CHẤT CẢN QUANG 1

1. Ñaïi cöông
2. Tia X vaø kyõ thuaät chaån ñoaùn baèng hình aûnh
3. Chaát caûn quang
ThS. NGUYỄN THỊ THU HÀ

Caùc nguyeân taéc veà vaät lyù ñöôïc duøng

ÑAÏI CÖÔNG
Phöông phaùp chaån ñoaùn hieän ñaïi khoâng chæ döïa treân caùc
trieäu chöùng laâm saøng
1. CHAÅN ÑOÙAN BAÈNG HÌNH AÛNH TRONG Y KHOA
cho thaáy roõ caùc cô quan beân trong cô theå
- nhöõng phöông phaùp khaùc vôùi quan saùt tröïc tieáp
- khoâng caàn phaûi phaãu thuaät.
* tia X (rayon X): - chieáu tia X (radioscopie),
- chuïp aûnh truyeàn thoáng (radiographie)
- chuïp aûnh caét lôùp (scanographie hay
tomodensitomeùtrie TDM).
* tia gama (rayon gamma): chuïp aûnh nhaáp nhaùy
(scintigraphie)
* sôïi quang hoïc (fibres optiques): noäi soi (endoscopie)
* sieâu aâm (ultrasons): - sieâu aâm (eùchographie)
- chuïp Doppler (Doppler)
* töø tröôøng (champs magneùtique): hình aûnh coäng höôûng töø
(IRM: Imagerie par Reùsonance Magneùtique nucleùaire).
 CHẤT CẢN QUANG 2

2. TIA X VAØ KYÕ THUAÄT CHAÅN ÑOAÙN BAÈNG HÌNH AÛNH

2.1 Tia X
Naêm 1895 Wilhelm Rontgen (Ñöùc) phaùt hieän ra tia coù
khaû naêng xuyeân qua vaät chaát.
Luùc ñoù do chöa bieát roõ baûn chaát cuûa noù neân oâng ñaët teân
laø tia X.
Nguoàn goác: tia X ñöôïc sinh ra töø söï thay ñoåi quyõ ñaïo
cuûa electron khi noù ñang chuyeån ñoäng coù gia toác ñeán
gaàn 1 haït nhaân.
Khi quyõ ñaïo cuûa electron thay ñoåi, 1 phaàn ñoäng naêng
cuûa electron seõ bò maát ñi vaø chính naêng löôïng naøy
chuyeån thaønh böùc xaï ñieän töø phaùt ra tia X.

Nguoàn goác tia X khaùc vôùi tia gama: 2.2 Nguyeân taéc chaån ñoaùn baèng hình aûnh vôùi tia X
- tia X ñöôïc taïo bôûi naêng löôïng coù nguoàn goác ngoøai nhaân
Tia X ñöôïc vaät chaát haáp thu, söï haáp thu naøy tuøy theo
khi töông taùc vôùi vaät lieäu ñích (cible mateùrielle), electron
khoái löôïng nguyeân töû cuûa nhöõng nguyeân töû haáp thu.
ñöôïc phoùng ra vôùi toác ñoä lôùn
Sau ñoù tia X ñöôïc khueách taùn bôûi vaät chaát, noù bò
- tia gama ñöôïc taïo ra töø söï chuyeån ñoåi haït nhaân.
thay ñoåi vaø giaûm cöôøng ñoä, cöôøng ñoä cuûa chuøm tia
Tia X coù baûn chaát ñieän töø (rayonnement eùlectro- loù thay ñoåi theo kích thöôùc vaø baûn chaát cuûa moâi
magneùtique) nhö aùnh saùng vaø tia gama, naêng löôïng cao töø tröôøng maø noù roïi qua.
50 – 109 eV.
Nhöõng hình aûnh nhaän ñöôïc cuûa vaät chaát khi ñöôïc
Tia X coù khaû naêng xuyeân thaáu vaät chaát, ñeán caû lôùp trong chieáu baèng tia X ñöôïc theå hieän:
cuûa nguyeân töû, ñieàu maø aùnh saùng thöôøng khoâng coù ñöôïc.
+ treân maøn huyønh quang neáu chieáu X quang
Ñoä suy giaûm cuûa tia X tuøy thuoäc vaøo ñoä daøy cuûa vaät chaát:
ñoä daøy caøng lôùn thì khaû naêng xuyeân thaáu cuûa tia X caøng + treân phim neáu chuïp X quang
keùm.
 CHẤT CẢN QUANG 3

Trong chaån ñoaùn y khoa

- Kyõ thuaät chuïp X quang coå ñieån (classical radiography)
tröôùc ñaây söû duïng phim aâm baûn .
- Kyõ thuaät X quang kyõ thuaät soá (CR: Computed
Radiography) töø 1981 ñeán nay söû duïng taám phospho coù
vai troø nhö taám phim.
Taám phospho sau khi ñöôïc chieáu tia seõ ñöôïc ñöa vaøo
maùy queùt aûnh (image scanner) ñeå soá hoùa hình aûnh thu
ñöôïc vaø laøm cho taám phospho trôû laïi traïng thaùi ban
ñaàu ñeå duøng cho laàn thu aûnh sau.
Hình aûnh ñaõ ñöôïc soá hoùa (digital image) ñöôïc truyeàn
ñeán maùy xöû lyù aûnh roài hieån thò, ñöôïc in ra phim, truyeàn
qua maïng ñeán nôi khaùc hay löu tröõ trong hoà sô beänh
nhaân.

Haáp thu nhieàu

Haáp thu ít

Ñònh luaät Bragg vaø Pierce veà söï haáp thu tia X

 = K. 3 N4 + a
N : soá thöù töï cuûa nguyeân töû
Söï haáp thu tia X cuûa 1 nguyeân toá tuøy thuoäc
+ soá thöù töï cuûa nguyeân töû
+ ñoäc laäp vôùi traïng thaùi cuûa nguyeân töû (töï do hay keát
hôïp).
 CHẤT CẢN QUANG 4

Caùc cô quan trong cô theå haàu nhö cho tia X ñi qua,

chuùng ñöôïc taïo thaønh töø nhöõng phaân töû höõu cô coù
thaønh phaàn laø nguyeân toá “nheï” (C, H, O, N) neân cho
tia X ñi qua (trong suoát ñoái vôùi tia X).
Xöông ñöôïc taïo thaønh töø Ca vaø P laø nhöõng nguyeân
toá “naëng” hôn neân caûn quang.
Do ñoù ñeå khaûo saùt 1 cô quan maø töï noù khoâng coù khaû
naêng haáp thu tia X (maïch maùu, gan, thaän) ngöôøi ta
phaûi duøng ñeán chaát coù thaønh phaàn laø nguyeân toá
“naëng” ñeå cô quan trôû neân “ñuïc” hôn vôùi tia X, ñoù XÖÔNG MOÂ MEÀM MÔÕ KIM LOÏAI
laø chaát caûn quang.

3. CHAÁT CAÛN QUANG

CHAÁT CAÛN QUANG IOD
3.1 Ñònh nghóa
Chaát caûn quang laø chaát laøm cho cô quan trôû neân “ñuïc”
1. CAÁU TRUÙC
ñoái vôùi tia X.
Caùc chaát caûn quang iod coù caáu truùc chung nhö sau:
Theo lyù thuyeát, caùc chaát caûn quang phaûi laø nhöõng nguyeân
toá coù soá thöù töï nguyeân töû lôùn nhö Br (35), Iod (53), Au R3 COO-
(79), Hg (80), Pb (82), Th (90)… tuy nhieân caùc chaát nhö Na+
Ba, Hg, Pb raát ñoäc hoaëc raát ñaét tieàn (Au) neân khuynh I I I I methylglucamin
höôùng laø söû duïng hôïp chaát coù iod. monoethanolamin
3.2 Phaân loaïi R1 R2 R1 R2

3.2.1 Chaát caûn quang iod I I

KHÔNG ION HÓA ION HÓA
3.2.2 Bari sulfat
 CHẤT CẢN QUANG
- 3 nguyeân töû iod gaén treân nhaân benzen bôûi lieân keát
coäng hoùa trò beàn vöõng taïo neân tính caûn quang cho
phaân töû.
- Caùc daây nhaùnh R1 vaø R2 ñöôïc gaén ôû vò trí 3 vaø 5,
ñaây laø phaàn khaùc nhau chuû yeáu cuûa caùc chaát caûn
quang.
Vò trí 3 coù theå ñöôïc gaén:
+ hoaëc nhoùm chöùc amid khoâng phaân ly neân caùc saûn
phaåm khoâng ion hoùa.
+ hoaëc nhoùm chöùc acid - COOH coù theå phaân ly trong
dung dòch thaønh COO- vaø H+, ñoù laø caùc saûn phaåm
ion hoùa.
2. TÍNH CHAÁT
2.1 Tính thaåm thaáu (osmolaliteù): laø tính chaát ñaëc
tröng nhaát cuûa chaát caûn quang.
Aùp suaát thaåm thaáu cuûa 1 dung dòch laø löïc taùc
ñoäng bôûi nhöõng tieåu phaân maø noù chöùa leân maøng
baùn thaám.
Aùp suaát thaåm thaáu tyû leä vôùi noàng ñoä dung dòch
nghóa laø vôùi soá tieåu phaân maø noù chöùa trong 1 ñôn
vò theå tích.
Aùp suaát thaåm thaáu ñöôïc bieåu dieãn baèng
miliosmol/ kg nöôùc: mOsm/kg H2O.
2.1.3 Chaát caûn quang coù aùp suaát thaåm thaáu gaàn vôùi aùp
suaát thaåm thaáu cuûa maùu (300 mOsm/kg H2O).
Tính thaåm thaáu töông ñoái so vôùi maùu: tính thaåm
thaáu coù lieân quan ñeán haøm löôïng iod, haøm löôïng
iod caøng cao thì tính thaåm thaáu caøng lôùn.
Caùc chaát ion hoùa ñeàu coù tính thaåm thaáu cao vaø
ngöôïc laïi.
5
Nhoùm chöùc acid ñöôïc taïo muoái bôûi 1 base coù theå laø:
- ion Na+
- meùglumin
- mono eùthanolamin
Baûn chaát cuûa base naøy taïo cho phaân töû 1 vaøi ñaëc tính:
meglumin ít ñoäc hôn Na+ nhöng laøm taêng ñoä nhôùt,
mono-ethanolamin gaây daõn maïch nhieàu hôn.
Khi ño aùp suaát thaåm thaáu trong dung dòch cuûa chaát caûn
quang, ngöôøi ta phaân bieät:
2.1.1 Chaát caûn quang coù aùp suaát thaåm thaáu cao
(HOCM: High Osmolality Contrast Media) coù aùp
suaát thaåm thaáu leân ñeán 1.500 – 2.000 mOsm/kg
H2O thöôøng ñöôïc duøng trong chuïp hình nieäu
hoaëc chuïp caét lôùp (tomodensitomeùtrie).
2.1.2 Chaát caûn quang coù aùp suaát thaåm thaáu thaáp
(LOCM: Low Osmolality Contrast Media) coù aùp
suaát thaåm thaáu baèng khoûang 1/3 cuûa loïai cao
(500–700 mOsm/kg H2O) nhöng vaãn cao hôn aùp
suaát thaåm thaáu cuûa maùu (300 mOsm/kg H2O).
2.2 Bieåu thò noàng ñoä cuûa iod trong chaát caûn quang
2.2.1 Chaát caûn quang coù aùp suaát thaåm thaáu cao:
g/ 100 ml dung dòch
2.2.1.1 Soá gheùp vôùi teân töông öùng vôùi noàng ñoä iod
Thí du : TEÙLEÙBRIX 30 M : 30 g iod/100 ml dung dòch
TEÙLEÙBRIX 12 Na : 12 g iod/100 ml dung dòch
2.2.1.2 Soá gheùp vôùi teân khoâng töông öùng vôùi noàng ñoä
iod maø töông öùng vôùi noàng ñoä cuûa muoái trong
dung dòch.
Thí du: ANGIOGRAFINE 65,
RADIOSELECTAN 76, 60 vaø 30
 CHẤT CẢN QUANG 6

2.2.2 Chaát caûn quang coù aùp suaát thaåm thaáu thaáp:
mg/ ml dung dòch
Thí duï: OPTIRAY 350 coù 350 mg iod/100 ml dung dòch hay
35 g iod/100 ml dung dòch.
2.3 Tính thaân nöôùc- thaân daàu
2.3.1 Tính thaân nöôùc: theå hieän khaû naêng cuûa chaát caûn
quang gaén vôùi protein huyeát töông: caøng thaân nöôùc
thì caøng ít gaén vôùi protein huyeát töông.
2.3.2 Tính thaân daàu cuûa phaân töû laø do nhaân benzen coù
gaén iod.
2.4 Ñoä nhôùt: ñöôïc bieåu dieãn baèøng centipois (cp) hoaëc
baèng miliPascal. giaây (mPa.s).
Ñoä nhôùt cuûa chaát caûn quang tuøy thuoäc
- noàng ñoä cuûa iod: noàng ñoä taêng thì ñoä nhôùt taêng
- nhieät ñoä: nhieät ñoä taêng thì ñoä nhôùt giaûm, cheá
phaåm loûng hôn do ñoù caàn laøm noùng tröôùc khi
tieâm
- base ñöôïc duøng ñeå taïo muoái: muoái Na loûng hôn
muoái meglumin.
- caáu truùc cuûa phaân töû laø monomer hay dimer:
daïng dimer luoân nhôùt hôn daïng monomer coù
cuøng noàng ñoä iod.

3. YEÂU CAÀU CUÛA 1 CHAÁT CAÛN QUANG IOD 4. PHAÂN LOAÏI

- Haøm löôïng iod phaûi cao ñuû ñeå caûn quang
- Dung naïp toát, khoâng bieåu hieän ñoäc tính 4.1 Theo ñöôøng söû duïng
- Khu truù moät caùch choïn loïc
- Khoâng coù taùc duïng döôïc lyù 4.1.1 Caûn quang ñöôøng nieäu vaø maïch maùu
- Ñaøo thaûi nhanh vaø hoaøn toaøn 4.1.1.1 Triiod: muoái Na cuûa acid iothalamic
- Oån ñònh khi tieät truøng ñeå khoâng phoùng thích iod 4.1.1.2 Hexaiod: Na ioxaglat
töï do trong cô theå beänh nhaân.

4.1.2 Caûn quang ñöôøng maät

4.2 Theo hoùa lyù
4.1.2.1 Triiod: muoái Na cuûa acid iothalamic, iomeprol,
iopentol
4.1.2.2 Hexaiod: adipiodon 4.2.1 Soá nguyeân töû iod ôû moãi tieåu phaân
4.2.1.1 Triiod: acid iothalamic, diatrizoic
4.1.3 Caûn quang cho khôùp xöông: ioxaglat, iomeprol,
iopamidol, iopentol. 4.2.2.2 Hexaiod: adipiodon RADIOSELECTAN

4.1.4 Caûn quang cho töû cung: muoái Na cuûa acid iothalamic,
iopamidol. 4.2.2 Traïng thaùi cuûa phaân töû
4.1.5 Caûn quang cho tuaàn hoaøn baïch huyeát: iod tan trong 4.2.2.1 Monomer: iohexol OMNIPAQUE
daàu oeillette.
4.2.2.2 Dimer: amidotrizoat RADIOSELECTAN
4.1.6 Caûn quang cho oáng tieâu hoùa: iod hoøa tan: Na
amidotrizoat, Na ioxaglat, iopentol, iopromid.
 CHẤT CẢN QUANG 7

anion - +
COO Na cation taïo muoái
COOH
COOH COOH I I
I I
I I I I
daây carbon thaân nöôùc daây carbon thaân nöôùc
H3CNHCO CONHCH3 NHCO(CH2)4CONH I
I I I
4.3.2 Khoâng ion hoùa: iohexol OMNIPAQUE.
Iod ôû phía trong ñöôïc caùc daây hydrocarbon bao
Triiod, monomer hexaiod, dimer
beân ngoaøi hôïp vôùi nöôùc thaønh 1 voøng baûo veä.
daây hydrocarbon thaân nöôùc

4.3 Tính chaát ion hoùa I I

4.3.1 Ion hoùa: amidotrizoat RADIOSEULECTAN.

daây hydrocarbon thaân nöôùc daây hydrocarbon thaân nöôùc
Do ñieän tích aâm treân nhoùm COO- vaø ñieän tích döông I
cuûa cation taïo muoái neân phaân töû thaân nöôùc. 4.4 Theo hoaù hoïc vaø phöông phaùp ñieàu cheá

5. SÖÏ CHUYEÅN HOÙA 6. SÖÏ DUNG NAÏP

Caùc chaát naøy ñöôïc ñaøo thaûi chuû yeáu qua thaän. Noùi chung caùc chaát caûn quang ñöôïc dung naïp toát, ít
Khi duøng daïng dung dòch nöôùc vaø tieâm IV thì söï ñaøo coù tai bieán.
thaûi baét ñaàu sau vaøi phuùt vaø chaám döùt khoaûng 4 giôø.
Tuy nhieân cuõng coù khi gaây ra taùc ñoäng ngoaïi yù nhö:
6.1 Giaû dò öùng: coù theå do söï phoùng thích histamin do
phaûn öùng khaùng nguyeân – khaùng theå. Ñieàu trò
baèng caùc thuoác khaùng histamin, thuoác cheïn , ,
thuoác laøm daõn pheá quaûn.

ACID IOTALAMIC
6.2 Ñoäc vôùi thaän: laøm suy thaän caáp vì iod ñöôïc thaûi tröø
qua ñöôøng naøy. Ñieàu cheá
COOH COOCH3
COOH

Ñoái töôïng coù nguy cô: ngöôøi bò tieåu ñöôøng, cao HNO3 CH3OH

huyeát aùp, duøng chung vôùi caùc thuoác coù ñoäc tính COOH O2N COOH O2N COOCH3

treân thaän nhö aminosid, AINS… acid isophtalic acid nitro-5 isophtalic nitro-5 isophalat metyl
xaø phoøng hoùa töøng phaàn
6.3 Aûnh höôûng leân tim maïch: aûnh höôûng ñeán ñieän tim COOH COOH
COOH
(loaïn maïch, roái loaïn daãn truyeàn), hieäu naêng cô tim H2 CH3NH2
(tim ñaäp nhanh, chaäm), daõn maïch caáp… CONHCH3 O2N O2N COOCH3
H2N CONHCH3

Nguy cô co ùlieân quan ñeán caùc chaát caûn quang duøng baèng acid amino-5 N-metylisophtalamic acid nitro-5 N-metylisophtalamic

ñöôøng tieâm. ICl

HCl

Caàn giaûm thieåu nguy cô baèng caùch tìm vaø hieäu chænh caùc COOH
CH3COCl
COOH

yeáu toá nguy cô, chuaån bò cho beänh nhaân caùc thuoác I I
(CH3CO)2O
I I

corticoid, thuoác giaûi lo aâu, cho uoáng nhieàu nöôùc. H2N CONHCH3 CH3CONH CONHCH3
I
I
acid iophtalamic
 CHẤT CẢN QUANG 8

Tính chaát
Boät keát tinh traéng hoaëc hôi vaøng.
Tan trong nöôùc taïo dung dòch khoâng maøu, nhôùt, beàn vôùi
nhieät neân coù theå tieät truøng ñöôïc.
Iod gaén raát chaët chæ coù theå ñònh tính baèng caùch voâ cô hoùa
taïo thaønh ion I-, ñun ôû nhieät ñoä cao cho hôi iod hoaëc acid
hoùa dung dòch taïo thaønh daïng acid keát tuûa.
Kieåm nghieäm
Ñònh tính: phoå IR hoaëc saéc kyù lôùp moûng, ñoát chaùy.
Thöû tinh khieát: daïng cuûa dung dòch, chaát töông töï,
halogenur, taïp chaát A, iodur, kim loaïi naëng, giaûm khoái
löôïng do saáy, tro sulfat.
Chæ ñònh
Ñaøo thaûi nhanh qua ñöôøng thaän vôùi noàng ñoä cao neân
ñöôïc duøng ñeå caûn quang ñöôøng nieäu döôùi.
Khi tieâm IV söï ñaøo thaûi xaûy ra sau vaøi phuùt vaø chaám döùt
khoaûng 4 giôø, chuïp hình sau khi tieâm töø 5 ñeán 30 phuùt.

Tai bieán
Do khoâng ñöôïc phaân huûy trong cô theå, khoâng phoùng
ADIPIODON
thích iod voâ cô neân ñoäc tính töông ñoái thaáp, deã dung
naïp. Tuy nhieân cuõng co ùkhi xaûy ra tai bieán: Aceùtiodon töông ñoái nheï vaø ñöôïc thaûi ôû thaän neân ngöôøi
ta amid hoùa nhoùm amino baèng 1 diacid ñeå taïo neân 1
- Taïi choã: dung dòch ñaäm ñaëc coù theå gaây toån
phaân töû môùi lôùn gaáp ñoâi ñöôïc thaûi ôû gan.
thöông tónh maïch, gaây huyeát giaûi neân caàn duøng
dung dòch loaõng, tieâm vaøo giöõa loøng tónh maïch, Thöôøng duøng daïng muoái N-etylglucamin laø boät traéng
toác ñoä chaäm. tan trong nöôùc dung dòch 50%.
- Toaøn thaân: choc naëng hay nheï tuøy theo söï nhaïy COOH COOH
COOH
caûm cuûa töøng caù theå neân caàn phaûi thou tröôùc khi I I I I I I

duøng baèng caùch ñaët 1 löôïng nhoû cheá phaåm döôùi NHCOCH3
NHCO(CH2)4CONH
löôõi, beân trong maét, trong da hoaëc tónh maïch. Coù I I I
theå döï phoøng baèng caùch cho beänh nhaân duøng
tröôùc corticoid, khaùng histamin. Aceùtiodon adipiodon = acid N,N’-adipoyl bis-(amino-3
Choáng chæ ñònh: chöùc naêng thaän keùm. triiodo-2,4,6 benzoic)

Chæ ñònh BARI SULFAT

Do ñöôïc haáp thu raát ít ôû ruoät, chæ coù theå duøng qua BaSO4
ñöôøng tieâm IV. Ñieàu cheá
Ñaøo thaûi nhanh vaø nhieàu qua maät (10% qua nöôùc Ñi töø quaëng barytin chöùa BaSO4
tieåu) neân cho hình aûnh ñöôøng maät, tuùi maät. Giai ñoaïn 1. Ñieàu cheá bari clorid tinh khieát
BaSO4 + 4 C BaS + 4 CO
(barytin thieân nhieân)
BaS + 2HCl BaCl2 + 2NaCl
Giai ñoaïn 2. Keát tuûa bari sulfat
BaCl2 + Na2SO4 BaSO4 + NaCl
 CHẤT CẢN QUANG 9

Ñieàu kieän khaét nghieät ñeå thu ñöôïc saûn phaåm daïng keo
thaät mòn: nhieät ñoä thaáp, dung dòch loaõng, Na2SO4 dö.

Kieåm nghieäm
Ñònh tính: phaûn öùng cuûa ion Ba++, SO4--.
Thöû tinh khieát: giôùi haïn acid-kieàm, chaát hoøa tan trong
acid, hôïp chaát sulfur coù theå oxy hoùa, muoái Ba hoøa tan,
phosphat, arsenic, kim loaïi naëng, giaûm khoái löôïng do
saáy, söï laéng.

Chæ ñònh
Caûn quang oáng tieâu hoùa, daïng dòch treo 60 – 200 g.

Chụp hình mạch vành tim:

Một ống thông được luồng từ động mạch ở bẹn
hoặc cổ tay đến gốc động mạch vành (gần gốc
động mạch chủ),
Chất cản quang được tiêm vào lòng mạch
vành, các hình ảnh về mạch vành được ghi
nhận lại để đánh giá những thương tổn về cấu
trúc: như xơ vữa, vôi hóa cũng nhứ mức độ
hẹp nhiều hay ít, đoạn hẹp ngắn hay dài. Từ đó
các bác sĩ sẽ đưa ra những biện pháp điều trị
thích hợp.