DƯỢC PHẨM PHÓNG XẠ 1 1

1. Ñoàng vò phoùng xaï

2. Döôïc phaåm phoùng xaï
ThS. NGUYỄN THỊ THU HÀ

1. ÑOÀNG VÒ PHOÙNG XAÏ

Trong thieân nhieân coù 2 daïng nguyeân töû:

- nguyeân töû coù haït nhaân beàn
- nguyeân töû coù haït nhaân khoâng beàn.
CAÁU
1.1 Bieåu dieãn 1 nguyeân toá hoùa hoïc X
1 nguyeân toá hoùa hoïc ñöôïc ñaëc tröng bôûi TRUÙC
Nucleon
- soá khoái A CUÛA
- soá thöù töï nguyeân töû Z
NGUYEÂN
A X
Z
TÖÛ

A: soá khoái = nucleon = soá proton(Z) + soá nôtron(N)

Z: soá thöù töï cuûa nguyeân töû = soá proton (Z)

3 DẠNG ĐỒNG VỊ CỦA HYDRO

1.2 Ñoàng vò
Laø 1 daïng cuûa nguyeân toá hoùa hoïc.
Caùc ñoàng vò cuûa cuøng 1 nguyeân toá ñeàu coù:
- cuøng soá proton Z vaø soá electron nhöng
- khaùc nhau veà soá nôtron.
Do ñoù caùc ñoàng vò cuûa cuøng 1 nguyeân toá coù cuøng
- vò trí trong heä thoáng phaân loaïi tuaàn hoaøn.
- tính chaát hoùa hoïc.
DƯỢC PHẨM PHÓNG XẠ 1 2

1.4 Ñoàng vò phoùng xaï

1.3 Ñoàng vò beàn
Coù haït nhaân beàn vöõng theo thôøi gian.
Trong thieân nhieân chæ coù 1 soá nguyeân toá oån ñònh,
caùc nguyeân toá naøy thöôøng coù soá N = soá Z.
Khi haït nhaân cuûa nguyeân töû khoâng beàn do dö
thöøa nôtron, proton hoaëc caû hai thì nguyeân töû tìm
caùch trôû neân beàn hôn baèng caùch chuyeån ñoåi moät
caùch töï phaùt, ñoù laø söï phaân raõ haït nhaân.
Khi coù söï phaân raõ, haït nhaân seõ phaùt ra caùc böùc
xaï, ngöôøi ta noùi raèng haït nhaân coù hoaït tính
phoùng xa.ï
Caùc ñoàng vò phoùng xaï
- coù nguoàn goác thieân nhieân nhö 235urani,232thori

- coù nguoàn goác nhaân taïo nhö 131 iod, 32 phospho.

1.5 Söï chuyeån ñoåi ñoàng vò: thöôøng keøm theo böùc xaï
(chaán ñoäng), coù 2 loaïi:
1.5.1 Böùc xaï cô hoïc: nhieät naêng, aâm thanh, sieâu aâm.
1.5.2 Böùc xaï haït, böùc xaï ñieän töø (eùlectromagneùtique)
1.5.2.1 Böùc xaï haït goàm nhöõng tieåu phaân mang ñieän
tích aâm vaø döông.
+ Tieåu phaân alpha  hay nhaân cuûa helium:
2
4 He goàm 2 proton vaø 2 nôtron, do
khoâng coù lôùp voû ñieän töû neân tieåu phaân
mang ñieän döông.
DƯỢC PHẨM PHÓNG XẠ 1 3

+ Tieåu phaân beâta : do söï chuyeån ñoåi töø 1 nôtron

thaønh 1 proton hoaëc ngöôïc laïi.
- Tieåu phaân beâta (-): mang ñieän tích aâm (- ), do
dư nôtron neân chuyeån ñoåi töø nôtron thaønh proton.

A > 200

- Tieåu phaân beâta (+): positon (Phaùp) hoaëc

positron (Anh) do dư nôtron neân chuyeån ñoåi töø
proton thaønh nôtron, mang ñieän tích döông ( +)

SỰ TẠO THÀNH TIỂU PHÂN

Proton thành nơtron

e + : phản hạt của electron

Theo phöông trình E = mc2, 2 photon gama seõ böùc xaï

theo 2 höôùng ngöôïc nhau 180 o vaø mang theo chuùng
naêng löôïng laø 511 KeV.
Nhö vaäy, söï chuyeån ñoåi haït nhaân taïo ra tieåu phaân 
keøm theo böùc xaï ñieän töø .
DƯỢC PHẨM PHÓNG XẠ 1 4

Khaû naêng xuyeân thaáu cuûa caùc daïng böùc xaï

1.5.2.2 Böùc xaï ñieän töø: tia gama () laø söï böùc xaï
cuûa soùng ñieän töø coù naêng löôïng cao do söï
baén ra cuûa photon.
Tia naøy coù cuøng baûn chaát vôùi tia X vaø aùnh saùng.
- Tieåu phaân alpha coù theå bò chaën laïi khi xuyeân qua
giaáy
- Tieåu phaân beâta coù khaû naêng xuyeân thaáu cao hôn, bò
chaën laïi bôûøi mieáng nhoâm coù beà daøy vaøi cm.
- Böùc xaï gama laø böùc xaï ñieän töø coù naêng löôïng lôùn
neân khaû naêng xuyeân thaáu raát lôùn, bò chaën laïi bôûi
theùp coù beà daøy vaøi cm hoaëc beâton daøy khoaûng 1m.

HOAÏT TÍNH PHOÙNG XAÏ

TIEÅU PHAÂN
TIEÅU PHAÂN BETA
ALPHA
HAÏT NHAÂN
KHOÂNG BEÀN Khaû naêng Mieáng
xuyeân nhoâm
Giaáy daày vaøi cm
thaáu cao

Chæ bò chaën
3 daïng böùc xaï laïi bôûi theùp
cuûa haït nhaân
Giấy nhôm thép
BÖÙC XAÏ GAMA daày vaøi cm,
khoâng beàn, laø böùc xaï ñieän töø beâton daày
khaû naêng xuyeân thaáu coù naêng löôïng lôùn khoaûng 1m
Khả năng xuyên thấu  <  < 
Khả năng ion hóa  >  > 
 DƯỢC PHẨM PHÓNG XẠ 1 5

ÑÖÔØNG BIEÅU DIEÃN HOAÏT TÍNH PHOÙNG XAÏÏ CUÛA

1 ÑOÀNG VÒ PHOÙNG XAÏ

1.6 Ñaëc tröng cuûa moãi haït nhaân phoùng xaï

Caùc nguyeân toá phoùng xaï ñöôïc ñaëc tröng bôûi chu kyø
vaø baûn chaát böùc xaï maø noù phaùt ra.

% hoaït tính phoùng xaï

1.6.1 Chu kyø baùn huûy (T 1/2)
laø thôøi gian maø ôû ñoù soá nguyeân töû coù hoaït tính
phoùng xaï giaûm coøn ½ löôïng ban ñaàu.
Ñöôïc bieåu thò baèng ñôn vò thôøi gian (giôø, naêm).
1.6.2 Baûn chaát cuûa böùc xaï (, )
1.6.3 Naêng löôïng
Ñöôïc bieåu thò baèng electronvolt (eV). Thôøi gian (ngaøy)

1.7 Hoï (doøng) caùc chaát phoùng xaï

Haït nhaân coù tính phoùng xaï khi töï phaân raõ seõ taïo
ra 1 nguyeân toá khaùc coù theå beàn hoaëc khoâng beàn.
Neáu khoâng beàn thì nguyeân toá sau cuõng töï phaân
raõ ñeå taïo thaønh nguyeân toá môùi coù theå beàn hoaëc
khoâng beàn… cöù tieáp tuïc nhö theá vaø taïo ra 1 hoï
caùc chaát phoùng xaï.
Coù 3 hoï phoùng xaï lôùn: urani-radi, thori vaø actini.
Thí duï: hoï urani goàm chuoãi 238urani, 234thorium,
234protactinium, 234uranium, 230thorium,
226radium, 222radon, 218polonium, 214bismuth,
210chì, 210polonium, 206chì oån ñònh.

Thí duï: hoï urani goàm chuoãi 238urani, 234thorium,

234protactinium, 234uranium, 230thorium,
226radium, 222radon, 218polonium,
214bismuth, 210chì, 210polonium, 206chì oån ñònh.
DƯỢC PHẨM PHÓNG XẠ 1 6

1.8 Ñôn vò bieåu thò NGUOÀN PHOÙNG XAÏ

1.8.1 Hoaït tính hay hoaït tính phoùng xaï ñöôïc ñònh
nghóa bôûi soá chuyeån ñoåi hoaëc phaân raõ haït
nhaân trong 1 ñôn vò thôøi gian.
1.8.1.1 Curi (Ci) theo heä thoáng cuõ, MAÙYÑEÁM GEIGER

1Ci töông öùng vôùi 3,7 x 1010 phaân raõ trong 1 giaây.
1.8.2.2 Becquerel (Bq) thay theá cho curi töø naêm
1986 trong heä SI
1 Bq töông öùng vôùi 1 phaân raõ trong 1 giaây

Töông quan giöõa 2 heä thoáng ñôn vò

1 curi (Ci) = 3,7 x 1010 becquerel = 37
gigabecquerel (GBq)
1 milicuri (mCi) = 3,7 x 10 7 becquerel = 37
megabecquerel (MBq)
1 microcuri (Ci) = 3,7 x 10 4 becquerel = 37
kilobecquerel (kBq)

1 gigabecquerel (GBq) = 27,027 milicuri (mCi)

1 megabecquerel (GBq) = 27,027 microcuri (Ci)
1 kilobecquerel (GBq) = 27,027 nanocuri (nCi)

1.8.2 Lieàu haáp thu cuûa vaät chaát

1.8.2.1 rad theo heä thoáng cuõ
1.8.2.2 Gray (Gy) thay theá cho rad töø 1986,
gray laø lieàu haáp thu cuûa vaät chaát khi ñöôïc
chieáu xaï töông ñöông vôùi 1 Joul/ kilo vaät chaát.
Töông quan giöõa 2 ñôn vò: 1 Gy = 100 rad

LIỀU HẤP THU CỦA VẬT CHẤT

 DƯỢC PHẨM PHÓNG XẠ 1 7

1.8.3 Lieàu höõu hieäu: ñöôïc duøng ñeå ñaùnh giaù taùc
ñoäng sinh hoïc do söï chieáu xaï
1.8.3.1 rem theo heä thoáng cuõ
1.8.3.2 Sievert (Sv) thay theá cho rem töø 1986
Töông quan giöõa 2 ñôn vò: 1 Sv = 100 rem.
Sievert ñöôïc tính nhö sau :
Gy x yeáu toá ñieàu hoøa (– quaân bình- pondeùration)
ñoái vôùi töøng loïai phoùng xaï vaø cô quan.

Hoạt tính Liều hấp thu Liều hữu hiệu

Rolf Sievert © Karolinska Institutet Stockholm

Liều Kết quả

1 Sv, vài giờ Nôn, giảm bạch cầu

5 Sv Chết sau vài tuần trong 50% trường hợp
(DL50)
10 Sv, vài giờ Chết sau vài tuần
> 100 mSv Có khả năng gây ung thư
50 mSv Ngưỡng gây quái thai
250 mSv Giảm hồng cầu, bạch cầu
 DƯỢC PHẨM PHÓNG XẠ 1 8

1.9 Söï giaûm hoaït tính phoùng xa 1.10 Taùc ñoäng cuûa chaát phoùng xaï

ïDieãn ra theo haøm soá muõ. N(t) = No . e -t 1.10.1 Vaät lyù: töông taùc vôùi vaät chaát

N(t) : hoaït tính phoùng xaï ôû thôøi ñieåm t 1.10.1.1 Kích thích: 1 hoaëc nhieàu ñieän töû ngoaïi bieân
cuûa nguyeân töû töï do hay cô caáu phaân töû sẽ bò
No : hoaït tính phoùng xaï ôû thôøi ñieåm 0 (ban ñaàu) mang ñi treân nhöõng orbital xa hôn bình
e : cô soá cuûa logarit neper thöôøng.

 : haèng soá hoaït tính phoùng xaï, söï phaân raõ naøy ñaëc Traïng thaùi naøy khoâng beàn, khi ñieän töû trôû veà
tröng cho töøng nguyeân toá vaø ñoäc laäp vôùi nhöõng orbital cuõ thì phoùng thích naêng löôïng döôùi
ñieàu kieän vaät lyù, hoùa hoïc. daïng photon cuûa huyønh quang.

t : thôøi gian 1.10.1.2 Ion hoùa: neáu naêng löôïng ñieän töû nhaän ñöôïc ñuû
lôùn thì lieân keát nguyeân töû – ñieän töû bò beû gaõy,
* Töông quan giöõa chu kyø baùn huûy vaø haèng soá phaân raõ nguyeân töû bò ion hoùa thaønh ion döông.
0,693 Khi naêng löôïng trao ñoåi lôùn hôn naêng löôïng
T = ------------ lieân keát, ñieän töû phaùt xaï coù theå ñeán löôït noù
1/2
gaây ra söï ion hoùa hay kích thích caùc nguyeân
 töû khaùc.

1.10.3 Sinh hoïc

1.10.2 Hoùa hoïc: taïo thaønh goác töï do laø daïng hoùa hoïc
raát hoaït ñoäng. Nhöõng ion ñöôïc taïo ra töø söï ion hoùa nguyeân töû coù
Thí duï: H2O H2O *+ + e- theå gaây ra söï thay ñoåi veà ñôøi soáng cuûa teá baøo.

H2 O+* H+ + OH* Möùc ñoä thay ñoåi tuøy thuoäc

H2O H* + OH* - daïng böùc xaï nhaän ñöôïc,

OH* laø taùc nhaân oxy hoùa maïnh. - lieàu haáp thu

Söï phaân huûy nöôùc laø ñieåm khôûi ñaàu cho söï phaân huûy
cuûa nhieàu phaân töû do laøm gaõy caùc lieân keát.
- söï nhaïy caûm veà phoùng xaï cuûa caùc moâ.
Söï nhaïy caûm cuûa teá baøo tuøy thuoäc vaøo caùc yeáu toá
lieân quan ñeán söï chieáu xaï nhö naêng löôïng, löu
löôïng, lieàu, moâi tröôøng, teá baøo ñang ôû thôøi kyø
phaân baøo nhaïy caûm hôn caùc thôøi kyø khaùc.

Taùc ñoäng sinh hoïc cuûa söï böùc xaï nhanh cuõng khaùc vôùi
böùc xaï chaäm:
- chieáu xaï trong thôøi gian ngaén vaø maïnh laøm cheát teá
baøo sau vaøi phuùt (1000 Sv) ñeán
vaøi giôø (100 Sv) hoaëc
vaøi ngaøy trong khi chieáu xaï vôùi lieàu < 6-7 Sv
- chieáu xaï trong thôøi gian keùo daøi thì ñöôïc cô theå
chaáp nhaän toát hôn do nhöõng toån thöông ñöôïc phuïc
hoài nhôø cô cheá enzym,
lieàu raátù thaáp coù theå laøm bieán ñoåi teá baøo sau vaøi naêm
1.10.3.1 Toån thöông phaân töû sinh hoïc
Taáùt caû caùc phaân töû sinh hoïc coù theå bò hö hoûng,
haäu quaû tuøy thuoäc vaøo taàm quan troïng cuûa caùc
phaân töû naøy.
Toån thöông goàm:
- gaõy caùc chuoãi, ñôn giaûn hoaëc phöùc taïp,
- phaù huûy caùc chaát ñöôøng, caùc caàu noái giöõa
caùc chuoãi, giöõa phaân töû ADN vaø protein.
 DƯỢC PHẨM PHÓNG XẠ 1 9

Ion hoùa
TIA X

Taùc ñoäng gianù tieáp Taùc ñoäng tröïc tieáp

Goác töï do

Teá baøo bò hö hoûng

Söûa chöõa

Ñoät bieán cheát

Ung thö

ION HOÙA
Taùc ñoäng treã

Toån thöông phaân töû ADN

Hö hoûng teá baøo

Electron
Bò maát ñi
Taùc ñoäng sôùm

Thay ñoåi veà lyù - hoùa

DƯỢC PHẨM PHÓNG XẠ 1 10

1.10.3.2 Taùc ñoäng treân nhieãm saéc theå

- Baát thöôøng veà soá löôïng coù theå thaáy ñöôïc qua
kính hieån vi
- Trao ñoåi trong cuøng nhieãm saéc theå hay giöõa caùc
nhieãm saéc theå.
- Khieám khuyeát ñoaïn
Söï baát thöôøng cuûa nhieãm saéc theå coù theå laøm thay
Dehydro hóa ñoåi maõ gen.
phần đường Khi söï baát thöôøng
- khoâng nhieàu thì teá baøo coù theå söûa chöõa ñöôïc
- nhieàu quaù thì coù theå xaûy ra ñoät bieán hoaëc laøm
cheát teá baøo.

Teá baøo cheát thöôøng xaûy ra ôû laàn phaân baøo

tieáp theo:
khi teá baøo böôùc vaøo giai ñoïan phaân chia thì
quaù trình nhaân ñoâi cuûa nhieãm saéc theå khoâng
thöïc hieän ñöôïc cho ñeán khi teá baøo cheát ñi.

Coù khi teá baøo soáng vaø coù theå hoïat ñoäng bình
thöôøng nhöng khoâng theå phaân chia ñöôïc nöõa
(söï cheát treã cuûa teá baøo).
 DƯỢC PHẨM PHÓNG XẠ 1 11

1.11 Taùc ñoäng cuûa chaát phoùng xaï ñoái vôùi con ngöôøi
Treân traùi ñaát, con ngöôøi tieáp xuùc vôùi caùc tia phoùng
xaï töï nhieân coù nguoàn goác töø vuõ truï, maët ñaát (40K,
87Ru, 238U), khoâng khí (14C, 3H, 222Rn).

Taát caû caùc cô quan ñeàu coù theå bò aûnh höôûng nhöng
Bình thường Khi ADN bị tổn thương söï nhaïy caûm khaùc nhau.
Aûnh höôûng caøng lôùn ñoái vôùi moâ treû, sinh tröôûng
maïnh (tuûy xöông, moâ sinh duïc), caùc moâ ung thö
cuõng raát nhaïy caûm neân khaû naêng tieâu dieät raát choïn
loïc.

Coù theå phaân bieät:

1.11.1 Taùc ñoäng xaûy ra sôùm (tieân phaùt) treân moâ: chæ xaûy
ra khi lieàu vöôït quaù 1 möùc ñoä naøo ñoù nhö trong
tröôøng hôïp chieáu xaï toaøn thaân thì cacù cô quan coù
söï phaân chia maïnh bò aûnh höôûng nhieàu nhö tuûy
xöông, ruoät.
1.11.2 Taùc ñoäng treã: chæ bieåu hieän sau 1 thôøi gian nhieàu
naêm, chuû yeáu laø gaây ra beänh ung thö, ñuïc thuûy
tinh theå, roái loaïn phaùt trieån, phaûn öùng mieãn dòch
1.11.3 Taùc ñoäng treân gen: gaây ñoät bieán gen
1.11.4 Taùc ñoäng gaây quaùi thai: haäu quaû thay ñoåi tuøy
theo thôøi kyø phaùt trieån, nguy cô cao nhaát laø töø
tuaàn leã thöù 3 ñeán thöù 6 cuûa thai kyø, sau tuaàn leã
thöù 8 khaû naêng bò dò daïng giaûm.
Nguy cô thöôøng xaûy ra vôùi thaàn kinh trung öông.