იმ ფასს შორის, რომელიც გამყოდველის მიერ იქნა მიღებული.
საერთაშორისო ბანკები წარმოადგენენ მთავარ მოთამაშეებს საბითუმო სავალუტო ბაზარზე. ისინი დებენ
გარიგებებს როგორც საკუთარი სახელით, ასევე მსხვილი კომერციული კლიენტების სახელით. ბანკთაშორისი
გარიგებები, რომლებიც, როგორც წესი, 1 მლნ დოლარზე ნაკლები არაა, შეადგენენ ყველა სავალუტო
გარიგებების უმეტეს ნაწილს. სავალუტო ოპერაციის განხორციელებისას ბანკებს შეუძლიათ გამოიყენონ
დამოუკიდებელი სავალუტო ბროკერების მომსახურება. ბროკერები ბანკებს აწვდიან ინფორმაციას სხვადასხვა
ვალუტების ფასებზე, ამყარებენ კონტაქტებს უცხოური ვალუტის მყიდველებსა და გამყიდველებს შორის.
საერთაშორისო ბანკები მნიშვნელოვან როლს თამაშობენ აგრეთვე საცალო სავალუტო ბაზარზე, დებენ
ხელშეკრულებებს კერძო კლიენტებთან უცხო ვალუტის ყიდვა-გაყიდვაზე.
სახელმწიფო ცენტრალური ბანკები და ფინანსთა სამინისტროები ასევე წარმოადგენენ მნიშვნე¬ლოვან
მოთამაშეებს სავალუტო ბაზარზე. ოქროს სტანდატისა და ბრეტონ-ვუდსის სისტემის პირობებში ცენტრალური
ბანკები ახორციელებენ ინტერვენციებს სავალუტო ბაზარზე ეროვნული ვალუტის საბანკო კურსის
ნომინალური ღირებულების სიახლოვესთან შენარჩუნების მიზნით. ანალოგიურად მოქმედებენ ის ქვეყნები,
რომლებმაც თავიანთი ვალუტა მიაბეს სხვა ქვეყნის ვალუტას და ისინიც, რომლებმაც შემოიღეს მცურავი
სავალუტო კურსი.
სავალუტო ბაზრის მონაწილეთა მიზნებიდან გამომდინარე სავალუტო ოპერაციებთან დაკავშირებული
გარიგებები შეიძლება დაჯგუფდეს შემდეგნაირად:
 მიმდინარე საქმიან გარიგებებთან დაკავშირებული სავალუტო გარიგებები – როდესაც სავალუტო
ოპერაციები წარმოადგენს ჩვეულებრივი მიმდინარე კომერციული საქმიანობის ნაწილს,
როგორიცაა საქონლის და მომსახურების ექსპორტი ან იმპორტი, უცხოური კაპიტალის და
აქტივების შესყიდვა ან გაყიდვა და ა.შ.
 ჰეჯირება - სავალუტო ბაზრის მონაწილეები შეიძლება ცდილობდნენ უცხოურ ვალუტაში
არსებული ღია პოზიციებთან დაკავშირებული რისკის გამორიცხვას და ამ მიზნით
ახორციელებდნენ სავალუტო ოპერაციებს. თავის მხრივ ჰეჯირება გულისხმობს უცხოურ
ვალუტაში წმინდა აქტივების და წმინდა ვალდებულებების არ დაშვებას. ამ დროს საერთაშორისო
ბიზნესის სუბიექტები არ ზრდიან უცხოურ ვალუტაში არსებულ წმინდა აქტივებს და არც წმინდა
ვალდებულებებს იტოვებენ, რათა ვალურის კურსის მერყეობამ არ წარმოშვას დანაკარგები
ეროვნულ ვალუტაში.
 სპეკულაცია - ასეთ დროს სავალუტო ბაზრის მონაწილეები გამიზნულად ხსნიან პოზიციას
უცხოურ ვალუტაში იმ მიზნით, რომ უცხოური ვალუტის კურსის ცვლილებისას მიიღონ
სპეკულაციური მოგება სავალუტო კურსების სხვაობათა საფუძველზე. კერძოდ, ისინი
ვარაუდობენ, რომ მათ შეუძლიათ წინასწარ განჭვრიტონ თუ რომელი მიმართულებით მოხდება
ვალუტის კურსის რყევა. ასეთი სპეკულაცია შეიძლება აღმოჩნდეს ძალიან ხელსაყრელი, თუმცა, ამ
ტიპის ოპერაციები უცხოურ ვალუტასთან ხასიათდება ძალიან მაღალი რისკით.
 არბიტრაჟი – იმის გამო რომ ვალუტებით ვაჭრობა ერთდროულად მრავალ გეოგრაფიულ
ლოკაციაზე მიმდინარეობს სავალუტო ბაზრის მონაწილეები ცდილობენ მიიღონ მოგება
სხვადასხვა ბაზრებზე უცხოური ვალუტების გაცვლითი კურსის უმნიშვნელო სხვაობების
შედეგად. არბიტრები ცდილობენ მოგების მიღებას მინიმალური რისკით, რასაც აღწევენ ერთ
ბაზარზე ვალუტის დაბალ ფასში შეძენით და იმავდროულად სხვა ბაზარზე მისი გაყიდვით უფრო
მაღალ ფასში. მეორეს მხრივ არბიტრაჟული ოპერაციების განხორციელების შესაძლებლობა
უზრუნველყოფს ვალუტის კურსების გლობალურ გათანაბრებას ვალუტით ვაჭრობის სხვადასხვა
ბაზრებს შორის.
ანგარიშსწორების ვადების მიხედვით განასხვავებენ სპოტ და ფორვარდულ ბაზრებს. მრავალი
საერთაშორისო კომერციული ოპერაციები ითვალისწინებს გადახდებს (ანგარიშსწორებას) მომავალში. ასეთებია
მაგალითად ოპერაციები დაკრედიტებაზე და შესყიდვები კრედიტით. ცხადია, რომ ბრეტონ-ვუდსის სისტემაზე
უარის თქმის შემდეგ, სავალუტო კურსების რყევადობა ტიპიური მოვლენაა, რის გამოც ასეთი საერთაშორისო
ოპერაციები მაღალი რისკის შემცველია. დღევანდელ სავალუტო ბაზარზე ვალუტებით ვაჭრობა შეიძლება
განხორციელდეს დაუყოვნებლივი მიწოდებით, ანდა მომავალში დადგენილ დროში მიწოდებით. სპოტ-ბაზარი
– ანუ სხვანაირად ნაღდი ოპერაციების ბაზარი – წარმოადგენს ბაზარს, სადაც ხორციელდება სავალუტო
გარიგებები, რომლებიც დაუყონებლივ შესრულებას ექვემდებარება (როგორც წესი, 2 დღეში). სპოტ-
ოპერაციებზე მოდის ყველა უცხოური სავალუტო ოპერაციების დაახლოებით 40 პროცენტი.
ფორვარდული ბაზარი – ისეთი ბაზარია, სადაც ხორციელდება სავალუტო ოპერაციები, რომლებიც უნდა
დასრულდეს მომავალში დროის განსაზღვრული მომენტისათვის. სავალუტო ბაზრებზე და პრესაში, როგორც
წესი, ქვეყნდება ფასები უცხოურ ვალუტაზე, რომელთა მიწოდება განხორციელდება 30, 90 და 180 დღის შემდეგ.
ფორვარდული ბაზრის ბევრი მონაწილე სვოპის ტიპის სავალუტო ოპერაციებს ახორციელებს. სვოპ -
ოპერაცია – არის ისეთი ოპერაცია, რომლის პროცესშიც ერთდროულად ხორციელდება ერთი და იმავე ვალუტის
ყიდვა-გაყოდვა, მაგრამ მათი მიწოდება ხდება სხვადასხვა დროს. მაგალითად, სავალუტო სვოპ-ოპერაციის
პროცესში ამერიკული სამრეწველო კომპანია, რომელიც ღებულობს კრედიტს ერთ-ერთი ბრიტანული ბანკიდან
10 მლნ ფუნტი სტერლინგის მოცულობით 30 დღის ვადით, ყიდის 10 მლნ ფუნტ სტერლინგს სპოტ-ბაზარზე,
რათა მიიღოს თავის განკარგულებაში ეკვივალენტური თანხა აშშ დოლარებში და იმავდროულად ყიდულობს
10 მლნ ფუნტ სტერლინგს (პლიუს იმ თანხის ფუნტებში, რომელიც მან უნდა დაუფაროს ბანკს პროცენტის
სახით) 30 დღიან ფორვარდულ ბაზარზე, რათა დაფაროს ფუნტებში დემონირებული თავისი კრედიტი.
სავალუტო ბაზარზე არსებობს კიდევ ორი მექანიზმი კომპანიების მიერ მომავალში უცხოური ვალუტის
მიღებისა. ერთ-ერთი ასეთი მექანიზმია სავალუტო ფიუჩერსი, რომელიც მუდმივად კოტირდება მრავალ
სავალუტო ბირჟაზე. ეს გარიგება ძალიან წააგავს ფორვარდულ კონტრაქტს, მაგრამ მისგან განსხვავდება იმით,
რომ სავალუტო ფიუჩერსი გათვალისწინებულია ვალუტის სტანდარტულ თანხაზე (მაგალითად, 12,5 მლნ
იაპონური იენა, ანდა 125 ათასი შვეიცარული ფრანკი) და აქვს მიწოდების სტანდარტული ვადა (მაგ., ყოველი
თვის მესამე სამშაბათს გარიგების მეტი ვადის განმავლობაში). სავალუტო ფიუჩერსი ნაკლებად გამოიყენება
სავალუტო ბაზარზე (დაახლოებით ერთი პროცენტი ყველა ოპერაციების).
სავალუტო ბაზრის მეორე მექანიზმია სავალუტო ოპციონი, რომელიც კომპანიას აძლევს უფლებას (მაგრამ
არ ავალდებულებს) იყიდოს ან გაყიდოს უცხოური ვალუტის გარკვეული რაოდენობა მოცემულ ფასში
გარკვეული დროის განმავლობაში. ოფციონი ყიდვაზე – არის ისეთი კონტრაქტი, რომელიც მის მფლობელს
აძლევს უფლებას შეიძინოს უცხოური ვალუტა. ოფციონი გაყიდვაზე – არის ისეთი კონტრაქტი, რომელიც მის
მფლობელს აძლევს უფლებას გაყიდოს უცხოური ვალუტა. სავალუტო ოპციონები თავისუფლად კოტირდება
მსოფლიოს ყველა ბირჟაზე. მაგალითად, ოფციონები კანადური დოლარის გაყიდვაზე და ყიდვაზე
ხელმისაწვდომია ჩიკაგოს სასაქონლო ბირჟაზე (კონტრაქტის მოცულობა 100 000 კანადური დოლარის ტოლია)
და ა.შ. სავალუტო ოფციონებზე მოდის სავალუტო ბაზრებზე განხორციელებული ყველა ოპერაციების
დაახლოებით 5 პროცენტი.
ფორვარდული ბაზარი, სავალუტო ოფციონები და სავალუტო ფიუჩერსები ხელს უწყობენ საერთაშორისო
სავაჭრო-ინვესტიციურ პროცესებს იმით, რომ კომპანიებს აძლევენ საშუალებას მოახდინონ სავალუტო რისკის
ჰეჯირება (შემცირება), რომელიც თან ახლავს საერთაშორისო გარიგებებს.

4. საერთაშორისო ბანკების ოპერაციები

კაპიტალის საერთაშორისო ბაზრის ფორმირებასა და ფუნქციონირებაში საკვანძო ადგილი განეკუთვნებათ

საერთაშორისო ბანკებს. მათ სასიცოცხლო მნიშვნელობა გააჩნიათ აგრეთვე საერთაშორისო კომპანიების
დაფინანსებაში, სადაც ისინი ასრულებენ როგორც კომერციული, ასევე ინვესტიციური საბანკო
დაწესებულებების ფუნქციებს. კომერციული ბანკების სახით ისინი უზრუნველყოფენ ექსპორტ-იმპორტის
ოპერაციების დაფინანსებას, ღებულობენ დეპოზიტებს, გასცემენ კრედიტებს, აგრეთვე თავიანთ კლიენტებს
უწევენ კვალიფიციურ მომსახურებას ფინანსური ოპერაციების რეგულირების და კონტროლის კუთხით.
საერთაშორისო ბანკები ასრულებენ ინვესტიციური დაწესებულებების ფუნქციებს, გასცემენ ადგილობრივ,
უცხოურ და საერთაშორისო კრედიტებს ანდა ქმნიან საბანკო კონსორციუმებს მსხვილი კრედიტების
მიწოდებისათვის, აგრეთვე უზრუნველყოფენ საბროკერო მომსახურებას, აფინანსებენ ერთობლივი საწარმოების
შექმნას და ა.შ.
ძირითადი საერთაშორისო ბანკები. საერთაშორისო საბანკო სისტემის ბირთვს წარმოადგენს მსხვილი
ბანკები, რომლებიც დასპეციალიზებულნი არიან მოკლევადიანი კაპიტალის ბაზრის ოპერაციებზე. ამ ბანკების
შტაბ-ბინები მდებარეობენ მსოფლიოს ისეთ საფინანსო ცენტრებში, როგორიცაა იაპონია, აშშ, დიდიბრიტანეთი,
გერმანია, საფრანგეთი და ა.შ.
საერთაშორისო საბანკო საქმიანობის რამდენიმე ფორმა არსებობს. თავდაპირველად საერთაშორისო
საბანკო ოპერაციები ხორციელდებოდა ბანკებს შორის, რომლებიც სხვადასხვა ქვეყნებში მდებარეობდნენ.
უმეტესწილად ორმხრივი საკორესპოდენტო ურთიერთობის ფორმით. საკორესპონდენტო ურთიერთობები
არის სააგენტო ურთიერთობები, რომლის დროსაც ბანკი გამოდის თავის ქვეყანაში როგორც კორესპოდენტი
ანდა აგენტი მეორე (უცხოური) ბანკისათვის. მაგალითად, ამერიკულ ბანკს შეუძლია იყოს საფრანგეთის ბანკის
კორესპოდენტი აშშ-ში. ასევე საფრანგეთის ბანკს შეუძლია იყოს ამერიკული ბანკის კორესპოდენტი
საფრანგეთში. კორესპოდენტი-ბანკები ასრულებენ ისეთ ოპერაციებს, როგორიცაა ფულადი სახსრების გაცემა
უცხოურ კომპანიებზე ანდა მათგან გადასახადების მიღება, ინფორმაციის მიწოდება კომპანიების
კრედიტუნარიანობაზე, აგრეთვე აკრედიტული წერილების განაღდება. ამ ოპერაციების უზრუნველსაყოფად
თითოეულ ბანკს სხვა ბანკში გააჩნია ადგილობრივ ვალუტაში დეპონირებული ანგარიში.
უკანასკნელ პერიოდში მსხვილი ბანკების საქმიანობის ინტერნაციონალიზაციის კვალდაკვალ
ფართოვდება მათი საზღვარგარეთული ქვედანაყოფების ქსელი. ეს ნიშნავს, რომ მსხვილი ბანკები
უპირატესობას ანიჭებენ არა მაკორესპოდენტებელი ბანკების მომსახურებას, არამედ თავად ხსნიან საკუთარ
ქვედანაყოფებს საზღვარგარეთ, რითაც ქმნიან ოპტიმალურ გარემოს როგორც საკუთარი, ასევე სხვა ბანკების
კლიენტებისათვის.
ბანკების უცხოური ქვედანაყოფების რამდენიმე ტიპი არსებობს. ბანკის ქვედანაყოფი, რომელიც
დარეგისტრირებულია როგორც კომპანია დამოუკიდებელი თავისი სათაო ბანკისაგან, იწოდება ქალიშვილ
ბანკად; ქვედანაყოფი, რომელიც არაა დარეგისტრირებული როგორც ცალკეული დამოუკიდებელი კომპანია,
არის ბაკის ფილიალი. ზოგიერთ შემთხვევაში საერთაშორისო ბანკი უპირატესობას ანიჭებს ასოცირებული
(აფილირებული) სტრუქტურის შექმნას. ასოცირებული ბანკი, ანუ აფილიანტი არის ბანკის უცხოური
ქვედანაყოფი, რომლის თანამფლობელია მოცემული ბანკი და მისი სამამულო ან უცხოური პარტნიორი.
ბანკების კომერციული და ინვესტიციური მომსახურება. საერთაშორისო ბანკების და მათი ქვედანაყოფების
ერთ-ერთი მთავარი ფუნქციაა კომერციული მომსახურების გაწევა. ასეთი საბანკო მომსახურებით სარგებლობენ
საქონლის ექსპორტიორები და ტურისტები, როდესაც თავიანთ ეროვნულ ვალუტას ან სამგზავრო ჩეკს ცვლიან
ადგილსამყოფელი ქვეყნის ადგილობრივ ვალუტაზე. სწორედ, ერთი ქვეყნის ფულადი ერთეულის მეორე
ქვეყნის ვალუტაზე ფიზიკური გაცვლა წარმოადგენს საერთაშორისო ბანკების მნიშვნელოვან ფუნქციას, მაგრამ
უფრო მნიშვნელოვანია მათი საქმიანობა ყოველდღიური კომერციული ოპერაციების უზრუნველყოფისა და
დაფინანსების მხრივ. განსაკუთრებით დიდი ნაწილი მოდის ისეთ ოპერაციებზე, როგორიცაა: გარიგებების
მოკლევადიანი დაფინანსება; გადასახდელების გაგზავნა საერთაშორისო ელექტრონული სისტემების
გამოყენებით; უცხოური ვალუტის ფორვარდული შესყიდვა; კლიენტების კვალიფიციური კონსულტირება
საქონლის ექსპორტ-იმპორტის დოკუმენტაციის გაფორმებისა და ანგარიშსწორების საკითხებზე და სხვ.
კომერციულ მომსახურებასთან ერთად, საერთაშორისო ბანკები თავიანთ კლიენტებს უწევენ ინვესტიციურ
მომსახურებას. ბანკების ინვესტიციური განყოფილებების მომსახურებით სარგებლობენ კორპორაციული
კლიენტები დოკუმენტების გაფორმების და გრძელვადიანი სავალო ქაღალდების და აქციების განთავსების,
კომპანიათა შერწყმის, ფირმების შეძენის და სხვა სფეროებში. გამწვავებული კონკურენციული ბრძოლა
აიძულებს საერთაშორისო ბანკებს უზრუნველყონ მათი საქმიანობის გლობალიზაცია, რათა შეინარჩუნონ და
გააძლიერონ თავიანთი პოტენცალი კაპიტალის მიწოდებისა კლიენტებისადმი მინიმალურ შესაძლო
პროცენტებში.
ევროვალუტის ბაზარი. ევროვალუტის ბაზარი ფინანსური სისტემის კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი
ელემენტია. ევროვალუტის ბაზარი (თავდაპირველად იგი „ევროდოლარის ბაზრად“ იწოდებოდა) აღმოცენდა
გასული საუკუნის 50-იან წლებში. მისი წარმოშობა დაკავშირებულია ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპის
ქვეყნების კომუნისტური ხელისუფლების მოთხოვნილებასთან საერთაშორისო ვაჭრობა დაეფინანსებინათ
დოლარებში. თუმცა მათ ჰქონდათ შიში, რომ პოლიტიკური მიზეზებით მათ ანგარიშებს ამერიკულ ბანკებში
აშშ ხელისუფლება დაბლოკავდა. ამ პრობლემის თავიდან აცილების მიზნით გამოიყენებოდა ევროპული
ბანკების მომსახურება, რომლებიც თავისუფლად ხსნიდნენ ანგარიშებს აშშ დოლარებში. ასე წარმოიშვა
ევროდოლარები – აშშ დოლარები, დეპონირებული ევროპის ბანკების ანგარიშზე. გარდა ევროპულისა,
მსოფლიოს სხვა მსხვილმა ბანკებმა (კანადა, იაპონია) დაიწყეს დოლარებში დეპონირებული დეპოზიტური
შენატანების მიღება, რის გამოც ტერმინმა „ევროდოლარი“ მოიცვა ნებისმიერი სადოლარო ანგარიში. მეორე
მსოფლიო ომის შემდეგ სხვა ვალუტების მდგრადობის და როლის ამაღლების შედეგად ევროვალუტის ბაზარი
გაფართოვდა ევროიენის, ევროფუნტის და სხვა ვალუტებზე. დღევანდელ ეტაპზე ტერმინი “ევროვალუტა”
ნიშნავს ვალუტას იმ ქვეყნის გარეთ დემონირებულ საბანკო ანგარიშს, სადაც იგი იქნა გამოშვებული.
ევროვალუტის ბაზრის განვითარების პარალელურად მიმდინარეობდა ევროკრედიტების ბაზრის
ფორმირება. ევროკრედიტის ბაზარი ხასიათდება მაღალი კონკურენციით, ამიტომაც კრედიტორები ძალიან
დაბალი მარჟით მუშაობენ, რაც ნიშნავს მცირე განსხვავებას კრედიტებსა და დეპოზიტების განაკვეთებს შორის.
ევროკრედიტებზე საპროცენტო განაკვეთები ხშირად განისაზღვრება LIBOR განაკვეთით (LIBOR - London
Interbank Offer Rate). LIBOR – არის საპროცენტო განაკვეთი, რომელსაც ლონდონის ბანკები უნიშნავენ
ერთმანეთს ევროვალუტაში მიწოდებულ მოკლევადიან კრედიტებზე. ევროკრედიტების ბაზარი ყველაზე
ხელსაყრელი კრედიტების მიღების წყაროა მსხვილი მრავალეროვნული კორპორაციებისა და სამთავრობო
სტრუქტურებისათვის. ასეთი სიტუაციის სამი ძირითადი მიზეზი არსებობს. პირველი, ევროკრედიტები არ
არის დამოკიდებული სამთავრობო ნორმატიულ აქტებზე, მაგ., სარეზერვო მოთხოვნაზე, რომელიც
არეგულირებს ბანკების საქმიანობას. მეორე, ევროკრედიტები გამოიყოფა მხოლოდ მსხვილ გარიგებებზე,
მესამე, ევროსესხების ბაზრის მომსახურებით სარგებლობენ მსხვილი კრედიტუნარიანი მსესხებლები. ამიტომაც
კრედიტორები რისკზე უფრო დაბალ პრემიას აწესებენ.
გასული საუკუნის 70-იან წლებში ამერიკულმა ბანკებმა გამოხატეს უკმაყოფილება იმაზედ, რომ
სარეზერვო მოთხოვნა და სხვა რეგულაციური წესები დაწესებული ფედერალური სარეზერვო სამმართველოს
მიერ, ხელს უშლიდნენ მათ ევროპულ და აზიურ ბანკებთან კონკურენციაში. უცხოური ბანკები, რომლებიც
გასცემდნენ კრედიტებს ევროდოლარებში, არ ემორჩილებოდნენ ამ ნორმატიულ მოთხოვნებს. ამ პრობლემის
გადაჭრის მიზნით აშშ ფედერალური საამართველოს მიერ გაიცა ნებართვა საერთაშორისო ბანკებთან
საერთაშორისო ქვედანაყოფის ჩამოყალიბების შესახებ, რომლებიც იმუშავებდა შეღავათიანი რეჟიმით.
შეღავათიან პირობებში მოქმედი ბანკის საერთაშორისო ქვედანაყოფი წამოადგენს ამერიკული ბანკის
ქვედანაყოფს, რომელიც სამართლებრივად დამოკიდებულია ამ ბანკისაგან და შეუძლია მხოლო საერთაშორისო
საბანკო მომსახურების გაწევა. ასეთი ქვედანაყოფები გათავისუფლებულია მრავალრიცხოვანი შიდა საბანკო
რეგულაციის წესების დაცვისაგან. ამასთან, დადგენილი წესებით, მათ არ შეუძლიათ თავიანთ ქვეყანაში
გასწიონ საბანკო მომსახურება. ასეთ ქვედანაყოფებს შეუძლიათ მიიღონ დეპოზიტები მხოლოს აშშ
არარეზიდენტებისაგან ანდა მიაწოდონ კრედიტები მხოლოდ აშშ არარეზიდენტებს. შეღავათიანი რეჟიმით
ბანკების საერთაშორისო ქვედანაყოფების სისტემის შექმნამ ამერიკულ ბანკებს მისცა საშუალება თანაბარ
პირობებში გაუწიონ კონკურენცია ევრო-კრედიტების ბაზარზე სხვა საერთაშორისო ბაზრებს.

5. ფასიანი ქაღალდების საერთაშორისო ბაზარი

ობლიგაციების საერთაშორისო ბაზარი. მსხვილი კომპანიების, საერთაშორისო ორგანიზაციებისა და

სხვადასხვა ქვეყნების მთავრობებისათვის ობლიგაციების ბაზარი წარმოადგენს სასესხო (სავალო) დაფინანსების
ძირითად წყაროს. ტრადიციულად ეს ბაზარი შედგება ორი ტიპის ფასიანი ქაღალდებისაგან ფიქსირებული
საპროცენტო შემოსავლებით: უცხოური ობლიგაციებისა და ევროობლიგაციეისაგან. უცხოური ობლიგაციები –
არის ობლიგაციები, რომლებსაც უშვებს A ქვეყნის რეზიდენტი, ხოლო ყიდის B ქვეყნის რეზიდენტი ამავე
ქვეყნის ვალუტაში. მაგ., კოკა-კოლას, აშშ-ს რეზიდენტს შეუძლია გამოუშვას უცხოური ობლიგაცია ნომინალით
ფუნტ სტერლინგში და გაყიდოს იგი უპირველესად ინგლისის რეზიდენტებზე. ევროობლიგაციები – არის
ობლიგაცია, რომელიც გამოიშვება A ქვეყნის ვალუტაში, მაგრამ გაიყიდება სხვა ქვეყნის რეზიდენტის მიერ.
მაგალითად, კომპანია „ამერიკის ავიახაზებს“ შეუძლია მოიზიდოს ნასესხობის კაპიტალი 1 მლრდ დოლარის
მოცულობით, განკუთვნილი ახალი თვითმფრინავების შესაძენად, დანიის რეზიდენტების მიერ
ევროობლოგაციების გაყიდვის გზით, რომელიც ნომინირებულია დოლარებში. ობლიგაციების საერთაშორისო
ბაზრის ძირითად ვალუტებს წარმოადგენენ აშშ დოლარი და ევრო.
კაპიტალის მსოფლიო ბაზრის განვითარებასთან ერთად ობლიგაციების საერთაშორისო ბაზარი სულ
უფრო რთული ხდება. ინვესტიციური ბანკების სინდიკატები, კომპანიები, რომლებიც საქმიანობენ ფასიანი
ქაღალდების ოპერაციებით, აერთიანებენ საერთაშორისო ობლიგაციების კომპლექსურ პაკეტებს განკუთვნილს
მსხვილი კრედიტუნარიანი მსესხებლის (ტრანსნაციონალური კომპანიები, მთავრობები, საერთაშორისო
ორგანიზაციები) მოთხოვნილებათა დაკმაყოფილებისათვის. ასეთი გლობალური ობლიგაციების გამოშვება
გახდა ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ახალი ფინანსური ინსტრუმენტი. გლობალური ობლიგაცია – არის მსხვილი
ლიკვიდური ფინანსური აქტივი, რომლითაც ვაჭრობა ხდება ნებისმიერ ქვეყანაში ნებისმიერ დროს. პირველი
გლობალური ობლიგაცია გამოშვებულ იქნა მსოფლიო ბანკის მიერ. ამ ბანკმა გაყიდა გლობალური ობლიგაცია
აშშ დოლარში დენომირებული 1,5 მლრდ დოლარის მოცულობით ერთდროულად ჩრდილოეთ ამერიკაში,
ევროპასა და იაპონიაში. შემდეგ ასეთი ობლოიგაციების გამოშვება დაიწყეს მსოფლიოს მსხვილმა ბანკებმა.
ობლიგაციების ბაზარზე არსებობს კიდევ სხვა შესაძლებლობანი. მაგ., მსესხებელს აქვს უფლება
ობლიგაციაზე პროცენტი გადაიხადოს ერთ ვალუტაში, ხოლო ძირითადი თანხა – მეორე ვალუტაში.
მსესხებელს შეუძლია ასევე მიაღწიოს უფრო მცირე საპროცენტო განაკვეთს ინფლაციისაგან თავის დასაღწევად.
ამისათვის საჭიროა სესხის ძირითადი თანხის დაფარვა მიაბას ოქროს ფასს ან ნასესხობის სპეციალურ უფლებას.
ისევე როგორც ევროკრედიტების, ევროობლიგაციების ბაზარი ხასიათდება კონკურენციის მაღალი დონით,
ამიტომაც მსესხებლებს ბევრ შემთხვევაში აქვთ საშუალება მიიღონ საჭირო სახსრები საკმაოდ ხელსაყრელ
პირობებში. გარიგებათა დიდი თანხა, მსესხებელთა კრედიტუნარიანობა, აგრეთვე რეგულაციის წესებისაგან
დამოუკიდებლობა, რომელიც სავალდებულოა კაპიტალის შიდა ბაზარზე და რომელთა შესრულება
დაკავშირებულია დიდ დანახარჯებთან – ხელს უწყობს ამგვარ კრედიტებზე საპროცენტო განაკვეთების
შემცირებას.
აქციების გლობალური ბაზარი. ტრანსნაციონალური კომპანიების როლის გაძლიერებამ და
ტელესაკომუნიკაციო ტექნოლოგიების სრულყოფამ გამოიწვია კორპორაციული აქციების ბაზრების
გლობალიზაცია. დამწყები კომპანიების შესაძლებლობანი კაპიტალის მოზიდვაში დღეისათვის მხოლოდ
საკუთარი წყაროებით არ შემოისაზღვრება. დარეგისტრირებულ კომპანიებსაც შეუძლიათ მოახდინონ ფულადი
სახსრების მობილიზაცია აქციების დამატებითი ემისიის მეშვეობით. კომპანიები შეაღწევენ რა საერთაშორისო
ბაზარში, თავიანთი შვილობილი საწარმოებისათვის კაპიტალის მოზიდვაში უპირატესობას ანიჭებენ ამ ბაზარს.
უკანასკნელ პერიოდში კაპიტალის მოზიდვის ახალი ფორმა ინერგება ე.წ. საქვეყნო ფონდის სახით, რომელიც
არის თანაინვესტირების ფონდი, დასპეციალებული ინვესტიციებზე მოცემული ქვეყნის კომპანიებში.
აქციების ბაზრის გლობალიზაცია ხელს უწყობს ფინანსური მომსახურების ინდუსტრიის გლობალიზაციას.
მთელი რიგი კომპანიები სპეციალდებიან ფინანსური მომსახურების მიწოდებაზე, აფართოებენ თავიანთ
საქმიანობას შიდა ბაზრიდან ძირითად საერთაშორისო ფინანსური ცენტრებისაკენ. ამგვარი კომპანიები
აქტიურად ცდილობენ თავიანთი კლიენტები, განთავსებული დედამიწის სხვადასხვა წერტილებში,
უზრუნველყონ სათანადო კაპიტალით, რეკომენდაციებით, ფინანსური ბაზრების ანალიზის შედეგებით,
საჭირო ფინანსური ოპერაციებით და ა.შ.
ფინანსური ბაზრების გლობალიზაციაში მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ ოფშორული ფინანსური
ცენტრები. ასეთი ცენტრები სპეციალდებიან კლიენტებისათვის, რომლებიც არ არიან ქვეყნის რეზიდენტები
საბანკო და სხვა ფინანსურ მომსახურებაზე. ბევრი ასეთი ცენტრი განლაგებულია კუნძულ-სახელმწიფოთა
ტერიტორიაზე: ბაჰამის კუნძულები, ბაჰრეინი, კაიმანის კუნძულები, ბერმუნდის კუნძულები, ანტილიის
კუნძულები, სინგაპური. ლუქსემბურგი და შვეიცარია მართალია არ განეკუთვნებიან კუნძულოვან
სახელმწიფოებს, მაგრამ მნიშვნელოვან ოფშორულ ფინანსურ ცენტრებს წარმოადგენენ.
ტრანსნაციონალური კორპორაციები ხშირად სარგებლობენ ოფშორული ცენტრების მომსახურებით, რათა
მიიღონ კრედიტები ევროვალუტაში ხელსაყრელი პირობებით. მრავალი ტრანსნაციონალური კომპანიები ამ
ცენტრებში განათავსებენ თავიანთ შვილობილ კომპანიებს, რომლებიც დასაქმებული არიან ფინანსური
ოპერაციებით და აქვთ შესაძლებლობა გამოიყენონ ამ ზონების უპირატესობები.

6. ოფშორული ბიზნესი

თუ თქვენი ფირმა რეგისტრირებულია ერთ ქვეყანაში, საქმიანობას მეორე ქვეყანაში ახორციელებთ, ხართ
მესამე ქვეყნის მოქალაქე, ფიზიკურად მეოთხე ქვეყანაში იმყოფებით, ხოლო აქტივებს მეხუთეში ინახავთ -
თქვენი ქონება ხელშეუხებელია. ტერმინი „ოფშორი“ (Off Shore – ნაპირებს მიღმა) პირველად გამოყენებულ იქნა
ერთ-ერთ ამერიკულ გაზეთში, ისეთი ორგანიზაციის მიმართ, რომელმაც სახელმწიფოებრივი კონტროლისაგან
თავის არიდების მიზნით საქმიანობა საგადასახადო იურისდიქციის საზღვრებს გარეთ გადაიტანა.
თანამედროვე პირობებში ეს ტერმინი უფრო ფართო გაგებით გამოიყენება და აღნიშნავს როგორც ფირმებს,
რომლებიც იყენებენ სხვა ქვეყნებს თავისი საფინანსო საქმიანობის დაგეგმვის დროს, ასევე ზონებს (სახელმწიფო
ან ტერიტორია), სადაც უცხოური კომპანიებისათვის მოქმედებს სპეციალური სავალუტო, საგადასახადო და
ორგანიზაციული შეღავათები.
იმ სახელმწიფოს სტრატეგიული ინტერესები, რომელიც უშვებს თავის ტერიტორიაზე ოფშორის არსებობას,
ჩვეულებრივ, სამ ჯგუფად იყოფა:
1. ეკონომიკური მიზნები: უცხოური ინვესტიციების მოზიდვა; მთელი ქვეყნის ეკონომიკაში ან მის
ცალკეულ რეგიონში სავალუტო შენატანების ზრდა სარეგისტრაციო მოსაკრებლის ხარჯზე.
2. სოციალური მიზნები: მთელი ქვეყნის ან მის შემადგენლობაში მყოფი კონკრეტული ტერიტორიის
განვითარების დაჩქარება; მოსახლეობის დასაქმებისა და შემოსავლის დონის ამაღლება; ორგანიზაციის,
მართვის, ფინანსური სფეროს მსოფლიო გამოცდილების შესწავლისა და დანერგვის შედეგად
მაღალკვალიფიციური სამუშაო ძალის ფენის შექმნა.
3. სამეცნიერო-ტექნიკური მიზნები: მოწინავე უცხოური ტექნოლოგიების დანერგვა, უპირველესად,
ინფორმაციული, თანამედროვე კავშირგაბმულობისა და საბანკო საქმის სფეროში.
ბოლო პერიოდში ბევრი ქვეყანა - ოფშორი საერთაშორისო ორგანიზაციების ზეწოლით იძულებული გახდა
გადაესინჯა პოლიტიკა არარეზიდენტების მიმართ. მთელი რიგი ქვეყნების კანონმდებლობა, რომლებიც
ტრადიციულად პოპულარულ ოფშორულ ზონებად ითვლებოდა, მნიშვნელოვნად გამკაცრდა. შესაბამისად
ბევრი ფირმა რეგისტრირებული ამ ქვეყნებში იძულებული გახდა შეეცვალა ბაზირების ადგილი.
ოფშორული ფირმების გახსნასთან დაკავშირებული მომსახურების გაწევის განცხადებები შეიძლება ბევრ
გაზეთსა და ჟურნალში ვიხილოთ, ხოლო ფასები ასეთ მომსახურებაზე მნიშვნელოვნად შემცირდა. ოფშორული
ფირმის შეძენა საშუალოდ 500 აშშ დოლარად არის შესაძლებელი.
გავრცელებულია მოსაზრება, რომ ოფშორული კომპანია მხოლოდ ქაღალდზე არსებული საწარმოა და იგი
წარმოადგენს ანგარიშსს ბანკში. ამ ანგარიშსს ელექტრონული საშუალებებით მართავს ცრუმაგიერი პირი,
რომლის სახელზე რეგისტრირებული დოკუმენტები ინახება სეკრეტარულ კომპანიაში. მიუხედავად ამისა,
ხშირ შემთხვევაში, ოფშორული კომპანიები ჩვეულებრივი წესით მუშაობენ და სხვა ფირმებისაგან მხოლოდ
დაბეგვრის და კომფიდენციალობის დონით განსხვავდებიან. ამასთან, ოფშორულ კომპანიას შეიძლება ჰქონდეს
ფილიალი სხვა ქვეყანაში, რომელშიც იგი განახორციელებს რეალურ საქმიანობას.
იურიდიული თვალსაზრისით ოფშორული კომპანია პრინციპულად არაფრით განსხვავდება სხვა
საწარმოებისაგან. ის წარმოადგენს სამეწარმეო სამართლებრივი ურთიერთობების სრულუფლებიან სუბიექტს
და შეუძლია დადოს გარიგებები სხვა იურიდიული პირების თანასწორად. მიუხედავად ამისა, ოფშორული
კომპანია არ არის იურიდიული ტერმინი. კანონში, რომლის საფუძველზეც ხდება მოცემული ტიპის ფირმების
რეგისტრაცია, ისინი შეიძლება განისაზღვროს, როგორც არარეზიდენტები, გადასახადებისაგან
განთავისუფლებული ან საერთაშორისო ბიზნესის კომპანიები .
შეიძლება გამოვყოთ ოფშორული კომპანიის შემდეგი ძირითადი თავისებურებები:
 მფლობელები არ შეიძლება იყვნენ მოცემული ოფშორული იურისდიქციის რეზიდენტები;
 ნებისმიერი კომერციული ოპერაცია უნდა განხორციელდეს რეგისტრაციის იურისდიქციის
საზღვრებს გარეთ;
 კონტროლისა და მართვის ცენტრი განლაგებულია საზღვარგარეთ;
 საგადასახადო შეღავათები;
 ყოველწლიური სარეგისტრაციო მოსაკრებელის გადახდის ვალდებულება;
 რეგისტრაციის პროცედურის და საწარმოს მართვის სიმარტივე;
 წარდგენითი აქციების, ნომინალური მფლობელებისა და დირექტორების გამოყენების
შესაძლებლობა;
 საერთო კრებისა და დირექტორთა საბჭოების ჩატარების შესახებ მოთხოვნების ფორმალური
ხასიათი;
 მინიმალური მოთხოვნები ფინანსურ ანგარიშგებასა და აუდიტორული შემოწმების ჩატარებაზე;
 სავალუტო კონტროლის არ არსებობა.
ოფშორული კომპანიის მიმართ წაყენებული მოთხოვნები ასევე დამოკიდებულია კონკრეტულ ქვეყანაზე.
მაგალითად, აშშ, გერმანია და შვეიცარია აწესებს მკაცრ მოთხოვნებს არარეზიდენტი კომპანიების მიმართ
(დიდი სადამფუძნებლო კაპიტალი, გამკაცრებული ანგარიშგება, ფინანსური ოპერაციების გამჭვირვალობა).
ჰიბრალტარში ოფშორული ფირმის გახსნისათვის აუცილებელია წარადგინოთ ბანკში ანგარიშის
დამადასტურებელი დოკუმენტები და ბანკის რეკომენდაცია. ბევრი კუნძულოვანი ოფშორი, როგორც წესი,
მაქსიმალურად ლიბერალურია. ისინი ძირითადად ორიენტირებულნი არიან კომპანიებიდან ყოველწლიური
შენატანების მიღებაზე და ხშირად ბუღალტრული აღრიცხვის წარმოებასაც არ ითხოვენ (ბაჰამის, მარშალის,
კაიმანის კუნძულები). ქვეყნების დიდ ნაწილში არსებობს შეზღუდვები არარეზიდენტი კომპანიების
საქმიანობაზე. თუ დაცული არ იქნება განსაზღვრული პირობები, მაშინ ოფშორულ ფირმებს მოუწევთ იგივე
ოდენობის გადასახადების გადახდა რაც რეზიდენტ კომპანიებს.
ოფშორული კომპანიები სხვადასხვა მიზნით იქმნება, რომელთაგან აღსანიშნავია: დაბეგვრის
ოპტიმიზაცია; საერთაშორისო იმიჯის შექმნა; ბიზნესის რეალური მფლობელის შესახებ ინფორმაციის დაფარვა;
კაპიტალის საზღვარგარეთ გატანა და მასზე საკუთრების უფლების დაცვა. განვიხილოთ ამ მიზნების მიღწევის
მექანიზმები.
 1. დაბეგვრის ოპტიმიზაცია. გლობალიზაციის ეპოქაში ფირმები აქტიურად ანხორციელებენ
საერთაშორისო საგადასახადო სტრატეგიებს, რომელიც პრაქტიკაში შეღავათიანი დაბეგვრის რეჟიმის მქონე
ტერიტორიების ძებნაში გამოიხატება. ყველაზე ხშირად ოფშორული კომპანიები იქმნება რეზიდენტობის
პრინციპით გადასახდელი გადასახადების (ძირითადად პირდაპირი გადასახადები) კანონიერი გზით
მინიმიზაციისათვის. ამ დროს ბიზნესმენის მოტივები ზედაპირზე იმყოფება და შემდეგში მდგომარეობს _
`რატომ გადავიხადო ზედმეტი თუ შესაძლებელია საერთოდ არ გადავიხადო~. თუ გადასახადების
მინიმიზაცია, მაგალითად, ერთდღიანი ფირმების გახსნით, კანონდარღვევაა, ოფშორული კომპანიების
გამოყენებით ეს ლეგალური გზით მიიღწევა. აშშ-ის უზენაესი სასამართლოს მოსამართლე ლ. ხენდი
აღნიშვნავს, რომ `ყველას აქვს უფლება ისე მოაწყოს თავისი ფულადი საქმეები, რომ გადასახდელი
გადასახადები მინიმუმამდე შეამციროს... არავინაა ვალდებული ისე დაგეგმოს შემოსავლები და ხარჯები, რომ
ასიამოვნოს ფინანსთა სამინისტროს... მო-ქალაქისათვის არ არსებობს არანაირი, მათ შორის პატრიოტული
ვალდებულებაც კი, გაზარდოს გადასახადების გადახდა~.
დაბეგვრის ოპტიმიზაციის მიზნით ფირმები აქტიურად იყენებენ ეგრეთწოდებულ ტრანსფერტულ
ფასწარმოქმნას (ტრანსფერ პრიცინგ). ამ დროს ძირითადი მწარმოებელი კომპანია ბაზირებული მაღალი
გადასახადების მქონე ქვეყანაში თავის პროდუქციას დაბალ ფასებში მიყიდის ოფშორულ ფირმას, რომელიც
პროდუქციას უკვე რეალურ ფასად გადაყიდის. ამგვარად, მოგება თავს იყრის ოფშორულ ზონაში, სადაც
მინიმალური განაკვეთით იბეგრება. თუ გვსურს ოფშორული ფირმა (მაგალითად, ამერიკული კომპანია
დელავერის შტატიდან) გამოვიყენოთ, როგორც გადასახადების ოპტიმიზაციის სქემის რგოლი, აუცილებელია
დავარეგისტრიროთ უცხოური შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოება (FLLC). ამ შემთხვევაში
შემოსავლები არ დაიბეგრება აშშ-ის ტერიტორიაზე იმ პირობით, თუ მისი წყარო იმყოფება ქვეყნის
იურისდიქციის გარეთ. მაგალითად, თუ თქვენ ყიდულობთ საქონელს გერმანიაში და ყიდით საქართველოში,
ამერიკაში რეგისტრირებული (FLLC) გერმანული ფირმის კონტრაგენტად გამოყენების და შემდეგ საქონლის
საქართველოში გაყიდვით მთელი შემოსავალი თავს მოიყრის ოფშორში და არ დაიბეგრება.
2. საერთაშორისო იმიჯის შექმნა. ბევრ ქვეყნებში ინვესტიციების მისაზიდად შექმნილია შეღავათიანი
პირობები, რომელიც მხოლოდ უცხოურ კომპანიებზე ვრცელდება. მეორე მხრივ, საგადასახადო სამსახურები
ოფშორული ფირმების კონტრაქტებს განსაკუთრებულად ამოწმებენ. რიგ ქვეყნებში მოქმედებს ანტიოფშორული
კანონმდებლობაც. ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაცია აწარმოებს იმ
სახელმწიფოების და ტერიტორიების სიას, რომლებიც არ გასცემენ ინფორმაციას საგადასახადო და ფინანსურ
ოპერაციებზე. დღეს ამ სიაში 7 ქვეყანა შედის: ანდორა, ლიბერია, ლიხტენშტეინი, მარშალის კუნძულები,
მონაკო, ნაურუ და ვანუატუ. ამ სახელმწიფოების მიმართ ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების
ორგანიზაციის წევრი სახელმწიფოები იყენებენ ფინანსურ და ეკონომიკურ სანქციებს. ფულის გათეთრების
წინააღმდეგ საერთაშორისო ჯგუფს შავ სიაში შეაქვს ყველა ის ქვეყანა, რომელიც არ ანხორციელებს აქტიურ
ბრძოლას ფულის გათეთრების წინააღმდეგ. დიდი შვიდეულის ქვეყნების მხარდაჭერით შექმნილი ფინანსური
სტაბილურობის ფორუმი სისტემატურად აქვეყნებს ოფშორული ზონების საიმედოობის რეიტინგს. სადაც
მთავარ კრიტერიუმს გამჭვირვალების დონე წარმოადგენს, ანუ საიმედოდ მიიჩნევა ოფშორი, სადაც არ
არსებობს საბანკო საიდუმლოება, განვითარებულია მაკონტროლებელი ორგანოები და კანონმდებლობა. ასევე
დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ოფშორული ზონის პოლიტიკურ და ეკონომიკურ საიმედობას. შესაბამისად,
განსაკუთრებული პოპულარობით გამოირჩევა ტერიტორიები, რომლებიც განვითარებული ქვეყნების გავლენის
ზონაში იმყოფებიან.
ასეთ ვითარებაში ფირმის საერთაშორისო იმიჯის ასამაღლებლად შეიძლება მარტივი ხერხის გამოყენება.
კომპანია რეგისტრირდება ოფშორულ იურისდიქციაში (მაგ. ვირჯინიის კუნძულებზე), ოფისი კი (საფოსტო
ყუთი) არსდება ლონდონში, აქვე იხსნება საბანკო ანგარიშიც. ამის შემდეგ ფირმა გარეგნულად გამოიყურება
როგორც ბრიტანული.
არსებობს იმიჯის ამაღლების სხვა საშუალებებიც. მაგალითად, თანამედროვე სქემებში ოფშორული
კომპანიის განთავსება ხდება არა პირველ (ხილულ) დონეზე, არამედ მეორე (შენიღბულ) დონეზე. პირველ
დონეზე უნდა ფიგურირებდეს პრეზენტაბელური, საიმედო ქვეყანაში (დანია, ესპანეთი, ინგლისი, კანადა და
ა.შ.) რეგისტრირებული ფირმა. ამ პრეზენტაბელური ფირმის მფლობელად გვევლინება ოფშორული კომპანია,
რომელიც შეღავათიანი პირობების მქონე ტერიტორიაზეა რეგისტრირებული. ფინანსური ოპერაციები ასეთი
პრეზენტაბელური ფირმების მეშვეობით, როგორც წესი, ხორციელდება ოფშორულ კომპანიასთან სააგენტო
შეთანხმების საფუძველზე. მიუხედავად მნიშვნელოვანი თანხისა, რომელიც ამ გზით საიმედო ფირმაზე
გაივლის, უკანასკნელი გადასახადს იხდის საკომისიოდან, რაც მთლიანი ბრუნვის მხოლოდ რამდენიმე
პროცენტს შეადგენს.
 3. ბიზნესის რეალური მფლობელის შესახებ ინფორმაციის დაფარვა. ოფშორული კომპანიების გამოყენება
ბიზნესმენს საშუალებას აძლევს დარჩეს ინკოგნიტოდ. ოფშორული ფირმების გახსნა ძირითადად ისეთ
ქვეყნებში ხდება, სადაც დიდია კორუფციის დონე, ადამიანის უსაფრთხოება ნაკლებად დაცულია, საჯარო
მოხელეები აქტიურად მონაწილეობენ ბიზნესში და სურთ ამის დამალვა. საქართველოში აქტიურად მიმდინარე
პრივატიზების პროგრამებში მონაწილე ოფშორული ფირმების სიუხვეც ალბათ ამით აიხსნება. მაგალითად,
მესაკუთრე, რომელსაც არ სურს თავის აფიშირება, ოფშორულ ფირმას გახსნის კვიპროსში ან ანტილიის
კუნძულებზე (ჰოლანდია), სადაც დაცულია ოფშორული კომპანიის მფლობელის ანონიმურობა. შემდეგ
ოფშორული კომპანია ყიდულობს ქართული საწარმოს აქციებს. იმის გარკვევა, თუ ვინ ფლობს სინამდვილეში
ქართულ ფირმას პრაქტიკულად შეუძლებელი ხდება, თუ მფლობელი თავად არ ისურვებს ამას.
ოფშორულ კომპანიასთან ეფექტიანი მუშაობისათვის ზუსტად უნდა განისაზღვროს მესაკუთრის შესახებ
ინფორმაციის კომფიდენციალობის აუცილებელი დონე. იმისათვის, რომ დაიმალოს ინფორმაცია მფლობელის
შესახებ, ოფშორულ ბიზნესში იყენებენ მართვის ისეთ ხერხებს, რომელიც შესაძლებელს გახდის მთლიანად ან
თითქმის მთლიანად ამოიძირკვოს მისი სახელი საბუთებიდან (მაგალითად, აქციები წარმდგენზე). ხშირად
ამისათვის იყენებენ ნომინალურ აქციონერებს (თუ ამის საშუალებას იძლევა ოფშორული ტერიტორიის
კანონმდებლობა) და ნიშნავენ ნომინალურ დირექტორებს (პრეზიდენტებს). ნომინალური აქციონერები
საბუთებით გვევლინებიან ოფშორული კომპანიის დამფუძნებლებად, მაგრამ არ გააჩნიათ აქციების განკარგვის
უფლება. იმისათვის, რომ თავიდან იქნას აცილებული პრეტენზიები ასეთი აქციონერების მხრიდან, მათ ხელი
უნდა მოაწერონ დეკლარაციას აქციების განკარგვაზე უარის თქმის შესახებ დამფუძნებლის სასარგებლოდ.
ამგვარად, ოფშორული ტერიტორიის კანონმდებლობა დაცული იქნება, ხოლო რეალური მფლობელის სახელი
არ შევა რეესტრში.
ნომინალური დირექტორის (პრეზიდენტის) თანამდებობაზე ხშირ შემთხვევაში ინიშნება იმ კომპანიის
თანამშრომელი, რომელიც ოფშორულ ტერიტორიაზე ანხორციელებს სარეგისტრაციო მომსახურებას. მისივე
მონაცემები მიეწოდება სარეგისტრაციო ორგანოს. ნომინალური დირექტორის (პრეზიდენტის) უფლებების
შეზღუდვისათვის, როგორც წესი, გამოიყენება `უარის წერილი~ _ მის მიერ ხელმოწერილი განცხადება
განთავისუფლების შესახებ თარიღის დასმის გარეშე, რომელიც მესაკუთრესთან ინახება. თუ მესაკუთრეს სურს
კომპანია მართოს თავისი სახელით, ამ შემთხვევაში მასზე გამოწერენ მინდობილობას.
აუცილებლობის შემთხვევაში სეკრეტარულ კომპანიას შეუძლია უზრუნველყოს სრული ნომინალური
მომსახურება. ეს მომსახურება გულისხმობს, რომ მის მიერ დაქირავებული ოფშორული ფირმის
თანამშრომლები არა მხოლოდ ნომინალურად ირიცხებიან, არამედ რეალურადაც მუშაობენ - ამზადებენ
დოკუმენტებს, ხელს აწერენ კონტრაქტებს, ხვდებიან კონტრაგენტებს და ა.შ.
4. კაპიტალის საზღვარგარეთ გატანა და მასზე საკუთრების უფლების დაცვა. ოფშორული ფირმების
გამოყენება მნიშვნელოვნად ამარტივებს დიდი თანხების საზღვარგარეთ გატანის პროცესს. მაგალითად,
ქართულ საწარმოს შეუძლია შექმნას ოფშორული კომპანია, გააფორმოს მასთან მომსახურების გაწევის ან სესხის
ხელშეკრულება და რეგულარულად გადარიცხოს მომსახურების ღირებულება ან სესხის პროცენტები.
ამას გარდა, აქციების და სხვა აქტივების ოფშორულ კომპანიაზე გაფორმება წარმოადგენს საკუთრების
უფლების დაცვის ინსტრუმენტს. ოფშორული ფირმისათვის აქტივების ჩამორთვევა სასამართლო
გადაწყვეტილებითაც კი რთულია. ამისათვის საჭიროა მისი მესაკუთრის დადგენა (ამის გაკეთება, როგორც
უკვე აღვნიშნეთ საკმაოდ რთულია), რის შემდეგაც სასამართლო აღმასრულებლებმა უნდა მოძებნონ ის და
აიძულონ აქტივები გადასცეს ახალ მფლობელს. ოფშორულ კომპანიებთან სასამართლო დავების წარმოება
საზღვარგარეთ არის საჭირო, რაც დამატებით ბარიერს წარმოადგენს. აქტივების დაცვის მიზნით ხშირად
იქმნება ოფშორული კომპანიების მთელი ჯაჭვი (ერთი ოფშორული ფირმა ეკუთვნის მეორეს, მეორე _ მესამეს
და ა.შ.). შედეგად აქტივების რეალური მფლობელის დადგენა და მისთვის პრეტენზიის წარდგენა შეუძლებელი
ხდება.
დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ ოფშორული სქემების დაგეგმვის პროცესი მთელ რიგ
საფრთხეებთან ერთად დაკავშირებულია ფირმის მომგებიანობის ზრდასთან. ოფშორულ ბიზნესში რეალური
მუშაობა უკვე არსებული მექანიზმების მუდმივ აპრობაციასთან ერთად მოითხოვს ახალი გადაწყვეტილებების
დაუღალავ ძიებას. ამიტომ, ეს პროცესი უნდა განვიხილოთ კომპანიის საერთაშორისო საქმიანობის
ოპტიმიზაციის ერთ-ერთ რთულ და ეფექტიან საშუალებად.
 დავალება
შექმენით 3 წევრიანი გუნდი:

1. საქართველოს ეროვნული ბანკის ინტერნეტ გვერდზე მოიძიეთ ინფორმაცია საქართველოს

საგადასახდელო ბალანსის ძირითადი მუხლების მიხედვით: მიმდინარე ანგარიშის მდგომარეობა?
კაპიტალის და ფინანსების ანგარიში? ქვეყნის საგარეო ვალის მდგომარეობა? საერთაშორისო
რეზერვები? აღნიშნული ინფორმაციის ანალიზის საფუძველზე გამოკვეთეთ საქართველოს ეკონომიკის
ძირითადი გამოწვევები. შედეგები წარმოადგინეთ ტექსტურ ფაილში ანგარიშის სახით
(shota.shaburishvili@tsu.ge).

2. საქართველოს ეროვნული ბანკის ინტერნეტ გვერდზე მოიძიეთ: 1. საქართველოში მოქმედი გაცვლითი

კურსის რეჟიმის შესახებ ინფორმაცია 2. ლარის ოფიციალური გაცვლითი კურსის განსაზღვრის წესი; 3.
რას ემსახურებაეროვნული ბანკის მიერ უცხოური ვალუტის ყიოდვა-გაყიდვის სავალუტო აუქციენობის
და სავალუტო ოფციონების გაყიდვის აუქციონების ჩატარება. შედეგები წარმოადგინეთ ტექსტურ
ფაილში ანგარიშის სახით (shota.shaburishvili@tsu.ge).