CHÖÔNG 1

KHAÙI QUAÙT CHUNG VEÀ OÂ TOÂ

Muïc tieâu:

Sau khi hoïc xong chöông naøy caùc sinh vieân coù khaû naêng:
1. Trình baøy ñöôïc caùc phöông aùn phaân loaïi oâ toâ.
2. Neâu ra ñöôïc caùc yeâu caàu ñoái vôùi oâ toâ.
3. Trình baøy ñöôïc caùc thoâng soá cuûa oâ toâ.
4. Ñaùnh giaù ñöôïc caùc öu ñieåm vaø nhöôïc ñieåm cuûa töøng phöông aùn boá trí ñoäng cô.
5. Trình baøy ñöôïc caùc phöông aùn boá trí heä thoáng truyeàn löïc treân oâ toâ.

7
1.1. PHAÂN LOAÏI OÂ TOÂ:

Nhu caàu veà vaän chuyeån haøng hoùa vaø khaùch haøng baèng caùc phöông tieän vaän taûi oâ toâ
raát lôùn. Ñeå ñaùp öùng ñaày ñuû caùc yeâu caàu vaän chuyeån ñoù, oâtoâ coù raát nhieàu chuûng loaïi khaù c
nhau, ñöôïc taäp hôïp theo sô ñoà phaân loaïi (Hình 1.1).

OÂ TOÂ
töôïnngg
ñoáii töôï

Chuyeân duøng Vaän taûi

vuï
phuïcc vuï
Theo ñoá
phuï
Theo

Xe con Xe chôû khaùch

Xe khaùch Xe con

Xe chöõa chaùy Xe ñôn Xe ñôn Xe boán cöûa

caáuu

Xe caàn caåu Xe keùo mooùc

keátt caá

Xe keùo mooùc Xe hai cöûa

Xe ñua Xe hai taàng
Theo keá

Xe ñaàu keùo Xe naêm cöûa

Theo

Xe cöùu thöông Xe keùo nöûa

nöûa mooùc Xe hai choã
Xe chôû raùc mooùc
thöôùcc

Troïng taûi cöïc nhoû < 0,5 T Chieàu daøi cöïc ngaén < 5,0 m Theå tích coâng taùc
kích thöôù

Troïng taûi nhoû 0,5 – 2,0 T Ngaén 6 – 7,5 m Cöïc nhoû < 1,2 l
Troïng taûi vöøa 2 – 5 T Vöøa 8 – 9,5 m Nhoû 1,2 – 1,8 l
Theo kích

Troïng taûi lôùn 5 – 15 T Daøi 10 – 12 m Vöøa 1,8 – 3,5 l

Theo

Troïng taûi cöïc lôùn > 15 T Cöïc daøi > 16 m Lôùn > 3,5 l

Xe beä goã Xe chaïy trong thaønh phoá

töôïng

Xe töï ñoå Xe lieân tænh

chuyeånn
ñoáiithöôï

Xe tö nhaân
vaänn chuyeå

Xe öôùp laïnh Xe du lòch Xe taéc - xi

Xe coâng - tay - nô Xe phuïc vuï coâng coäng
Theo ñoá

Xe coâng vuï
Xe xi - teùc Xe ñöa ñoùn coâng nhaân, hoïc
Theo
vaä

Xe chôû caáu kieän xaây döïng sinh

Hình 1.1: Sô ñoà phaân loaïi oâ toâ.

8
1.2. CAÙC YEÂU CAÀU ÑOÁI VÔÙI OÂ TOÂ:

1.2.1. Caùc yeâu caàu veà thieát keá, cheá taïo:

- Xe oâ toâ phaûi mang tính hieän ñaïi, caùc toång thaønh treân xe coù keát caáu hieän ñaïi, kích
thöôùc nhoû goïn, boá trí hôïp lyù phuø hôïp vôùi caùc ñieàu kieän ñöôøng xaù vaø khí haäu.
- Voû xe phaûi ñeïp, phuø hôïp vôùi yeâu caàu veà thaåm myõ coâng nghieäp.
- Vaät lieäu cheá taïo caùc chi tieát coù ñoä beàn cao, ñoä choáng moøn, choáng gæ cao, nhaèm
naâng cao tính tin caäy vaø tuoåi thoï cuûa xe. Neân taêng loaïi vaät lieäu nheï ñeå giaûm töï troïng cuûa
xe.
- Keát caáu cuûa caùc chi tieát phaûi coù tính coâng ngheä cao, deã gia coâng, soá löôïng caùc
nguyeân coâng trong qui trình coâng ngheä ít.

1.2.2. Caùc yeâu caàu veà söû duïng:

- Xe phaûi coù tính naêng ñoäng löïc cao nhö: toác ñoä trung bình cao nhaèm quay voøng xe
nhanh, naâng cao naêng suaát vaän chuyeån, thôøi gian gia toác vaø quaõng ñöôøng gia toác ngaén, xe
khôûi ñoäng deã daøng.
- Xe phaûi coù tính an toaøn cao, ñaëc bieät ñoái vôùi heä thoáng phanh vaø heä thoáng laùi.
- Xe phaûi ñaûm baûo tính tieän nghi cho laùi xe vaø haønh khaùch, thao taùc nheï vaø deã
daøng, ñaûm baûo taàm nhìn toát.
- Möùc tieâu hao nhieân lieäu daàu môõ boâi trôn, saêm loáp vaø caùc vaät lieäu chaïy xe ít.
- Kích thöôùc thuøng xe phaûi phuø hôïp vôùi troïng taûi ñeå naâng cao heä soá söû duïng troïng
taûi.
- Kích thöôùc vaø hình daùng xe phaûi ñaûm baûo cho coâng taùc xeáp dôõ haøng hoaù ñöôïc
thuaän tieän vaø nhanh choùng.
- Xe chaïy phaûi eâm, khoâng oàn, giaûm löôïng ñoäc haïi trong khí thaûi.

1.2.3. Caùc yeâu caàu veà baûo döôõng, söûa chöõa:

- Gia coâng baûo döôõng vaø söûa chöõa xe so vôùi cheá taïo raát lôùn, so vôùi caû ñôøi xe thöôøng
gaáp 30  50 laàn giôø coâng cheá taïo.
- Neáu moïi chi phí cho ñôøi xe töø khi cheá taïo ñeán khi thanh lyù laø 100% thì caùc phaàn
ñöôïc phaân boå nhö sau (soá lieäu cuûa nhaø maùy GAZ – CHLB Nga).
Thieát keá cheá taïo oâ toâ 1,4%
Baûo döôõng oâ toâ 45,4%
Söûa chöõa thöôøng xuyeân 46,0%
Söûa chöõa lôùn 7,2%
Qua ñoù, chuùng ta thaáy giôø coâng baûo döôõng, söûa chöõa raát lôùn. Ñeå giaûm khoái löôïng
coâng vieäc, keùo daøi chu kyø baûo döôõng, oâ toâ phaûi ñaûm baûo caùc yeâu caàu sau:
- Soá löôïng caùc ñieåm boâi trôn phaûi ít ñeå giaûm giôø coâng bôm daàu môõ, thay theá caùc
ñieåm boâi trôn coù vuù môõ baèng vaät lieäu boâi trôn vónh cöûu. Caùc vuù môõ phaûi boá trí thaúng haøng,
cuøng phía thuaän lôïi cho coâng taùc baûo döôõng.

9
 - Giaûm giôø coâng kieåm tra xieát chaët baèng caùch söû duïng caùc buloâng, vít caáy, ñai oác…
coù tính töï haõm cao, ñuùng tieâu chuaån vaø ít chuûng loaïi ñeå ñôõ phaûi thay ñoåi duïng cuï thaùo laép.
- Giaûm giôø coâng ñieàu chænh baèng caùch thay caùc khaâu ñieàu chænh baèng tay baèng ñieàu
chænh töï ñoäng, hoaëc deã ñieàu chænh.
- Keát caáu cuûa xe phaûi ñaûm baûo cho coâng taùc thaùo laép ñöôïc deã daøng, thuaän tieän cho
coâng taùc söûa chöõa thay theá phuï tuøng.
Keát caáu cuõng nhö vaät lieäu cheá taïo cuûa caùc chi tieát coù ñoä hao moøn lôùn phaûi ñuû beàn sau
khi phuïc hoài, söûa chöõa. Caùc maët chuaån (coâng ngheä, ñònh vò …) cuûa chi tieát phaûi ñöôïc baûo
toaøn, taïo ñieàu kieän cho gia coâng cô khí söûa chöõa ñaùp öùng ñöôïc caùc yeâu caàu kyõ thuaät.

1.3. CAÙC THOÂNG SOÁ CUÛA OÂTOÂ:

1.3.1. Caùc thoâng soá kích thöôùc:

Kích thöôùc vaø hình daùng xe phaûi phuø hôïp vôùi chöùc naêng söû duïng. Theo GOST 9314 -
59 cuûa CHLB Nga qui ñònh chieàu roäng cuûa xe khoâng quaù 2,5 m, chieàu cao khoâng quaù 3,8
m, daøi khoâng quaù 12m, tröôøng hôïp keùo nöûa mooùc daøi khoâng quaù 20m, keùo hai mooùc thì
chieàu daøi toång coäng khoâng quaù 24m (Hình 1.2).
2,5m
3,8m

12m 20m 24m

Hình 1.2: Kích thöôùc giôùi haïn cuûa oâ toâ (GOST9314 – 59)

Caùc thoâng soá ñaûm baûo tính cô ñoäng cuûa xe ñöôïc theå hieän ôû baûng 1.1.

Baûng 1.1
Khoaûng Caùc goùc vaùt (ñoä) Baùn kính
Loaïi xe saùng gaàm thoâng qua
Tröôùc 1 Sau 2
xe C (mm) doïc Rm (m)
1. Xe con 160 ÷ 210 30 ÷ 35 15 ÷ 25 2,0 ÷ 4,5
45* 35*
2. Xe taûi: Troïng taûi 1,5 ÷ 5 t 200 ÷ 260 35 ÷ 65 20 ÷ 30 1,5 ÷ 3,0
Troïng taûi 8,0÷12 t vaø coù tính 270 ÷ 300 30 ÷ 40 20 ÷ 35 3,0 ÷ 5,0
naêng thoâng qua cao. 250 ÷ 400 40 ÷ 50 30 ÷ 45 1,5 ÷ 3,5
3. Xe khaùch (daøi töø 7,0 ÷ 16,5 m) 240 ÷ 270 10 ÷ 20 8 ÷ 13 4,0 ÷ 8,0

* Xe coù tính naêng thoâng qua cao.

10
 1 2
c

Rm

Hình 1.3: Caùc thoâng soá hình hoïc cuûa tính naêng cô ñoäng

1.3.2. Caùc thoâng soá troïng löôïng:

Hoäi ñoàng töông trôï kinh teá giöõa caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa ñaõ thoáng nhaát taûi troïng cuûa
xe taûi thuøng goã nhö sau: 0,5 t – 1 t – 1,5 t – 3,0 t – 5 t – 8 t – 13 t. Giaûm töï troïng cuûa xe laø
moät trong nhöõng phöông höôùng nghieân cöùu cheá taïo oâ toâ. Tæ leä giöõa töï troïng cuûa xe vaø troïng
taûi laø heä soá chaát taûi K.
m
K= 0
qh
Trong ñoù: m0 - Töï troïng cuûa xe.
qh - Troïng taûi cuûa xe.

Heä soá K ñöôïc theå hòeân nhö sau:

qh 1,5 3,0 5,0 8,0 ÷ 12,0

K 1,15 0,8 0,7 0,65

Taûi troïng cho pheùp taùc duïng leân caàu chuû ñoäng cuûa caùc xe do CHLB Nga cheá taïo ñöôïc
qui ñònh trong GOST 9314-59 (baûng 1.2).

Baûng 1.2

Khoaûng caùch giöõa hai truïc (m)

Loaïi ñöôøng >3m <3m
kN kN
I – II 100 90
Caùc loaïi xe 60 55

11
1.4. BOÁ TRÍ CHUNG TREÂN OÂ TOÂ:

1.4.1. Boá trí ñoäng cô treân oâ toâ:

Caùc phöông aùn sau ñaây thöôøng ñöôïc söû duïng khi boá trí ñoäng cô treân oâtoâ:

1.4.1.1. Ñoäng cô ñaët ôû ñaèng tröôùc:

Phöông aùn naøy söû duïng ñöôïc cho taát caû caùc loaïi xe. Khi boá trí ñoäng cô ñaèng tröôùc
chuùng ta laïi coù hai phöông phaùp nhö sau:

1.4.1.1.1. Ñoäng cô ñaët ôû ñaèng tröôùc vaø naèm ngoaøi buoàng laùi:

Khi ñoäng cô ñaët ôû ñaèng tröôùc vaø naèm ngoaøi buoàng laùi (hình 1.4a) seõ taïo ñieàu kieän cho
coâng vieäc söûa chöõa, baûo döôõng ñöôïc thuaän tieän hôn. Khi ñoäng cô laøm vieäc, nhieät naêng do
ñoäng cô toûa ra vaø söï rung cuûa ñoäng cô ít aûnh höôûng ñeán taøi xeá vaø haønh khaùch.
Nhöng trong tröôøng hôïp naøy heä soá söû duïng chieàu daøi  cuûa xe seõ giaûm xuoáng. Nghóa
laø theå tích chöùa haøng hoùa hoaëc löôïng haønh khaùch seõ giaûm. Maët khaùc, trong tröôøng hôïp naøy
taàm nhìn cuûa ngöôøi laùi bò haïn cheá, aûnh höôûng xaáu ñeán ñoä an toaøn chung.

l
a) d)

L
l e)
b)
\

h)
c) l

Hình 1.4: Boá trí ñoäng cô treân oâ toâ

12
 a – Naèm tröôùc buoàng laùi. d – Naèm ôû ñaèng sau.
b – Naèm trong buoàng laùi. e – Naèm döôùi saøn xe.
c – Naèm giöõa buoàng laùi vaø thuøng xe. h – Buoàng laùi laät.

1.4.1.1.2. Ñoäng cô ñaët ôû ñaèng tröôùc vaø naèm trong buoàng laùi:

Phöông aùn naøy ñaõ haïn cheá vaø khaéc phuïc ñöôïc nhöõng nhöôïc ñieåm cuûa phöông aùn vöøa
neâu treân. Trong tröôøng hôïp naøy heä soá söû duïng chieàu daøi  cuûa xe taêng raát ñaùng keå, taàm
nhìn ngöôøi laùi ñöôïc thoaùng hôn (hình 1.4b).
Nhöng do ñoäng cô naèm beân trong buoàng laùi, neân theå tích buoàng laùi seõ giaûm vaø ñoøi hoûi
phaûi coù bieän phaùp caùch nhieät vaø caùch aâm toát, nhaèm haïn cheá caùc aûnh höôûng cuûa ñoäng cô ñoái
vôùi taøi xeá vaø haønh khaùch nhö noùng vaø tieáng oàn do ñoäng cô phaùt ra.
Khi ñoäng cô naèm trong buoàng laùi seõ khoù khaên cho vieäc söûa chöõa vaø baûo döôõng ñoäng
cô. Bôûi vaäy trong tröôøng hôïp naøy ngöôøi ta thöôøng duøng loaïi buoàng laùi laät (Hình 1.4h) ñeå deã
daøng chaêm soùc ñoäng cô.
Ngoaøi ra moät nhöôïc ñieåm caàn löu yù nöõa laø ôû phöông aùn naøy troïng taâm cuûa xe bò naâng
cao, laøm cho ñoä oån ñònh cuûa xe bò giaûm.

1.4.1.2. Ñoäng cô ñaët ôû ñaèng sau:

Phöông aùn naøy thöôøng söû duïng ôû xe du lòch vaø xe khaùch.

Khi ñoäng cô ñaët ôû ñaèng sau (hình 1.4d) thì heä soá söû duïng chieàu daøi  taêng, bôûi vaäy theå
tích phaàn chöùa khaùch cuûa xe seõ lôùn hôn so vôùi tröôøng hôïp ñoäng cô ñaët ôû ñaèng tröôùc neáu
cuøng moät chieàu daøi L cuûa caû hai xe nhö nhau, nhôø vaäy löôïng haønh khaùch seõ nhieàu hôn.
Neáu chuùng ta choïn phöông aùn ñoäng cô ñaët ôû ñaèng sau, ñoàng thôøi caàu sau laø caàu chuû
ñoäng, caàu tröôùc bò ñoäng, thì heä thoáng truyeàn löïc seõ ñôn giaûn hôn vì khoâng caàn söû duïng ñeán
truyeàn ñoäng caùc ñaêng.
Ngoaøi ra, neáu ñoäng cô naèm ôû sau xe, thì ngöôøi laùi nhìn raát thoaùng, haønh khaùch vaø
ngöôøi laùi hoaøn toaøn khoâng bò aûnh höôûng bôûi tieáng oàn vaø söùc noùng cuûa ñoäng cô.
Nhöôïc ñieåm chuû yeáu cuûa phöông aùn naøy laø vaán ñeà ñieàu khieån ñoäng cô, ly hôïp, hoäp soá
v.v…seõ phöùc taïp hôn vì caùc boä phaän noùi treân naèm caùch xa ngöôøi laùi.

1.4.1.3. Ñoäng cô ñaët giöõa buoàng laùi vaø thuøng xe:

Phöông aùn ñoäng cô naèm giöõa buoàng laùi vaø thuøng xe (hình 1.4c) coù öu ñieåm laø theå tích
buoàng laùi taêng leân, ngöôøi laùi nhìn seõ thoaùng vaø thöôøng chæ söû duïng ôû xe taûi vaø moät soá xe
chuyeân duøng trong ngaønh xaây döïng.

Tröôøng hôïp boá trí naøy coù nhöôïc ñieåm sau:

Noù laøm giaûm heä soá söû duïng chieàu daøi  vaø laøm cho chieàu cao troïng taâm xe taêng leân,
do ñoù tính oån ñònh cuûa xe giaûm. Ñeå troïng taâm xe naèm ôû vò trí thaáp, baét buoäc phaûi thay ñoåi
söï boá trí thuøng xe vaø moät soá chi tieát khaùc.

13
 1.4.1.4. Ñoäng cô ñaët ôû döôùi saøn xe:

Phöông aùn naøy ñöôïc söû duïng ôû xe khaùch (hình 1.4e) vaø noù coù ñöôïc nhöõng öu ñieåm
nhö tröôøng hôïp ñoäng cô ñaët ôû ñaèng sau.
Nhöôïc ñieåm chính cuûa phöông aùn naøy laø khoaûng saùng gaàm maùy bò giaûm, haïn cheá
phaïm vi hoaït ñoäng cuûa xe vaø khoù söûa chöõa, chaêm soùc ñoäng cô.

1.4.2. Boá trí heä thoáng truyeàn löïc treân oâ toâ:

Heä thoáng truyeàn löïc cuûa oâtoâ bao goàm caùc boä phaän vaø cô caáu nhaèm thöïc hieän nhieäm
vuï truyeàn moâmen xoaén töø ñoäng cô ñeán caùc baùnh xe chuû ñoäng. Heä thoáng truyeàn löïc thöôøng
bao goàm caùc boä phaän sau :
- Ly hôïp: ( vieát taét LH).
- Hoäp soá: (vieát taét HS).
- Hoäp phaân phoái: (vieát taét P).
- Truyeàn ñoäng caùc ñaêng : (vieát taét C).
- Truyeàn löïc chính: (vieát taét TC).
- Vi sai : (vieát taét VS).
- Baùn truïc (nöûa truïc): (vieát taét N).
- Truyeàn löïc cuoái cuøng (vieát taét TCC).
ÔÛ treân xe moät caàu chuû ñoäng seõ khoâng coù hoäp phaân phoái. Ngoaøi ra ôû xe taûi vôùi taûi
troïng lôùn thì trong heä thoáng truyeàn löïc seõ coù theâm truyeàn löïc cuoái cuøng.
Möùc ñoä phöùc taïp cuûa heä thoáng truyeàn löïc moät xe cuï theå ñöôïc theå hieän qua coâng thöùc
baùnh xe. Coâng thöùc baùnh xe ñöôïc kyù hieäu toång quaùt nhö sau:
a xb
Trong ñoù :
a laø soá löôïng baùnh xe .
b laø soá löôïng baùnh xe chuû ñoäng .

Ñeå ñôn giaûn vaø khoâng bò nhaàm laãn, vôùi kyù hieäu treân chuùng ta quy öôùc ñoái vôùi baùnh
keùp cuõng chæ coi laø moät baùnh.

Thí duï cho caùc tröôøng hôïp sau:

4 x 2 : xe coù moät caàu chuû ñoäng (coù 4 baùnh xe, trong ñoù coù 2 baùnh xe laø chuû ñoäng).
4 x 4 : xe coù hai caàu chuû ñoäng (coù 4 baùnh xe vaø caû 4 baùnh ñeàu chuû ñoäng ).
6 x 4 : xe coù hai caàu chuû ñoäng, moät caàu bò ñoäng (coù 6 baùnh xe, trong ñoù 4 baùnh xe
laø chuû ñoäng).
6 x 6 : xe coù 3 caàu chuû ñoäng (coù 6 baùnh xe vaø caû 6 baùnh ñeàu chuû ñoäng).
8 x 8 : xe coù 4 caàu chuû ñoäng (coù 8 baùnh xe vaø caû 8 baùnh ñeàu chuû ñoäng).

1.4.2.1. Boá trí heä thoáng truyeàn löïc theo coâng thöùc 4 x 2:

14
 1.4.2.1.1. Ñoäng cô ñaët tröôùc, caàu sau chuû ñoäng:

Phöông aùn naøy ñöôïc theå hieän ôû hình 1.5, thöôøng ñöôïc söû duïng ôû xe du lòch vaø xe taûi
haïng nheï. Phöông aùn boá trí naøy raát cô baûn vaø ñaõ xuaát hieän töø laâu.

ÑC HS C
LH
TC VS
N

Hình 1.5: Ñoäng cô ñaët tröôùc, caàu sau chuû ñoäng (4 x 2)

1.4.2.1.2. Ñoäng cô ñaët sau, caàu sau chuû ñoäng:

Phöông aùn naøy ñöôïc theå hieän ôû hình 1.6 thöôøng ñöôïc söû duïng ôû moät soá xe du lòch vaø
xe khaùch. Trong tröôøng hôïp naøy heä thoáng truyeàn löïc seõ goïn vaø ñôn giaûn vì khoâng caàn ñeán
truyeàn ñoäng caùc ñaêng. ÔÛ phöông aùn naøy coù theå boá trí ñoäng cô, ly hôïp, hoäp soá, truyeàn löïc
chính goïn thaønh moät khoái.

HS ÑC

Hình 1.6: Ñoäng cô ñaët sau, caàu sau chuû ñoäng (4 x 2)

Moät ví duï ñieån hình cho phöông aùn naøy laø heä thoáng truyeàn löïc cho xe du lòch VW
1200 (cuûa CHDC Ñöùc) ôû hình 1.7.

15
 1

Hình 1.7: Heä thoáng truyeàn löïc xe VW 1200

1 – Baùnh raêng vaønh chaäu
2 – Voû boä vi sai
3 – Baùnh raêng baùn truïc
(Khoâng veõ soá luøi treân hình veõ)

1.4.2.1.3. Ñoäng cô ñaët tröôùc, caàu tröôùc chuû ñoäng:

Phöông aùn naøy ñöôïc theå hieän ôû hình 1.8, thöôøng ñöôïc söû duïng ôû moät soá xe du lòch saûn
xuaát trong thôøi gian gaàn ñaây. Caùch boá trí naøy raát goïn vaø heä thoáng truyeàn löïc ñôn giaûn vì
ñoäng cô naèm ngang, neân caùc baùnh raêng cuûa truyeàn löïc chính laø caùc baùnh raêng truï, cheá taïo
ñôn giaûn hôn baùnh raêng noùn ôû caùc boä truyeàn löïc chính treân caùc xe khaùc.

Hình 1.8: Ñoäng cô ôû tröôùc, caàu tröôùc chuû ñoäng

Moät ví duï ñieån hình cho phöông aùn naøy laø caùch boá trí heä thoáng truyeàn löïc cuûa xe du
lòch TALBOT SOLARA (CH Phaùp):

16
 Hình 1.9: Heä thoáng truyeàn löïc cuûa xe du lòch TALBOT SOLARA
1 vaø 2 : cô caáu sang soá luøi (khoâng theå hieän heát ôû hình veõ).

1.4.2.2. Boá trí heä thoáng truyeàn löïc theo coâng thöùc 4 x 4:

Phöông aùn naøy ñöôïc söû duïng nhieàu ôû xe taûi vaø moät soá xe du lòch. Treân hình 1.10 trình
baøy heä thoáng truyeàn löïc cuûa xe du lòch VAZ - 2121 (saûn xuaát taïi CHLB Nga). ÔÛ beân trong
hoäp phaân phoái coù boä vi sai giöõa hai caàu vaø cô caáu khoùa boä vi sai ñoù khi caàn thieát.

P
LH
ÑC HS

C
1 2

Hình 1.10 : Heä thoáng truyeàn löïc cuûa xe VAZ 2121

1 – Cô caáu khoùa vi sai giöõa hai caàu.
2 – Vi sai giöõa hai caàu.

17
 1.4.2.3. Boá trí heä thoáng truyeàn löïc theo coâng thöùc 6 x 4:

LH TC TC
ÑC C C
HS

Hình 1.11: Heä thoáng truyeàn löïc cuûa xe KAMAZ – 5320

Phöông aùn naøy ñöôïc söû duïng nhieàu ôû caùc xe taûi coù taûi troïng lôùn. ÔÛ treân hình 1.11 laø
heä thoáng truyeàn löïc 6 x 4 cuûa xe taûi KAMAZ – 5320 (saûn xuaát taïi CHLB Nga). Ñaëc ñieåm
cô baûn cuûa caùch boá trí naøy laø khoâng söû duïng hoäp phaân phoái cho hai caàu sau chuû ñoäng, maø
chæ duøng moät boä vi sai giöõa hai caàu neân keát caáu raát goïn.

1.4.2.4. Boá trí heä thoáng truyeàn löïc theo coâng thöùc 6 x 6:

LH
ÑC
HS
P
o

Tröôùc Sau Giöõa

Hình 1.12 : Heä thoáng truyeàn löïc cuûa xe URAL 375

18
 Phöông aùn naøy ñöôïc söû duïng haàu heát ôû caùc xe taûi coù taûi troïng lôùn vaø raát lôùn. Moät ví
duï cho tröôøng hôïp naøy laø heä thoáng truyeàn löïc cuûa xe taûi URAL 375 ( saûn xuaát taïi CHLB
Nga ) ôû treân hình 1.12.
Ñaëc ñieåm chính cuûa heä thoáng truyeàn löïc naøy laø trong hoäp phaân phoái coù boä vi sai hình
truï ñeå chia coâng suaát ñeán caùc caàu tröôùc, caàu giöõa vaø caàu sau. Coâng suaát daãn ra caàu giöõa vaø
caàu sau ñöôïc phaân phoái thoâng qua boä vi sai hình noùn (Nhö ôû hình 1.11) .
Ngoaøi ra coù moät soá heä thoáng truyeàn löïc ôû moät soá xe laïi khoâng söû duïng boä vi sai giöõa
caùc caàu nhö xe ZIL 131 ,ZIL 175 K,…

19
 CHÖÔNG 2

CÔ HOÏC CHUYEÅN ÑOÄNG THAÚNG CUÛA OÂTOÂ

Muïc tieâu:

Sau khi hoïc xong chöông naøy caùc sinh vieân coù khaû naêng:
1. Neâu ñöôïc caùc khaùi nieäm vaø caùc quan heä ñoäng hoïc cuûa baùnh xe khi laên.
2. Trình baøy ñöôïc ñoäng löïc hoïc chuyeån ñoäng cuûa baùnh xe.
3. Moâ taû ñöôïc sô ñoà truyeàn naêng löôïng töø baùnh xe tôùi maët ñöôøng.
4. Giaûi thích ñöôïc söï tröôït cuûa baùnh xe, khaû naêng baùm vaø heä soá baùm cuûa baùnh
xe vôùi maët ñöôøng.
5. Neâu ñöôïc quan heä giöõa baùn kính laên vaø löïc keùo ( hoaëc löïc phanh )
taùc duïng leân baùnh xe.
6. Trình baøy ñöôïc ñaëc tính tröôït cuûa baùnh xe khi keùo vaø khi phanh.
7. Neâu ñöôïc bieán daïng cuûa baùnh xe ñaøn hoài khi chòu löïc ngang. Ñònh nghóa
ñöôïc goùc leäch höôùng.
8. Xaùc ñònh ñöôïc caùc thoâng soá ñoäng löïc hoïc chuyeån ñoäng baèng tính toaùn.
9. Trình baøy ñöôïc caùc ñaëc tính taêng toác cuûa oâtoâ.

20
2.1. CÔ HOÏC LAÊN CUÛA BAÙNH XE:

2.1.1. Ñoäng hoïc laên cuûa baùnh xe khoâng bieán daïng:

2.1.1.1. Caùc khaùi nieäm:

 Vaän toác chuyeån ñoäng lyù thuyeát vo :

vo laø vaän toác cuûa xe khi chuyeån ñoäng hoaøn toaøn khoâng coù tröôït.
Sl 2r b N b
vo   b r b (2.1)
t t
ÔÛ ñaây:
Sl – Quaõng ñöôøng lyù thuyeát maø baùnh xe ñaõ laên.
t – Thôøi gian baùnh xe ñaõ laên.
rb – Baùn kính tính toaùn cuûa baùnh xe.
Nb – Toång soá voøng quay cuûa baùnh xe.
b – Vaän toác goùc cuûa baùnh xe.

* Vaän toác chuyeån ñoäng thöïc teá v:

v laø vaän toác chuyeån ñoäng cuûa xe khi coù tính ñeán aûnh höôûng cuûa söï tröôït cuûa baùnh xe
vôùi maët ñöôøng.
St 2r l N b
v   b r l (2.2)
t t
Trong ñoù:
St – quaõng ñöôøng thöïc teá maø baùnh xe ñaõ laên.
t – thôøi gian maø baùnh xe ñaõ laên.
rl – baùn kính laên cuûa baùnh xe.

* Vaän toác tröôït v  :

Khi xe chuyeån ñoäng coù söï tröôït giöõa baùnh xe vôùi maët ñöôøng thì vaän toác thöïc teá cuûa
xe vaø vaän toác lyù thuyeát seõ khaùc nhau. Söï cheânh leäch giöõa hai loaïi vaän toác vöøa neâu treân
chính laø vaän toác tröôït:
v   v  v o b r l b r b (2.3)

* Heä soá tröôït vaø ñoä tröôït:

+ Heä soá tröôït vaø ñoä tröôït khi keùo:
Söï tröôït cuûa baùnh xe ñöôïc theå hieän thoâng qua heä soá tröôït  k :
v vo v r
k    1 l (2.4)
vo vo rb

21
 Möùc ñoä tröôït cuûa baùnh xe ñöôïc ñaùnh giaù thoâng qua ñoä tröôït  k :

 k k 100% (2.5)

+ Heä soá tröôït vaø ñoä tröôït khi phanh:
Trong tröôøng hôïp phanh ta coù heä soá tröôït vaø ñoä tröôït nhö sau:
v  v o v v o r
p     1  b 1 (2.6)
v v v rl

 p  p 100% (2.7)

2.1.1.2. Caùc quan heä ñoäng hoïc khi baùnh xe laên:

Khi baùnh xe laên coù theå xaûy ra hieän töôïng tröôït (tröôït quay khi keùo hoaëc tröôït leát khi
phanh), ñieàu naøy seõ laøm aûnh höôûng ñeán vaän toác thöïc teá cuûa xe. Coù theå coù ba traïng thaùi laên:
- Laên khoâng tröôït ôû baùnh xe bò ñoäng vaø khoâng phanh.
- Laên coù tröôït quay ôû baùnh xe chuû ñoäng vaø ñang coù löïc keùo.
- Laên coù tröôït leát ôû baùnh xe ñang phanh.

* Baùnh xe laên khoâng tröôït:

Trong tröôøng hôïp naøy, toác ñoä cuûa taâm baùnh xe (cuõng laø toác ñoä cuûa xe) baèng vôùi toác
ñoä voøng. Nghóa laø toác ñoä thöïc teá v baèng toác ñoä lyù thuyeát vo, ta coù:
v  v o  b r b (2.8)

Do vaäy, taâm quay töùc thôøi (cöïc P) cuûa baùnh xe naèm treân voøng baùnh xe vaø baùn kính
laên baèng baùn kính tính toaùn:
rl = rb (2.9)
Traïng thaùi naøy chæ coù ñöôïc ôû baùnh xe bò ñoäng vôùi Mp = 0, luùc ñoù v   0

b
rb
v v0

rl

x
P

Hình 2.1: Laên khoâng tröôït.

22
 * Baùnh xe laên coù tröôït quay:
Ñaây laø tröôøng hôïp cuûa baùnh xe ñang coù löïc keùo, khi ñoù toác ñoä cuûa taâm baùnh xe (toác
ñoä thöïc teá) v nhoû hôn toác ñoä lyù thuyeát vo, do vaäy cöïc P naèm trong voøng baùnh xe vaø rl < rb.
Trong vuøng tieáp xuùc cuûa baùnh xe vôùi maët ñöôøng, theo quy luaät phaân boá vaän toác seõ xuaát
hieän moät vaän toác tröôït v  ngöôïc höôùng vôùi truïc x.
Ta coù quan heä sau:
v  v o  v   b r b  v   b r l (2.10)

Do ñoù:
v  v vo  0 (2.11)

Theo (2.4) heä soá tröôït khi keùo  k ñöôïc tính:

v vo v r
k    1 l (2.12)
vo vo rb

Do v  < 0 neân neân  k > 0.

ÔÛ traïng thaùi tröôït quay hoaøn toaøn (baùnh xe chuû ñoäng quay, xe ñöùng yeân) ta coù:
v  0; b  0  v  b r l  0  r l  0
v   v  v o  0  v o  v o

Thay vaøo (2.4) suy ra:

 k  1 (tröôït quay hoaøn toaøn)

b
rb
v vo

rl
P
x
v  0

Hình 2.2: Laên coù tröôït quay.

* Baùnh xe laên coù tröôït leát:

Ñaây laø tröôøng hôïp baùnh xe ñang ñöôïc phanh. Trong tröôøng hôïp naøy toác ñoä thöïc teá v
lôùn hôn toác ñoä lyù thuyeát vo, cöïc P naèm beân ngoaøi baùnh xe vaø rl > rb. Taïi vuøng tieáp xuùc cuûa
baùnh xe vôùi maët ñöôøng cuõng xuaát hieän toác ñoä tröôït v  nhöng höôùng theo höôùng döông cuûa
truïc x.

23
 b
rb
vo v

rl x
v  0

Hình 2.3: Laên coù tröôït leát.

Ta coù quan heä sau:

v  v o  v   b r b  v   b r l (2.13)

Do ñoù:
v   v  v o   b r l  b r b  0 (2.14)

Theo (2.6) heä soá tröôït khi phanh ñöôïc tính:

v v v r b
p    o  1 (2.15)
v v rl

Do v   0 neân  p  0
ÔÛ traïng thaùi tröôït leát hoaøn toaøn (baùnh xe bò haõm cöùng khoâng quay, xe vaø baùnh xe vaãn
chuyeån ñoäng tònh tieán) ta coù:
v
v  0,b  0  r l  
b
v o  b r b  0  v   v  v o  v

Thay vaøo (2.6) suy ra: p  1 (tröôït leát hoaøn toaøn)

2.1.2. Ñoäng löïc hoïc chuyeån ñoäng cuûa baùnh xe:

Chuùng ta seõ khaûo saùt löïc vaø moâmen taùc duïng leân baùnh xe ñang laên treân ñöôøng khi
khoâng coù löïc ngang taùc duïng döôùi caùc baùnh xe. Trong thöïc teá seõ coù ba traïng thaùi chuyeån
ñoäng khaùc nhau ôû caùc baùnh xe:
- Baùnh xe bò ñoäng khoâng phanh (traïng thaùi bò ñoäng).
- Baùnh xe chuû ñoäng vaø ñang coù löïc keùo (traïng thaùi keùo).
- Baùnh xe bò ñoäng hoaëc chuû ñoäng ñang bò phanh ( traïng thaùi phanh)

24
 2.1.2.1. Baùnh xe bò ñoäng khoâng bò phanh (Mk = 0, Mp = 0):

Khi ñoù baùnh xe seõ chòu caùc löïc sau ñaây:

- Töø khung xe: Taûi troïng thaúng ñöùng, kyù hieäu Gb vaø löïc ñaåy ñaët taïi taâm truïc cuûa baùnh
xe, höôùng theo chieàu chuyeån ñoäng, kyù hieäu Px.
- Töø ñöôøng taùc duïng leân caùc baùnh xe caùc phaûn löïc tieáp tuyeán maø hôïp löïc cuûa chuùng kyù
hieäu laø X vaø caùc phaûn löïc phaùp tuyeán maø hôïp löïc cuûa chuùng kyù hieäu laø Z.
- Phaûn löïc tieáp tuyeán X xuaát hieän laø do taïi taâm truïc baùnh xe toàn taïi löïc P x. Löïc naøy coù
xu höôùng ñaåy veát tieáp xuùc giöõa ñöôøng vôùi loáp veà phía tröôùc theo chieàu chuyeån ñoäng.
Do ñoù taïi veát tieáp xuùc seõ xuaát hieän löïc X choáng laïi söï dòch chuyeån ñoù. Xeùt veà giaù trò
ta coù:
X = Px; Z = Gb
Vôùi:
Z – Phaûn löïc thaúng goùc cuûa ñöôøng taùc duïng leân baùnh xe.
Gb – Troïng löôïng taùc duïng leân baùnh xe.
Phaûn löïc X ngöôïc chieàu chuyeån ñoäng cuûa xe vaø ñöôïc coi laø löïc caûn laên P f. Löïc caûn
laên phaûi ñöôïc khaéc phuïc bôûi löïc Px. Nhö vaäy ta coù:
X = Pf (2.16)
Pf = fZ (2.17)
Vôùi f laø heä soá caûn laên.
Phöông trình caân baèng moâmen taïi taâm baùnh xe:
Za = Pfrñ = fZrñ = Mf (2.18)
Vôùi Mf laø moâmen caûn laên.
v

b Gb Gb

Fx Fx
 rñ Mf

XFf XPf
a

Z Z

Hình 2.4: Löïc vaø moâmen taùc duïng leân baùnh xe bò ñoäng.

Töø hình 2.4 ta ruùt ra quan heä:

25
 tg  = a/rñ = Pf/Z = f (2.19)

2.1.2.2. Baùnh xe chuû ñoäng vaø ñang coù löïc keùo (Mk  0, Mp =0):

Moâmen chuû ñoäng Mk cuøng chieàu vôùi b . Mk caân baèng vôùi caëp löïc Pk, moät ñaët taïi
ñieåm tieáp xuùc giöõa baùnh xe vôùi maët ñöôøng, moät ñaët taïi taâm baùnh xe, töùc laø: Mk = Pkrñ.
Caân baèng löïc theo chieàu thaúng ñöùng:

Z = Gb (2.20)

Mk
Mk Mk
b Gb Gb Gb

Pf Pk rñ Px Px
Mf

Pk Pf Pk Pf X
a
Z Z Z

Hình 2.5: Löïc vaø moâmen taùc duïng leân baùnh xe chuû ñoäng.

Löïc keùo tieáp tuyeán:

Pk = Mk/rñ (2.21)
Löïc ñaåy toång coäng vaøo khung xe:
Px = Pk – Pf = X (2.22)
Vôùi X laø phaûn löïc tieáp tuyeán cuûa baùnh xe vôùi maët ñöôøng. Khi keùo noù cuøng chieàu
chuyeån ñoäng.

2.1.2.3. Baùnh xe bò ñoäng hoaëc chuû ñoäng ñang bò phanh (Mk = 0, Mp  0):

Moâmen phanh Mp ngöôïc chieàu vôùi b . Mp caân baèng vôùi caëp löïc Pp, töùc laø:

Mp
M p P p r ñ P p  (2.23)
rñ

26
 v

Mp Mp Mp
b Gb Gb Gb
Pp Px Px
Pf
rñ Mf

Pp Pf Pp Pf X
a
Z Z Z

Hình 2.6: Löïc vaø moâmen taùc duïng leân baùnh xe ñang phanh.

Maët khaùc ta vaãn coù: Z = Gb.

Caân baèng löïc theo chieàu naèm ngang ta coù löïc taùc duïng vaøo khung xe:
Px = Pp + Pf = X (2.24)
ÔÛ ñaây:
Pp – Löïc phanh.
Px – Löïc ñaåy vaøo khung ngöôïc chieàu chuyeån ñoäng cuûa xe.
X – Phaûn löïc tieáp tuyeán, khi phanh noù ngöôïc chieàu chuyeån ñoäng cuûa xe.
Pf – Löïc caûn laên.
rñ – Baùn kính ñoäng löïc hoïc, coù theå coi rñ  rb (baùn kính tính toaùn).
Töø caùc quan heä löïc vöøa xeùt ôû caùc baùnh xe ta thaáy: Löïc ñaåy (truyeàn) vaøo khung xe
khoâng phaûi laø löïc Pk (hoaëc löïc Pp) maø laø phaûn löïc tieáp tuyeán X = Px, cuï theå laø:
X = Mk/rñ – Pf (khi keùo) (2.25)
X = Mp/rñ + Pf (khi phanh) (2.26)

Thöïc nghieäm ñaõ chöùng toû Pf khoâng phuï thuoäc vaøo Mk vaø Mp. Ñoà thò ôû hình 3.7 cho
thaáy roõ caùc traïng thaùi chuyeån ñoäng cuûa baùnh xe. Theo qui öôùc veà chieàu thì Mp < 0; Pp < 0;
Mf < 0; Pf < 0; Mk>0; Pk >0.

+ Caùc traïng thaùi chuyeån ñoäng cuûa baùnh xe:

- ÔÛ traïng thaùi phanh: Mp < 0, Pp < 0, X = Pp + Pf < 0.
- ÔÛ traïng thaùi bò ñoäng: Mk = 0, Mp = 0, X = Pf < 0.
- ÔÛ traïng thaùi trung tính: 0 < Mk < M f , 0 < Pk < P f , Pf < X < 0.
- ÔÛ traïng thaùi töï do: Mk = M f , Pk = P f , X = 0.
- ÔÛ traïng thaùi keùo: Mk > M f , Pk > P f , X = Pk - P f >0.

27
 Löu yù: do ôû phaàn naøy chuùng ta coù qui öôùc chieàu cuûa caùc löïc vaø moâmen, neân phaûi söû
duïng daáu giaù trò tuyeät ñoái ôû caùc coâng thöùc.

Pk
X Pk
X

Traïng thaùi phanh

Mp Mk

Pf Traïng thaùi keùo

Traïng thaùi töï do

Traïng thaùi trung tính

Pp Traïng thaùi bò ñoäng

Pp

Hình 2.7: Caùc traïng thaùi chuyeån ñoäng cuûa baùnh xe.

2.1.3. Sô ñoà truyeàn naêng löôïng töø baùnh xe tôùi maët ñöôøng:

Naêng löôïng töø ñoäng cô truyeàn ñeán caùc baùnh xe chuû ñoäng thoâng qua heä thoáng truyeàn
löïc. Sau ñoù naêng löôïng töø caùc baùnh xe ñöôïc truyeàn tôùi maët ñöôøng. Tuøy thuoäc vaøo traïng thaùi
chuyeån ñoäng cuûa baùnh xe, seõ toàn taïi nhöõng doøng naêng löôïng sau ñaây. Treân hình 2.1 dieãn taû
caùc doøng coâng suaát cho 3 traïng thaùi chuyeån ñoäng chuû yeáu cuûa baùnh xe:

- Doøng coâng suaát ôû baùnh xe bò ñoäng ( hình 2.8.a ).

- Doøng coâng suaát ôû baùnh xe chuû ñoäng ( hình 2.8.b ).
- Doøng coâng suaát ôû baùnh xe ñang phanh ( hình 2.8.c ).

28
 Mk
b)
a) b Nk b
Px

Nx Nx
v v Px
X

X=Pf Nm
Nm

c) Mp

Np b
Px

v Nx

X
Nm

Hình 2.8: Caùc doøng naêng löôïng ñoái vôùi caùc traïng thaùi chuyeån ñoäng cuûa baùnh xe.
a – Baùnh xe bò ñoäng.
b – Baùnh xe chuû ñoäng.
c – Baùnh xe ñang phanh.

Khi khaûo saùt naêng löôïng truyeàn töø baùnh xe tôùi maët ñöôøng, seõ xuaát hieän 3 daïng coâng
suaát sau ñaây:

* Coâng suaát treân truïc cuûa baùnh xe: Nk hoaëc Np

+ Trong tröôøng hôïp baùnh xe chuû ñoäng ñang coù löïc keùo thì moâmen Mk vaø vaän toác goùc
baùnh xe ω b cuøng chieàu, cho neân coâng suaát Nk seõ laø döông:
Nk = Mk. ω b > 0
+ Trong tröôøng hôïp baùnh xe ñang bò phanh thì moâmen Mp vaø vaän toác goùc baùnh xe
ω b ngöôïc chieàu, cho neân coâng suaát Np seõ laø aâm:
Np = Mp. ω b < 0

* Coâng suaát truyeàn qua oå truïc cuûa baùnh xe: Nx

Nx = Px.v
+ Trong tröôøng hôïp baùnh xe chuû ñoäng ñang coù löïc keùo thì Px vaø v ngöôïc chieàu nhau.
Bôûi vaäy coâng suaát Nx ñöôïc coi laø aâm vì noù truyeàn khoûi baùnh xe. Ñaây laø doøng coâng suaát
truyeàn leân khung xe vaø ñaåy xe chaïy tôùi.

29
 + Trong tröôøng hôïp baùnh xe ñang bò phanh thì Px vaø v cuøng chieàu. Bôûi vaäy coâng suaát
Nx ñöôïc coi laø döông vaø doøng coâng suaát naøy ñöôïc truyeàn tôùi baùnh xe, sau ñoù seõ ñöôïc tieâu
hao chuû yeáu trong cô caáu phanh.

* Coâng suaát toån hao: Nm

Vì Nm laø coâng suaát maát maùt neân noù coù giaù trò aâm.
Khi baùnh xe chuyeån ñoäng oån ñònh, ta coù phöông trình caân baèng naêng löôïng:

Nk + Nx + Nm = 0 (2.27)
Töø ñoù ta coù:

N m   N k  N x  M k ω b  Px v  Pk v 0  (Pk  Pf )v 
(2.28)
 Pf v  Pk (v  v 0 )  Pf v  Pk v δ  N f  N δ

Trong ñoù:
v0 – Vaän toác lyù thuyeát.
v – Vaän toác thöïc teá.
v – Vaän toác tröôït.
Nf = Pf.v Ñöôïc goïi laø coâng suaát caûn laên, coù giaù trò aâm.
N δ =Pk .vδ Ñöôïc goïi laø coâng suaát tröôït quay.
Neáu baùnh xe ñang bò phanh thì Pk seõ ñöôïc thay baèng Pp, luùc ñoù:
Nδ =Pp .vδ Ñöôïc goïi laø coâng suaát tröôït leát.
Löu yù raèng N luoân coù giaù trò aâm, bôûi vì khi tröôït quay thì Pk >0, coøn v δ <0, ngöôïc laïi
khi tröôït leát thì Pp <0, coøn v δ >0.

Deã thaáy raèng: coâng suaát caûn laên luoân toàn taïi khi baùnh xe laên, coøn coâng suaát tröôït chæ
coù khi coù löïc Pk ( hoaëc Pp ), töùc laø chæ khi coù moâmen Mk ( hoaëc Mp ) taùc duïng leân baùnh xe.
Khi xe chuyeån ñoäng ( traïng thaùi keùo ) treân ñöôøng cöùng thì thoâng thöôøng vaän toác tröôït khaù
nhoû, neân coâng suaát tröôït coù theå boû. Khi xe chuyeån ñoäng treân ñöôøng ñaát meàm ( ñöôøng ñòa
hình ) thì khoâng theå boû qua coâng suaát tröôït.

2.1.4. Söï tröôït cuûa baùnh xe, khaùi nieäm veà khaû naêng baùm vaø heä soá baùm:

2.1.4.1. Söï tröôït cuûa baùnh xe:

Khi caùc baùnh xe laên, döôùi taùc duïng cuûa moâmen xoaén chuû ñoäng, caùc baùnh xe coù maáu
baùm leân ñaát, eùp ñaát theo phöông naèm ngang vaø coù chieàu ngöôïc vôùi chieàu chuyeån ñoäng cuûa
xe. Ñaát seõ bò neùn laïi moät ñoaïn b (hình 2.9) laøm cho truïc baùnh xe luøi veà sau moät ñoaïn so vôùi
tröôøng hôïp khoâng bieán daïng. Vì theá laøm cho xe giaûm vaän toác tònh tieán vaø ñoù cuõng chính laø
baûn chaát cuûa hieän töôïng tröôït quay.

Ngoaøi ra do söï bieán daïng theo höôùng tieáp tuyeán cuûa caùc thôù loáp döôùi taùc duïng cuûa
moâmen xoaén Mk cuõng laøm giaûm vaän toác tònh tieán cuûa xe, gaây neân hieän töôïng tröôït. Ñieàu ñoù

30
ñöôïc giaûi thích nhö sau: khi caùc phaàn töû loáp ñi vaøo khu vöïc tieáp xuùc seõ bò neùn laïi laøm cho baùn
kính thöïc teá cuûa baùnh xe nhoû laïi, do ñoù quaõng ñöôøng xe ñi ñöôïc sau moät voøng quay seõ giaûm
ñi. Do ñoù moâmen xoaén laø nguyeân nhaân chính gaây ra söï tröôït ôû baùnh xe chuû ñoäng.

Khi baùnh xe ñang phanh, döôùi taùc duïng cuûa moâmen phanh, ñaát seõ bò neùn laïi cuøng chieàu
vôùi chieàu chuyeån ñoäng cuûa xe. Do ñoù truïc cuûa baùnh xe tieán veà tröôùc moät ñoaïn so vôùi tröôøng
hôïp khoâng bieán daïng. Vì theá vaän toác thöïc teá cuûa xe ñöôïc taêng leân, ñoù laø baûn chaát cuûa hieän
töôïng tröôït leát. Maët khaùc söï bieán daïng theo höôùng tieáp tuyeán cuûa caùc thôù loáp döôùi taùc duïng
cuûa moâmen phanh cuõng laøm taêng vaän toác cuûa xe, taïo neân söï tröôït leát ôû caùc baùnh xe ñang
phanh.

Ngoaøi ra taûi troïng, vaät lieäu cheá taïo loáp, aùp suaát trong loáp vaø ñieàu kieän maët ñöôøng cuõng
laø nguyeân nhaân gaây neân söï tröôït ôû baùnh xe.

Hình 2.9: Sô ñoà bieán daïng cuûa ñaát khi baùnh xe chuû ñoäng laên.

2.1.4.2. Khaû naêng baùm, heä soá baùm giöõa baùnh xe vôùi maët ñöôøng vaø löïc baùm:

* Khaû naêng baùm:

Ñieàu kieän ñeå oâ toâ coù theå chuyeån ñoäng ñöôïc laø ôû caùc baùnh xe chuû ñoäng phaûi coù
moâmen xoaén chuû ñoäng truyeàn ñeán vaø taïi beà maët tieáp xuùc giöõa baùnh xe vaø maët ñöôøng phaûi
coù ñoä baùm nhaát ñònh. Neáu ñoä baùm nhoû thì baùnh xe coù theå bò tröôït quay khi ôû baùnh xe coù
moâmen chuû ñoäng lôùn hoaëc baùnh xe bò tröôït leát khi ôû baùnh xe coù moâmen phanh lôùn.
Nhö vaäy, khaû naêng baùm laø khaû naêng baùnh xe chuyeån ñoäng bình thöôøng khoâng coù
tröôït quay döôùi taùc duïng cuûa moâmen chuû ñoäng hoaëc khoâng coù tröôït leát khi baùnh xe ñang
chòu moâmen phanh.

* Heä soá baùm:

Ñoä baùm giöõa baùnh xe vôùi maët ñöôøng ñöôïc ñaëc tröng bôûi heä soá baùm. Tuøy theo chieàu
cuûa phaûn löïc maët ñöôøng taùc duïng leân baùnh xe maø heä soá baùm seõ coù teân goïi khaùc nhau. Neáu

31
xeùt khaû naêng baùm theo chieàu doïc (khi döôùi baùnh xe chæ coù phaûn löïc doïc: löïc keùo hoaëc löïc
phanh), thì heä soá baùm ñöôïc goïi laø heä soá baùm doïc x vaø ñöôïc ñònh nghóa nhö sau:

P k max
x  (2.29)
Gb
Vôùi:
Pkmax – Löïc keùo tieáp tuyeán cöïc ñaïi giöõa baùnh xe vôùi maët ñöôøng.
Gb – Taûi troïng thaúng ñöùng taùc duïng leân baùnh xe (ñöôïc goïi laø troïng löôïng baùm).
Neáu xeùt khaû naêng baùm theo chieàu ngang (khi döôùi baùnh xe chæ coù phaûn löïc ngang Yb),
thì heä soá baùm ñöôïc goïi laø heä soá baùm ngang y vaø ñöôïc ñònh nghóa nhö sau:

Y b max
y  (2.30)
Gb

ÔÛ ñaây:
Ybmax – Phaûn löïc ngang cöïc ñaïi cuûa maët ñöôøng taùc duïng leân baùnh xe.
Tröôøng hôïp toång quaùt, khi döôùi baùnh xe coù taùc duïng ñoàng thôøi caû phaûn löïc doïc Xb vaø
phaûn löïc ngang Yb, thì phaûi xeùt khaû naêng baùm theo chieàu cuûa vectô löïc Q  X b  Y b , laø
2 2

hôïp löïc cuûa Xb vaø Yb. Luùc naøy heä soá baùm ñöôïc goïi laø heä soá baùm toång quaùt tq vaø ñöôïc ñònh
nghóa nhö sau:

 2 
Q max  X b  Y b  max
2

tq   (2.31)
Gb Gb

Vôùi: Qmax – Giaù trò cöïc ñaïi cuûa löïc Q

Thoâng thöôøng, chuùng ta thöôøng xuyeân söû duïng heä soá baùm doïc x , neân noù coøn coù theå
ñöôïc kyù hieäu ñôn giaûn laø  .

* Caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán heä soá baùm:

32
 x x

1 1
0,7 0,7
2
2
0,6 0,6

20 40 P(N/cm2) 0 2 4 6 Zb(kN)
a) c)
x x

0,8 0,8
1
0,6 0,6
0,4 0,4
0,2 0,2
2 v (m/s) (%)
0 10 20 30 4 50 0 20 4 6 80 100
b) 0 0 d) 0

Hình 2.10: Caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán heä soá baùm.
1. Ñöôøng khoâ, 2. Ñöôøng öôùt.
a. Aûnh höôûng cuûa aùp suaát trong loáp.
b. Aûnh höôûng cuûa toác ñoä chuyeån ñoäng cuûa oâ toâ.
c. Aûnh höôûng cuûa phaûn löïc thaúng ñöùng taùc duïng leân baùnh xe.
d. Aûnh höôûng cuûa ñoä tröôït cuûa baùnh xe vôùi maët ñöôøng.

Heä soá baùm  giöõa baùnh xe chuû ñoäng vôùi maët ñöôøng tröôùc heát phuï thuoäc vaøo nguyeân
lieäu laøm ñöôøng, nguyeân lieäu cheá taïo loáp, tình traïng maët ñöôøng, keát caáu cuûa hoa loáp, taûi
troïng taùc duïng leân baùnh xe, aùp suaát loáp… Sau ñaây laø moät soá ñoà thò chæ söï phuï thuoäc cuûa heä
soá baùm  vaøo aùp suaát loáp p, toác ñoä dòch chuyeån v, phaûn löïc thaúng ñöùng taùc duïng leân baùnh
xe Zb vaø ñoä tröôït cuûa baùnh xe vôùi maët ñöôøng  (hình 2.10).

* Löïc baùm:

Töø ñònh nghóa cuûa heä soá baùm doïc, chuùng ta coù theå xaùc ñònh ñöôïc löïc keùo tieáp tuyeán
cöïc ñaïi phaùt sinh theo ñieàu kieän baùm giöõa baùnh xe chuû ñoäng vôùi maët ñöôøng nhö sau:
P k max  x G b (2.32)

Neáu goïi Zb laø phaûn löïc thaúng ñöùng töø maët ñöôøng taùc duïng leân baùnh xe thì:

33
 Zb = Gb (2.33)
Luùc ñoù löïc baùm doïc P x ñöôïc xaùc ñònh nhö sau:

P x  x Z b (2.34)

Ñeå cho baùnh xe chuû ñoäng khoâng bò tröôït quay thì löïc keùo tieáp tuyeán cöïc ñaïi ôû baùnh
xe ñoù phaûi nhoû hôn hoaëc baèng löïc baùm doïc giöõa baùnh xe vôùi maët ñöôøng:
P k max  P x (2.35)

Neáu baùnh xe ñang phanh, ñeå baùnh xe khoâng bò tröôït leát thì löïc phanh cöïc ñaïi ôû
baùnh xe ñoù phaûi nhoû hôn hoaëc baèng löïc baùm doïc:
P p max  P x (2.36)

Khi döôùi baùnh xe coù phaûn löïc ngang taùc duïng thì khaû naêng baùm theo chieàu ngang
ñöôïc theå hieän qua löïc baùm ngang P y :

P y  y Z b (2.37)

Ñeå cho baùnh xe khoâng bò tröôït ngang thì phaûn löïc ngang cöïc ñaïi phaûi nhoû hôn
hoaëc baèng löïc baùm ngang:
Y b max  P y (2.38)

Trong tröôøng hôïp toång quaùt, khi döôùi baùnh xe coù taùc duïng ñoàng thôøi caû phaûn löïc
doïc Xb vaø phaûn löïc ngang Y b, thì khaû naêng baùm theo chieàu cuûa vectô hôïp löïc Q ñöôïc
theå hieän qua löïc baùm toång quaùt P t :
P  t  tq Z b (2.39)
Luùc naøy, ñeå cho baùnh xe khoâng bò tröôït theo höôùng cuûa vectô hôïp löïc Q thì phaûn
löïc toång hôïp Q cöïc ñaïi phaûi nhoû hôn hoaëc baèng löïc baùm toång quaùt:

Q max   X b  Y b  max  P  t (2.40)

2 2

 
Töø caùc bieåu thöùc treân cho thaáy löïc baùm P  theo moät chieàu naøo ñoù seõ tyû leä thuaän
vôùi heä soá baùm  theo chieàu ñoù vaø Z b (hoaëc troïng löôïng baùm G b).

Neáu xeùt theo chieàu doïc (chieàu chuyeån ñoäng cuûa xe) thì löïc keùo cöïc ñaïi P kmax bò
giôùi haïn bôûi löïc baùm P x . Neáu muoán söû duïng toaøn boä löïc keùo töø ñoäng cô truyeàn xuoáng
ñeå thaéng caùc löïc caûn chuyeån ñoäng thì caàn phaûi taêng löïc baùm. Ñeå taêng löïc baùm, chuùng
ta phaûi taêng heä soá baùm hoaëc troïng löôïng baùm, vaø toát nhaát laø taêng caû hai yeáu toá ñoù.
Ñeå taêng heä soá baùm, ngöôøi ta thöôøng söû duïng loáp coù vaáu cao. Ñeå taêng troïng löôïng
baùm, ngöôøi ta seõ thieát keá xe coù nhieàu caàu chuû ñoäng nhaèm söû duïng toaøn boä troïng löôïng
cuûa xe laøm troïng löôïng baùm.
2.1.5 Quan heä giöõa baùn kính laên rl vaø löïc keùo (hoaëc löïc phanh) taùc duïng leân
baùnh xe:

34
 Söï phuï thuoäc giöõa baùn kính laên rl vaøo löïc keùo Pk hay moâmen chuû ñoäng Mk ( hoaëc löïc
phanh Pp hay moâmen phanh Mp ) ñöôïc söû duïng phuø hôïp khi khaûo saùt söï phaân phoái coâng
suaát cho nhieàu caàu chuû ñoäng qua hoäp phaân phoái maø khoâng söû duïng vi sai ( xem hình 2.11 ).

rl

rlo

|M pmax| 0 Mkmax

Hình 2.11 : Söï phuï thuoäc cuûa baùn kính laên rl vaøo moâmen ( hoaëc löïc ) taùc duïng
leân baùnh xe.

Ñeå ñôn giaûn thì moái quan heä rl(M) thöôøng ñöôïc tuyeán tính hoùa trong toaøn boä vuøng taùc
duïng cuûa moâmen theo moái quan heä nhö sau:
r1  rlo  λ M M k  rlo  λ p Pk
Hoaëc (2.41)
r1  rlo  λ M M p  rlo  λ p Pp
λ p = r.λ M (2.42)
ÔÛ ñaây:
M ( coù ñôn vò N-1) ; p (coù ñôn vò N-1 m) laø caùc heäâ soá thay ñoåi baùn kính laên ( coù khi
goïi laø heä soá bieán daïng voøng cuûa loáp ).
Giaù trò cuûa chuùng thay ñoåi trong phaïm vi khaù roäng, phuï thuoäc vaøo loaïi loáp.
Ví duï: p = 0,001 ÷ 0,01 m/kN.

Baùn kính laên rlo laø baùn kính laên cuûa baùnh xe bò ñoäng, maø treân noù khoâng coù taùc duïng
cuûa baát kì moâmen naøo ( Mk = Mp = 0 ).
Khi giaù trò löïc keùo Pk ( hoaëc moâmen chuû ñoäng Mk ) taùc duïng leân baùnh xe daàn daàn
taêng leân vaø xuaát hieän söï tröôït quay giöõa baùnh xe vôùi maët ñöôøng thì rl giaûm xuoáng. Khi baùnh
xe bò tröôït quay hoaøn toaøn ( Mk = Mkmax = M : moâmen baùm ) thì rl = 0.
Khi giaù trò löïc phanh Pp ( hoaëc moâmen phanh Mp ) taùc duïng leân baùnh xe daàn daàn taêng
leân vaø xuaát hieän söï tröôït leát giöõa baùnh xe vôùi maët ñöôøng thì rl taêng leân. Khi baùnh xe bò
tröôït leát hoaøn toaøn ( Mp = Mpmax = M ) thì rl   .

35
 2.1.6. Ñaëc tính tröôït cuûa baùnh xe khi keùo vaø khi phanh:

Khi giaù trò löïc keùo Pk ( hoaëc löïc phanh Pp ) taùc duïng leân baùnh xe thay ñoåi thì ñoä tröôït
giöõa baùnh xe vôùi maët ñöôøng cuõng thay ñoåi theo. Söï phuï thuoäc cuûa heä soá tröôït vaøo caùc löïc
Pk hoaëc X :  (Pk);  (X) ñöôïc bieåu dieãn ôû hình 2.12 trong caû hai vuøng : vuøng tröôït quay vaø
vuøng tröôït leát.

X Pk

Pk

X
X
-1 0 1 
p Pf k

vuøng phanh vuøng keùo

Hình2.12: Ñaëctính tröôït toaøn boä cuûa löïc Pk vaø X.

Thoâng thöôøng thay cho caùc löïc ngöôøi ta söû duïng caùc thoâng soá khoâng thöù nguyeân x vaø
k; vôùi ñònh nghóa sau:

x = X/ Z Ñöôïc goïi laø heä soá löïc voøng ( löïc tieáp tuyeán ).
k = Pk/ Z Ñöôïc goïi laø heä soá löïc keùo.

ÔÛ ñaây:
X – Phaûn löïc tieáp tuyeán taùc duïng leân baùnh xe.
Z – Phaûn löïc phaùp tuyeán taùc duïng leân baùnh xe.

Luùc ñoù caùc quan heä x() hoaëc k() ñöôïc goïi laø caùc ñaëc tính tröôït vaø chuùng ñöôïc
bieåu dieãn treân hình 2.13.

|x|
x
k k

f
x
36
 a)

Hình 2.13: Caùc ñaëc tính tröôït cuûa caùc baùnh xe.
a – Baùnh xe chuû ñoäng.
b – Baùnh xe ñang phanh.
fO – Heä soá caûn laên cuûa baùnh xe bò ñoäng.

Ñoái vôùi baùnh xe chuû ñoäng thì ñaëc tính tröôït thöôøng bao goàm caùc moái quan heä x()
xaùc ñònh töø löïc X vaø k() xaùc ñònh töø moâmen xoaén Mk. Ñaëc tính naøy coù yù nghóa quan troïng
ñaëc bieät ñoái vôùi caùc xe chuyeån ñoäng treân ñöôøng ñaát meàm hoaëc khi khaûo saùt veà “ Heä thoáng
töï ñoäng ñieàu khieån löïc keùo ”. Trong caùc ñaëc tính naøy, khi x vaø k taêng thì heä soá caûn laên f =
x–k seõ taêng theo.
Ñoái vôùi baùnh xe ñang phanh thì thoâng thöôøng ñaëc tính tröôït cho ôû daïng quan heä x().
Ñaëc tính tröôït khi phanh coù yù nghóa quan troïng khi nghieân cöùu veà “ Heä thoáng phanh choáng
haõm cöùng ABS “.
Ñeå ñaëc tröng cho möùc ñoä bieán thieân cuûa caùc ñöôøng cong tröôït ngöôøi ta ñöa ra khaùi
nieäm goïi laø : Ñoä cöùng tröôït C hoaëc ñoä cöùng tröôït rieâng Cr vaø chuùng ñöôïc ñònh nghóa nhö
sau:

Pk μ x
C = ; Cr = (2.43)
δ δ

Trong tröôøng hôïp ñoä tröôït khoâng lôùn, ta coù theå coi ñaëc tính tröôït laø tuyeán tính, luùc ñoù
coù theå vieát:
P M μ
C = k = k ; Cr = x (2.44)
δ δ.rb δ

2.1.7. Bieán daïng cuûa baùnh xe ñaøn hoài khi chòu löïc ngang. Goùc leäch höôùng:

Khi caùc baùnh xe laên khoâng coù löïc ngang P y taùc duïng, baùnh xe chæ chòu taùc duïng cuûa
löïc Gb, löïc ñaåy Px, löïc caûn laên Pf. Ñieåm B cuûa loáp seõ tieáp xuùc vôùi ñöôøng taïi B 1, ñieåm C ôû

37
C1… Quyõ ñaïo cuûa maët phaúng quay cuûa baùnh xe truøng vôùi ñöôøng thaúng AA 1. Veát tieáp xuùc
cuûa baùnh xe truøng vôùi ñöôøng ñoái xöùng qua maët phaúng doïc cuûa baùnh xe (phaàn gaïch cheùo
treân hình 2.14a).

Khi coù löïc ngang taùc duïng (löïc P y treân hình 2.41b), baùnh xe laên bò bieán daïng, caùc
thôù loáp bò uoán cong, maët phaúng giöõa cuûa baùnh xe bò dòch chuyeån so vôùi taâm cuûa veát tieáp
xuùc moät ñoaïn b1. Khi baùnh xe laên, ñieåm B cuûa loáp laàn löôït tieáp xuùc vôùi ñöôøng ôû ñieåm B 2,
ñieåm C taïi ñieåm C2… Keát quaû laø caùc baùnh xe laên leäch theo höôùng AA 2, maët phaúng quay
cuûa baùnh xe vaãn giöõ nguyeân vò trí cuûa mình, do ñoù seõ taïo vôùi höôùng chuyeån ñoäng cuûa
baùnh xe moät goùc  , ñöôøng taâm cuûa veát tieáp xuùc truøng vôùi höôùng chuyeån ñoäng cuõng taïo
vôùi maët phaúng quay cuûa baùnh xe moät goùc  . Söï laên cuûa baùnh xe nhö vaäy goïi laø söï laên
leäch vaø goùc  goïi laø goùc leäch höôùng (goùc leäch beân).

Trong quaù trình baùnh xe laên leäch, caùc phaàn töû loáp ôû khu vöïc phía tröôùc cuûa veát tieáp
xuùc (khu vöïc kk treân hình 2.14b) bò bieán daïng ngang nhoû hôn so vôùi caùc phaàn töû loáp ôû phía
sau (khu vöïc nn) vì vaäy caùc phaûn löïc ngang rieâng phaàn ôû phaàn tröôùc veát tieáp xuùc seõ nhoû
hôn ôû phaàn sau. Hôïp löïc Yb cuûa phaûn löïc ngang coù trò soá baèng Py vaø bò dòch chuyeån ra phía
sau so vôùi taâm cuûa veát tieáp xuùc moät ñoaïn c1.

Do ñoù khi baùnh xe ñaøn hoài laên coù taùc duïng cuûa löïc ngang Py seõ chòu theâm moät
moâmen do söï dòch chuyeån cuûa phaûn löïc Xb vaø Yb so vôùi taâm cuûa veát tieáp xuùc cuûa loáp.
Ml = M’y – M’x (2.45)
Goùc leäch höôùng  phuï thuoäc vaøo trò soá löïc ngang (hoaëc phaûn löïc ngang Yb vì Py = Yb)
vaø goùc nghieâng cuûa baùnh xe so vôùi maët phaúng thaúng ñöùng. Khi löïc ngang Py höôùng theo
phía nghieâng cuûa baùnh xe thì goùc leäch höôùng taêng vaø ngöôïc laïi thì goùc leäch höôùng giaûm
xuoáng.

Khi löïc ngang Py coù giaù trò nhoû thì söï thay ñoåi höôùng chuyeån ñoäng cuûa baùnh xe laø do
bieán daïng ñaøn hoài cuûa loáp. Neáu löïc ngang taêng daàn leân gaàn baèng giaù trò cuûa löïc baùm ngang
thì loáp baét ñaàu tröôït ngang cuïc boä (chuû yeáu ôû phaàn sau cuûa veát tieáp xuùc). Neáu löïc ngang
taêng leân baèng hoaëc lôùn hôn P y thì loáp seõ bò tröôït ngang hoaøn toaøn.

38
 a) b)

Gb Gb

Py
O1
D
C D
C
B Yb B
A A
B1 B2
C1 C2
 
D1 n D2
Xb
Pf
n
Yb
lk O1 O1 c1
O
M’x
k

M’y
k b1
A1 A2
Px
c)

Hình 2.14: Sô ñoà minh hoïa söï laên cuûa baùnh xe ñaøn hoài.
a. Khi khoâng coù löïc ngang taùc duïng.
b. Khi coù löïc ngang taùc duïng.
c. Bieåu ñoà phaân boá löïc ngang ôû veát baùnh xe.

Goùc leäch höôùng  vaø löïc ngang Py coù quan heä vôùi nhau bôûi bieåu thöùc sau (öùng vôùi
khi Py < P y ):
Py kc
Hoaëc (2.46)
Yb  kc

Trong ñoù:
Py – Löïc ngang taùc duïng leân baùnh xe (N).
 – Goùc leäch höôùng cuûa baùnh xe (goùc leäch beân) (ñoä).

39
 kc – Heä soá choáng leäch beân. Heä soá naøy phuï thuoäc vaøo kích thöôùc loáp, keát caáu vaø aùp
suaát trong loáp (N/ñoä).
Söï laên leäch cuûa baùnh xe döôùi taùc duïng cuûa löïc ngang aûnh höôûng raát lôùn ñeán tính naêng
daãn höôùng vaø tính oån ñònh cuûa xe khi chuyeån ñoäng.

2.2. CÔ HOÏC CHUYEÅN ÑOÄNG THAÚNG CUÛA OÂ TOÂ:

2.2.1. Xaùc ñònh caùc thoâng soá ñoäng löïc hoïc chuyeån ñoäng baèng tính toaùn:

2.2.1.1. Xaùc ñònh vaän toác cöïc ñaïi treân loaïi ñöôøng ñaõ cho:

Toác ñoä cöïc ñaïi cuûa xe laø moät trong nhöõng chæ tieâu ñoäng löïc hoïc cô baûn, vì theá luoân
ñöôïc xaùc ñònh khi thieát keá hay kieåm nghieäm maãu xe môùi.
Khi xaùc ñònh toác ñoä cöïc ñaïi chuùng ta thöøa nhaän:
+ Xe ñaït toác ñoä cöïc ñaïi treân ñöôøng baèng vaø toác ñoä oån ñònh (j = 0).
+ Xe ñaït vaän toác vmax thì coâng suaát cöïc ñaïi.
Coù hai phöông phaùp xaùc ñònh toác ñoä cöïc ñaïi nhö sau:
+ Neáu ta coù ñoà thò ñaëc tính keùo Pk(v) hay ñoà thò ñaëc tính ñoäng löïc hoïc D(v) thì chuùng ta coù
theå xaùc ñònh trò soá vmax töø caùc ñoà thò naøy. vmax laø giao ñieåm cuûa ñöôøng cong Pk hoaëc cuûa ñöôøng
cong D vôùi ñöôøng cong (Pf + P) khi ñang gaøi tay soá cao nhaát vaø ñoäng cô ñang ôû cheá ñoä toaøn
taûi.
+ Neáu ta bieát giaù trò coâng suaát öùng vôùi toác ñoä cöïc ñaïi cuûa xe taïi ñaàu vaøo cuûa hoäp soá Nemax,
trong tröôøng hôïp naøy vmax ñöôïc xaùc ñònh töø quan heä:
N e max 
P k v max  Ne max   P k  (2.47)
v max

Maët khaùc ta coù:

P k  P f  Pω  Gf  0,625Cx Sv2max (2.48)

Thay (2.47) vaøo (2.48) ta nhaän ñöôïc:

N e max 
 Gf  0,625C x Sv2max
v max (2.49)
 0,625C x Sv  Gfv max  N e max   0
3
max

Giaûi phöông trình baäc 3 naøy, chuùng ta xaùc ñònh ñöôïc vmax.

2.2.1.2. Xaùc ñònh ñoä doác lôùn nhaát maø xe vöôït qua ñöôïc:

Khi xaùc ñònh ñoä doác lôùn nhaát maø xe coù theå vöôït qua ñöôïc chuùng ta khoâng quan taâm
ñeán khaû naêng baùm cuûa baùnh xe vôùi maët ñöôøng, bôûi vaäy ñaây chæ laø ñoä doác lyù thuyeát lôùn nhaát
coù ñöôïc öùng vôùi löïc keùo Pkmax hoaëc löïc keùo rieâng Pkrmax.
Ñoä doác lôùn nhaát coù ñöôïc trong tröôøng hôïp xe ñang chuyeån ñoäng ñeàu (j = 0  Pj = 0)
ôû tay soá 1 ( P   0 vì vaän toác raát nhoû), soá voøng quay cuûa ñoäng cô öùng vôùi giaù trò Memax vaø
khoâng keùo theo rômoùc (Pm = 0). Bôûi vaäy phöông trình caân baèng löïc keùo seõ laø:

40
 Pkmax = Pf + Pimax (2.50)
Töùc laø:
M e max i t max 
P k max   Gf cos max  G sin  max (2.51)
rb

Chia hai veá cuûa phöông trình (2.51) cho G ta coù:

P k max M e max i t max 
  P kr max  f cos max  sin  max (2.52)
G Gr b

ÔÛ ñaây:
itmax – Tyû soá truyeàn cöïc ñaïi cuûa heä thoáng truyeàn löïc: itmax = ih1iptioic.
ipt – Tyû soá truyeàn cuûa hoäp soá phuï ôû tay soá thaáp.
imax = tg  max - Ñoä doác lôùn nhaát maø xe coù theå vöôït qua ñöôïc.
Bieán ñoåi tieáp phöông trình (2.52) ta nhaän ñöôïc:
f tg max f  i max
P kr max  f cos max  sin  max    (2.53)
1  tg 2  max 1  tg 2  max 1  i 2 max

Tieáp tuïc bieán ñoåi ta ñöôïc phöông trình baäc 2 ñoái vôùi ñoä doác lôùn nhaát imax:
P
kr max  
  i max  fi max  Pkr max  f    (2.54)

Nghieäm cuûa phöông trình (2.54) seõ laø ñoä doác cöïc ñaïi imax caàn tìm.
b 
Löu yù raèng trong hai nghieäm i1max;2max = chuùng ta chæ laáy nghieäm öùng vôùi
2a
  , vì luùc naøy xe ñang leân doác neân imax > 0.

2.2.2. Caùc ñaëc tính taêng toác cuûa oâ toâ:

Chuùng ta xeùt moät oâtoâ coù khoái löôïng m, dieän tích caûn gioù toång coäng laø S, heä soá caûn
khoâng khí laø Cx, chuyeån ñoäng treân ñöôøng vôùi goùc doác  , heä soá caûn laên laø f, oâtoâ chòu taùc
duïng bôûi löïc keùo taïi caùc baùnh xe chuû ñoäng laø Pk. Baøi toaùn ñaët ra ôû muïc naøy laø xaùc ñònh
chuyeån ñoäng cuûa oâtoâ ñoù, nghóa laø: xaùc ñònh bieán thieân cuûa gia toác, toác ñoä vaø quaõng ñöôøng
theo thôøi gian.

2.2.2.1. Xaùc ñònh bieán thieân cuûa gia toác:

Khi giaûi baøi toaùn naøy chuùng ta vaãn söû duïng phöông trình caân baèng löïc:

Pk  Pf  Pi  Pω  P j  Pm 
(2.55)
P j  Pk  Pf  Pi  Pω  Pm

Khi xaùc ñònh khaû naêng taêng toác cuûa xe ngöôøi ta thöôøng xaùc ñònh cho tröôøng hôïp xe
chuyeån ñoäng treân ñöôøng baèng (   0  P i  0 ) vaø khoâng keùo rômoùc (Pm = 0), luùc ñoù ta coù:

41
 i
P j G j  Pk  Pf  P 
g
 Me it   (2.56)
  Gf  Wv 2 g
r
j  b 
G i

Khi xe ñang taêng toác thì vaän toác cuûa xe nhoû, neân coù theå coi vo  v. Töø bieåu thöùc
(2.56) chuùng ta thaáy j phuï thuoäc vaøo v, töùc laø ta nhaän ñöôïc ñaëc tính toác ñoä cuûa gia toác j =
f(v).
Sau ñaây chuùng ta seõ ñi xaây döïng ñoà thò ñaëc tính toác ñoä gia toác cuûa xe coù ñaët hoäp soá
coù 3 soá tieán.
Ví duï ôû tay soá 1 chuùng ta veõ ñöôïc ñöôøng cong j1 theo moái quan heä:

 M e i t1  
  Gf  Wv 2 g
rb
j1   
G i

Vôùi:
it1 – Tyû soá truyeàn cuûa heä thoáng truyeàn löïc ôû tay soá 1: it1 = ih1ipioic.
Me – Moâmen xoaén cuûa ñoäng cô, ñöôïc xaùc ñònh töø ñöôøng ñaëc tính ngoaøi cuûa ñoäng cô.
ÔÛ tay soá 2 vaø 3 chuùng ta veõ ñöôïc caùc ñöôøng cong j2, j3 baèng phöông phaùp töông töï.
(Xem hình 2.5).

j(m/s2)

1,5 j1

1
A j2

0,5
B
j3
0
20 40 60 80 vmax(km/h)

Hình2.15: Ñaëc tính toác ñoä cuûa gia toá

42
2.2.2.2. Xaùc ñònh thôøi gian taêng toác vaø bieán thieân cuûa toác ñoä oâtoâ:

1 v
j v(t)
1
(v) v2
j
v1

v2 1 t
t   dv
v1 j

0 v1 v t1 t
v2 0 t2

Hình 2.16: Xaùc ñònh bieán thieân cuûa toác ñoä theo thôøi gian khi taêng toác.

Ñeå xaùc ñònh bieán thieân cuûa toác ñoä oâtoâ theo thôøi gian v(t) chuùng ta döïa treân cô sôû
phaân tích sau:
dv   1
j dt dv
dt j

Thôøi gian taêng toác töø toác ñoä v1 ñeán v2 seõ laø:
v 
t  t   t   v j
dv (2.54)

Tích phaân treân coù theå giaûi ñöôïc neáu bieát j(v) vaø nhö vaäy xaùc ñònh ñöôïc khoaûng thôøi
gian t caàn thieát ñeå taêng toác ñoä töø v1 ñeán v2.

Ngoaøi ra tích phaân naøy cuõng coù theå giaûi baèng ñoà thò vaø khi tieán haønh cho nhieàu ñieåm
keá tieáp nhau ta xaây döïng ñöôïc ñöôøng cong v(t), töùc laø bieán thieân cuûa toác ñoä theo thôøi gian.
Quaù trình thöïc hieän ñöôïc moâ taû theo hình 2.6.

2.2.2.3. Xaùc ñònh quaõng ñöôøng taêng toác cuûa oâtoâ:

Nhaèm xaùc ñònh bieán thieân cuûa quaõng ñöôøng S theo thôøi gian hay toác ñoä theo quaõng
ñöôøng, chuùng ta cuõng laøm töông töï:
dS t
v
dt
 dS  vdt  S  S  S   t
vdt (2.55)

43
 Töø moái quan heä bieán thieân v(t) ñaõ bieát, ta xaùc ñònh ñöôïc quaõng ñöôøng ñi ñöôïc S
trong khoaûng thôøi gian (t2 – t1).

ÔÛ treân hình 2.17 cho thaáy caùch xaùc ñònh caùc bieán thieân S(t) vaø v(S) baèng phöông phaùp
ñoà thò.

Taäp hôïp caùc ñaëc tính j(v), v(t), S(t), v(S) ñöôïc goïi laø caùc ñaëc tính taêng toác cuûa xe.
Chuùng cuõng laø chæ soá quan troïng ñeå ñaùnh giaù tính naêng ñoäng löïc hoïc cuûa oâtoâ. Thoâng thöôøng
caùc ñaëc tính v(t) vaø v(S) laø hay ñöôïc söû duïng nhaát.

S(t)
v S
v(t) arctgv2

v2 S2
S arctgv1
v1 S1
t
S   t
vdt

t t
0 t1 t2 0 t1 t2

v
v(S)
v2
v1

S

S2 S
S1

Hình 2.17: Xaùc ñònh bieán thieân cuûa quaõng ñöôøng theo thôøi gian vaø
toác ñoä theo quaõng ñöôøng.

44
 CHÖÔNG 3

XAÙC ÑÒNH CAÙC THOÂNG SOÁ CÔ BAÛN

CUÛA HEÄ THOÁNG ÑOÄNG LÖÏC OÂ TOÂ

Muïc tieâu:

Sau khi hoïc xong chöông naøy caùc sinh vieân coù khaû naêng:
1. Xaùc ñònh ñöôïc coâng suaát danh ñònh cuûa ñoäng cô theo phöông phaùp löïa choïn thöïc nghieäm
vaø tính toaùn.
2. Tính toaùn ñöôïc tæ soá truyeàn cöïc ñaïi vaø cöïc tieåu cuûa heä thoáng truyeàn löïc.
3. Xaùc ñònh ñöôïc tæ soá truyeàn ôû soá moät cuûa hoäp soá.
4. Trình baøy ñöôïc phöông phaùp phaân phoái tæ soá truyeàn theo caáp soá nhaân.
5. Trình baøy ñöôïc phöông phaùp phaân phoái tæ soá truyeàn theo caáp soá ñieàu hoøa.
6. Xaùc ñònh ñöôïc tæ soá truyeàn cuûa truyeàn löïc chính.

45
3.1. XAÙC ÑÒNH COÂNG SUAÁT DANH ÑÒNH CUÛA ÑOÄNG CÔ THEO PHÖÔNG PHAÙP
LÖÏA CHOÏN THÖÏC NGHIEÄM VAØ TÍNH TOAÙN:

3.1.1. Phöông phaùp löïa choïn coâng suaát cuûa ñoäng cô baèng thöïc nghieäm:

Theo kinh nghieäm thì coâng suaát ñoäng cô ñöôïc choïn theo hai chæ soá sau ñaây:
+ Coâng suaát khoái löôïng :
N emax
(kW/taán) (3.1)
m
+ Khoái löôïng coâng suaát :
m
(kg/kW) (3.2)
N emax
ÔÛ ñaây:
Nemax – Coâng suaát cöïc ñaïi cuûa ñoäng cô (kW).
m – Khoái löôïng toaøn boä cuûa xe (kg).

Qua thöïc nghieäm chuùng ta coù baûng sau:

Loaïi xe N emax m
(kW/taán) (kg/kW)
m N emax
Du lòch 17 ÷ 65 15 ÷ 60
Xe taûi 8 ÷ 12 80 ÷ 125
Xe bus 8 ÷ 12 80 ÷ 125
Xe ñòa hình 8 ÷ 15 70 ÷ 125

3.1.2. Phöông phaùp löïa choïn coâng suaát cuûa ñoäng cô baèng tính toaùn :

Coâng suaát caàn thieát cuûa ñoäng cô ñöôïc tính toaùn döïa vaøo caùc thoâng soá ñoäng löïc hoïc
theo yeâu caàu cho tröôùc nhö laø:
+Löïc chuû ñoäng rieâng yeâu caàu cuûa xe [Pr] öùng vôùi moät vaän toác yeâu caàu [v] naøo ñoù.
Thoâng soá naøy theå hieän yeâu caàu veà söùc keùo cuûa oâtoâ.
+ Ñoä doác yeâu caàu [i].
+ Gia toác yeâu caàu [j].

3.1.2.1. Tính toaùn theo löïc chuû ñoäng rieâng yeâu caàu cuûa xe [Pr] öùng vôùi moät vaän toác
yeâu caàu[v]:

Cô sôû ñeå tính toaùn laø döïa vaøo phöông trình caân baèng löïc keùo cuûa oâ toâ khi xe chuyeån
ñoäng oån ñònh treân ñöôøng naèm ngang vaø khoâng keùo rômooùc :
Pk = Pf + P max (3.3)

46
ÔÛ ñaây:
Pk – Löïc keùo tieáp tuyeán ( löïc chuû ñoäng ôû caùc baùnh xe ) cuûa oâ toâ.
Pf – Löïc caûn laên.
P - Löïc caûn khoâng khí.
Khi ñöôøng naèm ngang ( = 0) vaø xe ñaït vaän toác cöïc ñaïi thì ta coù:
Pf = G.f
P max = 0,625Cx S v 0max
2

Trong ñoù:
G – Troïng löôïng toaøn boä cuûa oâ toâ.
v0 – Vaän toác töông ñoái giöõa xe vaø khoâng khí:
vo = v  vg .
v – Vaän toác cuûa oâ toâ.
vg – Vaän toác cuûa gioù.
Khi v = vmax thì vg khaù nhoû so vôùi vmax neân ta coù theå tính gaàn ñuùng : v 0max  vmax ,
bôûi vaäy :
P max = 0,625Cx S v 2max

Thay caùc giaù trò Pf vaø P max vaøo (3.3) ta coù :

Pk = G.f+ 0,625Cx S v 2max (3.4)

ÔÛ ñaây chuùng ta seõ ñöa ra hai khaùi nieäm môùi:

- Löïc chuû ñoäng cuûa xe P :
P = Pk – P = Pk – 0,625Cx S v 2
- Löïc chuû ñoäng rieâng cuûa xe:
P Pk  Pω
Pr =  = Pkr – P r
G G
Vaäy löïc chuû ñoäng rieâng yeâu caàu cuûa xe seõ laø:
1
[Pr] = ( [Pk] - 0,625Cx S[ v 2 ]) (3.5)
G
Suy ra löïc chuû ñoäng yeâu caàu ôû baùnh xe laø:
1
[Pk] = G( [Pr] + 0,625Cx S[ v 2 ]) (3.6)
G
Luùc ñoù coâng keùo yeâu caàu ôû caùc baùnh xe laø:
[Nk] = [Pk] .[v]
Coâng suaát höõu ích cuûa ñoäng cô ñöôïc xaùc ñònh:
N P .v
Ne = k = k
η η
Do ñoù xaùc ñònh ñöôïc coâng suaát yeâu caàu cuûa ñoäng cô:
[N k ]
[ Ne] =
η
Töø ñoù xaùc ñònh ñöôïc coâng suaát danh ñònh ( coâng suaát thieát keá ) cuûa ñoäng cô laø [Ned]:

47
 [N e ] [N k ] [Pk ].[v]
[Ned]= =  (3.7)
ηd η.ηd η.ηd

ÔÛ ñaây :
 – Hieäu suaát cuûa heä thoáng truyeàn löïc.
d – Heä soá söû duïng coâng suaát cuûa ñoäng cô.

3.1.2.2. Tính toaùn theo ñoä doác yeâu caàu [i]:

Ñoä doác maø xe vöôït qua ñöôïc ôû moät tay soá naøo ñoù hoaëc öùng vôùi moät vaän toác naøo ñoù laø
moät chæ tieâu quan troïng tieáp theo cuûa oâ toâ, nhaèm bieåu thò tính chaát ñoäng löïc hoïc cuûa xe.
Khi xaùc ñònh thoâng soá naøy, chuùng ta taïm thôøi khoâng caân nhaéc ñeán khaû naêng baùm cuûa
xe vôùi maët ñöôøng, cho neân ñaây chæ laø ñoä doác lyù thuyeát coù ñöôïc öùng vôùi löïc keùo Pk hoaëc löïc
chuû ñoäâng rieâng cuûa xe Pr ñöôïc xaùc ñònh töø ñaëc tính ngoaøi cuûa ñoäng cô.
Ñoä doác ñöôïc xaùc ñònh trong tröôøng hôïp xe chuyeån ñoäng ñeàu ( Pj = 0), khoâng keùo
rômooùc ( Pm =0 ) vaø khi leân doác vaän toác xe khaù nhoû neân coù theå coi P = 0. Luùc naøy phöông
trình caân baèng löïc keùo cuûa xe seõ laø:

Pk = Pf + Pi = Gf.cos + Gsin (3.8)

Vôùi:
1 1
cos =  (3.9)
1  tg α2
1  [i 2 ]

tgα [i]
sin =  (3.10)
1  tg α2
1  [i 2 ]

tg =[i] – Ñoä doác yeâu caàu

Neáu  khaù nhoû, coù theå coi cos  1, sin  tg  i, luùc ñoù ta coù :

Pk = Gf + Gi (3.11)

Thay (3.9) vaø (3.10) vaøo (3.8), ta nhaän ñöôïc löïc chuû ñoäng yeâu caàu ôû caùc baùnh xe seõ
laø:
 [i]   f  [i] 
[Pk] = G   G 
f
 (3.12)
 1  [i 2 ] 2 
1  [i ]   2 
  1  [i ] 
Neáu  khaù nhoû thì :

[Pk] = G( f + [i] ) (3.13)

Coâng suaát keùo yeâu caàu ôû caùc baùnh xe laø :

48
 [Nk] = [Pk] .[v]

Coâng suaát yeâu caàu cuûa ñoäng cô laø:

[N k ]
[Ne]=
η
Trong tröôøng hôïp naøy , coâng suaát danh ñònh cuûa ñoäng cô laø [Ned]:

[N e ] [N k ] [Pk ].[v]
[Ned]= =  (3.14)
ηd η.ηd η.ηd

3.1.2.3. Tính toaùn theo gia toác yeâu caàu [j]:

Chuùng ta xeùt moät oâ toâ coù khoái löôïng m, dieän tích caûn gioù chính dieän laø S, heä soá caûn
khoâng khí laø Cx , chuyeån ñoäng treân ñöôøng vôùi goùc doác , heä soá caûn laên f, oâ toâ chòu taùc duïng
bôûi löïc keùo taïi caùc baùnh xe chuû ñoäng laø Pk. Khi giaûi quyeát baøi toaùn naøy, ta vaãn söû duïng
phöông trình caân baèng löïc keùo, trong ñoù löïc caûn quaùn tính ñöôïc tính thoâng qua gia toác yeâu
caàu [j].
ÔÛ tröôøng hôïp naøy ta xeùt xe chuyeån ñoäng treân ñöôøng naèm ngang ( P j = 0 ), khoâng keùo
rômooùc ( Pm = 0 ) vaø do xe ñang taêng toác, neân vaän toác cuûa noù khoâng lôùn laém, bôûi vaäy coù
theå coi P  0, luùc naøy ta coù :

P k = Pf + Pj (3.15)
= G.f +m.j.i = m(g.f + j.i ) (3.16)

Bôûi vaäy löïc keùo chuû ñoäng yeâu caàu ôû caùc baùnh xe laø:

[Pk] = m(g.f + [j].i ) (3.17)

Sau khi coù giaù trò [Pk], chuùng ta seõ xaùc ñònh ñöôïc coâng suaát danh ñònh cuûa ñoäng cô
[Ned] nhö phaàn tröôùc :

[Nk] = [Pk] .[v] = m(g.f + [j].i )[v]

[N k ]
[Ne] =
η

[N e ] [N k ] [Pk ].[v]
[Ned]= =  (3.18)
ηd η.ηd η.ηd

3.2. XAÙC ÑÒNH TÆ SOÁ TRUYEÀN CÖÏC ÑAÏI VAØ CÖÏC TIEÅU CUÛA HEÄ THOÁNG
TRUYEÀN LÖÏC:

49
 3.2.1. Xaùc ñònh tæ soá truyeàn cöïc tieåu it min:

Giaû thieát raèng xe chuyeån ñoäng khoâng tröôït, luùc ñoù v = vo = b.rb vaø ta coù:
ω
v = b.rb = e .rb (3.19)
it
Vaän toác ñaït giaù trò cöïc ñaïi khi e = emax vaø it = it min , töùc laø :
ω
v max  emax .rb (3.20)
i tmin
Suy ra:
ω emax
it min = .rb (3.21)
v max
ÔÛ ñaây:
it – Tæ soá truyeàn cuûa heä thoáng truyeàn löïc.
rb – Baùn kính tính toaùn cuûa baùnh xe chuû ñoäng.

3.2.2. Xaùc ñònh tæ soá truyeàn cöïc ñaïi it max :

Khi chuùng ta cho xe chuyeån ñoäng ôû tay soá 1, ôû hoäp soá phuï ñang gaøi soá truyeàn thaáp vaø
neáu truyeàn löïc chính laø loaïi 2 caáp vaø cuõng ñang gaøi soá truyeàn thaáp thì luùc naøy i t = it max. Luùc
naøy löïc keùo chuû ñoäng Pk = Pkmax vaø xe seõ phaûi khaéc phuïc löïc caûn lôùn nhaát cuûa ñöôøng.
Giaû thieát xe khoâng keùo rômooùc ( Pm = 0 ), chuyeån ñoäng oån ñònh ( Pj = 0 ) vaø ôû tay soá
1 vaän toác raát nhoû neân coù theå coi P = 0, luùc naøy phöông trình caân baèng löïc keùo seõ laø:

Pkmax = Pfmax + Pimax = Pmnax = G.max (3.22)

Vôùi :
M emax .i tmax.η
Pkmax = (3.23)
rb
Suy ra:
M emax .i tmax.η
= G.max
rb
Bôûi vaäy:
G.ψ max .rb
i tmax  (3.24)
M emax .η
ÔÛ ñaây:
max - Heä soá caûn toång coäâng cöïc ñaïi cuûa ñöôøng.
max = fmax + imax

Ñeå xe chuyeån ñoäng ñöôïc, chuùng ta cuõng caàn tính toaùn giaù trò it max theo ñieàu kieän baùm
ñeå caùc baùnh xe khoâng bò tröôït :
Pkmax  P (3.25)
Töùc laø :

50
 M emax .i tmax.η
 mi .Gb. 
rb
mi G b .φ.rb
=> itmax  (3.26)
M emax .η
Keát hôïp ñieàu kieän keùo vaø ñieàu kieän baùm ta coù:

G.ψ max .rb m .G .φ.r

 it max  i b b (3.27)
M emax .η M emax .η
Trong ñoù:
G – Troïng löôïng toaøn boä cuûa xe.
Gb – Troïng löôïng baùm taùc duïng leân caùc baùnh xe chuû ñoäng.
 – Heä soá baùm doïc giöõa caùc baùnh xe vôùi ñöôøng.
mi – Heä soá thay ñoåi taûi troïng leân caùc baùnh xe chuû ñoäng.

3.3. PHAÂN PHOÁI TYÛ SOÁ TRUYEÀN TRONG HOÄP SOÁ :

Vieäc löïa choïn tæ soá truyeàn phuø hôïp seõ ñem laïi hieäu quaû veà tính naêng ñoäng löïc hoïc,
tính kinh teá cuûa xe. Xuaát phaùt töø yeâu caàu thöïc teá vaø ñieàu kieän vaän haønh cuï theå maø ngöôøi ta
seõ löïa choïn soá löôïng tæ soá truyeàn sao cho phuø hôïp nhaát. Khi taêng soá löôïng tæ soá truyeàn trong
hoäp soá seõ daãn ñeán vieäc taêng toác ñoä trung bình cuûa oâ toâ, ñieàu naøy laø coù lôïi, nhöng neáu taêng
quaù möùc soá löôïng tæ soá truyeàn cuûa hoäp soá seõ laøm cho caáu taïo cuûa hoäp soá phöùc taïp, coàng
keành, khoái löôïng cuûa hoäp soá taêng leân vaø gaây khoù khaên cho ngöôøi ñieàu khieån. Maët khaùc khi
taêng quaù möùc soá löôïng tæ soá truyeàn thì laøm taêng taûi troïng ñoäng taùc ñoäng leân caùc cô caáu
truyeàn löïc, möùc ñoä eâm dòu khi chuyeån ñoäng cuûa oâ toâ seõ giaûm xuoáng. Ñeå thay ñoåi löïc keùo
tieáp tuyeán vaø vaän toác cuûa oâ toâ moät caùch linh hoaït, ñaûm baûo tính kinh teá nhieân lieäu vaø tính
naêng ñoäng hoïc cuûa oâ toâ, ngöôøi ta phaân phoái tæ soá truyeàn thaønh caùc caáp xaùc ñònh.

3.3.1. Xaùc ñònh tyû soá truyeàn ôû soá moät cuûa hoäp soá :

Tyû soá truyeàn ôû soá moät caàn phaûi choïn sao cho löïc keùo tieáp tuyeán phaùt ra ôû caùc baùnh xe
chuû ñoäng cuûa oâtoâ coù theå khaéc phuïc ñöôïc löïc caûn toång coäng lôùn nhaát cuûa maët ñöôøng. Töø
phöông trình caân baèng löïc keùo khi oâtoâ chuyeån ñoäng oån ñònh, ta coù :

Pkmax  max.G + Wv2 (3.28)

Khi oâtoâ chuyeån ñoäng ôû soá moät thì toác ñoä cuûa chuùng raát chaäm, do ñoù ta boû qua löïc caûn
cuûa khoâng khí. Nhö vaäy :
Pkmax  max.G (3.29)

M emax .i h1.i o .i pc η
 ψ max .G
rb
Nghóa laø :

51
 G.ψ max .rb
ih1  (3.30)
M emax .i o .i pc .η

Trong ñoù :

Memax – Moâmen xoaén cöïc ñaïi cuûa ñoäng cô.

max – Heä soá caûn chuyeån ñoäng lôùn nhaát cuûa ñöôøng.
 – Hieäu suaát cuûa heä thoáng truyeàn löïc.
rb – Baùn kính tính toaùn cuûa baùnh xe coù tính ñeán söï bieán daïng cuûa loáp.
io – Tyû soá truyeàn cuûa truyeàn löïc chính.
 – Heä soá baùm doïc.
ipc – Tyû soá truyeàn cuûa hoäp soá phuï ôû soá cao.

Maët khaùc löïc keùo tieáp tuyeán lôùn nhaát phaùt ra ôû caùc baùnh xe chuû ñoäng Pkmax bò haïn cheá
bôûi ñieàu kieän baùm, cho neân :
Pkmax  mi Gb  (3.31)
hay :
M emax .i hl .i o .i pc η
 mi Gb 
rb

Vôùi mi laø heä soá thay ñoåi taûi troïng leân caùc baùnh xe chuû ñoäng.
Theo ñieàu kieän baùm thì tyû soá truyeàn ôû soá moät ñöôïc choïn laø :

mi G b φ rb
ih1  (3.32)
M emax .io .i pc η

Nhö vaäy khi choïn tyû soá truyeàn ôû soá moät cuûa hoäp soá thoûa maõn theo bieåu thöùc (3.30),
chuùng ta caàn phaûi kieåm tra chuùng theo ñieàu kieän baùm phaûi thoûa maõn bieåu thöùc (3.32).

Neáu nhö ñieàu kieän (3.32) khoâng ñöôïc thoûa maõn thì phaûi tính laïi troïng löôïng phaân boá
leân caàu chuû ñoäng, nghóa laø phaûi thieát keá laïi boá trí chung cuûa oâtoâ.

Sau khi ñaõ choïn ñöôïc tyû soá truyeàn ôû soá moät cuûa hoäp soá, seõ tieáp tuïc choïn heä thoáng tyû
soá truyeàn cuûa hoäp soá.

3.3.2. Xaùc ñònh tyû soá truyeàn cuûa caùc soá trung gian trong hoäp soá :

3.3.2.1. Phaân phoái tæ soá truyeàn theo caáp soá nhaân :

52
 Ne
Ne v

v’’3
3
v’’2=v’3
2
v’’1=v’2
1
v’1
ne
0 n’e n’’e

Hình 3.1: Ñoà thò sang soá cuûa oâtoâ coù hoäp soá 3 caáp boá trí theo caáp soá nhaân.

Döïa treân cô sôû söû duïng coâng suaát trung bình cuûa ñoäng cô khi laøm vieäc ôû cheá ñoä toaøn
taûi laø khoâng thay ñoåi trong quaù trình gia toác oâ toâ.
ÔÛ taát caû caùc soá truyeàn thì khoaûng bieán thieân soá voøng quay ñoäng cô töø ne’ → ne’’ laø
khoâng ñoåi.
Giaû thieát: Khi chuyeån soá thì oâ toâ khoâng bò ngaét doøng coâng suaát, do ñoù khoâng bò maát
maùt vaän toác vaø xem thôøi gian chuyeån soá baèng khoâng hay vaän toác cuoái cuøng cuûa soá thaáp
baèng vaän toác ñaàu tieân cuûa soá cao tieáp theo, töùc laø :
v’’1 = v’2 ; v”2 = v’3 … v’’n-1 = v’n
Vaän toác cuoái cuøng cuûa xe ôû caùc soá truyeàn khaùc nhau ñöôïc tính :

2π rb n 'e'
Soá thöù (n -1) v”n-1 = (3.33)
60i 0 i h(n1)i pc

Toác ñoä ñaàu tieân khi gia toác ôû caùc soá truyeàn khaùc nhau ñöôïc tính :

2π rb n 'e
Soá thöù n v’n = (3.34)
60i 0 i hn i pc

Keát hôïp caùc bieåu thöùc treân ta coù :

'' '
n 'e' n 'e n e n e n 'e' n 'e
 ;  ... 
i h1 i h2 i h2 i h3 i h(n-1) i hn
i h1 i h2 i h(n-1) n 'e'
Vaäy ta coù :   ...   ' q
i h2 i h3 i hn ne
Vôùi :

53
 v’,v’’ – Vaän toác oâ toâ töông öùng vôùi soá voøng quay n’e, n’’e.
n – Soá löôïng soá truyeàn cuûa hoäp soá.
q – Coâng boäi caáp soá nhaân.

Töø bieåu thöùc treân ta thaáy caùc tyû soá truyeàn cuûa hoäp soá ñöôïc saép xeáp theo caáp soá nhaâ n
vôùi coâng boäi laø q :
i h1 i i h(n-1)
i h2  ; i h3  h2 ;...;i hn 
q q q
Hay :
i h1 i
i h3  2
;...; i hn  (n1-1)
q q

i h1
 q (n-1)
(3.35)
i hn

Ñeå xaùc ñònh coâng boäi q ta caàn bieát tæ soá truyeàn ih1, soá löôïng soá truyeàn n vaø tæ soá truyeàn
cuûa soá cuoái cuøng ihn. Thoâng thöôøng ngöôøi ta choïn ihn = 1 (soá truyeàn thaúng). Do ñoù q ñöôïc
tính nhö sau :

q  n 1 i h1 (3.36)

Vaäy tæ soá truyeàn cuûa caùc tay soá trung gian:

i h2  n 1 i nh1-2

i h3  n 1 i nh1-3
........

i hk  n 1 i nh1-k

Trong ñoù k laø soá thöù töï cuûa soá truyeàn.

Vôùi hoäp soá coù soá truyeàn taêng thì ih.n < 1 vaø soá truyeàn ngay tröôùc noù ih (n-1)=1. Luùc ñoù
caùc coâng thöùc toång quaùt ñeå xaùc ñònh caùc tyû soá truyeàn coøn laïi seõ laø :
Coâng boäi q cuûa caáp soá :
q  n  2 i h1 (3.37)

Tyû soá truyeàn thöù k seõ laø :

54
 i hk  n  2 i nh1-(k 1) (3.38)

Qua caùc bieåu thöùc treân ta coù nhaän xeùt :

+ OÂtoâ thoâng thöôøng hay söû duïng ôû soá cao cuûa hoäp soá, nhöng ôû khu vöïc naøy thì soá
löôïng soá truyeàn ít so vôùi soá löôïng soá truyeàn coù ñöôïc ôû soá thaáp, ñaây laø moät nhöôïc ñieåm khi
choïn heä thoáng tyû soá truyeàn cho caùc soá trung gian theo caáp soá nhaân.
+ Ñoái vôùi hoäp soá coù caáp thì soá löôïng soá truyeàn bò haïn cheá nhö ñaõ trình baøy khi choïn
soá löôïng soá truyeàn cuûa hoäp soá, do ñoù seõ haïn cheá khaû naêng taêng vaän toác trung bình cuûa oâtoâ
vaø heä soá söû duïng taûi troïng cuûa ñoäng cô.

3.3.2.2. Phaân phoái tæ soá truyeàn theo caáp soá ñieàu hoaø:

Nhaèm muïc ñích khaéc phuïc nhöôïc ñieåm cuûa heä thoáng tyû soá truyeàn choïn theo caáp soá
nhaân laø ôû khu vöïc soá cao thì soá löôïng soá truyeàn ít, ngöôøi ta coù theå choïn heä thoáng tyû soá
truyeàn sao cho khoaûng toác ñoä giöõa caùc soá truyeàn laø nhö nhau (hình 3.2), nghóa laø :

v2 – v1 = v3 – v2 = … = vn – vn-1 = const

Ne

v
Ne

n v’’n
3
v’’n-1=v’n

1 v’’1=v’2

v’1

0 ne
n'e1 n’e2 n’e3n’en n’’e

Hình 3.2: Ñoà thò sang soá cuûa oâtoâ khi tæ soá truyeàn boá trí theo caáp soá ñieàu hoøa.

Töông öùng vôùi vaän toác ôû caùc soá truyeàn khaùc nhau taïi soá voøng quay n’’e cuûa ñoäng cô
(hình 3.2), ta coù :

55
 2π rb n 'e' 2π rb n 'e'
v 
''
1 ; v2 
''

60i 0 i h1i pc 60i 0 i h2i pc

…………………………………………………..
(3.39)
2 π rb n 'e' 2 π rb n 'e'
v 'n' 1  ; v'n' 
60i 0i h(n1)i pc 60i 0i hni pc

Nhö vaäy ta coù:

1 1 1 1 1 1
-  -  ...  - a (3.40)
i h2 i h1 i h3 i h2 i hn i h(n-1)

Vôùi :
a – Haèng soá ñieàu hoaø.
n – Soá löôïng soá truyeàn cuûa hoäp soá.

Töø coâng thöùc (3.40), ta xaùc ñònh ñöôïc tyû soá truyeàn cuûa caùc soá trung gian trong hoäp soá
khi bieát tyû soá truyeàn ôû soá 1 laø ih1 vaø haèng soá ñieàu hoøa laø a.

1 1 i h1
-  a  i h2 
i h2 i h1 1  a.i h1

1 1 i h1
-  a  i h3  (3.41)
i h3 i h2 1  2a.i h1
.....=.....
1 1 i h1
-  a  i hn 
i hn i h(n-1) 1  (n  1).a.i h1

Neáu soá truyeàn cuoái cuøng cuûa hoäp soá laø soá truyeàn thaúng ih.n = 1 thì ta coù :

1 1 1
-  a  1- a
i hn i h(n -1) i h (n-1)

i h1
Vaø 1
1  (n  1).a.i h1

i h1 - 1
Vaäy : a (3.42)
(n  1).i h1

56
 Haèng soá ñieàu hoøa a phuï thuoäc vaøo tyû soá truyeàn ôû soá 1 ih1 cuûa hoäp soá vaø soá löôïng soá
truyeàn cuûa chuùng. Khi ñaõ xaùc ñònh ñöôïc haèng soá ñieàu hoøa a, ta xaùc ñònh tyû soá truyeàn cuûa
caùc soá trung gian trong hoäp soá baèng caùc keát hôïp caùc bieåu thöùc (3.41) vaø (3.42), ta coù :

(n - 1).i h1
i h2 
(n - 2)  i h1
(n - 1).i h1
i h3  (3.43)
(n - 3)  2i h1
.....=.....
(n - 1).i h1
i h(n-1) 
1  (n - 2)i h1

Vaø tyû soá truyeàn ôû soá thöù k cuûa hoäp soá :

(n - 1).i h1
i hk  (3.44)
(n - k)  (k - 1)i h1

Ñoà thò chuyeån soá cuûa oâtoâ khi tyû soá truyeàn cuûa hoäp soá phaân boá theo caáp soá ñieàu hoøa
ñöôïc bieåu thò treân (hình 3.2). Khaùc vôùi caáp soá nhaân, ñoái vôùi caáp soá ñieàu hoøa, khi chuyeån töø
soá naøy sang soá khaùc thì soá voøng quay nhoû cuûa ñoäng cô khoâng phaûi laø moät trò soá coá ñònh, maø
ôû caùc soá truyeàn caøng cao thì soá voøng quay nhoû caøng lôùn :
n’en > ... > n’e2 > n’e1
Do ñoù ôû soá truyeàn caøng cao, ñoäng cô laøm vieäc caøng gaàn trò soá coâng suaát lôùn nhaát vaø
thôøi gian taêng toác caøng ngaén. Ñoù laø öu ñieåm chæ coù ñöôïc ôû caáp soá ñieàu hoøa.

3.3.2.3. Xaùc ñònh tyû soá truyeàn cuûa soá luøi :

Khi xe chaïy luøi, vaän toác cuûa xe phaûi nhoû ñeå ñaûm baûo an toaøn, neân ngöôøi ta thöôøng
choïn tæ soá truyeàn cuûa soá luøi nhö sau:

i1 = (1,2  1,3)ih1 (3.45)

3.4. LÖÏA CHOÏN TYÛ SOÁ TRUYEÀN CUÛA TRUYEÀN LÖÏC CHÍNH :

Tyû soá truyeàn cuûa truyeàn löïc chính ñöôïc tính theo coâng thöùc:

57
 π.rb n emax
io = (3.46)
30i hn i pc v max
Vôùi :
ihn – Tæ soá truyeàn cuûa hoäp soá ôû tay soá cao nhaát, neáu hoäp soá coù soá truyeàn thaúng thì
ta laáy ihn = 1 , neáu hoäp soá coù soá truyeàn taêng (ihn<1) thì ta laáy theo soá truyeàn
taêng.
ipc – Tæ soá truyeàn cuûa hoäp soá phuï hay hoäp phaân phoái ôû soá cao, sô boä coù theå choïn ipc =
11,5.
nemax – Soá voøng quay lôùn nhaát cuûa ñoäng cô:
+ OÂtoâ con, thoâng thöôøng laáy: nemax = 5000  5500 vg/ph .
+ OÂtoâ vaän taûi , oâ toâ khaùch duøng ñoäng cô xaêng :nemax = 2600 3500 vg/ph.
+ OÂtoâ vaän taûi , oâ toâ khaùch duøng ñoäng cô diesel :nemax = 2000  2600 vg/ph.

58
 CHÖÔNG 4

TÍNH KINH TEÁ NHIEÂN LIEÄU CUÛA OÂ TOÂ

Muïc tieâu:

Sau khi hoïc xong chöông naøy caùc sinh vieân coù khaû naêng:
1. Trình baøy ñöôïc ñaëc tính tieâu hao nhieân lieäu cuûa oâtoâ khi chuyeån ñoäng oån ñònh.
2. Trình baøy ñöôïc ñaëc tính tieâu hao nhieân lieäu cuûa oâtoâ khi chuyeån ñoäng khoâng oån
ñònh.

59
4.1. ÑAËC TÍNH TIEÂU HAO NHIEÂN LIEÄU KHI XE CHUYEÅN ÑOÄNG OÅN ÑÒNH:

Söû duïng phöông trình tieâu hao nhieân lieäu khi oâtoâ chuyeån ñoäng oån đ ñònh P j = 0 ñeå
phaân tích tính toaùn möùc tieâu hao nhieân lieäu, ta seõ gaëp nhieàu khoù khaên vì trò soá suaát tieâu
hao nhieân lieäu coù ích cuûa ñoäng cô g e phuï thuoäc vaøo soá voøng quay cuûa truïc khuyûu ñoäng cô
ne vaø möùc ñoä söû duïng coâng suaát cuûa ñoäng cô Y N. Vì vaäy ta giaûi quyeát vaán ñeà naøy baèng
phöông phaùp xaây döïng ñöôøng ñaëc tính tieâu hao nhieân lieäu cuûa oâtoâ.
Ñaàu tieân, döïa vaøo thí nghieäm ñoäng cô treân beä thí nghieäm ñeå laäp ñoà thò suaát tieâu hao
nhieân lieäu coù ích cuûa ñoäng cô theo möùc ñoä söû duïng coâng suaát cuûa ñoäng cô g e = f(YN)
töông öùng vôùi caùc soá voøng quay khaùc nhau cuûa ñoäng cô.
Qua ñoà thò naøy ta coù nhaän xeùt: möùc ñoä söû duïng coâng suaát cuûa ñoäng cô caøng taêng vaø
soá voøng quay cuûa truïc khuyûu ñoäng cô caøng giaûm thì möùc tieâu hao nhieân lieäu caøng giaûm,
vì ge caøng giaûm. Vì theá khi möùc ñoä söû duïng coâng suaát ñoäng cô nhö nhau (ví duï taïi ñieåm
YN1) thì suaát tieâu hao nhieân lieäu coù ích cuûa ñoäng cô ge ôû soá voøng quay ne’’’ seõ nhoû hôn
khi ôû soá voøng quay n e’’ vaø ne’.

ge

ne’

ne’’

ne,,,

0
YN1 YN

Hình 4.1: Ñoà thò ñaëc tính taûi troïng cuûa ñoäng cô ( n e’> ne’’>ne’’’).

Tieáp ñoù ta xaây döïng ñoà thò caân baèng coâng suaát cuûa oâtoâ khi chuyeån ñoäng oån ñònh
vôùi caùc heä soá caûn  cuûa caùc loaïi maët ñöôøng khaùc nhau ñeå tìm ñöôïc möùc ñoä söû duïng
coâng suaát khaùc nhau cuûa ñoäng cô Y N (hình 4.3). Ta xaây döïng ñoà thò N e = f(v) cho moät tæ
soá truyeàn cuûa heä thoáng truyeàn löïc.

60
Caên cöù vaøo phöông trình caân baèng coâng suaát cuûa oâtoâ khi chuyeån ñoäng oån ñònh, ta coù:
N  N 
Ne  (4.1)

Laäp ñöôøng cong coâng suaát phaùt ra cuûa ñoäng cô N e =f(v), xuaát phaùt töø ñöôøng cong
naøy, xaây döïng veà phía döôùi cuûa noù ñöôøng cong bieåu thò coâng suaát tieâu hao cho löïc caûn
khoâng khí vaø coù keå ñeán coâng suaát tieâu hao cho ma saùt trong heä thoáng truyeàn löïc:

N Wv3
 f ( v)  (4.2)
 

Sau ñoù laäp caùc ñöôøng cong bieåu dieãn coâng suaát caûn cuûa maët ñöôøng vôùi caùc heä soá
Nψ
caûn khaùc nhau  f (v) vaø coù keå ñeán coâng suaát tieâu hao cho ma saùt trong heä thoáng
η
truyeàn löïc:
N Gv
 (4.3)
 

Döïa vaøo ñoà thò (hình 4.2), ta coù theå xaùc ñònh ñöôïc möùc ñoä söû duïng coâng suaát cuûa
ñoäng cô YN öùng vôùi soá voøng quay naøo ñoù cuûa ñoäng cô, töùc laø öùng vôùi moät vaän toác v naøo
ñoù ôû soá truyeàn ñaõ cho vaø phuï thuoäc vaøo ñieàu kieän ñöôøng xaù ñaõ cho.
Chaúng haïn nhö treân hình 4.2, ñeå ñaûm baûo cho oâtoâ coù theå chuyeån ñoäng ñöôïc vôùi vaän
toác v1 treân loaïi ñöôøng coù heä soá caûn 1 thì caàn phaûi coù coâng suaát ñöôïc xaùc ñònh baèng toång
soá hai ñoaïn (a+c). Coøn coâng suaát cuûa ñoäng cô phaùt ra taïi vaän toác naøy baèng toång soá hai
ñoaïn (a+b). Töø ñoù ta xaùc ñònh ñöôïc möùc ñoä söû duïng coâng suaát ñoäng cô YN theo tyû soá:
ac
YN  (4.4)
ab
Neáu tính YN theo phaàn traêm ta coù:
ac
YN %  100% (4.5)
ab
Nhö vaäy döïa vaøo ñoà thò hình 4.2, ta xaùc ñònh ñöôïc trò soá YN (öùng vôùi v,  cho tröôùc),
cuõng töông öùng vôùi vaän toác v vaø soá truyeàn ñaõ cho, ta xaùc ñònh ñöôïc soá voøng quay cuûa truïc
khuyûu ñoäng cô ne töông öùng theo bieåu thöùc:

61
 ge

Ne

N
a 

Nc N


b
c
v
0
v1
ne

Hình 4.2: Ñoà thò caân baèng coâng suaát cuûa oâtoâ öùng vôùi caùc heä soá caûn  khaùc nhau cuûa maët ñöôøng.

vi t  vg 
ne    (4.6)
 πr b  ph 

Töø trò soá YN vaø ne tìm ñöôïc, döïa vaøo ñoà thò hình 4.1, ta xaùc ñònh ñöôïc trò soá suaát tieâu
hao nhieân lieäu coù ích cuûa ñoäng cô ge.
Sau khi tính toaùn ñöôïc trò soá cuûa caùc löïc caûn chuyeån ñoäng P  vaø P  , roài thay caùc trò
,g e (P ψ  P ω )  1 
soá vöøa tìm ñöôïc: ge, P  , P  vaøo phöông trình q ñ    , ta xaùc
ρn η  100 km 
ñònh ñöôïc trò soá cuûa möùc tieâu hao nhieân lieäu vaø töø ñoù xaây döïng ñöôøng cong möùc tieâu hao
nhieân lieäu cuûa oâtoâ khi chuyeån ñoäng oån ñònh.

Ñoà thò ôû hình 4.3 ñöôïc goïi laø ñoà thò ñaëc tính tieâu hao nhieân lieäu cuûa oâtoâ khi chuyeån
ñoäng oån ñònh.
Ñoà thò hình 4.3 cho pheùp ta xaùc ñònh ñöôïc möùc ñoä tieâu hao nhieân lieäu (l/100km) khi
bieát caùc trò soá  vaø v. Qua ñoà thò naøy ta coù nhaän xeùt raèng.

62
 Qs

3 c
f b
2 e a
1
d

0 v
qñmin vkt

Hình 4.3: Ñoà thò ñaëc tính tieâu hao nhieân lieäu cuûa oâtoâ khi chuyeån ñoäng oån ñònh.

Treân moãi ñöôøng cong cuûa ñoà thò coù hai ñieåm ñaëc tröng cô baûn nhaát. Ñieåm thöù nhaát
xaùc ñònh möùc tieâu hao nhieân lieäu nhoû nhaát qñmin khi oâtoâ chuyeån ñoäng treân loaïi ñöôøng coù heä
soá caûn  (ví duï qñmin öùng vôùi ñöôøng 1 ), vaän toác taïi ñieåm ñoù ñöôïc goïi laø vaän toác kinh teá vaø
kyù hieäu laø vkt. Ñieåm thöù hai cuûa ñöôøng cong (ñieåm cuoái cuøng cuûa ñöôøng cong) ñaëc tröng
cho löôïng tieâu hao nhieân lieäu cuûa ñoäng cô laøm vieäc ôû cheá ñoä toaøn taûi (caùc ñieåm a,b,c). Caùc
ñieåm naøy öùng vôùi vaän toác chuyeån ñoäng lôùn nhaát cuûa oâtoâ vmax vôùi caùc heä soá caûn  khaùc
nhau.
Ngoaøi ra coøn coù ñieåm baát thöôøng treân moãi ñöôøng cong (d,e,f) naèm veà phía beân phaûi
cuûa vkt vaø loài leân treân öùng vôùi söï baét ñaàu hoaït ñoäng cuûa boä tieát kieäm nhieân lieäu, hoãn hôïp
hoøa khí ñöôïc laøm giaøu theâm. Ñoái vôùi ñoäng cô dieâden thì ôû khu vöïc vaän toác nhoû, ñöôøng
cong seõ thoaûi hôn so vôùi oâtoâ coù ñaët ñoäng cô xaêng, vì tính kinh teá nhieân lieäu cuûa ñoäng cô
dieâden ôû khu vöïc vaän toác nhoû toát hôn so vôùi ñoäng cô xaêng.
Caàn chuù yù raèng khi oâtoâ chuyeån ñoäng vôùi vaän toác kinh teá vkt thì ñaït ñöôïc möùc tieâu hao
nhieân lieäu nhoû nhaát qñmin. Tuy nhieân ñieàu naøy khoâng coù nghóa laø ta mong muoán oâtoâ chuyeån
ñoäng vôùi vaän toác naøy, vì taêng vaän toác chuyeån ñoäng cuûa oâtoâ seõ taêng ñöôïc naêng suaát vaän
chuyeån vaø giaûm ñöôïc giaù thaønh chung cho trong vaän taûi oâtoâ. Vì vaäy khi choïn vaän toác
chuyeån ñoäng thích hôïp, khoâng nhaát thieát xuaát phaùt töø ñieàu kieän tính kinh teá cuûa nhieân lieäu
cuûa oâtoâ maø caàn phaûi caên cöù vaøo caùc ñieàu kieän sau ñaây:

- Thôøi gian vaän chuyeån caàn ít.

- Ñaûm baûo an toaøn chuyeån ñoäng trong ñieàu kieän ñaõ cho.
- Ñaûm baûo ñieàu kieän thích nghi cho ngöôøi laùi vaø haønh khaùch.

63
4.2. ÑAËC TÍNH TIEÂU HAO NHIEÂN LIEÄU KHI XE CHUYEÅN ÑOÄNG KHOÂNG OÅN
ÑÒNH:

Trong ñieàu kieän söû duïng thöïc teá cuûa oâtoâ, tình traïng maët ñöôøng luoân thay ñoåi vaø cheá
ñoä taûi cuûa ñoäng cô cuõng luoân luoân thay ñoåi. Vì vaäy phaàn lôùn thôøi gian hoaït ñoäng cuûa oâtoâ laø
chuyeån ñoäng khoâng oån ñònh, luùc thì chuyeån ñoäng coù gia toác luùc thì laên trôn, luùc thì phanh
oâtoâ.
Khi oâtoâ chuyeån ñoäng taêng toác thì toác ñoä cuûa oâtoâ taêng leân, laøm taêng löïc caûn chuyeån
ñoäng vaø daãn ñeán laøm taêng möùc tieâu hao nhieân lieäu. Tuy nhieân luùc ñoù laïi söû duïng toát nhaát
coâng suaát cuûa ñoäng cô vaø daãn ñeán giaûm suaát tieâu hao nhieân lieäu coù ích cuûa ñoäng cô.
Löôïng tieâu hao nhieân lieäu trong thôøi gian oâtoâ chuyeån ñoäng taêng toác seõ lôùn hôn so vôùi
khi oâtoâ chuyeån ñoäng vôùi vaän toác khoâng ñoåi ( v = const; j = 0 ) vì ngoaøi phaàn nhieân lieäu tieâu
hao ñeå khaéc phuïc caùc löïc caûn chuyeån ñoäng, coøn phaàn nöõa phaûi söû duïng ñeå taêng toác ( taêng
ñoäng naêng cuûa oâtoâ ). Neáu nhö cho oâtoâ chuyeån ñoäng taêng toác ñeán vaän toác v1 , roài sau ñoù cho
oâtoâ chuyeån ñoäng laên trôn ñeán khi vaän toác giaûm ñeán v 2 thì phaàn ñoäng naêng naøy ñöôïc traû laïi
( khi oâtoâ laên trôn thì ñoäng cô laøm vieäc ôû cheá ñoä khoâng taûi hoaëc taét maùy ) löôïng tieâu hao
nhieân lieäu raát nhoû. Vì vaäy möùc tieâu hao nhieân lieäu chung coù theå giaûm hôn so vôùi khi
chuyeån ñoäng vôùi vaän toác khoâng ñoåi. Quaù trình oâtoâ chuyeån ñoäng taêng toác vaø laên trôn goïi laø
chu kì gia toác – laên trôn vaø ñöôïc minh hoïa treân ñoà thò 4.4. Chu kì naøy ñöôïc laëp ñi laëp laïi.
Sau ñaây chuùng ta seõ xaùc ñònh möùc tieâu hao nhieân lieäu cuûa oâtoâ trong quaù trình gia toác – laên
trôn.

4.2.1. Löôïng tieâu hao nhieân lieäu trong quaù trình taêng toác cuûa oâtoâ:

Löôïng tieâu hao nhieân lieäu trong quaù trình naøy ñöôïc tính theo bieåu thöùc sau ñaây:

getb
Qj  A t . (4.7)
36.105

ÔÛ ñaây:
Q j - Löôïng tieâu hao nhieân lieäu cuûa oâtoâ trong quaù trình taêng toác (kg).
g etb - Suaát tieâu hao nhieân lieäu coù ích trung bình cuûa ñoäng cô trong khoaûng vaän toác
töø v1 ñeán v 2 ( kg/kWh).
A t - Toång soá coâng tieâu toán trong quaù trình taêng toác oâtoâ coù keå ñeán toån thaát naêng
löôïng cho löïc caûn trong heä thoáng truyeàn löïc :

Ac  Ad
At 
ηt
Trong ñoù:
A c - Coâng tieâu toán ñeå khaéc phuïc caùc löïc caûn khi oâtoâ chuyeån ñoäng taêng toác.

A c = ( Pψ  Pω ) S j

64
 S j - Quaõng ñöôøng oâtoâ chuyeån ñoäng taêng toác (m).
Pω - Löïc caûn khoâng khí:
Pω = W. v 2tb

v tb - Vaän toác trung bình cuûa oâtoâ.

v1  v 2
v tb 
2

Pψ - Löïc caûn toång coäng cuûa ñöôøng.

Pψ = ψ.G

A d - Coâng caàn thieát ñeå taêng ñoäng naêng cuûa oâtoâ khi chuyeån ñoäng taêng toác (Nm):

G 2 1
Ad = (v1  v 22 )  J b (ω2b1  ω2b2 )
2g 2
Trong ñoù:
J b - Toång moâmen quaùn tính cuûa caùc baùnh xe.
ωb1 , ωb2 - Vaän toác goùc cuûa baùnh xe öùng vôùi luùc cuoái vaø luùc ñaàu cuûa quaù trình taêng
toác (öùng vôùi vaän toác v1 vaø v 2 cuûa oâtoâ).

tchu kì

v1

vtb

v2
O s

sj slt

Hình 4.4 : Ñoà thò oâtoâ chuyeån ñoäng gia toác – laên trôn

4.2.2. Xaùc ñònh löôïng tieâu hao nhieân lieäu cuûa oâtoâ trong thôøi gian chuyeån ñoäng laên trôn:

65
 Neáu trong thôøi gian moät giôø, löôïng tieâu hao nhieân lieäu laø G xx (kg) thì trong thôøi
gian t lt (s) naøo ñoù, löôïng tieâu hao nhieân lieäu khi laên trôn seõ laø:

G xx .t lt
Qlt  (kg) (4.8)
3600

Thôøi gian t lt (s) chuyeån ñoäng laên trôn xaùc ñònh theo bieåu thöùc :

v1  v 2
t lt  (s) (4.9)
jtb
ÔÛ ñaây:
m
j tb - Gia toác chuyeån ñoäng chaäm daàn trung bình khi oâtoâ chuyeån ñoäng laên trôn ( ).
s2

Pψ  Pxx g m
j tb  [ψ  ] ( ).
G δi s2

Trong ñoù:
Pxx - Löïc ma saùt trong heä thoáng truyeàn löïc khi ñoäng cô laøm vieäc ôû cheá ñoä khoâng
taûi thu goïn veà baùnh xe chuû ñoäng (N).
δi - Heä soá tính ñeán aûnh höôûng cuûa caùc khoái löôïng quay khi oâtoâ chuyeån ñoäng laên
trôn.
Thay trò soá t lt ôû coâng thöùc (4.9) vaøo coâng thöùc (4.8) ta ñöôïc:

G xx .(v1  v 2 )
Q lt  (kg) (4 .10)
3600.j tb

Nhö vaäy toång löôïng tieâu hao nhieân lieäu cho moät chu kì gia toác – laên trôn seõ laø:

Qt  Q j  Qlt (kg)

A t .getb G xx .(v1  v 2 )
Qt   (kg) (4 .11)
36.10 5 3600.j tb

Neáu xaùc ñònh ñöôïc quaõng ñöôøng khi oâtoâ chuyeån ñoäng taêng toác vaø khi chuyeån ñoäng
laên trôn , ta coù theå tìm ñöôïc möùc tieâu hao nhieân lieäu treân moät ñôn vò quaõng ñöôøng chaïy nhö
sau:

66
 100Q t 1
Qst  ( ) (4.12)
(S j  Slt )ρ n 100 km

Caàn chuù yù raèng ôû phöông trình (4.12), ta khoâng tính ñeán naêng löôïng tieâu hao cho phaàn gia
toác baùnh ñaø ñoäng cô vaø caùc tieâu hao nhieân lieäu phuï khaùc nöõa daãn ñeán moät löôïng tieâu hao
nhieân lieäu phuï theâm vaøo löôïng tieâu hao nhieân lieäu chung.

67
 CHÖÔNG 5

PHAÂN BOÁ TAÛI TROÏNG PHAÙP TUYEÁN,

KHAÛ NAÊNG BAÙM VAØ TÍNH OÅN ÑÒNH CUÛA
OÂ TOÂ.

Muïc tieâu :

Sau khi hoïc xong chöông naøy caùc sinh vieân coù khaû naêng:
1. Xaùc ñònh ñöôïc phaûn löïc thaúng goùc taùc duïng leân caùc baùnh xe trong nhöõng ñieàu kieän
chuyeån ñoäng khaùc nhau cuûa oâ toâ.
2. Xaùc ñònh ñöôïc heä soá phaân boá taûi troïng leân caùc baùnh xe cuûa oâ toâ.
3. Ñònh nghóa ñöôïc heä soá thay ñoåi taûi troïng leân caùc baùnh xe cuûa oâ toâ.
4. Ñònh nghóa ñöôïc tính oån ñònh cuûa oâ toâ, tính oån ñònh doïc tónh, tính oån ñònh doïc ñoäng.
5. Xaùc ñònh ñöôïc goùc doác giôùi haïn maø taïi ñoù oâ toâ bò laät ñoå hay bò tröôït trong nhöõng
ñieàu kieän chuyeån ñoäng khaùc nhau.
6. Xaùc ñònh ñöôïc vaän toác giôùi haïn maø taïi ñoù oâ toâ bò laät ñoå hay bò tröôït trong nhöõng
ñieàu kieän chuyeån ñoäng khaùc nhau.

68
5.1. PHAÂN BOÁ TAÛI TROÏNG VAØ KHAÛ NAÊNG BAÙM CUÛA OÂ TOÂ:

5.1.1. Xaùc ñònh phaûn löïc thaúng goùc cuûa ñöôøng taùc duïng leân caùc baùnh xe trong maët
phaúng doïc:

Nhö chuùng ta ñaõ bieát: Tính oån ñònh cuûa oâ toâ phuï thuoäc vaøo söï phaân boá taûi troïng leân
caùc caàu vaø khaû naêng baùm giöõa caùc baùnh xe vôùi maët ñöôøng. Trong ñoù khaû naêng baùm laïi phuï
thuoäc vaøo phaûn löïc thaúng goùc cuûa ñöôøng taùc duïng caùc baùnh xe vaø heä soá baùm giöõa baùnh xe
vôùi maët ñöôøng.
Khi xe chuyeån ñoäng, caùc phaûn löïc thaúng goùc taùc duïng leân caùc baùnh xe luoân thay ñoåi
tuyø thuoäc vaøo traïng thaùi vaø ñieàu kieän chuyeån ñoäng. Giaù trò cuûa caùc phaûn löïc naøy coù aûnh
höôûng tröïc tieáp ñeán caùc chæ tieâu kyõ thuaät cuûa oâ toâ nhö: khaû naêng keùo vaø baùm, chaát löôïng
phanh, tính oån ñònh vaø tuoåi thoï cuûa caùc chi tieát. Bôûi vaäy, chuùng ta seõ xaùc ñònh caùc phaûn löï c
ñoù trong caùc tröôøng hôïp cuï theå sau:

5.1.1.1. Tröôøng hôïp chuyeån ñoäng toång quaùt:

Xeùt oâ toâ chuyeån ñoäng leân doác khoâng oån ñònh coù keùo rômoùc:

v a
L
P
b
h lm
hg
Pj
Mj1 T
Gsin
Z1 Gcos
Mf1
 G Mk
O1 Mj2
Pf1
Z2
Mf2
Pm
Pk
O2 hm
Pf2 

Hình 5.1: Sô ñoà caùc löïc vaø moâmen taùc duïng leân oâtoâ khi chuyeån ñoäng leân doác.

69
 Treân hình 5.1 trình baøy sô ñoà caùc löïc vaø moâmen taùc duïng leân oâtoâ ñang chuyeån ñoäng
taêng toác ôû treân doác. YÙ nghóa cuûa caùc kyù hieäu ôû treân hình veõ nhö sau:
G – Troïng löôïng toaøn boä cuûa oâtoâ.
Pk – Löïc keùo tieáp tuyeán ôû caùc baùnh xe chuû ñoäng.
Pf1 – Löïc caûn laên ôû caùc baùnh xe caàu tröôùc.
Pf2 – Löïc caûn laên ôû caùc baùnh xe caàu sau.
P  – Löïc caûn khoâng khí.
Pi – Löïc caûn leân doác.
Pj – Löïc caûn quaùn tính khi xe chuyeån ñoäng khoâng oån ñònh (coù gia toác).
Pm – Löïc caûn ôû moùc keùo.
Mf1 – Moâmen caûn laên ôû caùc baùnh xe caàu tröôùc.
Mf2 – Moâmen caûn laên ôû caùc baùnh xe caàu sau.
 – Goùc doác cuûa maët ñöôøng.
f – Heä soá caûn laên.
rb – Baùn kính tính toaùn cuûa baùnh xe.
hg – Toïa ñoä troïng taâm cuûa xe theo chieàu cao.
hm – Khoaûng caùch töø ñieåm ñaët löïc keùo moùc ñeán maët ñöôøng.
L – Chieàu daøi cô sôû cuûa oâ toâ.
lm – Khoaûng caùch töø taâm baùnh xe sau ñeán ñieåm ñaët löïc keùo moùc.
Z1, Z2 – Phaûn löïc phaùp tuyeán cuûa maët ñöôøng taùc duïng leân caùc baùnh xe ôû caàu tröôùc vaø
caàu sau.
Mj1, Mj2 – Moâmen caûn quaùn tính cuûa baùnh xe, thoâng thöôøng trò soá naøy nhoû neân
coù theå boû qua.

Qua vieäc laáy moâmen laàn löôït ñoái vôùi ñieåm O2, O1 (O1, O2 laø giao ñieåm cuûa maët
ñöôøng vôùi maët phaúng thaúng ñöùng qua truïc cuûa baùnh xe caàu tröôùc, caàu sau) vaø ruùt goïn ta
ñöôïc:

Gcosα ( b - frb ) - (Gsinα + Pj + Pω )h g - Pm h m

Z1 =
L (5.1)

Gcosα ( a + frb ) + (Gsinα + Pj + Pω )h g + Pm h m

Z2 = (5.2)
L

5.1.1.2. Tröôøng hôïp xe chuyeån ñoäng oån ñònh treân ñöôøng naèm ngang, khoâng keùo rômoùc:

Trong tröôøng hôïp naøy thì: Xe chuyeån ñoäng oån ñònh neân Pj = 0; khoâng keùo rômoùc
neân Pm = 0, vaø xe chuyeån ñoäng treân ñöôøng baèng α = 0 neân Pi = Gsin α = 0.

70
 v
P
T

Mk G
hg h

Mf2 Z2 Mf1 Z1
Fk rb

Ff2 O2 Ff1 O1
b a
L

Hình 5.2: Sô ñoà moâmen vaø löïc taùc duïng leân oâ toâ chuyeån ñoäng treân ñöôøng naèm ngang.

Ñeå xaùc ñònh caùc löïc Z1k, Z2k ta laäp phöông trình moâmen ñoái vôùi ñieåm O2 vaø
O1 roài ruùt goïn, ta ñöôïc:

G(b - frb ) - Pω h g
Z1k = 

L  (5.3)
G(a + frb ) + Pω h g 
Z2k =
L

5.1.1.3. Tröôøng hôïp xe ñang phanh treân ñöôøng naèm ngang, khoâng keùo rômoùc:

T Pj

G
hg

Z2p Z1p
rb
Pp2 O2 b a Pp1 O1
L

Hình 5.3: Sô ñoà löïc taùc duïng leân oâ toâ khi phanh treân ñöôøng naèm ngang,
khoâng keùo rô moùc.

71
 Trong tröôøng hôïp naøy ta coi löïc caûn khoâng khí Pω  0 , moâmen caûn laên Mf  0, löïc
quaùn tính cuøng chieàu chuyeån ñoäng cuûa xe.
Töông töï nhö treân ta cuõng xaùc ñònh ñöôïc Z1p vaø Z2p thoâng qua vieäc laáy moâmen ñoái
vôùi ñieåm O2 vaø O1, roài ruùt goïn ta ñöôïc:

Gb + Pjh g
Z1p = 
L 
 (5.4)
Ga - Pjh g 
Z2p =
L

5.1.1.4. Tröôøng hôïp xe ñöùng yeân treân ñöôøng naèm ngang, khoâng keùo rômoùc:

Trong tröôøng hôïp naøy chæ coøn ba löïc taùc duïng leân xe: Troïng löôïng toaøn boä cuûa xe G
vaø caùc phaûn löïc thaúng ñöùng taùc duïng leân caùc baùnh xe cuûa caàu tröôùc vaø caàu sau ôû traïng thaùi
tónh Z1t vaø Z2t .

G
hg
Z2t Z1t

O2 b a O1
L

Hình 5.4: Sô ñoà löïc taùc duïng leân xe khi ñöùng yeân.

Z1t vaø Z2t cuõng ñöôïc xaùc ñònh baèng caùch laáy moâmen ñoái vôùi ñieåm O2 vaø O1:

Gb Ga
Z1t = ; Z2t =
L L (5.5)

5.1.1.5. Heä soá phaân boá taûi troïng leân caùc baùnh xe cuûa oâ toâ:

Trong thöïc teá, oâ toâ laøm vieäc ôû nhöõng ñieàu kieän khaùc nhau tuyø thuoäc vaøo ñieàu kieän
ñöôøng xaù vaø söï ñieàu khieån cuûa ngöôøi laùi. Do ñoù trò soá caùc phaûn löïc thaúng goùc töø ñöôøng taùc
duïng leân caùc baùnh xe cuõng bò thay ñoåi theo. Tuy nhieân, caùc hôïp löïc Z1 + Z2 vaãn luoân baèng
troïng löôïng cuûa xe. Nghóa laø khi chuyeån ñoäng tieán, thì troïng löôïng phaân ra caàu tröôùc seõ
giaûm ñi vaø troïng löôïng phaân ra caàu sau seõ taêng leân. Khi phanh oâ toâ, troïng löôïng phaân ra
caàu sau giaûm ñi, coøn phaàn troïng löôïng phaân ra caàu tröôùc seõ taêng leân.

72
 Ñeå ñaùnh giaù söï phaân boá taûi troïng ngöôøi ta ra ñöa khaùi nieäm heä soá phaân boá taûi troïng
vaø ñöôïc ñaëc tröng bôûi tæ soá :
Z1
n1 = 
G 
 (5.6)
Z 
n2 = 2
G
Trong ñoù:
Z1, Z2 - Phaûn löïc thaúng ñöùng töø ñöôøng taùc duïng leân caùc baùnh xe.
n1, n2 - Heä soá phaân boá taûi troïng leân caùc baùnh xe caàu tröôùc vaø caàu sau.
G - Troïng löôïng toaøn boä cuûa oâ toâ.

Heä soá phaân boá taûi troïng ñöôïc xaùc ñònh öùng vôùi töøng tröôøng hôïp cuï theå sau:

5.1.1.5.1. Xe ñöùng yeân treân ñöôøng naèm ngang, khoâng keùo rômoùc:

Thay caùc giaù trò cuûa Z1 vaø Z2 ôû (5.5) vaøo (5.6) ta ñöôïc:

Z1t Gb b
n1t = = = 
G GL L  (5.7)

Z Ga a 
n 2t = 2t = =
G GL L

Trong ñoù :
n1t , n2t - Heä soá phaân boá taûi troïng tónh leân caùc baùnh xe caàu tröôùc vaø caàu sau.

5.1.1.5.2. Xe chuyeån ñoäng oån ñònh treân ñöôøng naèm ngang, khoâng keùo rômoùc

Thay caùc giaù trò Z1 vaø Z2 ôû bieåu thöùc (5.3) vaøo (5.6) ta ñöôïc:

Z1k Gb Gfrb + Pω h g Gfrb + Pω h g

n1k = = - = n1t -
G GL GL GL 

 (5.8)
Z2k Gb Gfrb + Pω h g Gfrb + Pω h g 
n 2k = = + = n 2t +
G GL GL GL

Trong ñoù :
n1k , n2k - Heä soá phaân boá taûi troïng leân caùc baùnh xe tröôùc vaø sau khi xe
chuyeån ñoäng tònh tieán.

73
 5.1.1.5.3. Xe ñang phanh treân ñöôøng naèm ngang khoâng keùo rômoùc:

Thay caùc giaù trò Z1p vaø Z2p ôû bieåu thöùc (5.4) vaøo (5.6) ta ñöôïc:
Z Gb Ph Ph
n1p = 1p = + j g = n1t + j g
G GL GL GL 

 (5.9)
Z Ga Pjh g P h 
n 2p = 2p = - = n 2t - j g
G GL GL GL

Trong ñoù :
n1p , n2p - Heä soá phaân boá taûi troïng ra caàu tröôùc vaø caàu sau khi phanh xe.
Pj - Löïc quaùn tính cuûa oâ toâ khi phanh.

Qua caùc tröôøng hôïp nghieân cöùu treân ta coù nhaän xeùt sau:
- Söï phaân boá taûi troïng leân caùc baùnh xe phuï thuoäc vaøo toïa ñoä troïng taâm cuûa xe.
- Toïa ñoä troïng taâm cuûa xe aûnh höôûng tôùi chaát löôïng baùm cuûa baùnh xe vôùi maët
ñöôøng, cuõng nhö tính oån ñònh vaø tính daãn höôùng cuûa xe.
- Khi phanh oâ toâ, löïc quaùn tính höôùng veà phía tröôùc neân phaûn löïc taùc duïng leân
caàu tröôùc lôùn hôn caàu sau .
- Ñoái vôùi oâ toâ du lòch, thoâng thöôøng : Z1 = Z2 = 0,5G.
- Ñoái vôùi xe taûi, thoâng thöôøng : Z2 = (0,7  0,75)G.

5.1.1.6. Heä soá thay ñoåi taûi troïng leân caùc baùnh xe cuûa oâ toâ:

Khi xe chuyeån ñoäng, do traïng thaùi vaø ñieàu kieän chuyeån ñoäng luoân thay ñoåi, bôûi vaäy
taûi troïng taùc duïng leân caùc baùnh xe ôû caàu tröôùc vaø caàu sau cuõng luoân thay ñoåi so vôùi xe
ñöùng yeân treân ñöôøng naèm ngang. Ñeå thaáy ñöôïc taûi troïng ñoäng thay ñoåi taêng hay giaûm so
vôùi taûi troïng tónh, chuùng ta seõ ñöa ra khaùi nieäm: Heä soá thay ñoåi taûi troïng ( hoaëc laø: heä soá
thay ñoåi phaûn löïc) leân caùc baùnh xe vaø ñöôïc tính nhö sau:
m1 = Z1ñ / Z1t (5.10)
m2 = Z2ñ / Z2t (5.11)
ÔÛ ñaây:
m1, m2 – Heä soá thay ñoåi taûi troïng leân caùc baùnh xe ôû caàu tröôùc vaø caàu sau.
Z1ñ, Z2ñ – Taûi troïng ñoäng taùc duïng leân caùc baùnh xe ôû caàu tröôùc vaø caàu sau.
Z1t, Z2t – Taûi troïng tónh taùc duïng leân caùc baùnh xe ôû caàu tröôùc vaø caàu sau.

Khi xe taêng toác ( hoaëc leân doác, hoaëc chuyeån ñoäng ngöôïc chieàu gioù) thì m1 < 1,
m2 >1 vaø seõ ñöôïc kí hieäu laø m1k, m2k.
Khi xe ñang phanh (hoaëc xuoáng doác, hoaëc chuyeån ñoäng thuaän chieàu gioù) thì m1 > 1,
m2 < 1 vaø seõ ñöôïc kyù hieäu laø m1p, m2p.
Caùc heä soá m1, m2 ñöôïc söû duïng thöôøng xuyeân khi tính toaùn caùc heä thoáng phanh,
treo, laùi vaø caùc caàu xe.

74
 5.1.2. Xaùc ñònh phaûn löïc thaúng goùc cuûa ñöôøng taùc duïng leân caùc baùnh xe oâ toâ trong maët
phaúng ngang:

5.1.2.1. Tröôøng hôïp chuyeån ñoäng toång quaùt: Xe chuyeån ñoäng quay voøng treân ñöôøng
nghieâng ngang:

R
Y
Mjn

Plsin
hg
Truïc quay voøng cuûa oâ toâ

T Pl
Plcos
Gcos Gsin
Z” G
B Pmsin D Pm
Y”
Pmcos
c/2 Z’
c/2 A hm
c Y’

Y 

Hình 5.5: Sô ñoà löïc vaø moâmen taùc duïng leân oâ toâ khi quay voøng
treân ñöôøng nghieâng ngang.

Trong tröôøng hôïp naøy ta giaû thuyeát raèng veát cuûa baùnh xe tröôùc vaø sau truøng nhau,
troïng taâm cuûa xe naèm trong maët phaúng ñoái xöùng doïc, löïc vaø moâmen taùc duïng leân oâ toâ goàm:
G – Troïng löôïng toaøn boä cuûa oâ toâ vaø ñöôïc phaân ra caùc thaønh phaàn theo goùc
nghieâng ngang β .
Mjn – Moâmen cuûa caùc löïc quaùn tính tieáp tuyeán cuûa caùc phaàn quay cuûa ñoäng cô
vaø heä thoáng truyeàn löïc taùc duïng trong maët phaúng ngang khi xe chuyeån
ñoäng khoâng oån ñònh.
Pm – Löïc keùo ôû moùc keùo ( phöông cuûa löïc Pm truøng vôùi phöông naèm ngang cuûa
maët ñöôøng).
Pl – Löïc ly taâm
Gv 2
Pl =
gR
ÔÛ ñaây:
v – Vaän toác chuyeån ñoäng cuûa xe.
R – Baùn kính quay voøng cuûa oâ toâ.

75
 g – Gia toác troïng tröôøng.

Z’1, Z”1 vaø Z’2, Z”2 – Caùc phaûn löïc thaúng goùc cuûa ñöôøng taùc duïng leân baùnh xe
beân phaûi vaø beân traùi ôû caàu tröôùc vaø caàu sau.
Y’1, Y”1 vaø Y’2 vaø Y”2 – Caùc phaûn löïc ngang töø ñöôøng taùc duïng leân baùnh xe
beân phaûi vaø beân traùi ôû caàu tröôùc vaø caàu sau.
c – Chieàu roäng cô sôû cuûa oâ toâ.
YY – Truïc quay voøng cuûa oâ toâ.
β – Goùc nghieâng ngang cuûa ñöôøng.

Ñeå xaùc ñònh trò soá caùc phaûn löïc beân traùi, ta laäp phöông trình caân baèng moâmen ñoái
vôùi ñöôøng thaúng ñi qua hai ñieåm tieáp xuùc ( hai ñieåm A – hình 5.5 ) cuûa caùc baùnh xe beân
phaûi vôùi maët ñöôøng, ta ñöôïc:
Z” = Z”1 + Z”2 =
1 c c c 
= G( cosβ - h g sinβ) - Pm (h m cosβ + sinβ) - M jn - Pl (h g cosβ + sinβ)  (5.12)
c 2 2 2 

Töông töï, ta laäp phöông trình caân baèng moâmen ñoái vôùi ñöôøng thaúng ñi qua hai ñieåm
tieáp xuùc ( hai ñieåm B ) cuûa caùc baùnh xe beân traùi vôùi maët ñöôøng, ta xaùc ñònh ñöôïc trò soá caùc
phaûn löïc beân phaûi:
Z’ = Z’1 + Z’2 =
1 c c c 
= G( cosβ + h g sinβ) + Pm (h m cosβ - sinβ) + M jn + Pl (h g cosβ - sinβ)  (5.13)
c 2 2 2 

Muoán xaùc ñònh phaûn löïc ngang Y1, ta cuõng laäp phöông trình moâmen ñoái vôùi ñöôøng
thaúng ñi qua hai ñieåm tieáp xuùc ( hai ñieåm O2 – hình 5.1 ) cuûa caùc baùnh xe sau vôùi maët
ñöôøng, ta ñöôïc:

Gbsinβ + Pl bcosβ - Pmlmcosβ

Y1 = Y’1 + Y”1 = (5.14)
L

Töông töï nhö treân, ta laäp phöông trình moâmen ñoái vôùi ñöôøng thaúng ñi qua hai ñieåm
tieáp xuùc ( hai ñieåm O1 ) cuûa caùc baùnh xe tröôùc vôùi maët ñöôøng ñeå xaùc ñònh phaûn löïc ngang
Y2 :
Gasinβ + Pacosβ + Pm (lm + L)cosβ
Y2 = Y’2 + Y”2 = l
(5.15)
L

Trong ñoù:
Y1 – Phaûn löïc ngang cuûa ñöôøng taùc duïng leân caùc baùnh xe tröôùc.
Y2 – Phaûn löïc ngang cuûa ñöôøng taùc duïng leân caùc baùnh xe sau.
lm – Khoaûng caùch töø ñieåm ñaët löïc keùo moùc ñeán ñieåm O2 (xem hình 5.1).

76
 5.1.2.2. Tröôøng hôïp xe ñöùng yeân treân doác nghieâng ngang, khoâng keùo rômoùc:

Trong tröôøng hôïp naøy thì löïc ly taâm Pl = 0 vaø löïc keùo moùc Pm = 0.
Ruùt goïn bieåu thöùc (5.12) vaø (5.13) ta xaùc ñònh ñöôïc caùc phaûn löïc thaúng goùc cuûa
ñöôøng taùc duïng leân caùc baùnh xe beân traùi vaø beân phaûi nhö sau:

G c
Z” = ( cosβ - h gsinβ)
c 2 
 (5.16)

G c 

Z’ = ( cosβ + h gsinβ)
c 2

Töø caùc bieåu thöùc tính toaùn treân, ta coù nhaän xeùt sau:
- Trò soá cuûa caùc phaûn löïc thaúng goùc cuõng nhö caùc phaûn löïc ngang töø ñöôøng taùc
duïng leân caùc baùnh xe phuï thuoäc vaøo trò soá, ñieåm ñaët vaø chieàu taùc duïng cuûa caùc
ngoaïi löïc taùc duïng trong maët phaúng cuûa oâ toâ.
- Caùc phaûn löïc naøy aûnh höôûng ñeán tính oån ñònh vaø tính naêng daãn höôùng cuûa oâ toâ.

5.2. TÍNH OÅN ÑÒNH CUÛA OÂ TOÂ :

Tính oån ñònh cuûa oâ toâ laø khaû naêng ñaûm baûo giöõ cho quyõ ñaïo chuyeån ñoäng theo yeâu
caàu trong moïi ñieàu kieän chuyeån ñoäng khaùc nhau. Tuyø thuoäc ñieàu kieän söû duïng, oâ toâ coù theå
ñöùng yeân, chuyeån ñoäng treân ñöôøng doác ( ñöôøng coù goùc nghieâng doïc hoaëc nghieâng ngang)
coù theå phanh hoaëc quay voøng ôû caùc loaïi ñöôøng khaùc nhau ( ñöôøng xaáu, ñöôøng toát…).
Trong nhöõng ñieàu kieän phöùc taïp nhö vaäy, oâ toâ phaûi giöõ ñöôïc quyõ ñaïo cuûa noù sao cho
khoâng bò laät ñoå, khoâng bò tröôït hoaëc thuøng xe khoâng bò nghieâng, caàu xe bò quay leäch trong
giôùi haïn cho pheùp ñeå ñaûm baûo chuùng chuyeån ñoäng an toaøn, naâng cao vaän toác chuyeån ñoäng
cuûa xe coù nghóa laø taêng tính kinh teá vaø tính oån ñònh cuûa oâ toâ trong moïi ñieàu kieän laøm vieäc.
Trong phaàn naøy, chuùng ta nghieân cöùu tính oån ñònh cuûa oâ toâ ñeå ñaûm baûo khaû naêng
khoâng bò laät ñoå hoaëc bò tröôït trong nhöõng ñieàu kieän chuyeån ñoäng khaùc nhau.

5.2.1. Tính oån ñònh doïc cuûa oâ toâ:

5.2.1.1 Tính oån ñònh doïc tónh:

Tính oån ñònh doïc tónh cuûa oâ toâ laø khaû naêng ñaûm baûo cho xe khoâng bò laät ñoå hoaëc bò
tröôït khi ñöùng yeân treân ñöôøng doác doïc.

Z2
Pp TGsin
GsinT Z1
Gcos hg Gcos
O1 O2 α't G
Mf G
t
a b hg Mf
Pp a
b L L
Z2 O 1 Z1
77
O2
t α't
 a) b)

Hình 5.6: Sô ñoà löïc vaø moâmen taùc duïng leân oâ toâ khi ñöùng yeân.
a- OÂ toâ ñöùng quay ñaàu treân doác.
b- OÂ toâ ñöùng quay ñaàu xuoáng doác.

*Xeùt oån ñònh theo ñieàu kieän laät ñoå :

+ Xe ñaäu treân doác ñaàu höôùng leân (hình 5.6a):

- Xu höôùng laät ñoå: Xe coù xu höôùng laät quanh truïc naèm trong maët phaúng cuûa ñöôøng
vaø ñi qua ñieåm tieáp xuùc cuûa hai baùnh xe caàu sau vôùi maët ñöôøng (ñieåm O2 ) theo phöông
doïc.
- Traïng thaùi giôùi haïn laät ñoå: Khi goùc α taêng daàn ñeán goùc α t (goùc giôùi haïn maø xe
bò laät khi ñöùng quay ñaàu leân doác) thì caùc baùnh xe caàu tröôùc nhaác khoûi maët ñöôøng: Z1 = 0
Ta laäp phöông trình moâmen ñoái vôùi ñieåm O2 :

M iO2 = Gh g sinα t - Gbcosα t = 0

b
 tgα t = (5.17)
hg

+ Töông töï khi oâ toâ quay ñaàu xuoáng doác (hình 5.6b), thì xe coù xu höôùng laät quanh
truïc naèm trong maët phaúng cuûa ñöôøng vaø ñi qua ñieåm tieáp xuùc cuûa hai baùnh xe caàu tröôùc vôùi
maët ñöôøng (ñieåm O1) , khi goùc α taêng daàn ñeán goùc α ' t (goùc giôùi haïn maø xe bò laät khi ñöùng
quay ñaàu xuoáng doác) thì caùc baùnh xe caàu sau nhaác khoûi maët ñöôøng: Z2 = 0 , laáy moâmen ñoái
vôùi ñieåm O1 vaø ruùt goïn thì ta ñöôïc :

a
tgα' t = (5.18)
hg

* Chuù yù :

78
 Trong caùc phöông trình treân ñaõ boû qua moâmen caûn laên nhaèm taêng tính oån ñònh tónh
cuûa oâ toâ.

* Nhaän xeùt : Goùc doác giôùi haïn laät ñoå tónh chæ phuï thuoäc vaøo toïa ñoä troïng taâm cuûa xe.

Moät soá goùc doác giôùi haïn ôû moät soá loaïi oâ toâ khi ñöùng treân doác:
+ Ñoái vôùi xe du lòch: αt = α't = 60o .
+ Xe taûi khi ñaày taûi: αt = (35÷40)o , α't  60o .
+ Xe töï ñoå khi khoâng taûi: α t = (20÷35)o , α' t > 60o

*Xeùt oån ñònh theo ñieàu kieän tröôït:

Söï maát oån ñònh doïc tónh cuûa oâ toâ khoâng chæ do söï laät ñoå doïc maø coøn do tröôït treân
doác do khoâng ñuû löïc phanh hoaëc do löïc baùm khoâng toát giöõa caùc baùnh xe vaø maët ñöôøng.
+ Tröôøng hôïp thöù nhaát: Neáu phanh tay laø phanh heä thoáng truyeàn löïc vaø xe chæ coù
caàu sau chuû ñoäng:
Khi löïc phanh ñaït tôùi giôùi haïn baùm, xe coù theå bò tröôït xuoáng doác, goùc doác khi xe bò
tröôït ñöôïc xaùc ñònh nhö sau:
Ppmax = Gsinα = φZ2 (5.19)
Trong ñoù:
PPmax – Löïc phanh lôùn nhaát ñaët ôû caùc baùnh xe sau.
φ – Heä soá baùm doïc cuûa baùnh xe vôùi ñöôøng.
Z2 – Hôïp löïc cuûa caùc phaûn löïc thaúng goùc töø ñöôøng taùc duïng leân caùc
baùnh xe sau.

Khi α taêng tôùi goùc αtφ (goùc doác giôùi haïn maø oâ toâ baét ñaàu bò tröôït khi ñöùng quay ñaàu
treân doác ) thì luùc ñoù löïc phanh ñaït tôùi giôùi haïn baùm.

 MiO1 = Gh gsinα tφ + Gacosα tφ - Z2 L = 0

Gacosα tφ + Gh gsinα tφ
 Z2 = (5.20)
L

Khi oâ toâ ñöùng treân doác quay ñaàu leân, ta thay giaù trò Z2 vaøo (5.19), ta ñöôïc :

aφ
tgα tφ = (5.21)
L - φh g

Khi oâ toâ ñöùng treân doác quay ñaàu xuoáng, laøm töông töï ta ñöôïc:

aφ
tgα' tφ = (5.22)
L + φh g

79
 Trong ñoù:
α tφ , α ' tφ - Goùc doác giôùi haïn bò tröôït khi xe ñöùng yeân treân doác quay ñaàu
leân vaø xuoáng.

+ Tröôøng hôïp thöù hai: neáu phanh tay söû duïng chung cô caáu phanh vôùi phanh chaân,
luùc ñoù taát caû caùc baùnh xe ñeàu ñöôïc phanh.
Ppmax = φGcosα (5.23)
Töông töï ta coù ñieàu kieän ñeå oâ toâ treân doác bò tröôït nhö sau:
tgα tφ = tgα ' tφ = φ (5.24)

Ñeå ñaûm baûo an toaøn khi oâ toâ ñöùng yeân treân doác thì hieän töôïng tröôït phaûi xaûy ra
tröôùc khi laät ñoå, ñöôïc xaùc ñònh baèng bieåu thöùc:
tgαtφ < tgαt
aφ b
- Neáu xe chæ phanh ôû caàu sau thì: < 
L - φh g hg (5.25

b  )
- Neáu xe phanh ôû taát caû caùc baùnh xe thì : φ <
hg
* Nhaän xeùt:

Goùc giôùi haïn khi oâ toâ ñöùng treân doác bò tröôït hoaëc bò laät ñoå chæ phuï thuoäc vaøo toïa ñoä
troïng taâm cuûa xe vaø chaát löôïng maët ñöôøng.

5.2.1.2. Tính oån ñònh doïc ñoäng:

Khi oâ toâ chuyeån ñoäng treân ñöôøng doác coù theå bò maát oån ñònh (laät ñoå hoaëc tröôït) döôùi
taùc duïng cuûa caùc löïc vaø moâmen hoaëc bò laät ñoå khi oâ toâ chuyeån ñoäng ôû toác ñoä cao treân
ñöôøng baèng.

5.2.1.2.1 Tröôøng hôïp chuyeån ñoäng toång quaùt:

Xeùt oâ toâ chuyeån ñoäng leân doác khoâng oån ñònh coù keùo rômoùc (sô ñoà moâmen vaø löïc
nhö ôû hình 5.1)
Khi taêng goùc doác α ñeán giaù trò giôùi haïn thì xe seõ laät ñoå öùng vôùi Z1= 0, caùc baùnh xe
tröôùc bò nhaác khoûi maët ñöôøng. Laøm töông töï nhö phaàn oån ñònh doïc tónh, ta xaùc ñònh ñöôïc
goùc doác giôùi haïn maø xe bò laät ñoå khi chuyeån ñoäng leân doác hoaëc xuoáng doác.
Ñeå ñôn giaûn, ta xeùt tröôøng hôïp oâ toâ chuyeån ñoäng oån ñònh leân doác, khoâng keùo rômoùc
nghóa laø: Pj = 0, Pm = 0.
Vì α nhoû neân ta coù theå coi cos α = 1
Sau khi ruùt goïn bieåu thöùc (5.1) ta ñöôïc goùc doác giôùi haïn khi xe bò laät ñoå laø:
b - frb P
tg α ñ = - ω (5.26)
hg G

80
 5.2.1.2.2. Tröôøng hôïp xe chuyeån ñoäng leân doác vôùi vaän toác nhoû, khoâng keùo rômoùc vaø
chuyeån ñoäng oån ñònh:

ÔÛ tröôøng hôïp naøy ta coù: Pj = 0 , Pm = 0, Pω  0 , Pf  0 (löïc caûn laên nhoû coù theå boû qua).

*Xeùt oån ñònh theo ñieàu kieän laät ñoå:

OÂ toâ coù xu höôùng laät ñoå quanh truïc qua ñieåm tieáp xuùc cuûa hai baùnh xe ôû caàu sau vôùi
maët ñöôøng.
Theá caùc giaù trò treân vaøo (5.1) vaø laøm töông töï nhö ôû tröôøng hôïp oån ñònh doïc tónh ta
xaùc ñònh ñöôïc goùc doác giôùi haïn maø xe bò laät ñoå khi xe chuyeån ñoäng leân doác:
b
tg α ñ = (5.27)
hg
Khi xe chuyeån ñoäng xuoáng doác ta cuõng xaùc ñònh ñöôïc goùc doác giôùi haïn maø xe bò laät
ñoå laø:
a
tg α' ñ = (5.28)
hg
*Xeùt oån ñònh theo ñieàu kieän tröôït:

Khi löïc keùo chuû ñoäng ñaït tôùi giôùi haïn baùm thì xe baét ñaàu tröôït( xeùt tröôøng hôïp chæ
coù caàu sau chuû ñoäng):
Pkmax = Pφ = φZ2 = Gsinα (5.29)
Maët khaùc ta coù:

 .G
Pφ = φ Z2 = (acos αφ ñ + hgsin αφ ñ) (5.30)
L
Vôùi Z2 ñöôïc xaùc ñònh baèng caùch laáy moâmen ñoái vôùi ñieåm O1.
Töø (5.29) vaø (5.30) : Ta xaùc ñònh ñöôïc goùc doác giôùi haïn maø xe bò tröôït:
φa
tg αφ ñ = (5.31)
L - φh g
Trong ñoù :
Pkmax – Löïc keùo tieáp tuyeán lôùn nhaát ôû baùnh xe chuû ñoäng.
Pφ – Löïc baùm cuûa baùnh xe chuû ñoäng.
φ – Heä soá baùm doïc cuûa baùnh xe vôùi maët ñöôøng.

Ñieàu kieän ñeå ñaûm baûo cho oâ toâ tröôït tröôùc khi bò laät ñoå laø : tg αφ ñ < tg α

5.2.1.2.3. Tröôøng hôïp xe keùo rômoùc chuyeån ñoäng leân doác vôùi vaän toác nhoûvaø oån ñònh:

ÔÛ tröôøng hôïp naøy ta coù: Pj = 0, Pω  0 , Pf  0 , cos α  1.

81
*Xeùt oån ñònh theo ñieàu kieän laät ñoå:

Xe coù xu höôùng laät ñoå quanh truïc qua ñieåm tieáp xuùc cuûa hai baùnh xe caàu sau vôùi
maët ñöôøng (ñieåm O2).
Khi taêng goùc doác α ñeán giaù trò giôùi haïn thì baùnh xe caàu tröôùc nhaác khoûi maët ñöôøng:
Z1 = 0
Theá caùc giaù trò treân vaøo (5.1) ta ñöôïc:

b P h
tg α ñ = - m m (5.32)
hg Gh g
Trong ñoù :
Pm – Löïc keùo rômoùc.
hm – Chieàu cao töø ñieåm ñaët moùc keùo ñeán maët ñöôøng.

* Xeùt oån ñònh theo ñieàu kieän tröôït:

Xe coù xu höôùng tröôït töø treân doác xuoáng döôùi doác.

Khi löïc keùo tieáp tuyeán ñaït tôùi giaù trò giôùi haïn baùm thì oâ toâ tröôït doïc.
Pkmax = Pφ = Z2φ (5.33)
Maët khaùc ta coù PK  G sin   Pm  (G  GM ) sin (5.34)
Vôùi: Pm = Gm sin α
Theá caùc giaù trò Pj = 0, Pf  0 vaøo (5.2) vaø keát hôïp vôùi (5.33),(5.34) ta ñöôïc:

φ
(G m + G)sinαφ = (Gsinα φ hg + Gcosα φ a + G m h msinα φ )
L

Gaφ
 tgαφ = (5.35)
G(L - φh g ) + G m (L - φh m )

5.2.1.2.4. Tröôøng hôïp xe chuyeån ñoäng oån ñònh vôùi vaän toác cao treân ñöôøng naèm ngang
khoâng keùo rômoùc:

Trong tröôøng hôïp naøy (thöôøng laø oâ toâ du lòch) ta coù: Pj = 0 , Pm = 0 , α = 0, boû qua
aûnh höôûng cuûa löïc caûn laên.
Sô ñoà moâmen vaø löïc taùc duïng leân oâ toâ nhö hình 5.2
Khi ñoù xe coù khaû naêng bò laät do löïc caûn khoâng khí gaây ra neáu chuyeån ñoäng vôùi toác
ñoä raát lôùn. Löïc caûn khoâng khí taêng tôùi giaù trò giôùi haïn, xe seõ bò laät quanh ñieåm O 2 ( O2 laø
giao ñieåm cuûa maët phaúng qua truïc baùnh xe sau vôùi ñöôøng), luùc ñoù phaûn löïc Z1 = 0.
Ñeå xaùc ñònh vaän toác giôùi haïn maø xe bò laät ñoå, ta söû duïng coâng thöùc (5.3):

82
 G(b - frb ) - Pω h g
Z1 =
L

Ta coi Mf  0 vì trò soá cuûa noù raát nhoû so vôùi Pω , thay giaù trò P   Wvo2 vaø ruùt goïn ta
ñöôïc vaän toác nguy hieåm maø xe bò laät ñoå:

Gb
vn = (5.36)
Wh g
Trong ñoù:
vn – Vaän toác giôùi haïn maø xe bò laät ñoå (m/s).
W – Nhaân toá caûn khoâng khí: W = 0,625CxS coù ñôn vò laø Ns2/m2, vôùi Cx
laø heä soá caûn khoâng khí coù ñôn vò Ns2/m4 vaø S laø dieän tích caûn khoâng
khí coù ñôn vò laø m2.

Ñeå thuaän tieän ta ñoåi sang ñôn vò km/h:

Gb
v n =3,6 (5.37)
Wh g
* Nhaän xeùt:

+ Söï maát oån ñònh cuûa xe phuï thuoäc vaøo toïa ñoä troïng taâm cuûa xe vaø moùc keùo, nhaân
toá caûn khoâng khí, heä soá baùm cuûa xe vôùi maët ñöôøng…
+ Ñoái vôùi nhöõng xe thöôøng chuyeån ñoäng vôùi vaän toác cao hoaëc thöôøng hoaït ñoäng
treân nhöõng ñòa hình phöùc taïp neân haï thaáp troïng taâm ñeå taêng tính oån ñònh cho oâ toâ.

5.2.2. Tính oån ñònh ngang cuûa oâ toâ:

5.2.2.1. Tính oån ñònh ngang cuûa oâ toâ khi chuyeån ñoäng thaúng treân ñöôøng nghieâng ngang:

* Xeùt oån ñònh theo ñieàu kieän laät ñoå:

OÂtoâ coù xu höôùng laät ñoå quanh truïc naèm trong maët phaúng cuûa ñöôøng vaø ñi qua ñieåm
tieáp xuùc cuûa hai baùnh xe beân traùi vôùi maët ñöôøng (ñieåm B) nhö hình 5.7.
Laáy moâmen ñoái vôùi ñieåm B vaø ruùt goïn ta ñöôïc :
c
G cosβ - Gh g sinβ - M jn
Z’= 2 (5.38)
c

Khi goùc β taêng tôùi giaù trò giôùi haïn β ñ thì xe bò laät quanh truïc ñi qua B. Luùc ñoù
Z’= 0.
Thoâng thöôøng giaù trò Mjn nhoû neân coù theå coi Mjn  0 , xe khoâng keùo rômoùc neân

83
Pm = 0.
Ta xaùc ñònh ñöôïc goùc giôùi haïn laät ñoå khi xe chuyeån ñoäng treân ñöôøng nghieâng
ngang laø:
c
tg β ñ = (5.39)
2h g
Trong ñoù :
β ñ - Goùc doác giôùi haïn maø xe bò laät ñoå.

Mjn

T
Gsin
hg
Gcos
G
Z’
A Y’
Z”
B Y” c/2
c/2 c


Hình 5.7: Sô ñoà löïc vaø moâmen taùc duïng leân oâ toâ khi chuyeån ñoäng thaúng
treân ñöôøng nghieâng ngang.

Trong ñoù:
Y’ , Y” - Caùc phaûn löïc ngang taùc duïng leân caùc baùnh xe beân phaûi vaø beân traùi.
β - Goùc nghieâng ngang cuûa ñöôøng.
Z’ , Z” - Caùc phaûn löïc thaúng goùc töø ñöôøng taùc duïng leân caùc baùnh xe beân
phaûi vaø beân traùi.
Mjn - Moâmen cuûa caùc löïc quaùn tính tieáp tuyeán taùc duïng trong maët phaúng
ngang khi oâ toâ chuyeån ñoäng khoâng oån ñònh.

* Xeùt oån ñònh theo ñieàu kieän tröôït:

Khi chaát löôïng baùm cuûa baùnh xe vôùi ñöôøng keùm thì xe coù xu höôùng tröôït khi chuyeån
ñoäng treân ñöôøng nghieâng ngang.
Ñeå xaùc ñònh goùc giôùi haïn khi xe bò tröôït, ta laäp phöông trình hình chieáu caùc löïc leân
maët phaúng song song vôùi maët ñöôøng :
Gsin β φ = Y’ + Y” = φy (Z’+ Z”) = φ y Gcosβφ (5.40)

84
 Trong ñoù:
β φ - Goùc doác giôùi haïn maø oâ toâ bò tröôït.
φy - Heä soá baùm ngang giöõa baùnh xe vaø maët ñöôøng.

Ruùt goïn bieåu thöùc (5.40) ta ñöôïc:

tg β φ = φy (5.41)
Ñeå ñaûm baûo an toaøn thì xe phaûi bò tröôït tröôùc khi laät ñoå, nghóa laø:
c
tg β φ < tg β ñ hay φy < (5.42)
2h g
Khi oâ toâ ñöùng yeân treân ñöôøng nghieâng ngang, ta cuõng xaùc ñònh ñöôïc goùc nghieâng
giôùi haïn maø taïi ñoù xe bò laät ñoå hoaëc bò tröôït.
ÔÛ tröôøng hôïp naøy, oâ toâ chæ chòu taùc duïng cuûa troïng löôïng. Phöông phaùp xaùc ñònh
cuõng töông töï nhö phaàn treân, ta coù ngay goùc giôùi haïn maø xe bò laät ñoå:
c
tg β t = (5.43)
2h g
Cuõng töông töï ta coù goùc giôùi haïn maø xe bò tröôït laø:
tg β tφ = φy
Ñieàu kieän ñeå xe tröôït tröôùc khi laät ñoå laø:
c
tg β tφ < tg β t hay φy < (5.44)
2h g

5.2.2.2. Tính oån ñònh ngang cuûa oâ toâ khi chuyeån ñoäng quay voøng treân ñöôøng nghieâng
ngang:

5.2.2.2.1. Xeùt oån ñònh theo ñieàu kieän laät ñoå:

+ Tröôøng hôïp oâ toâ quay voøng treân ñöôøng nghieâng ngang ra ngoaøi ( höôùng nghieâng ngang
cuûa ñöôøng vaø truïc quay voøng cuûa xe ôû hai phía cuûa ñöôøng):
Trong tröôøng hôïp naøy oâ toâ chòu taùc duïng cuûa caùc löïc sau: Löïc ly taâm P l, troïng löôïng
toaøn boä cuûa oâ toâ G, löïc keùo moùc Pm (neáu coù keùo rômoùc).
Khi goùc β taêng daàn ñoàng thôøi döôùi taùc duïng cuûa löïc ly taâm Pl, xe seõ bò laät ñoå quanh
truïc ñi qua A ( truïc naøy laø giao tuyeán giöõa maët phaúng cuûa ñöôøng vôùi maët phaúng ñi qua hai
taâm cuûa caùc baùnh xe beân phaûi vaø vuoâng goùc vôùi maët ñöôøng ), luùc ñoù vaän toác cuûa oâ toâ ñaït
tôùi giaù trò giôùi haïn vaø hôïp löïc Z” = 0.
Gv 2
Söû duïng coâng thöùc (5.12) vaø thay trò soá cuûa löïc ly taâm Pl = n vaøo coâng thöùc roài
gR
ruùt goïn, ta ñöôïc:

85
  c c 
G( 2 cos ñ  h g sin ñ )  Pm (h m cos ñ  2 sin ñ )  gR
v2n    (5.45)
c
G(h g cos ñ  sin ñ )
2

R
Y
Mjn

Plsin
Truïc quay voøng cuûa oâ toâ

hg Pl
T
Plcos
Gcos Gsin

Y” Z” G
B Pmsin Pm
D
Pmcos
c/2 Z’
Y’
c c/2 A hm

Y 

Hình 5.8: Sô ñoà moâmen vaø löïc taùc duïng leân oâ toâ khi quay voøng
treân ñöôøng nghieâng ngang ra ngoaøi.

Tröôøng hôïp oâ toâ khoâng keùo rômoùc thì Pm = 0, ta cuõng xaùc ñònh ñöôïc vaän toác giôùi
haïn ( hay coøn goïi laø vaän toác nguy hieåm ) khi xe bò laät nhö sau:
c
( cos ñ  h g sin ñ )gR
v2n  2 (5.46)
c
h g cos ñ  sin ñ
2

Ruùt goïn ta ñöôïc:

c
gR( cos ñ  h g sin ñ )
vn  2
hay
c
h g cos ñ  sin ñ
2

86
 c
gR(  tgñ )
2h g (5.47)
vn 
c
1 tgñ
2h g

Trong ñoù:
β ñ – Goùc doác giôùi haïn khi xe quay voøng bò laät ñoå.
R – Baùn kính quay voøng cuûa xe.
v – Vaän toác chuyeån ñoäng quay voøng, m/s.
vn – Vaän toác giôùi haïn (hay vaän toác nguy hieåm).

+ Tröôøng hôïp oâ toâ quay voøng treân ñöôøng nghieâng ngang vaøo trong ( höôùng nghieâng cuûa
ñöôøng cuøng phía vôùi truïc quay voøng ):

R
Y
Mjn

Plcos
Gsin Pl hg
Truïc quay voøng cuûa oâ toâ

Plsin
Gcos
G Z’
A
Y’
Z” c/2
B c/2
Y” c

Y 

Hình 5.9: Sô ñoà moâmen vaø löïc taùc duïng leân xe khi quay voøng
treân ñöôøng nghieâng vaøo trong.
OÂ toâ coù xu höôùng laät ñoå quanh truïc ñi qua A vaø naèm trong maët phaúng cuûa maët
ñöôøng.
c c
M iA = G cosβ + Gh gsinβ  Z"c  Pl h g cosβ + Pl sinβ = 0
2 2

Khi vaän toác oâ toâ taêng tôùi giaù trò giôùi haïn thì oâ toâ seõ laät ñoå. Luùc ñoù, caùc baùnh xe phía
beân traùi khoâng coøn tieáp xuùc vôùi maët ñöôøng nöõa, neân : Z" = O

87
 Sau khi ruùt goïn ta ñöôïc:

c
gR(  tgñ )
2h g
vn  (5.48)
c
1 tgñ
2h g

+ Tröôøng hôïp oâ toâ quay voøng treân ñöôøng naèm ngang thì vaän toác giôùi haïn khi xe bò
laät ñoå laø:
c
v n  Rg (5.49)
2h g

Sô ñoà bieåu dieãn traïng thaùi chuyeån ñoäng quay voøng treân ñöôøng naèm ngang nhö hình
5.10.

R
Y Mjn
Truïc quay voøng cuûa oâ toâ

Pl

G
hg

Z” Z’
Y Y” B Y’ A
c/2 c/2
c

Hình 5.10: Sô ñoà moâmen vaø löïc taùc duïng leân oâ toâ khi quay voøng
treân ñöôøng naèm ngang.
5.2.2.2.2. Xeùt oån ñònh theo ñieàu kieän tröôït beân:

Khi quay voøng treân ñöôøng nghieâng ngang oâ toâ coù theå bò tröôït beân döôùi taùc duïng cuûa
caùc thaønh phaàn löïc Gsin  vaø Plcos  ( do ñieàu kieän baùm ngang cuûa xe vaø ñöôøng khoâng
ñaûm baûo).
+ Tröôøng hôïp oâ toâ quay voøng treân ñöôøng nghieâng ngang ra ngoaøi:

88
 Khi vaän toác oâ toâ ñaït tôùi giaù trò giôùi haïn v thì oâ toâ baét ñaàu tröôït ngang, luùc ñoù caùc
phaûn löïc ngang seõ baèng löïc baùm.
Y’ + Y” = φy ( Z’ + Z” ) (5.50)
Chieáu caùc löïc leân phöông song song vôùi maët ñöôøng vaø phöông vuoâng goùc vôùi maët
ñöôøng, ta ñöôïc:
Y’ + Y” = Pl cos φ + Gsin φ 

 (5.51
Z’ + Z” = Gcos φ - Pl sin φ 
 )

Theá giaù trò cuûa bieåu thöùc (5.51) vaøo (5.50) roài ruùt goïn thì ta ñöôïc:

Rg(φ y cosβφ - sinβφ )

vφ2 =
φ ysinβφ + cosβφ

φ y - tgβφ
 vφ  Rg (5.52)
1 + φ y tgβφ

+ Tröôøng hôïp xe quay voøng treân ñöôøng nghieâng ngang vaøo trong:
Ñeå xaùc ñònh vaän toác giôùi haïn maø taïi ñoù oâ toâ baét ñaàu tröôït beân thì ta cuõng laøm töông
töï nhö treân laø chieáu caùc löïc leân phöông song song vôùi maët ñöôøng vaø phöông vuoâng goùc maët
ñöôøng ta ñöôïc:
Pcosβ
l φ  Gsinβφ = Y' + Y" = φ y (Z' + Z") = φ y (Gcosβφ + Psinβ l φ)

Ruùt goïn bieåu thöùc treân ta ñöôïc:

φ y + tgβφ
vφ  Rg (5.53)
1  φ y tgβφ

+ Tröôøng hôïp oâ toâ quay voøng treân ñöôøng naèm ngang thì vaän toác giôùi haïn khi oâ toâ bò tröôït
beân laø:
v φ = gRφ y (5.54)
ÔÛ ñaây:
β φ - Goùc nghieâng ngang giôùi haïn cuûa ñöôøng öùng vôùi vaän toác giôùi haïn.
φy - Heä soá baùm ngang cuûa ñöôøng vaø baùnh xe.
* Nhaän xeùt:

Goùc nghieâng ngang giôùi haïn vaø vaän toác nguy hieåm maø taïi ñoù oâ toâ bò laät ñoå hoaëc bò
tröôït beân khi chuyeån ñoäng treân ñöôøng nghieâng ngang phuï thuoäc vaøo toïa ñoä troïng taâm, baùn
kính quay voøng vaø heä soá baùm ngang cuûa baùnh xe vôùi ñöôøng.
Ngoaøi ra khi xe chuyeån ñoäng coøn bò maát oån ñònh ngang do aûnh höôûng cuûa caùc yeáu
toá khaùc nhö löïc gioù ngang, do ñöôøng maáp moâ vaø do phanh treân ñöôøng trôn.

89
 Tính oån ñònh cuûa oâ toâ khi quay voøng treân maët ñöôøng nghieâng vaøo trong laø toát nhaát
so vôùi quay voøng treân maët ñöôøng naèm ngang hoaëc nghieâng ra ngoaøi truïc quay voøng.

Sau ñaây ñeå hieåu roõ söï aûnh höôûng cuûa löïc gioù ngang, ta nghieân cöùu tröôøng hôïp
baùnh xe chuû ñoäng laên chòu löïc gioù ngang Py.
Baùnh xe laên seõ chòu taùc duïng cuûa caùc moâmen vaø löïc: Mk, Gb, Px, Py vaø caùc phaûn löïc
Zb , Yb .
Theo hình 5.11: R laø hôïp löïc cuûa caùc löïc keùo tieáp tuyeán Pk vaø löïc Yb ( phaûn löïc
ngang Yb do löïc ngang Py gaây ra ).
Hôïp löïc R coù ñieåm ñaët laø ñieåm tieáp xuùc giöõa baùnh xe vaø ñöôøng ñöôïc xaùc ñònh theo
coâng thöùc:
R= Pk2 + Yb2 (5.55)

Mk

Gb v
Px

Zb Pk

Py
Pk

Yb
R

Hình 5.11: Sô ñoà moâmen vaø löïc taùc duïng leân baùnh xe chuû ñoäng
khi coù löïc ngang taùc duïng.

Theo ñieàu kieän baùm R = R max = φG b vaø phaûn löïc ngang Yb ñöôïc tính nhö sau, neáu ta
thay R = Rmax = Gb vaøo (5.55):

2
Yb = R max - Pk2 = (φG b )2 - Pk2 (5.56)

* Nhaän xeùt:

+ Neáu Pk = 0 ( hoaëc löïc phanh Pp = 0 ) thì Yb = Ybmax.

+ Neáu löïc keùo Pk caøng lôùn thì Yb caøng nhoû.
+ Khi Pk hoaëc löïc phanh Pp ñaït ñeán giôùi haïn löïc baùm thì Yb = 0. Luùc ñoù chæ caàn
moät löïc ngang raát nhoû taùc duïng leân baùnh xe thì noù baét ñaàu tröôït.

90
+ Söï tröôït naøy daãn ñeán hieän töôïng quay voøng thieáu ( khi baùnh xe ôû caàu tröôùc bò
tröôït) hoaëc hieän töôïng quay voøng thöøa ( khi baùnh xe ôû caàu sau bò tröôït ).
+ Hieän töôïng quay voøng thöøa raát nguy hieåm trong quaù trình chuyeån ñoäng khi coù löïc
ngang taùc duïng ( xem theâm ôû chöông “ Quay voøng oâ toâ vaø heä thoáng laùi ” ).

91
 CHÖÔNG 6

TÍNH NAÊNG CÔ ÑOÄNG CUÛA OÂ TOÂ

Muïc tieâu:

Sau khi hoïc xong chöông naøy caùc sinh vieân coù khaû naêng:
1. Ñònh nghóa ñöôïc tính naêng cô ñoäng cuûa oâ toâ.
2. Xaùc ñònh ñöôïc caùc thoâng soá hình hoïc aûnh höôûng ñeán tính naêng cô ñoäng cuûa oâ toâ.
3. Giaûi thích ñöôïc khaû naêng cô ñoäng cuûa oâ toâ coù caàu tröôùc chuû ñoäng.
4. Phaân tích ñöôïc aûnh höôûng cuûa hieäu suaát rieâng cuûa vi sai ñeán tính naêng cô ñoäng cuûa
oâ toâ.
5. Trình baøy ñöôïc hieän töôïng löu thoâng coâng suaát ôû oâ toâ coù nhieàu caàu chuû ñoäng.

92
6.1. CAÙC THOÂNG SOÁ HÌNH HOÏC AÛNH HÖÔÛNG ÑEÁN TÍNH NAÊNG CÔ ÑOÄNG CUÛA
OÂ TOÂ:

6.1.1. Khaùi nieäm veà tính naêng cô ñoäng cuûa oâ toâ:

Tính naêng cô ñoäng cuûa oâ toâ laø khaû naêng chuyeån ñoäng linh hoaït vaø khaû naêng thích
öùng cuûa chuùng vôùi nhöõng ñieàu kieän ñöôøng xaù khoù khaên vaø ñòa hình phöùc taïp.
Tính naêng cô ñoäng phuï thuoäc chuû yeáu vaøo caùc yeáu toá sau:
- Chaát löôïng keùo, baùm ôû caùc baùnh xe.
- Caùc thoâng soá hình hoïc cuûa oâ toâ.
Ngoaøi ra, nhöõng ñaëc ñieåm veà caáu taïo cuûa caùc cuïm rieâng bieät cuûa oâ toâ vaø trình ñoä
thaønh thaïo cuûa ngöôøi laùi cuõng aûnh höôûng ñeán tính naêng cô ñoäng.

6.1.2. Caùc thoâng soá hình hoïc:

6.1.2.1. Khoaûng saùng gaàm xe:

Ñoù laø khoaûng caùch giöõa ñieåm thaáp nhaát cuûa gaàm xe vôùi maët ñöôøng ñöôïc kyù hieäu laø
h.
Khoaûng caùch naøy ñaët tröng cho ñoä nhaáp nhoâ lôùn nhaát cuûa maët ñöôøng maø xe coù theå
vöôït qua ñöôïc.
ÔÛ nhöõng oâ toâ coù tính naêng cô ñoäng thaáp h = 175÷210mm (ñoái vôùi oâ toâ du lòch) vaø h
= 240÷275 mm (ñoái vôùi oâ toâ taûi).
ÔÛ nhöõng oâ toâ coù tính naêng tính naêng cô ñoäng cao, khoaûng saùng naøy thöôøng lôùn hôn
so vôùi oâ toâ coù tính naêng cô ñoäng thaáp töø 20÷50 mm.
ÔÛ nhöõng xe ñaëc bieät khoaûng saùng gaàm xe naøy coù theå ñaït tôùi 400 mm hoaëc cao hôn.

 
h
1 2

Hình 6.1: Caùc thoâng soá hình hoïc veà tính naêng cô ñoäng cuûa oâ toâ

6.1.2.2. Baùn kính cô ñoäng doïc vaø cô ñoäng ngang:

93
 Hai thoâng soá naøy ñaët tröng cho hình daïng cuûa chöôùng ngaïi vaät maø xe coù theå khaéc phuïc
ñöôïc.
- Baùn kính cô ñoäng doïc 1 laø baùn kính lôùn nhaát cuûa maët truï tieáp tuyeán vôùi caùc baùnh
xe tröôùc vaø baùnh xe sau vaø ñi qua ñieåm thaáp nhaát cuûa gaàm xe trong maët phaúng doïc.
- Baùn kính cô ñoäng ngang 2 laø baùn kính lôùn nhaát cuûa maët truï tieáp xuùc vôùi maët trong
cuûa loáp xe beân phaûi vaø loáp xe beân traùi vaø ñi qua ñieåm thaáp nhaát cuûa gaàm xe trong maët
phaúng ngang.
Baùn kính cô ñoäng doïc 1 vaø baùn kính cô ñoäng ngang 2 caøng nhoû thì tính naêng cô ñoäng
cuûa xe caøng toát.
ÔÛ nhöõng oâ toâ coù coâng thöùc baùnh xe 4x2, baùn kính cô ñoäng doïc thöôøng naèm trong giôùi
haïn sau:
- OÂ toâ du lòch: loaïi nhoû töø 2,5 ñeán 3,5 m, loaïi trung bình töø 3,0 ñeán 5,5 m vaø loaïi lôùn
töø 5,5 ñeán 8,5 m.
- OÂ toâ taûi: taûi troïng nhoû 1 töø 2,5÷3,5 m; taûi troïng trung bình töø 3,0÷5,5 m; taûi troïng
lôùn töø 5,0÷6,0 m.
ÔÛ nhöõng oâ toâ coù tính naêng cô ñoäng cao, baùn kính cô ñoäng doïc nhoû hôn so vôùi loaïi oâ toâ
töông töï nhöng coù tính naêng cô ñoäng thaáp, trong ña soá caùc tröôøng hôïp baùn kính naøy khoâng
vöôït quaù trò 1 töø 2,0÷3,6 m.

6.1.2.3. Goùc cô ñoäng tröôùc vaø goùc cô ñoäng sau:

Khi oâ toâ caàn phaûi vöôït qua nhöõng chöôùng ngaïi vaät lôùn nhö caùc ñöôøng haøo, goø ñoáng, caàu
phaø… thì nhöõng phaàn nhoâ ra phía sau vaø phía tröôùc cuûa xe coù theå va queït vaøo caùc vaät caûn.
Tính naêng cô ñoäng cuûa oâ toâ ñeå vöôït qua nhöõng chöôùng ngaïi naøy phuï thuoäc vaøo trò soá
cuûa caùc goùc cô ñoäng tröôùc vaø goùc cô ñoäng sau.
- Goùc cô ñoäng tröôùc ( α ) laø goùc nhoû nhaát taïo bôûi maët ñöôøng vôùi maët phaúng tieáp
tuyeán cuûa baùnh xe tröôùc vaø ñi qua ñieåm nhoâ ra naøo ñaáy cuûa ñöôøng bao phía tröôùc cuûa oâ toâ.
- Goùc cô ñoäng sau ( β ) laø goùc nhoû nhaát taïo bôûi maët ñöôøng vôùi maët phaúng tieáp tuyeán
cuûa baùnh xe sau vaø ñi qua ñieåm nhoâ ra naøo ñaáy cuûa ñöôøng bao phía sau oâ toâ.
Ñeå naâng cao tính naêng cô ñoäng cuûa xe ngöôøi ta mong muoán laøm theá naøo ñaáy ñeå caùc
goùc naøy coù giaù trò lôùn theo khaû naêng coù theå.
ÔÛ nhöõng oâ toâ hieän nay, caùc goùc cô ñoäng α , β coù nhöõng giaù trò sau:
α β
o
- OÂ toâ du lòch coù tính naêng cô ñoäng thaáp : 20÷30 15÷20o
- OÂ toâ taûi coù tính naêng cô ñoäng thaáp: 40÷50o 20÷40o
- OÂ toâ coù tính naêng cô ñoäng cao khoâng nhoû hôn: 45÷50o 35÷40o

6.2. KHAÛ NAÊNG CÔ ÑOÄNG CUÛA XE COÙ CAÀU TRÖÔÙC CHUÛ ÑOÄNG:

94
 Caùc baùnh xe bò ñoäng ôû phía tröôùc khaéc phuïc nhöõng chöôùng ngaïi vaät thaúng ñöùng keùm
hôn nhieàu so vôùi caùc baùnh chuû ñoäng. Ñieàu naøy ñöôïc giaûi thích laø caùc baùnh xe bò ñoäng tyø
vaøo chöôùng ngaïi vaät coøn caùc baùnh chuû ñoäng coù xu höôùng töï laên vaø leo qua noù nhôø löïc Pk.
+ Sô ñoà caùc löïc taùc duïng leân baùnh xe bò ñoäng phía tröôùc khi khaéc phuïc chöôùng ngaïi
vaät thaúng ñöùng coù ñoä cao h ñöôïc bieåu dieãn ôû hình 6.2.a, tröôøng hôïp naøy caàu sau laø caàu chuû
ñoäng.

Gb Gb
Mk
Pk
Pk”
O T O T
Z
R
A  R
r A Z 
C C
h X Pk’ X

a) b)

Hình 6.2: Sô ñoà löïc taùc duïng leân caùc baùnh xe ôû caàu tröôùc khi
khaéc phuïc chöôùng ngaïi vaät thaúng ñöùng.
a – Baùnh bò ñoäng
b – Baùnh chuû ñoäng

Caùc löïc taùc duïng leân baùnh xe bò ñoäng goàm coù:

T- Löïc ñaåy töø khung tôùi baùnh xe.
R- Phaûn löïc cuûa chöôùng ngaïi.
Z vaø X - Thaønh phaàn thaúng ñöùng vaø naèm ngang cuûa phaûn löïc R.
Töø ñieàu kieän caân baèng cuûa baùnh xe ta coù:
Z = Gb ; X=T
Theo sô ñoà löïc treân hình 6.2 ta coù:

Z = Xtgα1 = Ttgα1
Gb
G b = Ttgα1  T =
tgα1
Giaù trò tgα1 ñöôïc xaùc ñònh töø tam giaùc AOC:

OC r -h r -h
tgα1 = = =
CA r 2 - (r - h)2 2hr - h 2

95
 Gb 2rh - h 2
Neân : T = = Gb (6.1)
tgα1 r -h

Töø coâng thöùc treân chuùng ta thaáy raèng khi h = r thì T =  , coù nghóa laø khi gaëp
chöôùng ngaïi vaät coù ñoä cao h = r thì oâ toâ khoâng theå vöôït ñöôïc, ngay caû khi caùc baùnh xe chuû
ñoäng ôû caàu sau coù löïc keùo cöïc ñaïi.
ÔÛ ñaây chuùng ta ñaõ boû qua caùc yeáu toá aûnh höôûng vaø giaû thuyeát raèng:
- Baùnh xe khoâng bò bieán daïng.
- Maët ñöôøng chöôùng ngaïi vaät khoâng bò bieán daïng.
- Baùnh xe khoâng bò tröôït.
+ Khi caùc baùnh xe tröôùc laø caùc baùnh xe chuû ñoäng vaø caàu sau laø caàu bò ñoäng, ngoaøi
löïc T vaø Gb treân baùnh xe coøn coù moâmen Mk, do ñoù xuaát hieän löïc keùo Pk (hình 6.2.b).
Töø Pk ta phaân tích thaønh Pk’ vaø Pk”.
Phaûn löïc R töø chöôùng ngaïi vaät ñöôïc phaân tích thaønh hai thaønh phaàn: X vaø Z.
Khi chieáu taát caû caùc löïc leân truïc naèm ngang vaø thaúng ñöùng thì ta nhaän ñöôïc:
T = Pk ’ - X
Gb = Z + Pk”
Do naûy sinh löïc Pk” neân cho pheùp baùnh xe chuû ñoäng deã daøng khaéc phuïc ñöôïc nhöõng
chöôùng ngaïi vaät coù ñoä cao baèng baùn kính cuûa baùnh xe, coøn löïc Pk’ seõ khaéc phuïc löïc caûn
chuyeån ñoäng X vaø löïc taùc duïng töø khung leân baùnh xe T.

6.3. AÛNH HÖÔÛNG CUÛA HIEÄU SUAÁT RIEÂNG CUÛA VI SAI TÔÙI TÍNH NAÊNG CÔ
ÑOÄNG CUÛA XE:

Vi sai ñaët ôû caàu chuû ñoäng cho pheùp caùc baùnh xe chuû ñoäng quay vôùi nhöõng vaän toác
goùc khaùc nhau, ñoàng thôøi noù phaân boá moâmen xoaén cho hai baùn truïc theo moät tæ leä nhaát
ñònh. Tæ leä naøy phuï thuoäc vaøo hieäu suaát rieâng cuûa vi sai. Bôûi vaäy, hieäu suaát rieâng cuûa vi sai
seõ aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán tính naêng cô ñoäng cuûa oâ toâ.
Tröôùc heát chuùng ta quy öôùc kyù hieäu nhö sau: baùn truïc e laø baùn truïc quay nhanh, töùc
laø baùn truïc daãn ñeán baùnh xe tröôït quay nhieàu hôn hoaëc chuyeån ñoäng nhanh hôn khi quay
voøng, baùn truïc i laø baùn truïc quay chaäm, töùc laø baùn truïc daãn ñeán baùnh xe tröôït quay ít hôn
hoaëc chuyeån ñoäng chaäm hôn khi quay voøng.
ÔÛ phaàn ñoäng hoïc cuûa vi sai, chuùng ta ñaõ chöùng minh cho vi sai ñoái xöùng laø:
ne + ni = 2nv
Trong ñoù:
ne – Soá voøng quay cuûa baùn truïc ( hoaëc baùnh xe ) quay chaäm.
ni – Soá voøng quay cuûa baùn truïc ( hoaëc baùnh xe ) quay nhanh.
nv – Soá voøng quay cuûa voû vi sai.

Vì vi sai laø cô caáu coù ít nhaát hai baäc töï do neân töø bieåu thöùc treân ta suy ra:
Neáu ni = 0 thì ne = 2nv , töùc laø neáu moät baùn truïc ( hoaëc moät baùnh xe ) ñöùng yeân thì
baùn truïc ( hoaëc baùnh xe ) coøn laïi seõ quay vôùi soá voøng quay gaáp ñoâi soá voøng quay cuûa voû vi
sai.

96
 Neáu nv = 0 thì ne = -ni , töùc laø neáu voû vi sai bò haõm laïi ( coá ñònh ) thì hai baùn truïc
quay ngöôïc chieàu nhau. Bôûi vaäy:
n n
iiev = ieiv = i v = i = e = - 1 (6.2)
ne ni

ηiev = ηeiv = ηv (6.3)

Me
= - iiev ηiev = - i v ηv (6.4)
Mi
ÔÛ ñaây:
i iev ; i eiv – Tyû soá truyeàn töø truïc i ñeán truïc e vaø ngöôïc laïi khi voû vi sai coá
ñònh.
ηiev ; ηeiv – Hieäu suaát truyeàn ñoäng töø truïc i ñeán truïc e vaø ngöôïc laïi khi voû vi
sai
coá ñònh.
η v
– Hieäu suaát rieâng cuûa vi sai.
Me; Mi – Moâmen xoaén truyeàn ñeán truïc e vaø truïc i.
Mv – Moâmen xoaén truyeàn ñeán voû vi sai.

Hieän nay, vi sai ñaët ôû caàu chuû ñoäng laø vi sai ñoái xöùng, cho neân iv = -1 , suy ra:
Me
= ηv (6.5)
Mi
Neáu vi sai khoâng coù ma saùt khi hoaït ñoäng thì ηv = 1 cho neân moâmen xoaén phaân boá
cho hai baùn truïc luoân baèng nhau.
Me = Mi (6.6)
Trong thöïc teá, khi vi sai hoaït ñoäng thì luoân toàn taïi ma saùt giöõa caùc chi tieát cuûa noù,
neân η  1 . Bôûi vaäy, moâmen xoaén phaân boá cho hai baùn truïc seõ khoâng baèng nhau.
v

Me
= ηv  1  M e  M i (6.7)
Mi
Nhö vaäy, do ma saùt beân trong vi sai neân tyû soá moâmen giöõa baùn truïc e vaø i luoân baèng
hieäu suaát rieâng cuûa vi sai. Neáu ma saùt caøng lôùn, hieäu suaát rieâng caøng nhoû thì cheânh leäch
giöõa giaù trò moâmen Me vaø Mi caøng lôùn.
Khi xe ñi vaøo trong ñöôøng ñaát xaáu, heä soá baùm döôùi caùc baùnh xe seõ khaùc nhau khaù
nhieàu, neáu ηv = 1 thì moâmen seõ phaân boá ñeàu cho hai baùn truïc. Ñieàu naøy seõ laøm xaáu ñi tính
naêng cô ñoäng cuûa xe. Bôûi vì, moâmen truyeàn ñeán baùnh xe coù heä soá baùm nhoû vôùi maët ñöôøng
coù khaû naêng lôùn hôn moâmen baùm, laøm cho baùnh xe naøy quay trôn vaø moâmen xoaén chuû
ñoäng cuûa caàu khoâng ñuû ñeå khaéc phuïc moâmen caûn.
Theo quan ñieåm veà tính naêng cô ñoäng cuûa oâ toâ thì ma saùt trong vi sai laø coù lôïi. Bôûi
vì khi coù ma saùt thì ηv  1 vaø M e  M i , töùc laø vi sai cho pheùp truyeàn moâmen xoaén lôùn cho
baùnh xe khoâng bò tröôït ( baùnh xe quay chaäm) vaø truyeàn moâmen xoaén nhoû cho baùnh xe bò

97
tröôït (baùnh xe quay nhanh ). Cho neân moâmen xoaén chuû ñoäng cuûa caàu seõ taêng leân ( so vôùi
tröôøng hôïp ηv = 1 ) vaø coù theå khaéc phuïc ñöôïc moâmen caûn.
Khi moâmen xoaén chuû ñoäng taêng leân thì löïc keùo ôû caùc baùnh xe chuû ñoäng cuõng taêng
leân. Thöïc teá cho thaáy, ôû vi sai coù hieäu suaát rieâng lôùn ( ma saùt trong nhoû ) thì löïc keùo toång
coäng chæ taêng khoaûng 4  6%. ÔÛ vi sai cam vaø vi sai truïc vít coù hieäu suaát rieâng nhoû ( ma saùt
trong lôùn ) thì löïc keùo toång coäng coù theå taêng 10  15%.

6.4. HIEÄN TÖÔÏNG LÖU THOÂNG COÂNG SUAÁT ÔÛ XE COÙ NHIEÀU CAÀU CHUÛ ÑOÄNG:

Trong soá nhöõng bieän phaùp khaùc nhau ñöôïc söû duïng ñeå naâng cao chaát löôïng keùo –
baùm cuûa oâ toâ, thì ñoái vôùi nhöõng oâ toâ caàn tính naêng cô ñoäng cao, ngöôøi ta thöôøng söû duïng
bieän phaùp taêng soá caàu chuû ñoäng. Vôùi caùch boá trí naøy, chaát löôïng keùo – baùm cuûa oâ toâ seõ
taêng raát nhieàu nhôø vieäc taän duïng tôùi möùc toái ña troïng löôïng söû duïng cuûa xe ñeå bieán thaønh
troïng löôïng baùm.
Ñeå ñôn giaûn cho vieäc nghieân cöùu, ta xeùt loaïi xe boá trí theo sô ñoà 4x4 (boán baùnh xe
ñeàu laø baùnh xe chuû ñoäng).
Ñoäng löïc hoïc keùo cuûa xe coù boán baùnh chuû ñoäng nhö treân phuï thuoäc vaøo sô ñoà daãn
ñoäng ñeán caùc truïc chuû ñoäng, bôûi vì caáu truùc daãn ñoäng coù aûnh höôûng tôùi vieäc phaân boá löïc
keùo giöõa caùc baùnh xe tröôùc vaø sau.
Hieän nay, ngöôøi ta hay söû duïng hai loaïi daãn ñoäng: daãn ñoäng cöùng vaø daãn ñoäng vi sai
(hình 6.3).
Loaïi daãn ñoäng cöùng ñöôïc bieåu thò treân sô ñoà hình 6.3a. Caû hai truïc cuûa oâ toâ (truïc
tröôùc vaø truïc sau) ñöôïc noái ñoäng hoïc cöùng vôùi nhau qua hoäp phaân phoái 1, do ñoù moái quan
heä ñaõ ñöôïc xaùc ñònh giöõa vaän toác goùc cuûa chuùng laø khoâng ñoåi trong quaù trình laøm vieäc.
Loaïi daãn ñoäng vi sai ñöôïc bieåu thò treân sô ñoà hình 6.3b . Trong hoäp phaân phoái coù vi
sai 2, do keát quaû taùc ñoäng cuûa hieäu öùng vi sai neân moái quan heä giöõa vaän toác goùc cuûa hai
truïc coù theå thay ñoåi trong quaù trình laøm vieäc.
Ñaëc tính khaùc nhau veà moái quan heä ñoäng hoïc giöõa caùc truïc cuõng gaây neân söï khaùc
nhau trong vieäc phaân boá moâmen chuû ñoäng cho chuùng.
ÔÛ nhöõng oâ toâ coù daãn ñoäng cöùng cuûa hai truïc chuû ñoäng thì luoân coù söï khoâng töông
öùng ñoäng hoïc giöõa caùc baùnh xe tröôùc vaø sau. Khi chuyeån ñoäng treân maët ñöôøng baèng phaúng,
söï khoâng töông öùng ñoäng hoïc ñöôïc bieåu thò ôû choã: toác ñoä voøng lyù thuyeát cuûa caùc baùnh xe
tröôùc vaø sau coù theå khaùc nhau, trong khi caùc truïc cuûa chuùng laïi gaén chaët vôùi khung xe vaø
phaûi di chuyeån vôùi cuøng moät vaän toác tònh tieán. Vieäc ñaûm baûo söï ñoàng boä tuyeät ñoái vaän toác
voøng cuûa caùc baùnh xe tröôùc vaø sau thöïc teá laø khoâng theå thöïc hieän ñöôïc, vì baùn kính cuûa caùc
baùnh xe coù theå sai leäch so vôùi tính toaùn do nhieàu nguyeân nhaân gaây ra nhö: sai soá cheá taïo,
ñoä maøi moøn cuûa loáp, aùp suaát khoâng khí trong loáp, söï dao ñoäng cuûa taûi troïng thaúng ñöùng taùc
duïng leân caùc baùnh xe…

98
 1

Hoäp soá

a)

Hoäp soá

b)

Hình 6.3: Sô ñoà daãn ñoäng ñeán caùc truïc chuû ñoäng.

a- Daãn ñoäng cöùng (trong hoäp phaân phoái khoâng coù vi sai)
b- Daãn ñoäng qua vi sai (trong hoäp phaân phoái coù vi sai)

Treân ñöôøng voøng, söï khoâng töông öùng ñoäng hoïc ñöôïc taïo neân ôû choã: khi oâ toâ
chuyeån ñoäng treân ñöôøng cong thì moãi truïc cuûa chuùng phaûi ñi ñöôïc nhöõng quaõng ñöôøng khaùc
nhau, nhöng hai truïc cuûa xe ñöôïc xem nhö gaén vôùi khung laïi di chuyeån vôùi cuøng moät vaän
toác tònh tieán.
Döôùi ñaây chuùng ta nghieân cöùu tröôøng hôïp chuyeån ñoäng thaúng cuûa oâ toâ coù keát caáu
daãn ñoäng cöùng hai truïc khi coù söï sai khaùc veà toác ñoä voøng giöõa caùc baùnh xe tröôùc vaø sau.

99
 ÔÛ tröôøng hôïp naøy, söï caân baèng vaän toác tònh tieán cuûa hai truïc chuû ñoäng chæ coù theå ñaït
ñöôïc trong ñieàu kieän coù söï tröôït quay hay tröôït leát cuûa caùc baùnh xe, vì tröôït quay laøm giaûm
vaän toác tònh tieán cuûa truïc caùc baùnh xe, coøn tröôït leát laøm taêng noù leân.
Ñieàu kieän caân baèng vaän toác tònh tieán cuûa hai truïc chuû ñoäng ñöôïc bieåu thò baèng
phöông trình sau:
v'(1 - δ') = v"(1 - δ") (6.8)
Daáu ( ' ) öùng vôùi truïc ñaët baùnh xe coù vaän toác voøng lyù thuyeát lôùn vaø daáu ( " ) öùng vôùi
truïc ñaët baùnh xe coù vaän toác voøng lyù thuyeát nhoû. Chuùng ta giaû söû raèng caùc baùnh xe cuûa truï c
tröôùc laø baùnh quay nhanh vaø caùc baùnh xe cuûa truïc sau laø baùnh quay chaäm. Trò soá δ trong
phöông trình treân ñaët tröng cho söï tröôït quay vaø tröôït leát cuûa caùc baùnh xe; tröôøng hôïp tröôït
quay noù laáy daáu döông vaø tröôøng hôïp tröôït leát noù laáy daáu aâm ñeå ñöa vaøo phöông trình.
Chuùng ta goïi tæ soá v'/v" laø heä soá khoâng töông öùng ñoäng hoïc cuûa caùc baùnh xe chuû
ñoäng tröôùc vaø sau, kyù hieäu laø k.
Giöõa söï tröôït cuûa caùc baùnh xe chuû ñoäng quay nhanh vaø quay chaäm coù moái quan heä
xaùc ñònh vaø tìm ñöôïc töø phöông trình (6.2) nhö sau:
v'
δ" = 1 - (1 - δ') = 1 - k(1 - δ') (6.9)
v"
Trò soá δ' trong bieåu thöùc (6.8) coù giaù trò döông, vì caùc baùnh xe quay nhanh bao giôø
cuõng laøm vieäc vôùi möùc ñoä tröôït quay naøo ñoù. Coøn veà phaàn baùnh xe quay chaäm, trò soá tröôït
δ" coù theå coù giaù trò aâm, baèng khoâng hoaëc döông. Neáu δ" coù giaù trò aâm thì caùc baùnh xe quay
chaäm seõ chuyeån ñoäng vôùi söï tröôït leát; δ" = 0 chuùng laên khoâng tröôït quay vaø khoâng tröôït leát
; neáu δ" > 0 chuùng laøm vieäc vôùi söï tröôït quay, nhöng trò soá tröôït quay cuûa chuùng nhoû hôn so
vôùi baùnh xe quay nhanh.
Chæ tieâu keùo toát nhaát cuûa oâ toâ chæ coù theåâ nhaän ñöôïc khi coù söï caân baèng vaä n toác voøng
cuûa caùc baùnh tröôùc vaø sau, nghóa laø ôû ñieàu kieän heä soá khoâng töông öùng ñoäng hoïc k = 1. ÔÛ
tröôøng hôïp naøy, caùc baùnh tröôùc vaø sau laøm vieäc vôùi cuøng moät ñoä tröôït vaø chaát löôïng baùm
cuûa chuùng ñöôïc söû duïng ôû möùc ñoä baèng nhau.
Khi toàn taïi söï khoâng töông öùng ñoäng hoïc cuûa caùc baùnh xe thì chæ tieâu keùo cuûa oâ toâ
giaûm nhieàu. Neáu do haäu quaû cuûa vieäc maát töông öùng ñoäng hoïc maø caùc baùnh xe tröôùc vaø
sau bò tröôït vôùi möùc ñoä khaùc nhau khi laøm vieäc, thì chaát löôïng baùm cuûa caùc baùnh xe quay
chaäm seõ ñöôïc söû duïng ôû möùc ñoä nhoû hôn so vôùi chaát löôïng baùm cuûa caùc baùnh xe quay
nhanh. Ñoä khoâng töông öùng ñoäng hoïc caøng lôùn thì chaát löôïng baùm cuûa caùc baùnh xe treân hai
truïc caøng maát ñoàng ñeàu. Aûnh höôûng xaáu nhaát tôùi chæ tieâu keùo cuûa xe laø khi caùc baùnh xe
quay chaäm bò tröôït leát. ÔÛ tröôøng hôïp naøy, thöïc teá laø xe chæ coøn laïi hai baùnh chuû ñoäng, vì
caùc baùnh xe bò tröôït leát ñaõ trôû thaønh baùnh bò ñoäng.
Döôùi ñaây chuùng ta nghieân cöùu söï chuyeån ñoäng cuûa oâ toâ 4x4 khi caùc baùnh sau laø caùc
baùnh quay nhanh, coøn caùc baùnh tröôùc bò tröôït leát (hình 6.4)

100

Pk’ -PPkk”
 Hình 6.4: Sô ñoà minh hoïa hieän töôïng löu thoâng coâng suaát coù haïi.

ÔÛ tröôøng hôïp naøy, treân caùc baùnh xe tröôùc seõ chòu taùc duïng cuûa löïc keùo tieáp tuyeán
aâm -Pk”, ñöôïc taïo neân bôûi phaûn löïc cuûa ñaát vaø coù chieàu ngöôïc laïi vôùi chieàu chuyeån ñoäng
cuûa oâ toâ. Löïc naøy taïo neân moät moâmen xoaén truyeàn tôùi caùc baùnh xe sau qua heä thoáng
truyeàn löïc. Nhö vaäy, coâng suaát truyeàn tôùi caùc baùnh xe chuû ñoäng phía sau seõ theo hai doøng:
moät töø ñoäng cô theo chieàu muõi teân maûnh vaø moät töø caùc baùnh tröôùc theo chieàu ñöôøng muõi
teân chaám khuaát. Caû hai doøng coâng suaát naøy ñöôïc truyeàn tôùi caùc baùnh xe sau theo ñöôøng neùt
ñaäm vaø taïo neân löïc keùo tieáp tuyeán döông Pk’.
Moät phaàn löïc keùo tieáp tuyeán Pk’ ñöôïc truyeàn qua khung xe tôùi caùc baùnh quay chaäm
phía tröôùc ñeå khaéc phuïc löïc caûn ñöôïc taïo neân bôûi löïc -Pk”. Nhö vaäy, coâng suaát ñöôïc taïo
neân bôûi phaûn löïc -Pk” cuûa ñaát ôû caùc baùnh xe bò tröôït leát seõ löu thoâng theo voøng kheùp kín: töø
baùnh bò tröôït leát qua heä thoáng truyeàn löïc tôùi caùc baùnh chuû ñoäng, roài laïi töø caùc baùnh chuû
ñoäng qua khung cuûa xe ñi ngöôïc trôû laïi caùc baùnh bò tröôït. Phaàn coâng suaát löu thoâng naøy laø
voâ ích, thaäm chí laø coù haïi, vì vaäy noù ñöôïc goïi laø coâng suaát kyù sinh. Noù khoâng phaûi laø nguoàn
naêng löôïng boå sung cho oâ toâ maø chæ gaây theâm taûi troïng phuï cho heä thoáng truyeàn löïc vaø laøm
taêng toån thaát cô khí.
Coâng suaát kyù sinh phaùt sinh roõ neùt trong nhöõng tröôøng hôïp maø ôû ñoù ñieàu kieän laøm
vieäc khoâng cho pheùp nhaän ñöôïc söï khaùc bieät caàn thieát veà trò soá tröôït cuûa caùc baùnh xe chuû
ñoäng tröôùc vaø sau ñuû ñeå buø ñaép laïi ñoä khoâng töông öùng ñoäng hoïc giöõa chuùng. Nhöõng
tröôøng hôïp noùi treân thöôøng xaûy ra khi chuyeån ñoäng treân maët ñöôøng cöùng vaø chaïy khoâng taûi.
Trong nhöõng ñieàu kieän naøy, vieäc söû duïng caàu chuû ñoäng thöù hai khoâng nhöõng khoâng coù lôïi
maø coøn coù haïi.
Khi oâ toâ 4x4 laøm vieäc treân ñöôøng ñaát meàm bôû xoáp hoaëc aåm öôùt vôùi taûi troïng lôùn,
ñieàu kieän ñeå ñaït ñöôïc söï khaùc bieät caàn thieát veà trò soá tröôït cuûa caùc baùnh tröôùc vaø sau laø
hoaøn toaøn coù theå ñaït ñöôïc vaø nhö vaäy seõ buø ñaép cho ñoä khoâng töông öùng veà maët ñoäng hoïc
giöõa caùc baùnh xe. Vì vaäy, khi oâ toâ laøm vieäc treân ñöôøng ñaát meàm vôùi taûi troïng ñuû lôùn thì
coâng suaát kyù sinh thöôøng khoâng phaùt sinh khi chaïy thaúng.
Khi quay voøng, ôû oâ toâ coù caùc truïc chuû ñoäng noái ñoäng hoïc cöùng vôùi nhau ngöôøi ta
luoân quan saùt thaáy söï löu thoâng cuûa coâng suaát kyù sinh. Caùc baùnh tröôùc, maø chuùng caàn phaûi
ñi ñöôïc quaõng ñöôøng lôùn hôn baùnh xe sau, seõ chuyeån ñoäng vôùi söï tröôït leát vaø chuùng chòu
taùc duïng cuûa nhöõng löïc keùo aâm. Baùn kính quay voøng caøng nhoû thì coâng suaát kyù sinh caøng
lôùn.

101
 Hieän töôïng löu thoâng coâng suaát coù haïi khoâng nhöõng toàn taïi ôû oâ toâ coù nhieàu caàu chuû
ñoäng vaø caùc truïc cuûa chuùng ñöôïc noái vôùi nhau baèng heä thoáng ñoäng hoïc cöùng (hoäp phaân
phoái), maø coøn xuaát hieän ngay trong caàu chuû ñoäng khi vi sai giöõa caùc baùnh xe bò gaøi cöùng ôû
caùc tröôøng hôïp xe chuyeån ñoäng treân maët ñöôøng cöùng vaø quay voøng.
Ñeå traùnh hieän töôïng löu thoâng coâng suaát ôû caùc oâ toâ coù tính naêng cô ñoäng cao, thì
trong caùc ñieàu kieän laøm vieäc bình thöôøng treân maët ñöôøng toát khoâng neân söû duïng cuøng moät
luùc nhieàu caàu chuû ñoäng vaø gaøi cöùng vi sai giöõa caùc baùnh xe.

102
 CHÖÔNG 7

TAÛI TROÏNG TAÙC DUÏNG LEÂN CAÙC CUÏM

VAØ CHI TIEÁT CUÛA OÂ TOÂ

Muïc tieâu:

Sau khi hoïc xong chöông naøy caùc sinh vieân coù khaû naêng:
1. Phaân bieät ñöôïc caùc loaïi taûi troïng taùc duïng leân caùc cuïm vaø chi tieát cuûa oâ toâ.
2. Xaùc ñònh ñöôïc caùc tröôøng hôïp sinh ra taûi troïng ñoäng.
3. Tính ñöôïc taûi troïng tính toaùn duøng cho heä thoáng truyeàn löïc.
4. Tính ñöôïc taûi troïng tính toaùn duøng cho heä thoáng phanh.
5. Tính ñöôïc taûi troïng tính toaùn duøng cho heä thoáng treo vaø caàu.
6. Tính ñöôïc taûi troïng tính toaùn duøng cho heä thoáng laùi.

103
7.1. KHAÙI NIEÄM VEÀ CAÙC LOAÏI TAÛI TROÏNG:

Muïc ñích cuûa coâng vieäc tính toaùn thieát keá oâ toâ laø xaùc ñònh kích thöôùc toái öu cuûa caùc
boä phaän vaø chi tieát cuûa xe. Trong khi ñoù, kích thöôùc cuûa moät chi tieát phuï thuoäc vaøo ñoä lôùn
vaø baûn chaát cuûa öùng suaát sinh ra beân trong chi tieát ñoù khi noù laøm vieäc. Maø öùng suaát sinh ra
trong caùc chi tieát cuûa oâ toâ laïi phuï thuoäc vaøo cheá ñoä taûi troïng taùc duïng leân chuùng trong caùc
ñieàu kieän söû duïng khaùc nhau. Nhö vaäy, muoán xaùc ñònh kích thöôùc cuûa caùc chi tieát ñeå ñuû ñoä
beàn laøm vieäc, caàn phaûi xaùc ñònh taûi troïng taùc duïng leân chuùng khi xe laøm vieäc.
OÂ toâ laø moät heä ñoäng löïc hoïc raát phöùc taïp, khi chuyeån ñoäng vôùi vaän toác khaùc nhau,
treân caùc loaïi ñöôøng khaùc nhau thì tình traïng chòu taûi cuûa caùc chi tieát seõ thay ñoåi. Khi tính
toaùn ñoä beàn cuûa caùc boä phaän vaø chi tieát cuûa oâ toâ, ngoaøi taûi troïng tónh chuùng ta phaûi xeùt ñeán
taûi troïng ñoäng. Taûi troïng ñoäng taùc duïng leân chi tieát trong thôøi gian ngaén, nhöng giaù trò cuûa
noù lôùn hôn taûi troïng tónh raát nhieàu.
Taûi troïng ñoäng xuaát hieän trong caùc boä phaän vaø chi tieát cuûa heä thoáng truyeàn löïc khi
ñoùng ly hôïp ñoät ngoät, khi gaøi soá trong quaù trình taêng toác, khi phanh ñoät ngoät baèng phanh tay
hoaëc khi phanh gaáp maø khoâng môû ly hôïp… Coøn ñoái vôùi caùc boä phaän khoâng ñöôïc treo vaø heä
thoáng laùi, taûi troïng ñoäng seõ xuaát hieän khi xe chuyeån ñoäng treân maët ñöôøng khoâng baèng
phaúng.
Nhö vaäy, ñeå xaùc ñònh ñöôïc kích thöôùc cuûa caùc chi tieát ñaûm baûo ñuû ñoä beàn laøm vieäc,
thì chuùng ta phaûi xaùc ñònh ñöôïc taûi troïng ñoäng taùc duïng leân chi tieát ñoù khi xe chuyeån ñoäng.
Xaùc ñònh chính xaùc giaù trò taûi troïng ñoäng taùc duïng leân caùc chi tieát cuûa xe laø moät baøi
toaùn raát phöùc taïp. Bôûi vì, giaù trò taûi troïng ñoäng coù theå thay ñoåi do ñieàu kieän maët ñöôøng vaø
traïng thaùi chuyeån ñoäng cuûa xe thay ñoåi.
Ñoái vôùi heä thoáng truyeàn löïc cuûa oâ toâ, taûi troïng tónh taùc duïng leân chi tieát ñöôïc tính töø
moâmen xoaén cöïc ñaïi cuûa ñoäng cô Memax. Coøn taûi troïng ñoäng thöôøng ñöôïc xaùc ñònh theo
coâng thöùc kinh nghieäm nhaän ñöôïc töø haøng loaït caùc thí nghieäm .
Thoâng thöôøng taûi troïng ñoäng ñöôïc ñaëc tröng baèng heä soá taûi troïng ñoäng kñ. Heä soá naøy
baèng tæ soá cuûa giaù trò taûi troïng ñoäng treân giaù trò taûi troïng tónh:

giaù trò taûi troïng ñoäng

kñ  (7.1)
giaù trò taûi troïng tónh

Thoâng qua söï phaân tích vaø toång hôïp giöõa taûi troïng tónh, heä soá an toaøn, thoáng keâ xaùc
suaát taûi troïng ñoäng, chuùng ta seõ choïn ra ñöôïc moät cheá ñoä taûi troïng hôïp lyù ñeå ñöa vaøo tính
toaùn thieát keá caùc chi tieát cuûa oâ toâ.
Tieáp theo sau ñaây chuùng ta seõ nghieân cöùu moät soá tröôøng hôïp sinh ra taûi troïng ñoäng
thöôøng gaëp.

7.2. NHÖÕNG TRÖÔØNG HÔÏP SINH RA TAÛI TROÏNG ÑOÄNG:

104
 7.2.1. Ñoùng ly hôïp ñoät ngoät:

Khi khôûi ñoäng xe, neáu chuùng ta ñoùng ly hôïp ñoät ngoät (thaû baøn ñaïp ly hôïp quaù
nhanh) thì seõ phaùt sinh taûi troïng ñoäng raát lôùn, vì vaän toác goùc cuûa phaàn bò ñoäng taêng leân raát
nhanh vaø bieán thieân theo thôøi gian, bôûi vaäy seõ xuaát hieän gia toác goùc vaø moâmen cuûa caùc löïc
quaùn tính taùc duïng leân truïc bò ñoäng cuûa ly hôïp vaø caùc chi tieát ñöôïc noái vôùi truïc bò ñoäng. Keát
quaû cuûa vieäc ñoùng ly hôïp ñoät ngoät laø xe bò giaät maïnh hoaëc ñoäng cô seõ taét maùy. Hieän taïi
chöa coù phöông phaùp chính xaùc ñeå tính toaùn taûi troïng ñoäng sinh ra khi ñoùng ly hôïp ñoät ngoät,
neân chuùng ta chaáp nhaän coâng thöùc kinh nghieäm sau ñaây ñeå tính heä soá taûi troïng ñoäng cho
tröôøng hôïp naøy :

i8
kñ  β (7.2)
i

ÔÛ ñaây:

 – Heä soá döï tröõ cuûa ly hôïp (xem chöông 8) .

i – Tæ soá truyeàn chung cuûa caû heä thoáng truyeàn löïc öùng
vôùi tay soá ñang tính toaùn.

Qua thí nghieäm, ngöôøi ta nhaän thaáy raèng khi ñoùng ly hôïp ñoät ngoät thì moâmen quay
sinh ra treân truïc sô caáp cuûa hoäp soá coù theå lôùn gaáp 33,5 laàn moâmen quay cöïc ñaïi cuûa ñoäng
cô vaø ôû baùnh xe chuû ñoäng moâmen xoaén coù theå gaáp hai laàn so vôùi moâmen xoaén töø ñoäng cô
truyeàn xuoáng.

ÔÛ baûng 7.1 vaø 7.2 cho thaáy heä soá taûi troïng ñoäng ñoái vôùi heä thoáng truyeàn löïc cuûa moät
soá xe trong caùc ñieàu kieän taûi troïng khaùc nhau:

Baûng 7.1: Heä soá taûi troïng ñoäng cuûa heä thoáng truyeàn löïc khi ñoùng ly hôïp ñoät ngoät

Hieäu oâ toâ
Heä soá taûi
GAZ – 51 ZIN - 150 MAZ – 200
troïng ñoäng
Soá truyeàn Soá luøi Soá truyeàn Soá luøi Soá truyeàn Soá luøi
moät moät moät
Lyù thuyeát 1,99 1,55 1,94 1,78 2,17 1,97
Thöïc nghieäm 2,2 – 2,75 – 2,14 –

105
Baûng 7.2: Heä soá taûi troïng ñoäng ñoái vôùi heä thoáng truyeàn löïc cuûa xe GAZ - 51 ôû caùc ñieàu
kieän taûi troïng khaùc nhau

Thaû baøn ñaïp ly hôïp ñeå phanh

Caùc thoâng soá Khôûi ñoäng taïi choã baèng ñoäng cô khi chuyeån ñoäng
xuoáng doác.
Soá Soá Soá Soá Soá truyeàn Soá truyeàn
truyeàn 2 truyeàn 3 truyeàn 4 truyeàn 2 3 4
Heä soá taûi troïng 3,0 3,35 0,66 2,93 3,55 4,05
ñoäng

Tæ soá moâmen ñoäng 1,67 1,82 2,03 1,62 1,98 2,25

treân moâmen tónh
cuûa ly hôïp

7.2.2. Khoâng môû ly hôïp khi phanh:

Khi phanh maø khoâng môû ly hôïp thì caùc chi tieát quay cuûa ñoäng cô (ñaùng keå nhaát laø
baùnh ñaø vôùi moâ men quaùn tính Jbñ ) phaûi döøng laïi trong khoaûng thôøi gian raát ngaén t vaø vôùi
d bñ
gia toác chaäm daàn raát lôùn .
dt
(bñ - Vaän toác goùc cuûa baùnh ñaø).

Luùc naøy moâmen caùc löïc quaùn tính Mj cuûa baùnh ñaø seõ truyeàn qua ly hôïp taùc duïng leân
heä thoáng truyeàn löïc, gaây neân taûi troïng ñoäng theo sô ñoà treân hình 7.1.

dω bñ
M j  J bñ  (7.3)
dt

Khi caùc baùnh xe ñaõ döøng haún laïi thì baùnh ñaø coøn quay theâm moät goùc bñ vaø seõ laøm
cho caùc truïc cuûa heä thoáng truyeàn löïc bò xoaén vôùi caùc goùc xoaén lieân quan vôùi nhau theo bieåu
thöùc sau:

bñ = c.ih + n.i0.ih (7.4)

ÔÛ ñaây:
c – Goùc xoaén cuûa truïc caùc ñaêng (rad).
n – Goùc xoaén cuûa moät baùn truïc (rad).

106
 i
c h
+ n i0 ih c + n i0
JBñ Haõm

Mj M j .i h n.i0
ih
Jc , l c i0 M j .ih.i0
n
Bñ 2
Jn,ln
Haõm

Jn
Jc
M j .ih .i0
Mj M j .ih 2
bñ bx
lc ln

Hình 7.1: Sô ñoà tính toaùn taûi troïng ñoäng khi phanh maø ly hôïp vaãn ñoùng

Caùc goùc xoaén c , n ñöôïc tính theo saùch " Söùc beàn vaät lieäu" :

M j.i h .l c
c 
J c.G
M j.i h .i 0.l n
n 
2.J n .G
ÔÛ ñaây :
lc , ln – Chieàu daøi truïc caùc ñaêng vaø baùn truïc (m).
Jc , Jn – Moâmen quaùn tính ñoäc cöïc cuûa tieát dieän truïc caùc ñaêng vaø baùn
truïc (m4).
G – Moâñuyn ñaøn hoài dòch chuyeån (khi xoaén).
G = 8.104 MN/m2

Thay caùc giaù trò c , n vaøo bieåu thöùc (7.4) ta coù:

i 2h .l c i 20 .i 2h .l n
bñ  M j (  ) (7.5)
J c .G 2J n .G
Neáu chuùng ta ñaët:
1
C
i .l c i 20 .i 2h .l n
2
h

J c .G 2 J n .G

107
 Laø ñoä cöùng choáng xoaén cuûa heä thoáng truyeàn löïc (Nmrad-1) khi caùc baùnh xe cuøng bò
haõm, seõ nhaän ñöôïc moät bieåu thöùc khaùc bieåu dieãn moâmen caùc löïc quaùn tính:

Mj = C.bñ (7.6)

Töø 2 bieåu thöùc (7.3) vaø (7.6) chuùng ta coù :

dω bñ
Jbñ  = C.bñ (7.7)
dt

Maët khaùc ta coù :

dω bñ d d d bñ
J bñ   J bñ  bñ  bñ  J bñ  bñ
dt dt d bñ d bñ

Bôûi vaäy:

C.bñ.dbñ = Jbñ.bñ.dbñ (7.8)

Laáy tích phaân bieåu thöùc (7.8) vôùi caùc giôùi haïn sau: khi baét ñaàu phanh bñ = 0 vaø bñ =
o ñeán thôøi ñieåm cuoái cuøng cuûa quaù trình phanh bñ = max vaø bñ = 0.

 max 0

C bñ  d bñ   J bñ  bñ .dbñ

0 0

Vì chuùng ta caàn giaù trò tuyeät ñoái neân :

J bñ
C. 2max = Jbñ.02 vaø max  ω 0
C

Sau cuøng giaù trò Mjmax laø giaù trò chuùng ta caàn tìm:

Mjmax = C   max  o J bñ .C (7.9)

Moâmen cuûa caùc löïc quaùn tính taùc duïng leân heä thoáng truyeàn löïc cuûa xe coù giaù trò cöïc
ñaïi khi phanh gaáp ôû soáâ truyeàn thaúng cuûa hoäp soá ( ih=1 ), vì luùc ñoù ñoä cöùng C cuûa heä thoáng
truyeàn löïc seõ coù giaù trò cöïc ñaïi. Tröôøng hôïp naøy thöôøng xaûy ra trong thöïc teá.
Neáu chuùng ta phanh gaáp xe ñang chaïy vôùi vaän toác lôùn (soá voøng quay truïc khuyûu
khoaûng 2000÷2500 voøng/phuùt) maø khoâng môû ly hôïp thì moâmen cuûa caùc löïc quaùn tính Mj seõ
lôùn hôn moâmen cöïc ñaïi cuûa ñoäng cô khoaûng 15÷20 laàn. Moâmen naøy seõ truyeàn töø baùnh ñaø
qua ly hôïïp ñeán heä thoáng truyeàn löïc. Vì Mjmax > Ml laø moâmen ma saùt cuûa ly hôïp, neân luùc
naøy ly hôïp seõ tröôït vaø moâmen xoaén maø baùnh ñaø truyeàn xuoáng heä thoáng truyeàn löïc chæ coù
theå baèng moâmen xoaén cöïc ñaïi maø ly hôïp coù theå truyeàn ñöôïc. Nhö vaäy trong tröôøng hôïp

108
naøy ly hôïp laøm nhieäm vuï cuûa cô caáu an toaøn, nhaèm giuùp cho heä thoáng truyeàn löïc traùnh
khoâng bò taùc duïng bôûi taûi troïng quaù lôùn.

7.2.3. Phanh ñoät ngoät khi xe ñang chaïy baèng phanh tay:

Chuùng ta xeùt tröôøng hôïp cô caáu phanh tay boá trí ôû truïc thöù caáp cuûa hoäp soá. Khi xe
ñang chuyeån ñoäng, ngöôøi laùi khoâng söû duïng phanh chaân ñeå döøng xe, maø söû duïng phanh tay
cho ñeán luùc xe döøng haún laïi. Khi truïc thöù caáp cuûa hoäp soá bò haõm chaët, nhöng do quaùn tính,
baùnh xe coøn quay ñi moät goùc bx roài môùi döøng haún laïi. Ñaây laø chuyeån ñoäng quay chaäm daàn
dbx
vôùi gia toác goùc , bôûi vaäy laøm xuaát hieän moâmen cuûa löïc quaùn tính :
dt

dbx
M j  J bx (7.10)
dt

Moâmen naøy truyeàn ngöôïc trôû laïi taùc duïng leân heä thoáng truyeàn löïc theo sô ñoà ôû hình
7.2 vaø gaây neân xoaén.

Haõm
2M j
HS io c
c
J c, lc io
io
c

io n
Jbx
Mj j bx
bx
Jn
Jc
2M j
io Mj
HS BX
lc ln

J bx

Hình 7.2 : Sô ñoà tính toaùn taûi troïng ñoäng khi söû duïng phanh tay ñoät ngoät

109
 Töø sô ñoà 7.2 chuùng ta coù quan heä giöõa caùc goùc xoaén :

c
 bx   n (7.11)
io

ÔÛ ñaây:
2M j  l c
c 
io  Jc  G

M j  ln
n 
Jn  G

Thay caùc giaù trò n , c vaøo bieåu thöùc (7.11) ta coù :

 2  lc l 
 bx  M j  2  n 
 io  Jc  G Jn  G 
Neáu chuùng ta goïi:
1
C
2  lc l
2
 n
i  Jc  G Jn  G
o

laø ñoä cöùng choáng xoaén cuûa heä thoáng truyeàn löïc khi phanh ñoät ngoät baèng phanh tay, chuùng
ta nhaän ñöôïc moät bieåu thöùc khaùc cuõng bieåu thò moâmen caùc löïc quaùn tính:

Mj = C.bx (7.12)

Töø bieåu thöùc (7.10) vaø (7.12) ta nhaän ñöôïc phöông trình vi phaân sau ñaây:

dω bx
Jbx . = C.bx (7.13)
dt

Giaûi phöông trình naøy baèng phöông phaùp töông töï nhö ôû muïc (7 – 2 ) ta coù:

J bx
bx max = bx0 (7.14)
C

Bôûi vaäy:
M j max  bx 0 J bx  C (7.15)

ÔÛ ñaây:
bx0 : vaän toác goùc cuûa baùnh xe khi baét ñaàu phanh.

110
 Thoâng thöôøng taûi troïng taùc duïng leân heä thoáng truyeàn löïc khi phanh baèng phanh chaân
lôùn hôn khi phanh baèng phanh tay. Khi tính toaùn moâmen caùc löïc quaùn tính theo coâng thöùc
(7.9) vaø (7.15) caàn chuù yù raèng ñoä cöùng thöïc teá cuûa heä thoáng truyeàn löïc seõ nhoû hôn khi tính
toaùn, bôûi vì khi moâmen phanh taùc duïng thì nhíp seõ bieán daïng, do ñoù voû caàu sau cuõng bò
quay ñi moät ít.

7.2.4. Xe chuyeån ñoäng treân ñöôøng khoâng baèng phaúng:

Khi xe chuyeån ñoäng treân maët ñöôøng khoâng baèng phaúng, hieän töôïng dao ñoäng cuûa xe
seõ laøm xuaát hieän theâm taûi troïng phuï. Thöôøng thì taûi troïng ñoäng naøy ñöôïc caân nhaéc vaø xeùt
ñeán khi tính toaùn boä phaän vaän haønh vaø heä thoáng laùi. ÔÛ treân hình 7.3 laø moät moâ hình ñôn
giaûn veà dao ñoäng cuûa xe vaø phöông phaùp tính toaùn taûi troïng cho tröôøng hôïp naøy.
ÔÛ ñaây chuùng ta coù theå xem toaøn boä xe nhö moät heä ñoäng löïc hoïc vaø moãi thaønh phaàn
cuûa heä ñeàu coù gia toác dao ñoäng, do ñoù noù seõ chòu theâm taûi troïng ñoäng:

Pñ  m.a
Trong ñoù:
m - Khoái löôïng.
a - Gia toác dao ñoäng.

..
Xo

M o, J o


.. M1 M2 ..
X1 X2

L1 L2
L

Hình 7.3: Moâ hình dao ñoäng cuûa oâ toâ

x – Gia toác M – Khoái löôïng

 - Gia toác goùc J – Moâmen quaùn tính

111
 Theo (hình 7.3) thì taûi troïng ñoäng ñoái vôùi caùc caàu xe ñöôïc tính nhö sau :

L2 ε
Pñ1  M o  x o   J o   M1x1
L L

L1 ε
Pñ2  M o  x o   J o   M 2 x 2
L L

ÔÛ ñaây :
Pñ1 – Taûi troïng ñoäng taùc duïng leân caàu tröôùc.
Pñ2 – Taûi troïng ñoäng taùc duïng leân caàu sau.

7.3. TAÛI TROÏNG DUØNG TRONG TÍNH TOAÙN CAÙC CUÏM VAØ CHI TIEÁT CUÛA
GAÀM OÂ TOÂ:

7.3.1. Taûi troïng tính toaùn duøng cho heä thoáng truyeàn löïc:

Qua phaân tích ôû muïc 1, chuùng ta thaáy raèng, ñeå ñaûm baûo ñuû ñoä beàn laøm vieäc, caùc boä
phaän vaø chi tieát cuûa oâ toâ phaûi ñöôïc tính toaùn thieát keá theo cheá ñoä taûi troïng ñoäng. Nhöng
vieäc tính toaùn giaù trò taûi troïng ñoäng theo lyù thuyeát laø raát phöùc taïp vaø khoù chính xaùc, vì noù
thay ñoåi tuøy theo ñieàu kieän maët ñöôøng vaø ñieàu kieän söû duïng. Bôûi vaäy, hieän taïi caùc boä phaän
vaø chi tieát cuûa oâ toâ ñöôïc tính theo taûi troïng tónh vaø coù tính ñeán taûi troïng ñoäng baèng caùch
choïn heä soá an toaøn phuø hôïp hoaëc ñöa vaøo heä soá taûi troïng ñoäng ñöôïc ruùt ra töø thöïc nghieäm.
Sau ñaây seõ trình baøy phöông phaùp tính toaùn söùc beàn caùc chi tieát cuûa heä thoáng truyeàn löïc
theo taûi troïng tónh:
Khi tính toaùn söùc beàn caùc chi tieát, tröôùc heát caàn tính moâmen töø ñoäng cô vaø moâmen
theo söï baùm giöõa baùnh xe vaø maët ñöôøng truyeàn ñeán caùc chi tieát ñoù, sau ñoù laá y giaù trò
moâmen nhoû hôn töø hai giaù trò moâmen vöøa tìm ñöôïc ñeå ñöa vaøo tính toaùn. Muïc ñích cuûa
coâng vieäc naøy laø ñeå choïn ra kích thöôùc toái öu cho chi tieát ñoù, traùnh tröôøng hôïp thöøa kích
thöôùc, toán nhieàu vaät lieäu cheá taïo, khoâng kinh teá. Neáu moâmen truyeàn töø ñoäng cô ñeán chi
tieát tính toaùn lôùn hôn moâmen tính theo ñieàu kieän baùm, thì chi tieát aáy seõ chòu moâmen coù giaù
trò baèng moâmen tính theo baùm maø thoâi, luùc naøy moâmen cuûa ñoäng cô thöøa chæ laøm quay trôn
caùc baùnh xe chuû ñoäng, maø khoâng laøm taêng theâm giaù trò moâmen xoaén taùc duïng leân chi tieát
aáy .
Ngöôïc laïi, neáu moâmen tính theo ñieàu kieän baùm lôùn hôn moâmen cuûa ñoäng cô truyeàn
xuoáng chi tieát ñang tính toaùn, thì chi tieát aáy seõ chòu moâmen xoaén coù giaù trò baèng moâmen
tính theo moâmen xoaén cuûa ñoäng cô truyeàn xuoáng. Bôûi vì, thöïc chaát caùc taûi troïng sinh ra
trong caùc chi tieát cuûa heä thoáng truyeàn löïc laø do moâmen xoaén cuûa ñoäng cô truyeàn xuoáng
gaây neân.

112
 Moâmen xoaén truyeàn töø ñoäng cô xuoáng chi tieát cuûa heä thoáng truyeàn löïc trong tröôøng
hôïp tính theo ñoäng cô laø :

M X  M e max .i. (7.16)

ÔÛ ñaây:
Memax – Moâmen xoaén cöïc ñaïi cuûa ñoäng cô (N.m).
i – Tæ soá truyeàn töø ñoäng cô ñeán chi tieát ñang tính toaùn.
 – Hieäu suaát truyeàn löïc töø ñoäng cô ñeán chi tieát tính toaùn .

Moâmen tính theo ñieàu kieän baùm ngöôïc leân chi tieát ñöôïc xaùc ñònh nhö sau :

x.Zbx .  .rb
Mb  (7.17)
iη

ÔÛ ñaây :

x – Soá löôïng caùc baùnh xe chuû ñoäng.

Zbx – Taûi troïng thaúng ñöùng taùc duïng leân baùnh xe chuû ñoäng (N).
 – Heä soá baùm ( = 0,7  0,8).
rb = rbx – Baùn kính tính toaùn cuûa baùnh xe chuû ñoäng (m).
i – Tyû soá truyeàn giöõa chi tieát ñang tính vaø baùnh chuû ñoäng.
 – Hieäu suaát truyeàn löïc töø chi tieát ñang tính ñeán baùnh xe chuû ñoäng.

7.3.2. Taûi troïng tính toaùn duøng cho heä thoáng phanh:

Khi choïn cheá ñoä tính toaùn cho cô caáu phanh, chuùng ta phaûi choïn cho tröôøng hôïp
phanh xe vôùi cöôøng ñoä phanh vaø hieäu suaát cöïc ñaïi, nghóa laø löïc phanh baèng löïc baùm cöïc
ñaïi cuûa baùnh xe vôùi maët ñöôøng. Luùc ñoù moâmen phanh Mp cuûa baùnh xe coù giaù trò laø :

Mp = Zbx . .rb

Tröôøng hôïp xe coù hai caàu vaø cô caáu phanh ñaët tröïc tieáp ôû taát caû caùc baùnh xe, luùc ñoù
moâmen phanh ôû moãi cô caáu phanh cuûa caàu tröôùc seõ coù giaù trò laø Mp1

G1 G
M p1  .m 1p .  .rb = (b + ’.hg) .rb
2 2L
(7.18)
vaø moâmen phanh ôû moãi cô caáu phanh cuûa caàu sau laø Mp2 :

G2 G
M p2  .m 2p .  .rb = (a - ’.hg) .rb (7.19)
2 2L

113
 ÔÛ ñaây :

G – Troïng löôïng toaøn boä cuûa xe khi ñaày taûi.

G1,G2 – Taûi troïng taùc duïng leân caàu tröôùc vaø sau ôû traïng thaùi tónh treân maët
ñöôøng naèm ngang.
m1p, m2p – Heä soá thay ñoåi taûi troïng leân caàu tröôùc vaø caàu sau khi phanh.
a, b – Khoaûng caùch töø troïng taâm xe ñeán caàu tröôùc vaø sau.
L – Chieàu daøi cô sôû cuûa xe.
 – Heä soá baùm doïc giöõa loáp vaø ñöôøng ( = 0,7 0,8).

Caùc heä soá m1p, m2p ñöôïc xaùc ñònh bôûi lyù thuyeát oâtoâ:

jmax  h g ' h g
m1p  1   1
gb b
jmax  h g ' h g
m 2p  1   1
ga a
ÔÛ ñaây:

hg – Chieàu cao troïng taâm cuûa xe.

g – Gia toác troïng tröôøng.
jmax – Gia toác chaäm daàn cöïc ñaïi khi phanh.
 j 
 – Heä soá ñaëc tröng cöôøng ñoä phanh  '  max 
 g 

Khi xaùc ñònh ñoä beàn caùc chi tieát cuûa cô caáu phanh vaø daãn ñoäng phanh loaïi khoâng töï
ñoäng thöôøng choïn:
Löïc ñaïp chaân cuûa ngöôøi laùi xe khoaûng 1500 N, löïc tay keùo khoaûng 800 N, ñoái vôùi xe
du lòch chæ neân choïn trong khoaûng 40  50% caùc giaù trò neâu treân.
Ñoái vôùi loaïi daãn ñoäng töï ñoäng: löïc taùc duïng leân caùc chi tieát daãn ñoäng choïn theo trò soá
cöïc ñaïi töông öùng vôùi aùp suaát khí neùn hoaëc chaát loûng trong caùc xilanh löïc.

7.3.3. Taûi troïng tính toaùn duøng cho heä thoáng treo vaø caàu:

Caùc chi tieát cuûa heä thoáng treo vaø daàm caàu ñöôïc tính toaùn beàn theo taûi troïng cöïc ñaïi
Pmax khi xe chuyeån ñoäng thoâng qua taûi troïng tónh Pt ñaõ bieát vaø heä soá taûi troïng ñoäng kñ :

Pmax = kñ.Pt

Thöïc nghieäm chöùng toû raèng kñ taêng khi ñoä cöùng cuûa heä thoáng treo vaø vaän toác cuûa xe
taêng.
Khi xe hoaït ñoäng trong ñeàu kieän bình thöôøng thì taûi troïng ñoäng cöïc ñaïi ít khi xuaát
hieän.

114
 Khi xe chuyeån ñoäng treân ñöôøng baèng phaúng, taûi troïng taùc duïng leân daàm caàu vaø voû
caàu chuû yeáu laø töø khoái löôïng ñöôïc treo. Khi maët ñöôøng khoâng baèng phaúng, taûi troïng taùc
duïng leân daàm caàu vaø voû caàu chuû yeáu laø taûi troïng ñoäng töø caùc khoái löôïng khoâng ñöôïc treo.
Nhaèm muïc ñích xaùc ñònh taûi troïng do chính troïng löôïng baûn thaân cuûa caàu xe sinh ra,
chuùng ta chia caàu xe ra laøm nhieàu phaàn (thoâng thöôøng khoaûng 812 phaàn) vaø xaùc ñònh khoái
löôïng cuûa moãi phaàn. Khi xe dao ñoäng thì taûi troïng ñoäng cuûa moãi phaàn ñöôïc xaùc ñònh:

dv
Pñi  m i (7.20)
dt

ÔÛ ñaây:
mi – Khoái löôïng cuûa töøng phaàn.
dv
– Gia toác dao ñoäng thaúng ñöùng cuûa caàu xe.
dt

7.3.4. Taûi troïng tính toaùn duøng cho heä thoáng laùi:

Khi tính toaùn beàn cho caùc chi tieát cuûa heä thoáng laùi, chuùng ta coù theå tính theo caùc cheá
ñoä taûi troïng sau:

+ Moâmen cöïc ñaïi cuûa ngöôøi laùi taùc duïng leân voâ laêng:

Ml = Plmax .R

ÔÛ ñaây :
Plmax – Löïc cöïc ñaïi taùc duïng leân voâ laêng, ñoái vôùi xe taûi naïêng vaø trung bình
vaøo khoaûng 400500 N, coøn ñoái vôùi xe du lòch vaøo khoaûng
150200N.
R – Baùn kính cuûa voâ laêng.

+ Löïc phanh cöïc ñaïi taùc duïng leân hai baùnh xe daãn höôùng khi phanh xe treân ñöôøng
coù heä soá baùm =0,8
Caùc löïc P1, P2 taùc duïng leân caùc ñoøn daãn ñoäng cuûa heä thoáng laùi ñöôïc xaùc ñònh theo sô
ñoà ôû hình 7.4.
m
P1  Z bx  
n
m
P2  Z bx  
c

+ Tính theo löïc va ñaäp cuûa maët ñöôøng leân caùc baùnh xe daãn höôùng khi chuyeån ñoäng
treân ñöôøng goà gheà. Giaù trò löïc va ñaäp leân caùc chi tieát cuûa heä thoáng laùi phuï thuoäc vaøo vaä n
toác cuûa xe.

115
Pp m m Pp
P2

P1 P1
c

Hình 7.4: Sô ñoà caùc löïc taùc duïng leân heä thoáng laùi khi phanh

116
 CHÖÔNG 8

HEÄ THOÁNG TRUYEÀN LÖÏC CUÛA OÂTOÂ

Muïc tieâu:

Sau khi hoïc xong chöông naøy caùc sinh vieân coù khaû naêng:
1.Tính ñöôïc coâng tröôït sinh ra trong quaù trình ñoùng ly hôïp.
2. Xaùc ñònh ñöôïc kích thöôùc cô baûn cuûa ly hôïp.
3.Veõ ñöôïc sô ñoà caáu taïo vaø trình baøy ñöôïc nguyeân lyù laøm vieäc cuûa ly hôïp thuûy löïc.
4.Trình baøy ñöôïc tính toaùn vaø ñöôøng ñaëc tính cuûa ly hôïp thuûy löïc.
5. Trình baøy ñöôïc trình töï tính toaùn hoäp soá coù caáp.
6. Tính ñöôïc caùc thoâng soá hình hoïc cuûa baùnh raêng hoäp soá.
7. Trình baøy ñöôïc caáu taïo vaø nguyeân lyù laøm vieäc cuûa boä ñoàng toác.
8. Neâu ñöôïc nguyeân lyù hoaït ñoäng cuûa hoäp soá töï ñoäng voâ caáp Ford CTX vaø hoäp soá
Extroid CVT.
9. Trình baøy ñöôïc sô ñoà caáu taïo, tính toaùn vaø caùc ñöôøng ñaëc tính cuûa bieán moâmen
thuyû löïc.
10. Neâu ñöôïc phöông phaùp xaùc ñònh tæ soá truyeàn cuûa hoäp soá haønh tinh.
11. Tính toaùn ñöôïc ñoäng hoïc vaø ñoäng löïc hoïc cuûa hoäp soá haønh tinh.
12. Trình baøy ñöôïc nguyeân taéc phaân phoái coâng suaát cho caùc caàu cuûa xe nhieàu caàu chuû
ñoäng.
13. Tính ñöôïc ñoäng löïc hoïc cuûa cô caáu caùc ñaêng.
14. Xaùc ñònh ñöôïc soá voøng quay nguy hieåm cuûa truïc caùc ñaêng.
15. Neâu ñöôïc aûnh höôûng cuûa tæ soá truyeàn io ñeán ñaëc tính ñoäng löïc hoïc cuûa oâtoâ.
16. Tính toaùn ñöôïc kích thöôùc cuûa truyeàn löïc chính.
17. Trình baøy ñöôïc ñoä cöùng vöõng vaø ñoä beàn cuûa truyeàn löïc chính.
18. Neâu ñöôïc aûnh höôûng cuûa vi sai ñeán tính chaát keùo cuûa oâtoâ.
19. Xaùc ñònh ñöôïc caùc löïc taùc duïng leân baùn truïc.
20. Tính toaùn ñöôïc baùn truïc giaûm ½ taûi.
21. Tính toaùn ñöôïc baùn truïc giaûm ¾ taûi.
22. Tính toaùn ñöôïc baùn truïc giaûm taûi hoaøn toaøn.

8.1. LY HÔÏP:

117
 8.1.1. Coâng tröôït sinh ra trong quaù trình ñoùng ly hôïp:

8.1.1.1. Quaù trình ñoùng ly hôïp:

8.1.1.1.1. Ñoùng ly hôïp nhanh:

Luùc naøy ñoäng cô quay vôùi vaän toác cao vaø taøi xeá ñoät ngoät thaû baøn ñaïp ly hôïp. Khôûi
ñoäng nhö vaäy seõ coù söï giaät lôùn, nhaát laø ôû nhöõng ly hôïp coù heä soá döï tröõ  lôùn.
Ñoùng ly hôïp theo phöông phaùp naøy khoâng coù lôïi, vì noù sinh ra taûi troïng ñoäng lôùn cho
caùc chi tieát cuûa heä thoáng truyeàn löïc, nhöng trong thöïc teá ôû moät vaøi tröôøng hôïp ngöôøi ta vaã n
söû duïng.

8.1.1.1.2. Ñoùng ly hôïp töø töø:

ÔÛ tröôøng hôïp naøy taøi xeá thaû töø töø baøn ñaïp cuûa ly hôïp cho xe chuyeån ñoäng töø töø. Do ñoù
thôøi gian ñoùng ly hôïp vaø coâng tröôït trong tröôøng hôïp naøy seõ taêng.
Ñeå xaùc ñònh coâng tröôït trong quaù trình ñoùng ly hôïp, chuùng ta khaûo saùt ñoà thò ôû hình
8.1:


A B m
0

Ml b
m M m b J Mb
Jm b O t
to
Tröôït Taêng Toác ñoä
ly hôïp toác oån ñònh

a) b)

Hình 8.1: Sô ñoà ñeå tính toaùn coâng tröôït

a - Moâ hình tính toaùn.
b - Ñoà thò bieán thieân vaän toác goùc.

m, b – Vaän toác goùc cuûa truïc khuyûu vaø truïc ly hôïp.
Jm – Moâmen quaùn tính cuûa baùnh ñaø vaø cuûa caùc chi tieát ñoäng cô quy daãn veà baùnh
ñaø.
Jb – Moâmen quaùn tính cuûa xe vaø rômooùc quy daãn veà truïc cuûa ly hôïp.

118
  G  Gm  rb2
Jb    .
 g   i h i pio 
2

ÔÛ ñaây:
G – Troïng löôïng toaøn boä cuûa xe.
Gm – Troïng löôïng toaøn boä cuûa rômooùc.
ih, ip, io – Tyû soá truyeàn cuûa hoäp soá, hoäp soá phuï vaø truyeàn löïc chính.
Mb – Moâmen caûn chuyeån ñoäng quy daãn veà truïc ly hôïp:

rb
Mb   G  G m  ψ  Wv2  (8.1)
i h i pio ηtl

ÔÛ ñaây :
ψ – Heä soá caûn toång coäng cuûa ñöôøng.
W – Nhaân toá caûn cuûa khoâng khí.
tl – Hieäu suaát cuûa heä thoáng truyeàn löïc.
0 – Vaän toác goùc cuûa khoái löôïng coù moâmen quaùn tính Jm vaø Jb sau khi ly hôïp
vöøa keát thuùc söï tröôït.
v – Vaän toác cuûa xe.
rb – Baùnh kính tính toaùn cuûa baùnh xe.

Coâng tröôït cuûa ly hôïp ñöôïc xaùc ñònh theo phöông trình :


L   M l d (8.2)
0

Trong ñoù:
Ml – Moâmen ma saùt cuûa ly hôïp.
 – Goùc tröôït cuûa ly hôïp.

Do coù hai quaù trình ñoùng ly hôïp khaùc nhau: ñoùng ly hôïp nhanh vaø ñoùng ly hôïp töø töø,
bôûi vaäy seõ coù hai phöông phaùp khaùc nhau ñeå xaùc ñònh coâng tröôït.

8.1.1.2. Tính toaùn xaùc ñònh coâng tröôït:

8.1.1.2.1. Phöông phaùp thöù nhaát:

Chuùng ta giaû thieát quaù trình ñoùng ly hôïp dieãn ra raát nhanh ( ñoät ngoät). Bôûi vaäy trong
thôøi gian ñoùng ly hôïp, caùc giaù trò Mm, Mb, Ml khoâng ñoåi vaø luùc ñoù phöông trình cuûa heä chuû
ñoäng goàm ñoäng cô, ly hôïp (Phaàn A) laø :

119
 J m m  o   M m  t o  M l  t o  0 (8.3)
Ñoái vôùi phaàn bò ñoäng goàm ly hôïp vaø heä thoáng truyeàn löïc (Phaàn B) chuùng ta coù :

M l .t o  J b (o  b )  M b .t o  0 (8.4)

Töø hai phöông trình (8.3) vaø (8.4) chuùng ta xaùc ñònh ñöôïc giaù trò o ôû cuoái thôøi kyø
tröôït:

J m m (M l  M b )  J b b (M l  M m )
o  (8.5)
J m (M l  M b )  J b (M l  M m )

Trong ñoù : m, b, o laø caùc giaù trò vaän toác goùc ñöôïc trình baøy ôû hình 8.1b
Cuõng töø hai phöông trình treân ta xaùc ñònh ñöôïc thôøi gian tröôït cuûa ly hôïp t0 :

J m J b ( m   b )
to  (8.6)
J m (M l  M b )  J b (M l  M m )

Goùc tröôït  ñöôïc xaùc ñònh :

 = tb.to
Trong ñoù :
tb – Vaän toác goùc tröôït trung bình:

tb 
m  b   0
2

Thay giaù trò t0 vaø tb vaøo bieåu thöùc  ta coù :

0,5J m J b m  b 
2
 (8.7)
J m M l  M b   J b M l  M m 

Coâng tröôït sinh ra khi ñoùng ly hôïp ñoät ngoät laø:

M l J m J b m  b 
2
L  Ml    (8.8)
2J m M l  M b   J b M l  M m 
Coâng tröôït L vaø goùc tröôït  tính theo caùc coâng thöùc treân seõ coù giaù trò nhoû hôn thöïc teá
bôûi vì thôøi gian tröôït ly hôïp khi ñoùng ly hôïp ñoät ngoät seõ nhoû.

8.1.1.2.2. Phöông phaùp thöù hai:

ÔÛ phöông phaùp naøy ngöôøi ta xeùt ñeán hai giai ñoaïn thöïc teá cuûa quaù trình ñoùng ly hôïp
töø töø:

120
 * Giai ñoaïn 1: Taêng moâmen ma saùt cuûa ly hôïp Ml töø 0 ñeán giaù trò baèng Mb. Luùc
ñoù xe baét ñaàu khôûi ñoäng taïi choã.

* Giai ñoaïn 2: Taêng moâmen cuûa ly hôïp Ml ñeán giaù trò khoâng coøn toàn taïi söï tröôït
cuûa ly hôïp.

ÔÛ giai ñoaïn 1, ly hôïp bò tröôït hoaøn toaøn, bôûi vaäy coâng cuûa ñoäng cô ôû giai ñoaïn naøy
vôùi thôøi gian t1 seõ tieâu hao cho söï tröôït vaø nung noùng ly hôïp. Coâng tröôït cuûa giai ñoaïn naøy
ñöôïc tính:

ωm - ωb
L1 =Mb . .t1
2

ÔÛ giai ñoaïn 2, coâng cuûa ñoäng cô vôùi thôøi gian t2 duøng ñeå taêng toác truïc bò ñoäng cuûa ly
hôïp vaø ñeå thaéng caùc söùc caûn chuyeån ñoäng cuûa xe.
Giaù trò coâng tröôït cuûa giai ñoaïn naøy laø :

1 2
L 2  J b (m  b ) 2  M b (m  b )t 2
2 3

Coâng tröôït toaøn boä L cuûa ly hôïp laø:

t 2  1
L=L1 +L 2 = M b (ωm - ωb )  1 + t 2  + J b (ωm - ωb ) 2 (8.9)
2 3  2

Thôøi gian t1 vaø t2 ñöôïc tính nhö sau:

Mb
t1 
k
A
t2 
k
Trong ñoù :
k – Heä soá tæ leä, ñaëc tröng cho nhòp ñoä taêng moâmen cuûa ñóa ly hôïp Ml khi
ñoùng ly hôïp.
k = 50  150 Nm/s ñoái vôùi xe du lòch.
k = 150  750 Nm/s ñoái vôùi xe taûi.
Laáy giaù trò k lôùn ñoái vôùi xe coù coâng suaát rieâng lôùn.
Giaù trò cuûa A ñöôïc xaùc ñònh theo coâng thöùc :

A  2J b (m  b )

Vaän toác goùc cuûa truïc khuyûu khi ñoùng ly hôïp coù theå coi laø khoâng ñoåi vaø baèng vaän toác
goùc öùng vôùi moâmen cöïc ñaïi cuûa ñoäng cô.

121
 Qua caùc coâng thöùc treân ta thaáy raèng coâng tröôït seõ taêng, neáu giaù trò cuûa hieäu soá m -
b taêng. Ñeå giaûm coâng suaát tröôït (nghóa laø giaûm söï maøi moøn cuûa caùc taám ma saùt cuûa ly
hôïp), taøi xeá caàn giaûm giaù trò cuûa hieäu soá ( m - b ). Hieäu soá naøy lôùn nhaát khi khôûi ñoäng xe
taïi choã, luùc ñoù b = 0 . Neáu taêng khoái löôïng cuûa xe hoaëc cuûa caû ñoaøn xe thì coâng tröôït
cuõng taêng. Khi khôûi ñoäng xe taïi choã, ñeå giaûm coâng tröôït taøi xeá phaûi khôûi ñoäng ôû soá truyeàn
thaáp, nhôø ñoù seõ giaûm ñöôïc giaù trò moâmen caûn quy daãn veà truïc ly hôïp.

8.1.2. Xaùc ñònh kích thöôùc cô baûn, tính toaùn hao moøn vaø nhieät ñoä cuûa ly hôïp:

8.1.2.1. Xaùc ñònh kích thöôùc cô baûn cuûa ly hôïp:

Cô sôû ñeå xaùc ñònh kích thöôùc cuûa ly hôïp laø ly hôïp phaûi coù khaû naêng truyeàn ñöôïc
moâmen xoaén lôùn hôn moâmen cöïc ñaïi cuûa ñoäng cô moät ít.
Moâmen ma saùt cuûa ly hôïp phaûi baèng moâmen xoaén lôùn nhaát caàn truyeàn qua ly hôïp :

M l    M e max (8.10)
ÔÛ ñaây :
Ml - Moâmen ma saùt cuûa ly hôïp (Nm).
Me max - Moâmen xoaén cöïc ñaïi cuûa ñoäng cô (Nm).
 - Heä soá döï tröõ cuûa ly hôïp.
Xe du lòch :  = 1,3  1,75
Xe taûi khoâng coù rô mooùc  = 1,6  2,25
Xe taûi coù rô mooùc  = 2  3.

Phöông trình (8.10) cuõng coù theå vieát döôùi daïng sau :

M l  β  M e max  μ  P  R tb  p (8.11)

ÔÛ ñaây :
 - Heä soá ma saùt cuûa ly hôïp.
p - Soá löôïng ñoâi beà maët ma saùt:
p  m  n 1
m - Soá löôïng ñóa chuû ñoäng.
n - Soá löôïng ñóa bò ñoäng.
P - Löïc eùp leân caùc ñóa ma saùt.
Rtb - Baùn kính ma saùt trung bình ( baùn kính cuûa ñieåm ñaët löïc ma saùt toång
hôïp).

Töø phöông trình (8.11) xaùc ñònh ñöôïc löïc eùp caàn thieát leân caùc ñóa ñeå truyeàn ñöôïc
moâmen Memax :

Ml β  M emax
P  (8.12)
  R tb  p   R tb  p

122
 Baùn kính Rtb ñöôïc xaùc ñònh theo coâng thöùc sau :

2 R 3 2  R 31
R tb   2
3 R 2  R 21

dR

D2 R
O
R1

R2

Hình 8.2 : Sô ñoà xaùc ñònh Rtb

Giaù trò Rtb ñöôïc xaùc ñònh nhö sau :

Treân hình 8.2 laø moät taám ma saùt cuûa ly hôïp. Chuùng ta xeùt tröôøng hôïp ly hôïp coù moät
ñoâi beà maët ma saùt (p = 1).
Giaû thieát coù löïc P taùc duïng leân taám ma saùt vôùi baùn kính trong laø R1, baùn kính ngoaøi R2
bôûi vaäy aùp suaát sinh ra treân beà maët taám ma saùt seõ laø :

P P
q 

S  R 2  R 21
2

Baây giôø ta haõy xeùt moät voøng phaàn töû naèm caùch taâm O moät ñoaïn baèng baùn kính R vaø
coù chieàu daøy dR. Moâmen do caùc löïc ma saùt taùc duïng treân voøng phaàn töû ñoù laø :

dMl    q  2R  dR  R  2qR 2 dR

Moâmen caùc löïc ma saùt taùc duïng treân toaøn voøng ma saùt laø:

M l   dM l   2qR 2 dR 
R2 R2

R1 R1

2 P 
2 R 3  R 13  (8.13)

R2
 R 2 dR    P  22
R 2  R 12
2 R1 
3 R 2  R 12 
Maët khaùc moâmen caùc löïc ma saùt taùc duïng treân toaøn voøng ma saùt cuõng baèng löïc ma saùt
toång hôïp P nhaân vôùi Rtb, töùc laø :

M l    P  R tb (8.14)

Töø coâng thöùc (8.13) vaø (8.14) ta suy ra :

123
 R tb  

2 R 32  R 13  (8.15)

3 R 22  R 12 
Trong tröôøng hôïp khoâng caàn ñoä chính xaùc cao thì Rtb coù theå xaùc ñònh theo coâng thöùc
gaàn ñuùng sau:

R1  R 2
R tb  (8.16)
2

Ñöôøng kính ngoaøi D2 cuûa voøng ma saùt bò khoáng cheá bôûi ñöôøng kính ngoaøi cuûa baùnh
ñaø ñoäng cô. Coù theå choïn ñöôøng kính ngoaøi cuûa taám ma saùt theo coâng thöùc kinh nghieäm sau:

M e max
D 2  2R 2  3,16 (8.17)
C

Trong ñoù :
D2 – Ñöôøng kính ngoaøi cuûa taám ma saùt (cm).
Me max – Moâmen xoaén cöïc ñaïi cuûa ñoäng cô (Nm).
C – Heä soá kinh nghieäm:
Ñoái vôùi xe du lòch C = 4,7
Ñoái vôùi xe taûi söû duïng trong ñieàu kieän bình thöôøng C = 3,6
Ñoái vôùi xe taûi ñoå haøng vaø xe taûi söû duïng trong ñieàu kieän naëng nhoïc C = 1,9
Baùn kính trong R1 cuûa taám ma saùt coù theå choïn sô boä nhö sau :

R1 = (0,53  0,75 )R2

Giôùi haïn döôùi (0,53 R2 ) duøng cho ñoäng cô coù soá voøng quay thaáp. Coøn giôùi haïn treân
(0,75R2) duøng cho caùc ñoäng cô coù soá voøng quay cao.
Heä soá ma saùt  phuï thuoäc vaøo tính chaát vaät lieäu, tình traïng beà maët, toác ñoä tröôït vaø
nhieät ñoä cuûa taám ma saùt. Khi tính toaùn, coù theå thöøa nhaän heä soá ma saùt chæ phuï thuoäc vaøo
tính chaát vaät lieäu (xem baûng 8.1).

Baûng 8.1 : Vaät lieäu cheá taïo taám ma saùt cuûa ly hôïp.

Nguyeân lieäu cuûa caùc beà Heä soá masaùt  AÙp suaát cho pheùp
maët masaùt Khoâ Trong daàu ( kN/m2 )
Theùp vôùi gang 0,15  0,18 150  300
Theùp vôùi theùp 0,15  0,20 0,03  0,07 250  400
Theùp vôùi pheârañoâ 0,25  0,35 0,07  0,15 100  250
Gang vôùi pheârañoâ 0,2 100  250
Theùp vôùi pheârañoâ caosu 0,4  0,5 0,07  0,15 100  250

124
 Soá löôïng ñoâi beà maët ma saùt p coù theå töï choïn döïa vaøo keát caáu hieän coù, sau ñoù tìm löïc
eùp P caàn thieát theo coâng thöùc (8. 13), sau ñoù caàn kieåm tra aùp suaát leân beà maët ma saùt theo
coâng thöùc sau:

 q 
P P
q  (8.18)

S π R 2  R 12
2

ÔÛ ñaây :
[q] – AÙp suaát cho pheùp laáy theo baûng 8.1
Trong tröôøng hôïp khoâng theå döï kieán tröôùc ñöôïc soá löôïng ñoâi beà maët ma saùt p thì coù
theå xaùc ñònh thoâng qua coâng thöùc sau:
M l  β.Me max  2πR 2tb b..q.p
Trong ñoù:
Memax – Moâmen xoaén cöïc ñaïi cuûa ñoäng cô (Nm).
b – Chieàu roäng cuûa taám ma saùt : b = R2 – R1
q – Aùp suaát cho pheùp laáy theo baûng 8.1 (N/m2).
Töø ñoù coù theå xaùc ñònh soá löôïng ñoâi beà maët ma saùt:

β.M e max
p (8.19)
2..q..b.R 2tb

8.1.2.2. Tính toaùn ñoä hao moøn cuûa ly hôïp:

Hieän töôïng tröôït cuûa ly hôïp khi ñoùng ly hôïp seõ laøm cho caùc taám ma saùt bò hao moøn.
Vaø khi bò tröôït seõ xuaát hieän coâng tröôït. Nhöng chuùng ta khoâng theå ñaùnh giaù möùc ñoä hao
moøn thoâng qua coâng tröôït, bôûi vì neáu 2 ly hôïp coù cuøng giaù trò coâng tröôït, nhöng ly hôïp naøo
coù dieän tích beà maët caùc taám ma saùt nhoû hôn seõ bò moøn nhieàu hôn. Cho neân ñeå xeùt möùc ñoä
hao moøn cuûa ly hôïp, chuùng ta phaûi tính coâng tröôït treân ñôn vò dieän tích beà maët caùc taám ma
saùt. Ñoù chính laø coâng tröôït rieâng L0:

 L o 
L
Lo  (8.20)
S.p
Trong ñoù:
Lo – Coâng tröôït rieâng (J/m2).
L – Coâng tröôït sinh ra khi ly hôïp tröôït (J).
S – Dieän tích beà maët taám ma saùt (m2), S  π.R 22  R 12 .
p – Soá löôïng ñoâi beà maët ma saùt.
[Lo] – Coâng tröôït rieâng cho pheùp tra theo baûng 8.2.

Baûng 8.2:

125
 Loaïi oâtoâ [L0]
OÂ toâ taûi coù troïng taûi ñeán 50 kN 150.000  250.000 J/m2
OÂ toâ taûi coù troïng taûi treân 50 kN 400.000  600.000 J/m2
OÂ toâ du lòch 1.000.000  1.200.000 J/m2

8.1.2.3. Tính toaùn nhieät ñoä cuûa ly hôïp:

Moãi laàn ñoùng ly hôïp, coâng tröôït sinh ra bieán thaønh nhieät naêng vaø laøm nung noùng caùc
chi tieát cuûa ly hôïp. Bôûi vaäy, ngoaøi vieäc kieåm tra coâng tröôït rieâng coøn caàn phaûi kieåm tra
nhieät ñoä cuûa caùc chi tieát bò nung noùng trong quaù trình tröôït.
Khi khôûi haønh xe taïi choã, coâng tröôït sinh ra seõ lôùn nhaát. Bôûi vaäy, tính toaùn nhieät ñoä
cuûa ly hôïp caàn phaûi kieåm tra luùc khôûi haønh.
Nhieät ñoä taêng leân cuûa chi tieát tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi taám ma saùt trong thôøi gian ly hôïp
bò tröôït ñöôïc xaùc ñònh theo coâng thöùc :

θ L
T (8.21)
cm

ÔÛ ñaây:
T – Nhieät ñoä taêng leân cuûa chi tieát (0K).
 – Heä soá xaùc ñònh phaàn coâng tröôït duøng ñeå nung noùng chi tieát caàn tính, 
ñöôïc xaùc ñònh nhö sau:
1
 : Ñoái vôùi ñóa eùp (n – soá löôïng ñóa bò ñoäng)
2n
1
 : Ñoái vôùi ñóa chuû ñoäng trung gian.
n
L – Coâng tröôït sinh ra toaøn boä khi ñoùng ly hôïp (J)
c – Nhieät dung rieâng cuûa caùc chi tieát bò nung noùng, ñoái vôùi theùp vaø gang
c500J/kg.ñoä
m – Khoái löôïng cuûa chi tieát bò nung noùng (kg).
Moãi laàn khôûi haønh oâtoâ taïi choã trong ñieàu kieän söû duïng ôû ñöôøng phoá T khoâng ñöôïc
vöôït quaù 100K.

8.1.3. Ly hôïp thuûy ñoäng:

8.1.3.1. Caáu taïo vaø nguyeân lyù laøm vieäc:

Ly hôïp thuûy ñoäng goàm ñóa bôm 1 vaø ñóa tuoácbin 2. Chuùng ñöôïc ñaët vaøo moät voû
chung coù chöùa daàu. Ñóa B gaén treân truïc chuû ñoäng cuûa ly hôïp vaø noái vôùi truïc ñoäng cô,
ñóa T gaén treân truïc bò ñoäng cuûa ly hôïp. Giöõa B vaø T (cuõng nhö giöõa truïc chuû ñoäng vaø bò
ñoäng cuûa ly hôïp) khoâng coù söï noái cöùng naøo caû. Coâng suaát truyeàn töø B sang T nhôø naêng
löôïng cuûa doøng chaát loûng. Treân B vaø T coù gaén caùc caùnh cong, xeáp theo chieàu höôùng

126
 kính. Caùc caùnh naøy hôïp vôùi caùc maët cong trong vaø ngoaøi cuûa ñóa taïo thaønh caùc raõnh
cong. Chaát loûng ñöôïc tuaàn hoaøn trong caùc raõnh theo höôùng muõi teân ôû hình 8.3.

M b n b b t n t M t

Hình 8.3: Caáu taïo ly hôïp thuûy ñoäng

Xeùt quaù trình laøm vieäc khi khôûi ñoäng xe:

Khi ñoäng cô laøm vieäc, ñóa B seõ quay vaø chaát loûng ôû hai ñóa baét ñaàu chuyeån ñoäng.
Giöõa caùc caùnh cuûa B chaát loûng chuyeån ñoäng töø trong ra ngoaøi rìa döôùi taùc duïng cuûa löïc ly
taâm. Vaän toác cuûa doøng chaát loûng khi chuyeån ñoäng giöõa caùc caùnh cuûa B daàn daàn taêng leân do
naêng löôïng maø doøng chaát loûng nhaän töø ñoäng cô cuõng daàn daàn taêng leân. Khi chuyeån ñoäng töø
caùc caùnh cuûa B sang caùc caùnh cuûaT, chaát loûng baén vaøo caùc caùnh cuûa T, taïo thaønh löïc eùp leân
caùc caùnh cuûa T. Sau ñoù chaát loûng ñoåi höôùng chuyeån ñoäng, vaän toác giaûm xuoáng vaø chuyeån
ñoäng töø ngoaøi vaøo taâm giöõa caùc caùnh cuûa T.
Löïc va ñaäp cuûa chaát loûng taïo ra moâmen quay baét ñóa T phaûi quay cuøng chieàu vôùi ñóa
B. Sau ñoù chaát loûng laïi töø ñóa T trôû veà ñóa B vaø chu kyø chuyeån ñoäng cuûa chaát loûng laïi laëp
laïi neáu ñoäng cô vaãn laøm vieäc.
Khi taêng soá voøng quay cuûa ñoäng cô, löïc li taâm cuûa chaát loûng ôû ñóa B caøng taêng, do ñoù
laøm taêng löïc eùp cuûa chaát loûng leân caùc caùnh cuûa T vaø laøm taêng moâmen quay cuûa ñóa T. Khi
moâmen quay cuûa T baèng hoaëc lôùn hôn moâmen caûn chuyeån ñoäng cuûa ñöôøng quy daãn veà truïc
cuûa ñóa T thì xe baét ñaàu chuyeån ñoäng.
Khi taûi troïng leân truïc cuûa ñóa T coù söï thay ñoåi, laäp töùc vaän toác goùc cuûa T seõ thay ñoåi
theo, do ñoù laøm thay ñoåi söï tuaàn hoaøn chaát loûng vaø keát quaû laø moâmen cuûa T seõ thay ñoåi
caân baèng vôùi giaù trò cuûa moâmen caûn chuyeån ñoäng. Bôûi vaäy, ly hôïp thuûy ñoäng laø loaïi truyeàn
ñoäng töï ñoäng ñieàu chænh moâmen xoaén.
+ Caùc öu ñieåm cuûa ly hôïp thuûy ñoäng:
- Cho pheùp khôûi ñoäng ñoäng cô hoaëc döøng xe khi ñang gaøi soá.
- Khi söùc caûn chuyeån ñoäng taêng ñeán möùc xe bò döøng laïi thì ñoäng cô vaãn laøm vieäc.
- Giaûm khaù nhieàu taûi troïng ñoäng leân ñoäng cô vaø heä thoáng truyeàn löïc.
- Ñaûm baûo khôûi ñoäng vaø laáy ñaø oâ toâ taïi choã ñöôïc eâm dòu.
- Ñôn giaûn vieäc ñieàu khieån.

127
 - Taêng khaû naêng chuyeån ñoäng cuûa oâ toâ nhôø söï taêng toác töø töø.
+ Caùc nhöôïc ñieåm cuûa ly hôïp thuûy ñoäng:
- Khoâng ñaûm baûo môû ly hôïp döùt khoaùt do coù moâmen quay coøn dö ôû truïc bò ñoäng.
- Khi ly hôïp ñaõ ñoùng nhöng ñoä tröôït vaãn toàn taïi neân möùc tieâu hao nhieân lieäu seõ taêng.
- Khoâng theå phanh xe khi döøng taïi choã baèng phöông phaùp gaøi soá.

8.1.3.2. Tính toaùn ly hôïp thuûy ñoäng:

u2
2
2 v2

w2
v1
Mb 1 u1
w1
1 r2
b r1

Hình 8.4 : Quyõ ñaïo chuyeån ñoäng.

Khi chuyeån ñoäng giöõa caùc caùnh cuûa B vaø T, caùc phaàn töû chaát loûng tham gia ñoàng thôøi
hai chuyeån ñoäng : Chuyeån ñoäng töông ñoái giöõa caùc phaàn töû chaát loûng vaø caùc caùnh cuûa B vaø

T, vôùi vaän toác töông ñoái laø w .

Chuyeån ñoäng theo söï quay cuûa B vaø T vôùi vaän toác theo laø u .

Bôûi vaäy, phaàn töû chaát loûng seõ chuyeån ñoäng theo veùc tô vaän toác tuyeät ñoái v :

  
v wu (8.22)
ÔÛ hình 8.4 laø quyõ ñaïo chuyeån ñoäng cuûa phaàn töû chaát loûng giöõa caùc caùnh cuûa B. Ñieåm
1 laø ñieåm phaàn töû chaát loûng ñi vaøo caùc caùnh cuûa B vôùi vaän toác tuyeät ñoái v 1 , ñieåm 2 laø ñieåm
ñi ra khoûi caùc caùnh cuûa B vôùi vaän toác tuyeät ñoái laø v 2 .Vì khe hôû giöõa B vaø T voâ cuøng nhoû,
neân toån thaát naêng löôïng cuûa doøng chaûy khi ñi qua khe hôû naøy laø khoâng ñaùng keå.

Bôûi vaäy, vaän toác khi ñi vaøo vaø ñi ra khoûi B cuûa phaàn töû chaát loûng baèng vaän toác khi ñi
ra vaø ñi vaøo cuûa ñóa T. Cho neân chæ caàn xeùt caùc thaønh phaàn vaän toác taïi ñieåm 1 vaø 2:

128
 u1 = b.r1
u2 = b.r2 (8.23)

Moâmen quay cuûa ñóa bôm Mb baèng hieäu soá cuûa caùc moâmen ñoäng löôïng trong töøng
giaây cuûa chaát loûng khi ñi ra vaø ñi vaøo ñóa B. Moâmen M b naèm trong maët phaúng vuoâng goùc
vôùi truïc ly hôïp:
G
M b  m.u 2 .r2  u1 .r1   .u 2 .r2  u1 .r1  (8.24)
g

Töø hình (8.4) ta thaáy:

u2  v 2 . cos  2
u1  v1 . cos 1
Cho neân :
G
Mb .r2 .v 2 . cos  2  r1 .v1 . cos 1  (8.25)
g
ÔÛ ñaây:
m – Khoái löôïng cuûa chaát loûng chaûy qua caùc caùnh cuûa B trong moät giaây.

Moâmen quay cuûa tuoác bin Mt cuõng ñöôïc tính nhö treân:
G G
M t  .u1 .r1  u 2 .r2    .u 2 .r2  u1 .r1   M b (8.26)
g g

Neáu chæ quan taâm ñeán giaù trò tuyeät ñoái thì:
Mt  Mb (8.27)
Khi chaát loûng chuyeån ñoäng giöõa caùc caùnh cuûa ly hôïp thì moät phaàn coâng suaát seõ maát
maùt do ma saùt trong doøng chaûy, ma saùt giöõa chaát loûng vaø caùc caùnh vaø do va ñaäp khi chuyeån
töø B sang T vaø töø T sang B… Bôûi vaäy:

Nb  Nt  Nr (8.28)

Trong ñoù:
N b – Coâng suaát cuûa B.
N t – Coâng suaát cuûa T.
N r – Coâng suaát maát maùt do ma saùt.
Hieäu suaát cuûa ly hôïp:

Nt M .ω M n
η  t t  t. t (8.29)
N b M b.ω b M b n b
ÔÛ ñaây:
n b, n t  Soá voøng quay cuûa ñóa B vaø ñóa T.

129
 Vì M t  M b neân :
nt n  nt
η  1 b  1 S (8.30)
nb nb
nb  nt
Giaù trò S  goïi laø ñoä tröôït cuûa ñóa T so vôùi ñóa B.
nb

Trong thôøi gian laáy ñaø, soá voøng quay n t cuûa ñóa T taêng leân vaø tieán daàn ñeán soá voøng
quay n b cuûa ñóa B, do ñoù S caøng giaûm. ÔÛ soá voøng quay lôùn S= 2   3 , cho neân hieäu

suaát cuûa ly hôïp ñaït tôùi 98 .

Kích thöôùc cuûa ly hôïp thuûy ñoäng ñöôïc tính toaùn treân cô sôû xaùc ñònh ñöôøng kính lôùn
nhaát D.
Treân cô sôû cuûa lyù thuyeát caùc maùy coù caùnh, ta coù moái lieân heä giöõa moâmen quay ñöôïc
truyeàn bôûi ly hôïp vôùi caùc thoâng soá cuûa ly hôïp (Xem laïi moânThuûy löïc vaø maùy thuûy löïc).

8.1.3.3. Ñöôøng ñaëc tính cuûa ly hôïp thuûy ñoäng:

Ñoà thò bieåu dieãn söï phuï thuoäc cuûa moâmen quay M, hieäu suaát  vaø ñoä tröôït S theo tæ
nt
soá (vôùi nb=const) goïi laø ñöôøng ñaëc tính ngoaøi cuûa ly hôïp thuûy ñoäng.
nb
n
Ñöôøng ñaëc tính  theo t laø ñöôøng thaúng nghieâng vôùi truïc hoaønh moät goùc laø 450 do
nb
n
hieäu suaát   t .
nb
Khi hieäu suaát ñaït tôùi max = 98  thì noù giaûm ñoät ngoät theo ñöôøng neùt ñöùt vaø ôû giaù trò
n
soá t =1 thì = 0. Do ñoù hieäu suaát khoâng theå baèng 1.
nb
Sôû dó coù hieän töôïng naøy laø do khi nt taêng ñeán giaù trò gaàn baèng nb thì moâmen quay cuûa
ly hôïp seõ giaûm nhieàu ñeán möùc noù chæ ñuû ñeå thaéng ma saùt cô hoïc ôû ly hôïp, do ñoù moâmen coù
ích ôû truïc bò ñoäng cuûa ly hôïp seõ baèng khoâng vaø = 0.
Ñöôøng ñaëc tính ñoä tröôït S cuõng laø ñöôøng thaúng vaø ñöôïc xaây döïng theo coâng thöùc:
nt
S  1   1 (8.31)
nb
nt
Ñöôøng ñaëc tính moâmen quay M theo ñöôïc xaây döïng töø thöïc nghieäm.
nb
Töø ñoà thò ta thaáy:
Khi nt giaûm (vaø S taêng) thì M taêng. Khi nt = 0 (töùc laø S = 1) thì moâmen quay truyeàn
bôûi ly hôïp ñaït giaù trò cöïc ñaïi.
Moâmen quay truyeàn bôûi ly hôïp khi nt = 0 goïi laø moâmen quay khôûi ñoäng.

130
 M, S

1
98
M 
0,75 75
S
0,5 50

0,25 25
nt
nb
450
0 0,25 0,5 0,75 1
Hình 8.5 : Ñöôøng ñaëc tính ngoaøi cuûa ly hôïp vôùi nb = const

8.2. HOÄP SOÁ

8.2.1. Hoäp soá coù caáp:

8.2.1.1. Trình töï tính toaùn hoäp soá coù caáp:

Coâng vieäc tính toaùn thieát keá hoäp soá oâ toâ coù hai böôùc chính nhö sau:
* Xaùc ñònh tyû soá truyeàn ñaûm baûo tính chaát keùo vaø tính kinh teá theo ñieàu kieän
laøm vieäc ñaõ cho tröôùc.
* Xaùc ñònh kích thöôùc caùc chi tieát cuûa hoäp soá.
Hai böôùc lôùn treân ñöôïc cuï theå hoùa bôûi caùc böôùc cuï theå sau:
1. Treân cô sôû cuûa ñieàu kieän söû duïng vaø ñieàu kieän kyõ thuaät cho tröôùc, cuøng vôùi
ñieàu kieän cheá taïo, chuùng ta choïn sô ñoà ñoäng hoïc vaø döï kieán soá caáp cuûa hoäp soá.
2. Tính toaùn löïc keùo cuûa oâtoâ, xaùc ñònh tæ soá truyeàn chung cuûa caû heä thoáng truyeàn
löïc khi gaøi caùc soá khaùc nhau.
3. Phaân chia phuø hôïp tæ soá truyeàn cuûa heä thoáng truyeàn löïc theo töøng cuïm (hoäp soá,
hoäp soá phuï, truyeàn löïc chính, truyeàn löïc cuoái cuøng).
4. Tính toaùn xaùc ñònh tæ soá truyeàn cuûa hoäp soá .
5. Xaùc ñònh kích thöôùc cuûa caùc chi tieát, boá trí caùc chi tieát cuûa hoäp soá vaø kieåm tra
söï lieân quan laøm vieäc giöõa caùc chi tieát vôùi nhau.

8.2.1.2. Tính toaùn caùc thoâng soá hình hoïc cuûa baùnh raêng hoäp soá:

8.2.1.2.1. Choïn khoaûng caùch giöõa caùc truïc cuûa caùc baùnh raêng:

131
Khoaûng caùch A giöõa caùc truïc ñöôïc choïn theo coâng thöùc kinh nghieäm sau:

A= C3 M e max (mm) (8.32)

ÔÛ ñaây:
Memax - Moâmen xoaén cöïc ñaïi cuûa ñoäng cô (Nm)
C - Heä soá kinh nghieäm:
Ñoái vôùi xe du lòch : C = 1316
Ñoái vôùi xe taûi : C =1719
Ñoái vôùi xe duøng ñoäng cô diezel: C =2021

8.2.1.2.2. Choïn moâñuyn phaùp tuyeán cuûa baùnh raêng:

Chuùng ta coù hai phöông phaùp löïa choïn:

Coù theå choïn theo coâng thöùc kinh nghieäm sau:

m = (0,0320,040).A (8.33)

Hoaëc coù theå söû duïng ñoà thò kinh nghieäm nhö ôû hình 8.6.
ÔÛ ñaây :
m - Moâñuyn phaùp tuyeán.
M - Moâmen xoaén ñöôïc tính :
M= Memax.ih1.0,96

a
m[mm]

M [kN.m]

Hình 8.6 : Ñoà thò ñeå choïn moâñuyn phaùp tuyeán cuûa baùnh raêng
a - Duøng cho baùnh raêng coù raêng thaúng.
b - Duøng cho baùnh raêng coù raêng xieân.
8.2.1.2.3. Xaùc ñònh soá raêng cuûa caùc baùnh raêng:

* Ñoái vôùi hoäp soá hai truïc:

132
 ÔÛ hình 8.7 laø sô ñoà hoäp soá hai truïc ñeå xaùc ñònh soá raêng. Baùnh raêng laép vôùi truïc baèng
then hoa vaø tröôït treân truïc khi caàn gaøi soá.

ÔÛ hoäp soá hai truïc coù theå xaùc ñònh khoaûng caùch A theo coâng thöùc sau :

m1(z1  z1 ) m 2 (z 2  z2 ) m (z  zi )

A=   ....  i i (8.34)
2 cosβ1 2 cosβ 2 2 cosβ i

Z1
Z2
Z i

Z' 1
Z' 2
Z' i

Hình 8.7 : Sô ñoà tính toaùn soá raêng cuûa baùnh raêng hoäp soá 2 truïc

z 1
Sau ñoù thay : ih1=
z1
z
ih2= 2
z2
…………………….
z
ihi= i
zi
vaøo bieåu thöùc tính A, chuùng ta nhaän ñöôïc coâng thöùc toång quaùt ñeå xaùc ñònh zi vaø zi/:

2Acosβ i
zi = (8.35)
m i (1  i hi )

z i = zi .ihi (8.36)

ÔÛ ñaây:
z1,z2, … zi – Soá raêng cuûa caùc baùnh raêng ôû truïc sô caáp.
z1 , z 2 … z i – Soá raêng caùc baùnh raêng ôû truïc thöù caáp.
A – Khoaûng caùch giöõa hai truïc .

133
 i – Goùc nghieâng cuûa caëp baùnh raêng thöù i.
mi – Moâñuyn phaùp tuyeán cuûa caëp baùnh raêng thöù i.

* Ñoái vôùi hoäp soá ba truïc:

ÔÛ treân hình 8.8 laø sô ñoà hoäp soá ba truïc ñeå xaùc ñònh soá raêng

Z'i
Z'2
Za Z'1

A A

Zi
Z1 Z2
Z'a

Hình 8.8: Sô ñoà tính toaùn soá raêng cuûa baùnh raêng hoäp soá 3 truïc
1 - Truïc sô caáp.
2 - Truïc trung gian.
3 - Truïc thöù caáp.
A- Khoaûng caùch giöõa caùc truïc.
za , z a – soá raêng cuûa caëp baùnh raêng luoân aên khôùp.

z1, z2,…, zi – soá raêng cuûa caùc baùnh raêng treân truïc trung gian.
z1 , z 2 ,…, z i – soá raêng cuûa caùc baùnh raêng treân truïc thöù caáp.

Khoaûng caùch A ñöôïc tính nhö sau:

m a (z a  za ) m a .z a (1  i a )
A=  (8.37)
2 cosβ a 2 cosβ a

2A. cosβ a
Bôûi vaäy : ia = 1 (8.38)
m a .z a
ÔÛ ñaây :
ia – Tyû soá truyeàn cuûa caëp baùnh raêng luoân aên khôùp.
ma – Moâ ñuyn phaùp tuyeán cuûa caëp baùnh raêng luoân aên khôùp.
a – Goùc nghieâng cuûa raêng cuûa caëp baùnh raêng luoân aên khôùp.
Soá raêng z a cuûa baùnh raêng bò ñoäng ôû caëp baùnh raêng luoân aên khôùp seõ ñöôïc xaùc ñònh:
z a = za. ia

134
 Tyû soá truyeàn cuûa caùc caëp baùnh raêng ñöôïc gaøi igi seõ laø :
i hi
igi=
ia
Soá raêng cuûa caùc baùnh raêng treân truïc trung gian vaø thöù caáp ñöôïc xaùc ñònh :

2A cosβ i
zi = (8.39)
m i (1  i gi )

z i = zi .igi (8.40)
Trong ñoù :
zi - Soá raêng cuûa baùnh raêng thöù i treân truïc trung gian.
z i - Soá raêng cuûa baùnh raêng thöù i treân truïc thöù caáp.
i – Goùc nghieâng cuûa raêng cuûa caëp baùnh raêng thöù i.
mi- Moâ ñuyn phaùp tuyeán cuûa caëp baùnh raêng thöù i.

8.2.1.3. Boä ñoàng toác:

Khi sang soá, cho duø ñaõ taùch ly hôïp, nhöng do quaùn tính neân caùc baùnh raêng vaãn coøn
quay vôùi caùc vaän toác goùc khaùc nhau, neáu gaøi vaøo nhau thì sinh löïc va ñaäp. Ñeå khaéc phuïc
hieän töôïng treân vaø ñôn giaûn hoùa caùc quaù trình thao taùc cuûa taøi xeá, ngöôøi ta duøng boä ñoàng
toác.
Xeùt tröôøng hôïp chuyeån töø soá cao veà soá thaáp ñeå tìm hieåu nguyeân lyù vaø phaân tích löïc
(hình 8.9).

1; 4 – Baùnh raêng.
2 – Choát.
3– OÁng raêng.
5 – Bi.
6 – OÁng gaït.
7 – OÁng loàng.
8 – Truïc.

Hình 8.9: Caáu taïo cuûa boä ñoàng toác

8.2.1.3.1. Giai ñoaïn dòch chuyeån töï do (luùc maët coân cuûa oáng loàng 7 chöa tieáp xuùc vôùi
maët coân cuûa baùnh raêng 4):

135
 Vì voøng gaït 6 lieân keát cöùng vôùi oáng raêng 3 vaø oáng naøy laïi lieân keát ñaøn hoài vôùi oáng
loàng 7, cho neân khi gaït 6 veà phía baùnh raêng 4, caû khoái chi tieát 6-2-3-5-7 ñeàu dòch chuyeån.
Khi hai maët coân tieáp xuùc vôùi nhau thì taïm thôøi döøng laïi vaø baét ñaàu giai ñoaïn hai.

8.2.1.3.2. Giai ñoaïn chöa ñoàng toác:

Do taùc duïng cuûa ñaø quaùn tính neân oáng raêng 3 vaãn coøn quay vôùi toác ñoä goùc cuûa soá cuõ:
m
3 =
ic
Trong ñoù:
3 – Vaän toác goùc cuûa oáng raêng.
m – Vaän toác goùc cuûa truïc.
ic – Tæ soá truyeàn soá cao.
Trong khi ñoù baùnh raêng 4 luoân luoân aên khôùp vôùi baùnh raêng cuûa truïc trung gian vaø bôûi
vaäy:
m
4 =
it

4 – Vaän toác goùc cuûa baùnh raêng 4.

it – Tæ soá truyeàn soá thaáp.
Bôûi vì: ic < it neân 3 > 4
OÁng loàng 7 vöøa coù lieân heä vôùi baùnh raêng 4 vöøa coù lieân heä vôùi oáng raêng 3 neân toác ñoä
goùc cuûa noù laø 7 naèm trong giôùi haïn:
4 < 7 < 3
Keát quaû laø choát 2 bò haõm trong hoác A cuûa oáng 7 vaø oáng raêng 3 (hình 8.9) khoâng dòch
chuyeån ñöôïc nöõa.

Sau ñaây chuùng ta phaân tích löïc ñeå thaáy ñöôïc vì sao choát 2 bò haõm :
Döôùi taùc duïng cuûa löïc eùp chieàu truïc Q1 (löïc taùc duïng cuûa ngöôøi laùi thoâng qua cô caáu
ñoøn baåy chuyeån ñeán) tình traïng chòu löïc cuûa 3 chi tieát nhö ôû hình 8.9.
Trong giai ñoaïn chöa ñoàng toác maët coân cuûa oáng loàng 7 tröôït treân maët coân cuûa baùnh
raêng 4, neân giöõa chuùng coù löïc ma saùt .N, trong ñoù:

Q1
N= (8.41)
sin 
ÔÛ ñaây :
 – Goùc nghieâng cuûa maët coân.
N – Phaûn löïc.

136
 
N Q
N
1
Q P Q1 
N
A
r1 r

B
Q
1
Q
2 
 P

Hình 8.10 : Sô ñoà chòu löïc cuûa caùc chi tieát 2,4,7

Löïc ma saùt seõ caân baèng vôùi löïc voøng P taùc duïng töông hoã giöõa chi tieát 7 vaø 2 theo
ñieàu kieän sau:
.N.r
P.r1 = .N.r  P=
r1
Trong ñoù :
 – Heä soá ma saùt
r, r1 – Baùn kính ñieåm ñaët löïc.

Thay N baèng bieåu thöùc (8.41) ta coù :

.Q1 .r
P= (8.42)
r1 . sin 

Taïi maët xieân goùc  cuûa coå vuoâng choát 2 taùc duïng moät phaûn löïc Q phaân tích töø P:

P
Q= (8.43)
tg
Löïc Q chính laø löïc haõm coå vuoâng B cuûa choát 2 trong hoác A cuûa oáng loàng 7, do ñoù Q
phaûi thoõa maõn ñieàu kieän haõm sau ñaây:

137
 μ.Q1 .r
Q > Q1   Q1
r1 .sinα.tgβ

Töùc laø :
μ.r
tg < (8.44)
r1. sin α

Bieåu thöùc (8.44) laø cô sôû ñeå thieát keá goùc  ñuû ñeå haõm choát 2 vaø giöõ khoâng cho oáng
raêng 3 dòch chuyeån khi chöa ñoàng toác .

8.2.1.3.3. Giai ñoaïn ñoàng toác:

Do ma saùt neân ñaø quaùn tính daàn daàn bò trieät tieâu vaø cuoái cuøng
3 = 7 = 4
Khi ñaõ ñoàng toác thì löïc ma saùt N cuõng khoâng coøn nöõa vaø do ñoù löïc haõm baèng
khoâng. Tay cuûa ngöôøi laùi chæ taùc duïng nheï laø ñuû ñeå thaéng ñònh vò loø xo bi 5 vaø gaït oáng raên g
3 aên khôùp vôùi vaønh raêng cuûa baùnh raêng 4 moät caùch eâm dòu vì chuùng ñaõ ñoàng ñeàu vaän toác
goùc.
Khi thieát keá thöôøng choïn heä soá ma saùt  = 0,050,1 , goùc nghieâng  = 70 120,
Q1=(49).(50100)N, tyû soá truyeàn cuûa caàn soá: 49, löïc taùc duïng leân caàn soá: 50100 N.

8.2.2. Hoäp soá töï ñoäng:

8.2.2.1. Khaùi quaùt veà hoäp soá töï ñoäng:

Quaù trình ñieàu khieån hoäp soá töï ñoäng xaûy ra hoaøn toaøn töï ñoäng treân cô sôû choïn tröôùc
cheá ñoä hoaït ñoäng cuûa noù. Ngöôøi laùi coù theå coù theå can thieäp baèng tay vaø quaù trình ñieàu
khieån nhôø caàn choïn cheá ñoä hoaït ñoäng cuûa hoäp soá.

Thoâng thöôøng caàn choïn cheá ñoä hoaït ñoäng coù caùc vò trí nhö sau:
P – Parking: ñoã xe (giöõ cho xe khoâng bò troâi töï do).
R – Reverse: chaïy luøi.
N – Neutral: soá 0.
D – Drive: chuyeån ñoäng tieán (töï ñoäng chuyeån ñoåi giöõa taát caû caùc tay soá).
L – Low: chuyeån ñoäng leân doác.

Ñoâi khi ôû moät soá hoäp soá töï ñoäng khaùc cuõng coù caùc vò trí nhö sau:
P – Parking: ñoã xe (giöõ cho xe khoâng bò troâi töï do).
R – Reverse: chaïy luøi.
N – Neutral: soá 0.
D – Drive: chuyeån ñoäng tieán (töï ñoäng chuyeån ñoåi giöõa taát caû caùc tay soá).
3 – Chæ ñi tay soá 1 ñeán tay soá 3.

138
 2 – Chæ ñi tay soá 1 ñeán tay soá 2.
1 – Chæ ñi tay soá 1.

8.2.2.1.1. Hoäp soá töï ñoäng coù caáp:

Tröôùc khi ñi vaøo nghieân cöùu caùc boä phaän chính cuûa hoäp soá töï ñoäng coù caáp, chuùng ta
seõ giôùi thieäu khaùi quaùt veà chuùng.
ÔÛ treân hình 8.11 laø sô ñoà cuûa moät hoäp soá töï ñoäng coù caáp, noù goàm coù ba boä phaän
chính:
– Truyeàn ñoäng thuûy ñoäng (ly hôïp thuûy ñoäng hoaëc bieán moâmen thuyû löïc).
– Hoäp soá haønh tinh.
– Heä thoáng ñieàu khieån.

Boä bieán moâ Heä thoáng ñieàu khieån Hoäp soá haønh tinh

Hình 8.11 : Sô ñoà hoäp soá töï ñoäng coù caáp

Hình 8.12 laø keát caáu cuûa hoäp soá töï ñoäng coù caáp.

139
 Hình 8.12 : Keát caáu cuûa hoäp soá töï ñoäng coù caáp.

8.2.2.1.2. Hoäp soá töï ñoäng voâ caáp:

So vôùi hoäp soá töï ñoäng coù caáp, hoäp soá töï ñoäng voâ caáp coù nhieàu öu ñieåm hôn, ñaëc bieät
laø khaû naêng taän duïng trieät ñeå coâng suaát cuûa ñoäng cô.
Tuy nhieân noù vaãn bò haïn cheá bôûi khaû naêng truyeàn moâmen xoaén vaø coâng ngheä cheá taïo
phöùc taïp.

Hoäp soá töï ñoäng voâ caáp thöôøng coù caùc boä phaän chính nhö sau:
– Bieán moâmen thuûy löïc.
– Boä baùnh raêng haønh tinh ñeå ñoåi chieàu quay truïc sô caáp.
– Truyeàn ñoäng voâ caáp nhôø ma saùt.
– Heä thoáng ñieàu khieån.
Sau ñaây chuùng ta seõ tìm hieåu hai daïng hoäp soá töï ñoäng voâ caáp ñaëc tröng coù phöông
phaùp truyeàn moâmen xoaén khaùc nhau.

* Hoäp soá töï ñoäng voâ caáp FORD CTX (Continuously Variable Transaxle):

ÔÛ treân hình 8.13 laø keát caáu cuûa hoäp soá töï ñoäng voâ caáp FORD CTX.
Hoäp soá goàm coù hai truïc: truïc sô caáp vaø truïc thöù caáp, boä phaän quan troïng nhaát cuûa hoäp
soá Ford CTX laø hai caëp beà maët ma saùt hình coân cheá taïo baèng theùp. ÔÛ moãi caëp coù moät beà
maët coá ñònh vaø moät beà maët di ñoäng theo chieàu doïc truïc, moâmen xoaén ñöôïc truyeàn töø caëp
beà maët ma saùt chuû ñoäng sang caëp beà maët ma saùt bò ñoäng nhôø moät ñai truyeàn deûo baèng theùp
ñöôïc cheá taïo theo moät nguyeân lyù hoaøn toaøn môùi.

140
 3 1

Hình 8.13: Keát caáu cuûa hoäp soá

1 – Caëp beà maët ma saùt hình coân chuû ñoäng.

2 – Caëp beà maët ma saùt hình coân bò ñoäng.
3 – Caùc phaàn töû naèm ngang cuûa ñai truyeàn.
4 – Caùc lôùp theùp moûng chaïy theo chieàu doïc cuûa ñai truyeàn.

Ñai truyeàn naøy goàm 320 phaàn töû baèng theùp ñöôïc xeáp caïnh nhau vaø ñaët naèm ngang so
vôùi ñöôøng truïc cuûa sôïi ñai truyeàn. Moâmen xoaén ñöôïc truyeàn töø truïc chuû ñoäng sang truïc bò
ñoäng laø nhôø ma saùt giöõa caùc phaàn töû naèm ngang vaø caùc beà maët hình coân. Khi laøm vieäc caùc
phaàn töû naøy seõ chòu moät aùp suaát raát lôùn giöõa beà maët cuûa chuùng vaø beà maët cuûa caùc ñóa hình
coân. Maët khaùc caùc lôùp theùp chaïy theo chieàu doïc laïi chòu moät söùc caêng raát lôùn (moãi lôùp sôïi
theùp moûng coù beà daøy 0,1 mm vaø ñöôïc ñaët choàng leân nhau thaønh nhieàu lôùp). Heä soá ma saùt
giöõa beà maët cuûa ñai truyeàn vaø beà maët cuûa taám ma saùt töông ñoái nhoû, do ñoù ñeå truyeàn
moâmen xoaén maø khoâng bò tröôït thì giöõa caùc ñai truyeàn vaø caùc beà maët ma saùt hình coân phaûi
xuaát hieän moät löïc neùn raát lôùn (20.000N).

Theo höôùng truyeàn moâmen xoaén töø ñoäng cô xuoáng, ngay sau baùnh ñaø ñoäng cô laø boä
phaän giaûm chaán xoaén. Noù coù taùc duïng giôùi haïn caùc rung ñoäng khi chaïy khoâng taûi vaø laøm
giaûm caùc taûi troïng ñoäng töø ñoäng cô leân heä thoáng truyeàn löïc trong tröôøng hôïp taøi xeá taêng
hoaëc giaûm ga ñoät ngoät.
Töø truïc thöù caáp cuûa giaûm chaán xoaén, moâmen xoaén ñöôïc truyeàn ñeán caàn cuûa boä
baùnh raêng haønh tinh (xem hình 8.14) caùc truïc cuûa baùnh raêng veä tinh moät ñaàu ñöôïc noái vôùi
caàn (loàng raêng) vaø ñaàu kia ñöôïc noái vôùi ly hôïp 1 (ly hôïp cho chuyeån ñoäng tieán), ly hôïp naøy

141
ñoùng hay môû laø nhôø söï thay ñoåi aùp suaát cuûa daàu thuûy löïc ñieàu khieån noù (ly hôïp ma saùt öôùt).
Maët khaùc baùnh raêng bao cuûa boä baùnh raêng haønh tinh ñöôïc noái vôùi ly hôïp 3 (ly hôïp cho
chuyeån ñoäng luøi) cuõng laø loaïi ma saùt öôùt. Neáu ly hôïp 1 ñoùng vaø ly hôïp 3 môû, laäp töùc boä
baùnh raêng haønh tinh bò haõm (caùc baùnh raêng veä tinh khoâng quay) luùc naøy caùc boä phaän cuûa
baùnh raêng haønh tinh ñeàu quay nhö moät khoái ñoäng hoïc lieàn (khoâng coù söï maát naêng löôïng
trong boä baùnh raêng haønh tinh) bôûi vaäy moâmen xoaén ñöôïc truyeàn tröïc tieáp töø caàn cuûa boä
baùnh raêng haønh tinh qua caëp ñóa ma saùt hình coân treân truïc chuû ñoäng cuûa hoäp soá. Do ñoù
chieàu quay cuûa truïc sô caáp hoäp soá seõ cuøng chieàu vôùi chieàu quay cuûa truïc khuyûu ñoäng cô vaø
luùc naøy xe chuyeån ñoäng theo chieàu tieán (xem hình 8.14a).

Tröôøng hôïp ngöôïc laïi, neáu ly hôïp 1 môû vaø ly hôïp 3 ñoùng, laäp töùc boä baùnh raêng haønh
tinh trôû laïi traïng thaùi laøm vieäc töï do (khoâng bò haõm) caùc baùnh raêng veä tinh quay theo chieàu
muõi teân (xem hình 8.14b). Nhôø vaäy, truïc sô caáp cuûa hoäp soá seõ ñoåi chieàu quay vaø quay
ngöôïc vôùi chieàu quay cuûa coát maùy, luùc naøy chieàu quay cuûa baùnh xe chuû ñoäng cuõng bò ñoåi
chieàu vaø xe seõ chuyeån ñoäng luøi.

a) b)

Hình 8.14: Sô ñoà truyeàn moâmen xoaén vaø nguyeân lyù ñoåi chieàu quay caùc truïc cuûa hoäp soá
a – Xe chaïy theo chieàu tieán.
b – Xe chaïy luøi.

142
 Nguyeân lyù laøm vieäc cuûa hoäp soá FORD CTX raát ñôn giaûn: moâmen xoaén ñöôïc truyeàn
bôûi ñai truyeàn naèm giöõa caùc beà maët ma saùt hình coân. Söï dòch chuyeån töông ñoái giöõa chuùng
theo chieàu truïc seõ thay ñoåi lieân tuïc tyû soá truyeàn, ñieàu naøy phuï thuoäc vaøo vò trí töông ñoái
giöõa ñai truyeàn vaø truïc töông öùng. Khi caùc beà maët ma saùt xa nhau ra treân moät truïc naøo ñoù
thì taïi truïc ñoù khoaûng caùch giöõa ñai vaø truïc ñoù giaûm daàn, ngöôïc laïi neáu hai beà maët ma saùt
hình coân tieán laïi gaàn nhau thì khoaûng caùch giöõa ñai truyeàn vaø truïc töông öùng seõ taêng leân.

Hai quaù trình naøy xaûy ra ñoàng thôøi ôû treân hai truïc vaø ngöôïc chieàu nhau bôûi vaäy tyû soá
truyeàn töø truïc chuû ñoäng sang truïc bò ñoäng seõ taêng hoaëc giaûm lieân tuïc do söï chuyeån ñoäng
cuûa caùc beà maët ma saùt di ñoäng so vôùi beà maët ma saùt coá ñònh laø lieân tuïc. Quaù trình thay ñoåi
tyû soá truyeàn ñöôïc toùm taét nhö sau:

A
R1 1

B
K
2

R2

Hình 8.15: Nguyeân lyù thay ñoåi voâ caáp tyû soá truyeàn

Tyû soá truyeàn i12 töø truïc sô caáp 1 sang truïc thöù caáp 2 ñöôïc tính: i12 = R2/R1.
Khi xe döøng, do ñoäng cô khoâng laøm vieäc, aùp suaát daàu thuûy löïc trong buoàng A vaø B coù
giaù trò cöïc tieåu. Luùc ñoù loø xo K (coù löïc eùp raát lôùn) seõ ñaåy maët ma saùt hình coân di ñoäng treân
truïc 2 ñeán saùt maët ma saùt coá ñònh, luùc naøy R2=R2max (xem hình 8.15) vaø do söùc caêng cuûa ñai
truyeàn beà maët coân di ñoäng cuûa truïc 1 thaéng ñöôïc aùp löïc daàu neân bò eùp veà phía phaûi ñeán vò
trí cuoái cuøng. Bôûi vaäy luùc naøy R1=R1min vaø i12=R2max /R1min =i12max.

143
 Khi khôûi ñoäng ñoäng cô, caàn choïn cheá ñoä ñi phaûi ôû vò trí N (chaïy khoâng taûi, luùc naøy
ly hôïp 1 vaø 3 ñeàu môû).
Khi taøi xeá muoán ñi theo chieàu tieán, caàn choïn cheá ñoä ñi phaûi ñöa veà vò trí D vaø taêng
chaân ga. Vôùi söùc caûn chuyeån ñoäng giaûm daàn vaø aùp suaát daàu trong buoàng A vaø B taêng daàn,
aùp löïc daàu ôû B thaéng söùc eùp loø xo K, ñaåy ñóa di ñoäng treân truïc 2 veà beân traùi nghóa laø R2
giaûm daàn vaø R1 taêng daàn, luùc ñoù tyû soá truyeàn: i12=R2 giaûm daàn / R1 taêng daàn . Do ñoù i12 giaûm daàn.
Ñeán moät luùc ñoù, öùng vôùi luùc söùc caûn chuyeån ñoäng ñaït giaù trò cöïc tieåu, taøi xeá ñaïp chaân
ga ñeán vò trí saâu nhaát, soá voøng quay ñoäng cô ñaït giaù trò cöïc ñaïi vaø aùp suaát daàu trong buoàng
A vaø B cuõng ñaït giaù trò cöïc ñaïi, luùc naøy hai ñóa di ñoäng treân truïc 1 vaø 2 ñeàu bò eùp veà vò trí
taän cuøng beân traùi cho neân: R1 = R1max, R2=R2min. Luùc naøy tyû soá truyeàn: i12 = R2min / R1max =
i12min

Trong quaù trình i12 thay ñoåi töø i12max ñeán i12min do caùc ñóa di ñoäng bò eùp lieân tuïc neân
R1 taêng lieân tuïc vaø R2 giaûm xuoáng lieân tuïc bôûi vaäy i12 cuõng giaûm xuoáng lieân tuïc töø i12max
ñeán giaù trò i12min. Neáu gaëp söùc caûn chuyeån ñoäng cuûa maët ñöôøng taêng (chaúng haïn ñoä doác cuûa
maët ñöôøng taêng) nhôø söï ñieàu khieån cuûa trung taâm ñieàu khieån maø aùp suaát daàu trong A vaø B
seõ giaûm. Do söùc eùp cuûa loø xo K, ñóa di ñoäng treân truïc 2 bò ñaåy töø traùi qua phaûi cho neân R2
taêng daàn leân. Do ñai truyeàn bò keùo dòch veà phía truïc 2 neân löïc eùp giöõa maët beân ñai truyeàn
vaø maët beân cuûa ñóa di ñoäng treân truïc 1 seõ thaéng aùp löïc daàu ôû A vaø ñaåy ñóa ma saùt veà beân
phaûi, bôûi vaäy R1 giaûm xuoáng. Luùc naøy tyû soá truyeàn laø:
i12 = R2 taêng daàn / R1 giaûm daàn. Do ñoù i12 taêng daàn.

Neáu söùc caûn chuyeån ñoäng taêng leân lieân tuïc thì i12 cuõng taêng leân lieân tuïc.Quaù trình
taêng hoaëc giaûm tyû soá truyeàn laø caùc quaù trình lieân tuïc (khoâng nhaûy töøng baäc nhö nhöõng hoäp
soá coù caáp). Ñoù laø nguyeân lyù thay ñoåi voâ caáp tyû soá truyeàn cuûa hoäp soá FORD CTX.

* Hoäp soá töï ñoäng voâ caáp Extroid CVT (Continuously Variable Automatic
Transmission) cuûa Nissan.

Haõng Nissan vöøa cho ra ñôøi hoäp soá töï ñoäng voâ caáp vôùi moät phöông thöùc truyeàn ñoäng
hoaøn toaøn môùi so vôùi nhöõng hoäp soá töï ñoäng voâ caáp tröôùc ñaây. Moâmen xoaén ñöôïc truyeàn
nhôø caùc beà maët ma saùt vaø hoäp soá naøy truyeàn ñöôïc moâmen xoaén coù giaù trò ñeán 400 Nm.
Treân hình 8.16 laø caáu taïo cuûa hoäp soá. Töø traùi sang phaûi, boä phaän thöù nhaát laø bieán moâ
thuûy löïc, boä phaän thöù 2 laø boä baùnh raêng haønh tinh ñeå taïo ra soá luøi cho hoäp soá, boä phaän thöù 3
laø truyeàn ñoäng voâ caáp nhôø ma saùt, boä phaän thöù 4 laø 2 caëp baùnh raêng truï ñeå taêng tyû soá
truyeàn cho hoäp soá.

144
 Hình 8.16: Caáu taïo cuûa hoäp soá

Boä phaän quan troïng nhaát cuûa hoäp soá ñeå taïo ra tyû soá truyeàn voâ caáp laø 2 caëp ñóa ma saùt
hình coân loõm. ÔÛ moãi caëp ñóa ma saùt hình coân loõm coù 2 ñóa quay ñöôïc eùp tì vaøo ñeå truyeàn
moâmen xoaén töø ñóa chuû ñoäng sang ñóa bò ñoäng.
ÔÛ caëp ñóa ma saùt hình coân loõm thöù nhaát (caëp beân traùi): ñóa chuû ñoäng ôû beân traùi, ñóa bò
ñoäng ôû beân phaûi, coøn ôû caëp ñóa ma saùt hình coân loõm thöù 2 thì ngöôïc laïi. Hai ñóa ma saùt hình
coân loõm chuû ñoäng noái cöùng vôùi truïc sô caáp, coøn 2 ñóa bò ñoäng thì quay trôn treân truïc, nhöng
chuùng laïi noái cöùng vôùi baùnh raêng thöù nhaát vaø baùnh raêng naøy cuõng quay trôn treân truïc sô
caáp. Moâmen xoaén töø truïc sô caáp ñi qua 2 ñóa hình coân loõm chuû ñoäng, sau ñoù noù ñöôïc truyeàn
ñeán 2 ñóa hình coân loõm bò ñoäng thoâng qua 4 ñóa eùp, töø 2 ñóa hình coân loõm bò ñoäng moâmen
xoaén ñi qua baùnh raêng thöù nhaát, thöù 2, thöù 3, thöù 4 vaø sau ñoù ñi ra ngoaøi theo truïc thöù caáp.

Hình 8.17: Nguyeân lyù thay ñoåi voâ caáp tyû soá truyeàn

145
 Nguyeân lyù thay ñoåi voâ caáp tyû soá truyeàn ñöôïc chæ roõ ôû hình 8.17. Tyû soá truyeàn voâ caáp
ñöôïc tính :
i = ro / r1

Thoâng qua heä thoáng ñieàu khieån, neáu chuùng ta thay ñoåi ñoä nghieâng cuûa caùc ñóa eùp lieân
tuïc thì baùn kính r1 seõ taêng (hoaëc giaûm) lieân tuïc vaø baùn kính ro seõ giaûm (hoaëc taêng) lieân tuïc.
Bôûi vaäy tyû soá truyeàn i seõõ giaûm (hoaëc taêng) lieân tuïc.
Heä thoáng ñieàu khieån hoäp soá ñöôïc theå hieän ôû hình 8.18. Caùc tín hieäu töø caùc boä caûm
bieán ñöôïc truyeàn veà boä phaän ñieàu khieån. Boä phaän ñieàu khieån xöû lyù caùc tín hieäu vaø ñieàu
khieån boä phaän chaáp haønh (van ñaûo chieàu) ñeå ñoùng hoaëc môû caùc maïch daàu thích hôïp ñeán
caùc boä phaän trôï löïc thuûy löïc. Caùc boä phaän trôï löïc thuûy löïc naøy coù nhieäm vuï laøm xoay caùc
truïc ñeå thay ñoåi ñoä nghieâng cuûa caùc ñóa eùp. Quaù trình thay ñoåi ñoä nghieâng cuûa caùc ñóa eùp
xaûy ra phaûi raát chính xaùc vaø ñoàng boä giöõa caùc ñóa.

Caùc tín hieäu ñieàu khieån bao goàm : vò trí böôùm ga, soá voøng quay cuûa ñoäng cô, soá voøng
quay cuûa ñóa chuû ñoäng vaø bò ñoäng, vò trí caàn choïn cheá ñoä chuyeån ñoäng vaø nhieät ñoä cuûa daàu.

Hình 8.18: Heä thoáng ñieàu khieån hoäp soá

146
 8.2.2.2. Boä bieán moâmen thuûy löïc:

8.2.2.2.1. Caáu taïo vaø nguyeân lyù laøm vieäc:

Bieán moâmen thuûy löïc coù 3 boä phaän chính (hình 8.19):
Ñóa bôm (B) ñöôïc noái vôùi truïc 1 laø truïc chuû ñoäng. Truïc naøy noái tröïc tieáp vôùi truïc
khuyûu ñoäng cô.
Ñóa tuoác bin (T) ñöôïc noái vôùi truïc 2 laø truïc bò ñoäng cuûa bieán moâmen thuûy löïc.
Ñóa phaûn xaï (P) coøn ñöôïc goïi laø boä phaän daãn höôùng. Ñóa P ñoùng vai troø trong vieäc
laøm taêng moâmen xoaén.
ÔÛ treân hình 8.19 laø tröôøng hôïp ñóa P noái cöùng vôùi voû cuûa bieán moâmen.

T B

P
nb b M b nt t M t
1
2
P

T B

Hình 8.19: Caùc boä phaän chính cuûa bieán moâmen thuûy löïc.

Taát caû ñöôïc ñaët trong voû coá ñònh,beân trong ñöôïc naïp ñaày chaát loûng.
Giöõa B, T vaø P laø caùc khe hôû voâ cuøng nhoû. Treân caùc ñóa B, T vaø P coù gaén caùc caù nh
ñöôïc uoán cong, taïo thaønh caùc raõnh, maø trong chuùng doøng chaát loûng seõ chuyeån ñoäng tuaàn
hoaøn.
Bieán moâmen thuûy löïc coù hai chöùc naêng: taêng moâmen xoaén cuûa ñoäng cô vaø töï ñoäng
ñieàu chænh moâmen xoaén.
Khi ñoäng cô laøm vieäc, ñóa B quay. Chaát loûng ôû giöõa caùc caùnh cuûa B nhaän ñöôïc naêng
löôïng seõ chuyeån ñoäng töø taâm ñeán rìa ñóa B, vaän toác caøng ra xa taâm caøng taêng. Khi rôøi B,
doøng chaát loûng vôùi vaän toác lôùn va ñaäp vaøo caùc caùnh cuûa T. Caùc löïc va ñaäp naøy taïo thaønh
moâmen xoaén taùc duïng leân ñóa T, töùc laø moâmen Mt .
Ñeå moâmen xoaén M t lôùn hôn moâmen M b cuûa ñóa B, thì phaûi taêng vaän toác cuûa doøng
chaát loûng khi ra khoûi ñóa B vaø phaûi höôùng ñöôïc caùc doøng chaûy vaøo caùc caùnh cuûa T vôùi goùc
ñoä thích hôïp ñeå taïo thaønh caùc löïc eùp lôùn.
Ñóa phaûn xaï P (hay boä phaän daãn höôùng) ñaûm nhaän nhieäm vuï quan troïng naøy:

147
 Khi doøng chaát loûng ñi qua ñóa P, thì noù nhaän moâmen xoaén vaø truyeàn ñeán voû coá ñònh
(ñieåm töïa). Neáu ñóa P quay töï do thì moâmen xoaén cuõng khoâng taêng leân ñöôïc. Nhö vaäy ñieàu
quan troïng laø ñóa phaûn xaï phaûi coá ñònh. Vaän toác doøng chaát loûng qua ñóa P seõ taêng daàn nhôø
caùc caùnh ñóa P laøm heïp doøng chaûy. Höôùng cuûa doøng chaát loûng cuõng ñöôïc thay ñoåi toát hôn
nhôø caùnh cuûa ñóa P ñöôïc uoán cong vôùi goùc ñoä yeâu caàu.
Bôûi vaäy, sau khi ñi qua P doøng chaát loûng ñi vaøo ñóa T seõ coù vaän toác lôùn hôn (neân ñoäng
naêng taêng leân) vaø ñi vaøo vôùi goùc ñoä thích hôïp hôn. Nhôø vaäy löïc eùp leân ñóa T seõ taêng vaø keát
quaû laø laøm taêng moâmen xoaén cuûa ñóa T so vôùi moâ men xoaén cuûa ñóa B.
Khi chuyeån ñoäng qua P, ñoäng naêng cuûa doøng chaûy taêng vaø aùp naêng cuûa doøng chaûy
giaûm neân toång naêng löôïng cuûa doøng chaûy vaãn khoâng ñoåi vaø baèng toång naêng löôïng cuûa doøng
chaûy chuyeån ñoäng ôû ñóa bôm.
Khaû naêng thöù hai cuûa bieán moâmen thuûy löïc laø töï ñoäng ñieàu chænh lieân tuïc moâmen
xoaén vaø soá voøng quay cuûa ñóa T theo giaù trò moâmen caûn ôû beân ngoaøi taùc duïng leân truïc ñóa
T:
ÔÛ cheá ñoä laøm vieäc oån ñònh: moâmen xoaén M t vaø moâmen caûn taùc duïng leân truïc ñóa T
luoân baèng nhau veà trò soá. Khi moâmen caûn taêng leân lôùn hôn M t thì ñóa T quay chaäm laïi (maø
coâng suaát treân truïc N = M., do ñoù khi N khoâng ñoåi thì  giaûm daãn ñeán M taêng). Moâmen
xoaén cuûa T seõ taêng cho ñeán khi baèng moâmen caûn, luùc ñoù  seõ khoâng giaûm nöõa.
Neáu moâmen caûn giaûm xuoáng (taûi troïng beân ngoaøi giaûm), quaù trình seõ bieán ñoåi ngöôïc
laïi.

8.2.2.2.2. Tính toaùn bieán moâmen thuûy löïc:

Khi caùc phaàn töû chaát loûng chuyeån ñoäng qua caùc caùch cuûa B, T vaø P vaän toác tuyeät ñoái
  
v bao goàm vaän toác töông ñoái w vaø vaän toác theo u :
  
v  wu

Khi ñi vaøo ñóa B, doøng chaát loûng coù caùc vaän toác vb1, wb1, ub1 (ôû hình 8.20). Khi ra khoûi
ñóa B caùc vaän toác cuûa doøng chaát loûng laø vb2 , wb2, ub2.

148
 vb2
wb2
2
b2 u b2

wb1
B
b2
v b1
A b1
1
O b1 u b1
rb1

rb2
b

Hình 8.20: Sô ñoà vaän toác cuûa chaát loûng khi chuyeån ñoäng theo caùnh cuûa bôm (B)

G
Chuùng ta kí hieäu m  laø khoái löôïng cuûa chaát loûng ñi qua caùc caùnh ñóa B trong moät
g
giaây, thì moâmen xoaén cuûa truïc ñóa B seõ laø: (Theo moân Maùy thuûy löïc)

G
Mb  .(v b2 .rb2 . cos  b2  v b1 .rb1 . cos  b1 )
g
G
= .(v b2 .OB  v b1 .OA) (8.45)
g

Caùc giaù trò OA, OB, rb1, rb2, b1, b2 ñöôïc bieåu thò treân hình (8.20).
Doøng chaát loûng sau khi ñi ra khoûi B taïi ñieåm 2 laäp töùc ñi vaøo T taïi ñieåm 1. Vì khe hôû
giöõa B vaø T voâ cuøng nhoû neân moâmen ñoäng löôïng cuûa doøng chaát loûng ra khoûi B baèng
moâmen ñoäng löôïng cuûa doøng chaát loûng ñi vaøo T:
G G
.v b2 .OB  .v t1 .OC (8.46)
g g

Vì vaän toác vt2 ngöôïc chieàu quay cuûa T, neân vt2 coù höôùng aâm. Bôûi vaäy, moâmen treân
truïc T seõ laø:
G
Mt  (v t 2 .OD  v t1 .OC)
g

149
 G
 (v t 2 .OD  v b 2 .OB) (8.47)
g

Caùc giaù trò OC, OD, rt1, rt2, t1, t2 bieåu thò treân hình 8.21.

Do moâmen ñoäng löôïng cuûa doøng chaát loûng ra khoûi T baèng moâmen ñoäng löôïng ñi vaøo
P vaø moâ men ñoäng löôïng ra khoûi P baèng moâmen ñoäng löôïng ñi vaøo B, neân moâmen cuûa ñóa
P laø:
G
Mp  v b1 .OA  (v t 2 .OD)
g
G
= (v b1 .OA  v t 2 .OD) (8.48)
g

Töø caùc bieåu thöùc (8.45); (8.47); (8.48) suy ra:

-Mt = Mb + Mp (8.49)

Daáu tröø ôû giaù trò Mt theå hieän tuoácbin nhaän moâmen cuûa doøng chaát loûng.
Bieåu thöùc (8.49) chöùng toû moâmen xoaén cuûa tuoác bin taêng leân ñöôïc laø nhôø coù ñóa phaûn
xaï.
Ñeå ñaëc tröng cho khaû naêng taêng moâmen xoaén cuûa bieán moâmen thuûy löïc, ngöôøi ta ñöa
ra heä soá bieán moâmen K:
Mt
K (8.50)
Mb
Khaû naêng taêng moâmen xoaén lôùn nhaát laø ôû giaù trò K = K0 khi ñóa tuoác bin ñöùng yeân:
nt = 0.

Hieäu suaát cuûa bieán moâmen thuûy löïc ñöôïc tính:

M t .ω t n
ηb   K t  K.i tb  K(1  S) (8.51)
M b .ω b nb
Trong ñoù:
itb – Tyû soá voøng quay cuûa T so vôùi B.
S – Ñoä tröôït cuûa ñóa T so vôùi ñóa B.
nt
S= 1  (8.52)
nb

150
 1 u t1
 t1

v t1
wt1
't2 2
u t2
wt2 vt2
rt1
 t2 D  t1
 t2
o
r t2
t

Hình 8.21: Sô ñoà vaän toác cuûa chaát loûng khi chuyeån ñoäng theo caùnh cuûa tuoác bin (T).

8.2.2.2.3. Caùc ñöôøng ñaëc tính cuûa bieán moâmen thyû löïc:

So vôùi ly hôïp thuûy löïc, ñöôøng ñaëc tính cuûa bieán moâmen thuûy löïc coù söï khaùc bieät. Bôûi
vì, ôû bieán moâmen thuûy löïc chaát loûng ñöôïc naïp ñaày vaø coù moät aùp suaát dö nhaát ñònh, do bieán
moâmen thuûy löïc chæ laøm vieäc oån ñònh trong ñieàu kieän chaát loûng khoâng coù boït khí.

Ñöôøng ñaëc tính cuûa bieán moâmen thuûy löïc coù ñóa phaûn xaï coá ñònh ñöôïc xaùc ñònh baèng
thöïc nghieäm (hình 8.22).

151
 M,K,

l
Mt A B
Mp
b
K

(+) C
D
()
Mb
K=1
nt
0 n tA n tC n tD

Hình 8.22: Ñöôøng ñaëc tính ngoaøi cuûa bieán moâmen thuûy
löïc coù ñóa phaûn xaï coá ñònh (khi nb = const)

Töø ñöôøng ñaëc tính cho thaáy, khi nt taêng daàn ñeán gaàn giaù trò nb thì Mt vaø K giaûm xuoáng.
ÔÛ beân traùi ñieåm C giaù trò Mp  0 neân Mt = Mb + Mp bôûi vaäy Mt  Mb vaø K 1.
Taïi ñieåm C giaù trò Mp = 0 neân Mt = Mb vaø K = 1.
ÔÛ beân phaûi ñieåm C (öùng vôùi nt ntC ) ñóa phaûn xaï P trôû thaønh boä phaän haõm. Nguyeân
nhaân laø töø soá voøng quay nt  ntc caùc phaàn töû chaát loûng bò ñoåi höôùng vaø ñaäp vaøo sau löng caùc
caùnh cuûa ñóa P, neân luùc naøy moâmen Mp ñoåi chieàu vaø coù giaù trò aâm (xem hình 8.23), Mp  0
neân Mt = Mb - Mp vaø K 1.
Hieäu suaát cuûa bieán moâmen thuûy löïc b bieán thieân theo ñöôøng cong baäc hai vaø b =
bmax taïi ñieåm A öùng vôùi soá voøng quay nt = ntA. Ñeå tieän so saùnh, treân ñöôøng ñaëc tính coù veõ
theâm ñöôøng hieäu suaát cuûa ly hôïp thuûy löïc l. Vôùi 0  nt  ntc thì b>t vaø k>1.
ÖÙng vôùi ntC  nt  ntD do söï maát maùt trong ñóa P neân b giaûm nhanh vaø keát quûa
laøb<l.
Töø hình 8.22 chuùng ta thaáy: khi ñóa P coá ñònh thì töø soá voøng quay nt  ntC trôû ñi Mt 
Mb .
Ñaây laø nhöôïc ñieåm lôùn caàn khaéc phuïc. Bôûi vaäy khi ñaët ñóa P treân khôùp quay moät
chieàu thì seõ khaéc phuïc ñöôïc nhöôïc ñieåm treân (hình 8.23). Beân döôùi hình 8.23 bieåu dieãn
phöông, chieàu cuûa caùc phaàn töû chaát loûng ñaäp vaøo caùc caùnh cuûa ñóa P ôû caùc thôøi ñieåm nt
khaùc nhau. Vôùi soá voøng quay nt  ntc trôû ñi caùc phaàn töû chaát loûng ñaäp vaøo sau löng caùc caùnh
cuûa P. Neáu luùc naøy ñóa P quay töï do thì noù khoâng coøn laø boä phaän haõm nöõa. Luùc naøy bieán
moâmen thuûy löïc laøm vieäc theo nguyeân lyù cuûa ly hôïp thuûy löïc.

152
 M,K,




l
Mt 

b
b A B
Mp

(+) M t = Mb
D
C
Mb
K=1
nt
0 n tA n tC n tD

Caùnh cuûa ñóa P

Hình 8.23: Ñöôøng ñaëc tính ngoaøi cuûa bieán moâmen thuûy löïc
coù ñóa phaûn xaï ñaët treân khôùp quay 1 chieàu (khi nb = const)

8.2.2.3. Hoäp soá haønh tinh:

8.2.2.3.1. Phöông phaùp choïn soá raêng cho hoäp soá haønh tinh:

Soá raêng hoäp soá haønh tinh ñöôïc choïn theo coâng thöùc sau:
z  z2 z z
z1 : z h : z 2 : 1  z1 : 1 (K  1) : z1K : 1 (K  1) (8.53)
x z2 x
Trong ñoù:
z1, z2  Soá raêng cuûa baùnh raêng trung taâm vaø baùnh raêng bao.
zh  Soá raêng cuûa baùnh raêng haønh tinh.
x  Soá löôïng baùnh raêng haønh tinh.
z
K= 2  Thoâng soá cuûa cô caáu (tæ soá truyeàn beân trong).
z1
Baèng caùch choïn tröôùc soá löôïng raêng cuûa baùnh raêng nhoû nhaát theo kích thöôùc ñeå traùnh
hieän töôïng caét chaân raêng vaø theo khaû naêng boá trí treân truïc cuõng nhö baèng caùch choïn tröôùc

153
soá löôïng baùnh raêng haønh tinh vaø thoâng soá K, chuùng ta xaùc ñònh ñöôïc soá löôïng raêng cuûa
baùnh raêng coøn laïi.
Soá raêng vöøa tính ñöôïc ôû phaàn treân caàn quy troøn thaønh soá nguyeân vaø kieåm tra ñeå ñaûm
baûo ñieàu kieän ñoàng truïc, ñieàu kieän laép gheùp vaø ñieàu kieän keà.
Ñieàu kieän ñoàng truïc ñöôïc theå hieän theo coâng thöùc:

z2 - z1 = 2 zh (8.54)

Ñeå ñaûm baûo ñaàu raêng cuûa baùnh raêng haønh tinh truøng vôùi chaân raêng cuûa baùnh raêng
trung taâm vaø baùnh raêng bao, chuùng ta phaûi tuaân theo ñieàu kieän laép gheùp sau:

z1 + z2 = nx (8.55)

ÔÛ ñaây: n  Soá nguyeân baát kyø.

Ñieàu kieän keà ñaûm baûo coù khe hôû giöõa caùc raêng cuûa caùc baùnh raêng laân caän. Muoán vaäy
phaûi thoûa maõn baát phöông trình sau:

π π
z1sin z h (1  sin )  0 (8.56)
x x

Neáu soá raêng nhaän ñöôïc khoâng thoûa maõn ñieàu kieän ñoàng truïc thì phaûi duøng phöông
phaùp dòch chænh.

8.2.2.3.2. Xaùc ñònh tyû soá truyeàn theo soá raêng:

Tröôùc heát chuùng ta xaùc ñònh tæ soá truyeàn cuûa hoäp soá haønh tinh ñôn giaûn (cô caáu haønh
tinh moät daõy).
Caùc phaàn töû cuûa cô caáu haønh tinh bao goàm:
Baùnh raêng trung taâm coù vaän toác goùc 1 vaø soá raêng z1.
Baùnh raêng bao coù vaän toác goác 2 vaø soá raêng z2.
Baùnh raêng haønh tinh coù vaän toác goác h vaø soá raêng zh.
Loàng raêng (caàn daãn) coù vaän toác goùc c.
Khi moät phaàn töû naøo ñoù cuûa cô caáu haønh tinh ñöôïc noái vôùi truïc sô caáp cuûa hoäp soá thì
vaän toác goùc cuûa phaàn töû ñoù baèng vaän toác goùc ñaàu vaøo v.
Khi moät phaàn töû naøo ñoù cuûa cô caáu haønh tinh ñöôïc noái vôùi truïc thöù caáp cuûa hoäp soá thì
vaän toác goùc cuûa phaàn töû ñoù baèng vaän toác goùc ñaàu ra R.
Tyû soá truyeàn cuûa hoäp soá ôû moät tay soá thöù i naøo ñoù ñöôïc xaùc ñònh bôûi tæ soá:

ωv
i hi  (8.57)
ωR

Ñeå xaùc ñònh ñöôïc tæ soá treân, chuùng ta phaûi döïa vaøo coâng thöùc Willys:

154
 1  c z
 2 (8.58)
2   c z1

Hoaëc nhôø phöông trình ñoäng hoïc cuûa cô caáu haønh tinh moät daõy:
1z1 + 2z2 = c(z1 + z2) (8.59)

Thoâng thöôøng chæ vôùi phöông trình ñoäng hoïc thì chöa ñuû ñeå tìm ñöôïc i hi. Chuùng ta
phaûi keát hôïp vôùi caùc phöông trình bieåu dieãn moái lieân keát giöõa caùc phaàn töû cuûa cô caáu haønh
tinh vôùi caùc phaàn töû cuûa cô caáu ñieàu khieån (caùc ly hôïp ma saùt hoaëc caùc phanh daûi).
Caùc phöông trình treân laäp thaønh moät heä phöông trình. Giaûi heä phöông trình ñoù, chuùng
ta seõ xaùc ñònh ñöôïc tæ soá truyeàn.
Nguyeân taéc chung ñeå vieát caùc phöông trình lieân keát:
 Khi hai phaàn töû ñöôïc noái vôùi nhau thì vaän toác goùc cuûa chuùng phaûi baèng nhau.
 Khi moät phaàn töû bò haõm laïi thì vaän toác goùc cuûa noù baèng khoâng.
Ñoái vôùi hoäp soá haønh tinh phöùc taïp chöùa n - cô caáu haønh tinh moät daõy (n  2) thì chuùng
ta seõ laäp ñöôïc n  phöông trình ñoäâng hoïc cho töøng cô caáu haønh tinh moät daõy. Ngoaøi ra keát
hôïp vôùi caùc phöông trình bieåu dieãn söï lieân keát giöõa caùc phaàn töû cuûa caùc cô caáu haønh tinh
vôùi nhau vaø giöõa caùc phaàn töû cuûa cô caáu haønh tinh vôùi caùc phaàn töû ñieàu khieån. Töø ñoù,
chuùng ta seõ nhaän ñöôïc moät heä phöông trình. Giaûi heä phöông trình ñoù, ta nhaän ñöôïc tæ soá
truyeàn hoäp soá haønh tinh phöùc taïp ôû moät tay soá nhaát ñònh.

ÔÛ caùc tay soá khaùc nhau, chuùng ta seõ laäp ñöôïc caùc heä phöông trình khaùc nhau.
Tæ soá truyeàn cuûa hoäp soá haønh tinh phöùc taïp ôû tay soá thöù i naøo ñoù vaãn ñöôïc xaùc ñònh
theo coâng thöùc (8.58).

Khi ñi tìm tæ soá truyeàn cuûa hoäp soá haønh tinh chuùng ta phaûi bieát tröôùc soá raêng cuûa caùc
baùnh raêng trung taâm vaø baùnh raêng bao.

Hoäp soá haønh tinh ñôn giaûn ñöôïc goïi laø hoäp soá haønh tinh moät caáp.
Hoäp soá haønh tinh phöùc taïp coù n - cô caáu haønh tinh moät daõy ñöôïc goïi laø hoäp soá haønh
tinh nhieàu caáp.

8.2.2.3.3. Tính toaùn ñoäng hoïc vaø ñoäng löïc hoïc cuûa hoäp soá haønh tinh:

Tröôùc heát chuùng ta khaûo saùt ñoäng hoïc vaø ñoäng löïc hoïc cuûa boä baùnh raêng haønh tinh
ñôn giaûn ôû trong hoäp soá haønh tinh 1 caáp.
Boä baùnh raêng haønh tinh ñôn giaûn goàm coù caùc phaàn töû sau (hình 8.24):
Baùnh raêng trung taâm (C): coù soá voøng quay laø nC , vaän toác goùc laø  C.
Baùnh raêng bao (voøng raêng) (K): coù soá voøng quay laø nK, vaän toác goùc laø  K.
Caùc baùnh raêng haønh tinh (S): coù soá voøng quay laø n S, vaän toác goùc laø  S.
Caàn daãn (U): coù soá voøng quay laø nU, vaän toác goùc laø  U.

155
 Hình 8.24: Sô ñoà boä baùnh raêng haønh tinh ñôn giaûn.

Chuùng ta seõ xaùc ñònh caùc quan heä ñoäng hoïc vaø ñoäng löïc hoïc cho boä baùnh raêng haønh
tinh ñôn giaûn theo hình 8.24.
Töø ñieàu kieän caân baèng ôû baùnh raêng haønh tinh (S) ta coù:

MC M K r
F= =  MC= C .M K (8.60)
rC rK rK

Toång moâmen treân caû 3 phaàn töû coù truïc ñi ra ngoaøi (ñoù laø C, U, vaø K ) phaûi baèng
khoâng (vôùi giaû thieát hieäu suaát  = 1)
M + MK – M U = 0 (8.61)

ÔÛ ñaây:
MC  Moâmen ôû baùnh raêng trung taâm.
MK  Moâmen ôû baùnh raêng bao.
MU  Moâmen ôû caàn daãn.

Hình 8.25: Quan heä cuûa caùc löïc vaø moâmen trong boä baùnh raêng haønh tinh ñôn giaûn.

156
 Thay giaù trò MC töø (8.60) vaøo (8.61) ta coù:

MK M
MU = MC + MK = (1 + ). MC = (1 + C ). MK
MC MK
rK r
= (1 + ).MC = (1 + C ).M K (8.62)
rC rK

Vôùi giaû thieát  = 1 thì coâng suaát ôû ñaàu vaøo PV baèng coâng suaát ôû ñaàu ra PR:
PV = P R
Töùc laø: MV  V = MR .  R
Hoaëc: MV.nv = MR.nR

ÔÛ ñaây:
V Vaän toác goùc ôû ñaàu vaøo.
R Vaän toác goùc ôû ñaàu ra.
MV  Moâmen ôû ñaàu vaøo.
MR  Moâmen ôû ñaàu ra.
nv  Soá voøng quay ôû ñaàu vaøo.
nR  Soá voøng quay ôû ñaàu ra.

Töø ñoù chuùng ta xaùc ñònh ñöôïc tyû soá truyeàn:

V M R n V
i= = = (8.63)
R M V n R

Nhôø caùc phöông trình treân chuùng ta coù theå xaùc ñònh ñöôïc taát caû caùc tyû soá truyeàn coù
theå xaûy ra.

Khi haõm baùnh raêng bao (nK = 0), ñaàu vaøo ñöôïc choïn laø truïc cuûa baùnh raêng trung taâm
vaø ñaàu ra laø truïc cuûa caàn daãn, ta coù:

nV = nC ; MV = M C
nR = nU ; MR = M U

Tyû soá truyeàn theo (8.63) seõ laø:

nC MU
i= =
nU MC
MU r
Vaø bôûi vì theo (8.63) quan heä moâmen laø = 1 + K neân chuùng ta nhaän ñöôïc:
MC rC

157
 rK
i=1+
rC

Khi haõm baùnh raêng trung taâm (nC = 0), ñaàu vaøo laø truïc cuûa caàn daãn, ñaàu ra laø truïc
cuûa baùnh raêng bao, ta coù:

nV = nU ; MV = MU
nR = nK ; MR = MK

Tyû soá truyeàn trong tröôøng hôïp naøy seõ laø:

nU MK
i= =
nK MU
Töø phöông trình (8.62) suy ra:
MK 1
i= =
MU r
1 C
rK

Quan heä giöõa caùc vaän toác tieáp tuyeán (vaän toác daøi) cuûa caùc phaàn töû ôû trong boä baùnh
raêng haønh tinh ñôn giaûn ñöôïc theå hieän treân hình (8.26).

Theo caùc coâng thöùc ôû cô hoïc, ta coù:

vC = rC.  C ; vK = rK.  K

1 1
 vU = ( vC + vK) = ( rK.  K + rC.  C)
2 2
Trong ñoù:
vC  Vaän toác tieáp tuyeán cuûa baùnh raêng trung taâm ôû taïi voøng troøn cô sôû.
vK  Vaän toác tieáp tuyeán cuûa baùnh raêng bao ôû taïi voøng troøn cô sôû.
vU  Vaän toác tieáp tuyeán cuûa caàn daãn ôû taïi taâm cuûa baùnh raêng haønh tinh.

158
 VK

VU

VC

Hình 8.26: Caùc vaän toác tieáp tuyeán cuûa caùc phaàn töû.

Boä baùnh raêng haønh tinh ñôn giaûn coù theå taïo ra nhieàu tæ soá truyeàn khaùc nhau. Trong
baûng (8.3) ñaõ lieät keâ taát caû caùc tröôøng hôïp coù theå gaëp. Tuy nhieân trong soá ñoù chæ coù vaøi
tröôøng hôïp laø coù theå öùng duïng vaøo thöïc teá cho hoäp soá haønh tinh vaø hoäp soá töï ñoäng coù caáp.
Töø baûng 8.3 cho ta thaáy moät boä baùnh raêng haønh tinh ñôn giaûn coù theå cho ra 7 tæ soá
truyeàn khaùc nhau.
Sau ñaây chuùng ta seõ xeùt ñeán hoäp soá haønh tinh phöùc taïp (hoäp soá haønh tinh nhieàu caáp).
Hoäp soá haønh tinh nhieàu caáp ñöôïc keát noái töø caùc boä baùnh raêng haønh tinh ñôn giaûn laïi
vôùi nhau. Thoâng thöôøng soá boä baùnh raêng haønh tinh ñôn giaûn keát hôïp vôùi nhau laø 2 hoaëc 3,
ñaëc bieät coù tröôøng hôïp laø 4 boä.
Xeùt tröôøng hôïp keát noái hai boä baùnh raêng haønh tinh ñôn giaûn (hình 8.27). Luùc naøy
chuùng ta coù theå nhaän ñöôïc 7 x 7 = 49 tæ soá truyeàn khaùc nhau. Ñaùng tieác laø trong soá ñoù chæ coù
vaøi tæ soá truyeàn laø coù theå öùng duïng trong thöïc teá.

Tyû soá truyeàn toaøn boä ñöôïc tính :

i = i1. i2
Trong ñoù:
i1  Tyû soá truyeàn cuûa boä baùnh raêng haønh tinh ñôn giaûn thöù nhaát.
i2  Tyû soá truyeàn cuûa boä baùnh raêng haønh tinh ñôn giaûn thöù 2.

Theo tröôøng hôïp ôû hình 8.28 vaø keát hôïp vôùi caùc tæ soá truyeàn ñaõ tính ñöôïc ôû baûng 8.3
thì tæ soá truyeàn toaøn boä seõ laø:
r r
i = (1 + C1 ).(1 + C2 )
rK1 rK2

159
Baûng 8.3: Caùc tæ soá truyeàn cuûa boä baùnh raêng haønh tinh ñôn giaûn.

160
 Hình 8.27: Sô ñoà keát noái 2 boä baùnh raêng haønh tinh ñôn giaûn thoâng qua moät truïc.

Khaû naêng lieân keát thöù hai laø söï keát noái giöõa hai phaàn töû cuûa boä baùnh raêng haønh tinh
thöù nhaát vôùi hai phaàn töû cuûa boä baùnh raêng haønh tinh thöù hai (keát noái thoâng qua hai truïc).
Moät ví duï cho tröôøng hôïp naøy laø sô ñoà ôû treân hình 8.28.

Hình 8.28: Sô ñoà keát noái hai boä baùnh raêng haønh tinh ñôn giaûn thoâng qua hai truïc.

Hieän nay ôû caùc hoäp soá töï ñoäng coù 3 soá tieán vaø 1 soá luøi thöôøng söû duïng beân trong noù laø
hoäp soá haønh tinh Ravingeaux hoaëc Simpson. Sau ñaây chuùng ta seõ khaûo saùt caû hai loaïi hoäp
soá naøy.
Treân hình 8.29a,b laø sô ñoà hoäp soá Ravingeaux. Noù goàm coù 2 baùnh raêng trung taâm C 1,
C2, hai nhoùm baùnh raêng haønh tinh S1, S2, moät caàn daãn U vaø moät baùnh raêng bao K.
ÔÛ baûng 8.4 lieät keâ taát caû caùc tæ soá truyeàn ñöôïc öùng duïng vaø ñaàu vaøo, ñaàu ra cuûa hoäp
soá ôû caùc tröôøng hôïp cuï theå.

161
Hình 8.29: Hoäp soá haønh tinh Ravingeaux.
a - Sô ñoà cuûa hoäp soá.
b - Sô ñoà cuûa hoäp soá.
c - Caùc löïc vaø moâmen taùc duïng ôû tay soá 1.
d - Caùc löïc vaø moâmen taùc duïng ôû tay soá 2.
e - Caùc löïc vaø moâmen taùc duïng ôû tay soá luøi.

162
Baûng 8.4: Caùc tyû soá truyeàn cuûa hoäp soá Ravingeaux

Hoäp soá haønh tinh tieáp theo ñöôïc söû duïng khaù thöôøng xuyeân laø hoäp soá Simpson (hình
8.30). Hoäp soá naøy coù 2 boä baùnh raêng haønh tinh ñôn giaûn. Hai baùnh raêng trung taâm C 1 vaø C2
ñöôïc noái vôùi nhau bôûi moät truïc. Hai nhoùm baùnh raêng haønh tinh S1, S2 coù kích thöôùc khaùc
nhau. Hai baùnh raêng bao K1, K2 cuõng coù kích thöôùc khaùc nhau. Caàn daãn U2 ñöôïc noái vôùi
baùnh raêng bao K1.

Hình 8.30: Sô ñoà hoäp soá haønh tinh Simpson.

Taát caû caùc soá lieäu quan troïng vaø caùc tyû soá truyeàn cuûa hoäp soá haønh tinh Simpson ñöôïc
lieät keâ ôû baûng 8.5.

163
Baûng 8.5: Caùc tyû soá truyeàn cuûa hoäp soá Simpson.

8.2.3. Hoäp phaân phoái:

8.2.3.1. Nguyeân taéc phaân phoái coâng suaát cho caùc caàu chuû ñoäng :

Hieän nay treân oâ toâ coâng suaát phaân phoái cho caùc caàu chuû ñoäng ñöôïc thöïc hieän nhôø hoäp
phaân phoái. Nguyeân taéc phaân phoái coâng suaát ñöôïc theå hieän qua hai phöông phaùp sau:
+ Phaân phoái coâng suaát cho caùc caàu chuû ñoäng coù duøng vi sai.
+ Phaân phoái coâng suaát cho caùc caàu chuû ñoäng khoâng duøng vi sai.
Sau ñaây chuùng ta seõ laàn löôït khaûo saùt caû hai phöông phaùp vöøa neâu.

8.2.3.1.1. Phaân phoái coâng suaát cho caùc caàu chuû ñoäng coù duøng vi sai :

Vi sai ñaët ôû hoäp phaân phoái nhaèm phaân phoái coâng suaát vaø moâmen xoaén cho caùc truïc
theo moät tæ leä xaùc ñònh. Vi sai laø moät cô caáu coù ít nhaát 2 baäc töï do. Treân xe thöôøng söû duïng
caùc loaïi vi sai sau (hình 8.31).
ÔÛ hoäp phaân phoái thöôøng boá trí vi sai khoâng ñoái xöùng ñeå phaân phoái moâmen cho caùc
caàu theo ñieàu kieän baùm.
Chuùng ta kí hieäu hai truïc ra laø e vaø i vôùi qui öôùc: truïc e laø truïc quay nhanh hôn, töùc laø
truïc daãn ñeán caàu tröôït quay nhieàu hôn hoaëc chuyeån ñoäng nhanh hôn khi quay voøng. Truïc i
laø truïc quay chaäm hôn hay caàu tröôït quay ít hôn.

164
 Hình 8.31 : Sô ñoà ñoäng hoïc caùc loaïi vi sai.

a - Vi sai baùnh raêng noùn.

b - Vi sai baùnh raêng truï.
c - Vi sai truïc vít.
d - Vi sai haønh tinh.

Trong tröôøng hôïp boû qua toån hao naêng löôïng do ma saùt trong vi sai, ta coù:
Me / Mi = -i ier

Me / Mr = - i ire = -1/(1- i eir )

Mi / Mr = -i eri = -1/(1- i ier )

Neáu vi sai laø ñoái xöùng thì:
i ier = i eir = ir= -1
Vaø luùc ñoù thì:
Me / M i = 1
Me / Mr = Mi / Mr = -1/2
ÔÛ ñaây:
Mr – Moâmen truyeàn ñeán voû vi sai.
Me – Moâmen truyeàn ñeán truïc e.
Mi – Moâmen truyeàn ñeán truïc i.

165
 i ier ; i eir – Tæ soá truyeàn töø truïc i ñeán truïc e vaø ngöôïc laïi khi phaàn töû r (voû vi sai)
ñöôïc giöõ coá ñònh.
 ;r
ie
r
ei – Hieäu suaát truyeàn ñoäng töø truïc i ñeán truïc e vaø ngöôïc laïi.

Neáu vi sai laø vi sai ñoái xöùng thì:

i ier = i eir = ir = -1

ier = eir = r

 r – Hieäu suaát rieâng cuûa vi sai.

Nhö vaäy khi boû qua toån hao naêng löôïng trong vi sai (vi sai khoâng ma saùt) thì moâmen
xoaén phaân boá cho 2 truïc luoân baèng nhau.
Me = Mi = 0,5 Mr
Qui öôùc veà daáu cuûa moâmen vaø vaän toác goùc cuûa caùc phaàn töû trong vi sai ñöôïc chæ roõ ôû
baûng 8.6.

Baûng 8.6: Qui öôùc daáu cuûa moâmen vaø vaän toác goùc cuûa caùc phaàn töû

Caàu chuû ñoäng Caàu ñang phanh Daáu cuûa 

Daáu cuûa Mr + - r > 0
Daáu cuûa Mi - + i > 0
Daáu cuûa Me - + e > 0

Tieáp theo laø tröôøng hôïp coù tính ñeán toån hao do ma saùt. Chuùng ta seõ khaûo saùt tröôøng
hôïp doøng coâng suaát ñi töø ñoäng cô ñeán hoäp phaân phoái vaø töø ñoù ñöôïc phaân boá ñeán caùc caàu
chuû ñoäng, sau cuøng ñeán caùc baùnh xe.
Xeùt truyeàn ñoäng töø phaàn töû r (voû vi sai) ñeán caùc truïc e vaø i. Theo qui öôùc ban ñaàu:
truïc quay nhanh laø e, truïc quay chaäm laø i neân:
 e > r > i
Trong ñoù:
 e – Vaän toác goùc cuûa truïc e.
i – Vaän toác goùc cuûa truïc i.
r – Vaän toác goùc cuûa voû vi sai.

Bôûi vaäy ta coù:

 e - r =  er > 0
i - r = ir < 0
Do ñoù coâng suaát theá naêng cuûa caùc truïc e vaø i seõ laø:

166
 N er = Me.  er < 0 do Me < 0 vaø  er > 0

N ir = Mi. ir > 0 do Mi < 0 vaø ir < 0

Nhö vaäy khi tính ñeán toån hao do ma saùt (chæ xuaát hieän khi coù cheânh leäch vaän toác goùc
giöõa truïc e; i vaø voû vi sai r) vaø theo hai bieåu thöùc treân ta thaáy N ir > N er neân doøng coâng suaát
theá naêng seõ ñi töø truïc i tôùi truïc e. Nghóa laø: coâng suaát treân truïc i seõ lôùn hôn coâng suaát treân
truïc e ñuùng baèng moät löôïng maát maùt laø (1-  r )%.
Veà quan heä moâmen cuûa caùc phaàn töû chuùng ta coù:
Me/Mi = - i ier . ie = -ir.  r
r

Vaø phöông trình caân baèng moâmen:

Me + M i + Mr = 0
Töø ñoù suy ra caùc moái quan heä:
Me/ Mr = ir.  r /(1- ir.  r )

Mi/ Mr = 1/( ir.  r -1)

Vaø do ñoù: Me/ Mi = - ir.  r

Neáu vi sai laø vi sai ñoái xöùng thì ir= -1 do ñoù:
Me/ Mi =  r <1  Me< Mi

Me/ Mr = -  r /(1+  r )

Mi/ Mr = -1/(1+  r )
Nhö vaäy khi coù tính ñeán toån hao do ma saùt thì tyû soá moâmen giöõa truïc e vaø i laø khoâng
ñoåi vaø baèng hieäu suaát rieâng  r . ÔÛ vi sai ñoái xöùng khoâng ma saùt thì  r = 1, do ñoù moâmen seõ
phaân phoái ñeàu cho hai truïc.

8.2.3.1.2. Phaân phoái coâng suaát cho caùc caàu chuû ñoäng khoâng duøng vi sai :

ÔÛ moät soá hoäp phaân phoái vieäc phaân boá coâng suaát cho caùc caàu chuû ñoäng khoâng duøng vi
sai maø thoâng qua moät lieân keát cöùng (coù khi laø khôùp moät chieàu). Chuùng ta seõ xeùt tröôøng hôïp
caëp baùnh xe chuû ñoäng hoaëc caëp caàu chuû ñoäng ñöôïc noái vôùi nhau baèng moät quan heä cô hoïc
cöùng vôùi sô ñoà phaân phoái naêng löôïng nhö hình 8.32:
Khi khaûo saùt chuùng ta söû duïng caùc giaû thieát sauñoä
+ Caùc hieän töôïng ñöôïc khaûo saùt trong heä toïa ñoä cuûa xe, theo heä toïa ñoä naøy thì maët
ñöôøng seõ chuyeån ñoäng vôùi vaän toác v1, v2.
+ Doøng naêng löôïng ñöôïc noái vôùi xe chæ taïi moät vò trí – ñoù laø truïc A .

167
 b)
a)
A


2
k2
k1
V2
1
V1 c)

Hình 8.32: Caùc sô ñoà phaân phoái coâng suaát khoâng duøng vi sai.

Doøng naêng löôïng noái vôùi maët ñöôøng thoâng qua caùc ñieåm 1 vaø 2.
Tröôùc heát chuùng ta ñònh nghóa moät soá tæ soá truyeàn:
 k1
i12 = =i
k 2

Thoâng thöôøng laø i = 1, coøn khi coù söï khaùc bieät giöõa caùc vaän toác goùc thì i  1
 
i1 = ; i2 =
 k1 k 2

Do ñoù: i12 = i2/ i1

Toác ñoä tònh tieán v1, v2 seõ tæ leä vôùi quaõng ñöôøng töông öùng khi quay voøng, coøn khi
chuyeån ñoäng thaúng thì v1= v2.

Moâmen treân truïc A ñöôïc chia thaønh MA1 vaø MA2 vaø ta coù phöông trình caân baèng
moâmen:
MA= MA1 + MA2
Caùc moâmen naøy thoâng qua caùc truyeàn ñoäng töông öùng truyeàn tôùi caùc truïc 1 vaø 2 cuûa
caùc baùnh xe:
Mk1= MA1.i1. 1

Mk2= MA2.i2. 2

168
 ÔÛ ñaây:
1 ; 2 - hieäu suaát truyeàn ñoäng töø truïc 1 vaø 2 tôùi caùc baùnh xe.

Luùc naøy löïc keùo tieáp tuyeán taïi caùc baùnh xe seõ laø:
Pk1 = Mk1/rd1 ; Pk2 = Mk2/rd2
Trong ñoù:
rd1; rd2 – Caùc baùn kính ñoäng löïc hoïc cuûa caùc baùnh xe, coù theå laáy gaàn baèng baùn
kính tính toaùn rb.

Löïc keùo tieáp tuyeán cuûa caû caàu ñöôïc tính:

Pk = Pk1 + Pk2
Quan heä veà phaân phoái naêng löôïng ñöôïc moâ taû baèng caùc phöông trình caân baèng coâng
suaát nhö sau:
NA = MA. A = NA1 + NA2

Nk1= NA1. 1 = Mk1. k1

Nk2= NA2. 2 = Mk2. k 2

Taïi ñieåm tieáp xuùc 1 vaø 2 ta coù:
N1; 2 = X1; 2 . v1; 2 = Nk1; 2 – Nf1; 2 – N 1; 2
ÔÛ ñaây:
N1; 2 – Caùc coâng suaát truyeàn xuoáng maët ñöôøng hay coâng suaát ñaåy vaøo khung.
X1; 2 – Caùc phaûn löïc tieáp tuyeán: X1; 2 = Pk1; 2 – Pf1;2.
Nk1; 2 – Caùc coâng suaát keùo taïi caùc baùnh xe.
Nf1; 2 – Caùc coâng suaát tieâu hao cho caûn laên.
N 1; 2 – Caùc coâng suaát tieâu hao cho söï tröôït taïi caùc baùnh xe.
Pk1; 2 – Caùc löïc keùo tieáp tuyeán cuûa caùc baùnh xe taïi ñieåm 1 vaø 2.
Pf1; 2. – Caùc löïc caûn laên taùc duïng leân caùc baùnh xe taïi ñieåm 1 vaø 2.

169
8.2.3.2. Sô ñoà ñoäng hoïc cuûa caùc loaïi hoäp phaân phoái :

B A

Caàu sau

Caàu tröôùc Caàu giöõa

tröôùc
C

a)

B
Caàu sau
Caàu giöõa

A
Caàu tröôùc
tröôùc

C
b)

Hình 8.33: Sô ñoà ñoäng hoïc cuûa hoäp phaân phoái.

a) ZIL – 157, b) ZIL – 131.

A – Vò trí gaøi soá 1.

B – Vò trí gaøi soá 2.
C – Vò trí gaøi theâm caàu tröôùc.

170
 A B
B A

1
1

2 2

4
Caàu tröôùc 3 G Caàu sau Caàu sau
Caàu tröôùc G Caàu giöõa
5
4 3 5

a) b)
Hình 8.34: Sô ñoà ñoäng hoïc cuûa hoäp phaân phoái coù laép theâm boä vi sai giöõa caùc caàu.

a) VAZ – 2121, b) URAL – 375.

A – Vò trí gaøi soá 1.

B – Vò trí gaøi soá 2.
G – Khoùa vi sai.

1 – Truïc chuû ñoäng, 2 – Truïc trung gian, 3 – Truïc ra caàu tröôùc

4 – Boä vi sai, 5 – Truïc ra caàu sau.

8.3. TRUYEÀN ÑOÄNG CAÙC ÑAÊNG:

8.3.1. Ñoäng löïc hoïc cuûa cô caáu caùc ñaêng:

Xeùt tröôøng hôïp truïc 1 vaø 2 noái bôûi khôùp caùc ñaêng ñôn khaùc toác K.
Vaän toác goùc cuûa caùc truïc ñöôïc noái bôûi khôùp caùc ñaêng khaùc toác thay ñoåi raát nhanh vaø
laøm xuaát hieän gia toác goùc raát lôùn. Gia toác goùc lôùn seõ laøm xuaát hieän löïc quaùn tính lôùn. Neáu
ta coi heä thoáng caùc ñaêng cöùng tuyeät ñoái thì theo phöông trình naêng löôïng coù theå xaùc ñònh
moâmen quaùn tính sinh ra do söï quay khoâng ñeàu cuûa truïc bò ñoäng.

171
 Caùc moâmen quaùn tính cuûa caùc chi tieát gaén lieàn vôùi truïc 1 vaø truïc 2 ñöôïc veõ töôïng
d1 d
tröng bôûi J1 vaø J2. Chuùng ta goïi vaø 2 laø gia toác goùc cuûa truïc 1 vaø truïc 2.
dt dt

1   K
J1


J2 

Hình 8.35: Sô ñoà truyeàn ñoäng ñeå khaûo saùt ñoäng löïc cuûa cô caáu caùc ñaêng.

Treân cô sôû caân baèng caùc moâmen cuûa caùc löïc quaùn tính xuaát hieän treân truïc 1 vaø truïc 2
chuùng ta coù:
d d
Mj1 = Mj2 => J 1 . 1  J 2 . 2 (8.64)
dt dt
Ñeå tìm ñöôïc giaù trò moâmen cuûa caùc löïc quaùn tính Mj2, ta caàn tìm tæ soá gia toác goùc 1 vaø
2 cuûa truïc 1 vaø 2.
2 cos 
Ñaïo haøm bieåu thöùc = theo thôøi gian t nhaän ñöôïc:
1 sin 2 1  cos . cos 2 1

d 2 cos  d
 . 1
dt sin 1  cos . cos 1 dt
2 2 2

cos (2 sin 1 . cos 1  2 cos 1 . sin 1 . cos 2 ) d1

1 . .
(sin 2 1  cos 2 . cos 2 1 ) 2 dt
Töùc laø:
2
cos  2 2 sin 1 . cos 1 . cos . sin 
2 = .1  1 .
sin 2 1  cos 2 . cos 2 1 (sin 2 1  cos 2 . cos 2 1 ) 2

Thay vaøo bieåu thöùc treân hai bieåu thöùc sau:

J2 2 n
1 = . 2 vaø 1  ( ) 2
J1 30
Chuùng ta coù:

J2
. cos 
J1 n 2 2 sin 1 . cos 1 . cos . sin 2 
 2 (1  )  ( ) .
sin 2 1  cos 2 1 . cos 2  30 (sin 2 1  cos 2 . cos 2 1 ) 2

172
 Keát hôïp phöông trình treân vôùi bieåu thöùc (8.64) ta coù bieåu thöùc ñeå xaùc ñònh moâmen
cuûa caùc löïc quaùn tính Mj2:
n 2 2 sin 1 . cos 1 . cos . sin 2  1
Mj2 = J2. ( ) .
30 sin 1  cos 1 . cos  J 2 . cos   cos 2 . cos 2   sin 2 
2 2 2
1 1
J1
(8.65).

Chuùng ta thöøa nhaän:

J1 laø moâmen quaùn tính caùc chi tieát quay cuûa ñoäng cô.
J2 laø moâmen quaùn tính töông ñöông vôùi ñoäng naêng cuûa xe ñang chuyeån ñoäng tònh
tieán.
Khi tính toaùn ôû treân chuùng ta ñaõ boû qua sai soá heä thoáng truïc caùc ñaêng vaø coi khôùp laø
tuyeät ñoái raén.
Haøm soá Mj ñaït cöïc ñaïi khi 1 = 450, 1350, …vaø trôû veà trò soá 0 khi 1 = 00, 900, …

8.3.2. Soá voøng quay nguy hieåm cuûa truïc caùc ñaêng:

Khi cheá taïo truïc caùc ñaêng, do sai soá vaø vieäc caân baèng thieáu chính xaùc neân khoái löôïng
cuûa truïc phaân boá khoâng ñeàu vaø troïng taâm cuûa noù bò leäch ñi moät ñoaïn laø e so vôùi ñöôøng taâm
cuûa truïc. Bôûi vaäy khi truïc quay seõ xuaát hieän löïc ly taâm taùc duïng leân truïc laøm cho truïc coù ñoä
voõng y (hình 8.36). Trong khi ñoù truïc ñang quay neân laøm phaùt sinh dao ñoäng ngang cuûa
truïc.

P jJ

e 
y Pñ
l

Hình 8.36: Sô ñoà truïc khi bò voõng.

Khi soá voøng quay cuûa truïc ñaït ñeán moät giaù trò naøo ñoù thì nhöõng dao ñoäng naøy coù theå
coäng höôûng vôùi taàn soá rieâng cuûa heä thoáng .Khi xaûy ra coäng höôûng thì ñoä voõng y   , cho
neân truïc seõ gaõy. Giaù trò soá voøng quay cuûa truïc khi xaûy ra coäng höôûng ñöôïc goïi laø soá voøng
quay nguy hieåm (hoaëc laø soá voøng quay tôùi haïn).
Neáu kyù hieäu Pj laø löïc quaùn tính ly taâm, ta coù:

Pj = m(y+e). 2 (8.66)
ÔÛ ñaây:
m – Khoái löôïng cuûa truïc caùc ñaêng.
 – Vaän toác goùc cuûa truïc.
Löïc Pj seõ ñöôïc caân baèng vôùi löïc ñaøn hoài Pñ cuûa truïc. Löïc Pñ tyû leä thuaän vôùi ñoä voõng y.

173
 E.J
Pñ= cy (8.67)
l3
Trong ñoù:
E – Moâñuyn ñaøn hoài khi keùo.
l – Chieàu daøi truïc caùc ñaêng.
J – Moâmen quaùn tính ñoäc cöïc cuûa tieát dieän truïc.
C – Heä soá phuï thuoäc tính chaát taûi troïng vaø loaïi ñieåm töïa:
Ñoái vôùi truïc coù taûi troïng phaân boá ñeàu treân suoát chieàu daøi vaø coù theå bieán daïng töï do
trong caùc ñieåm töïa thì c = 384/5.
Ñoái vôùi truïc khoâng theå bieán daïng töï do trong caùc ñieåm töïa thì c = 384.

Töø ñieàu kieän caân baèng heä löïc suy ra:

EJ
Pj = Pñ  m (y  e)2  cy
l3
Do ñoù:
m2 e
y= (8.68)
EJ
c. 3  m2
l
EJ
Neáu m 2  c thì y  , nghóa laø xaûy ra hieän töôïng coäng höôûng, khi ñoù vaän toác
l3
goùc cuûa truïc ñaït ñeán giaù trò nguy hieåm t:

CEJ
  t  (8.69)
ml 3

Hoaëc laø luùc naøy soá voøng quay n ñöôïc goïi laø soá voøng quay nguy hieåm nt:

30t 30 CEJ
nt =  (8.70)
  ml 3

Ñeå taêng giaù trò soá voøng quay nguy hieåm, nhaèm taêng vaän toác cöïc ñaïi cuûa xe, chuùng ta
caàn giaûm chieàu daøi l baèng caùch phaân truïc daøi thaønh caùc ñoaïn caùc ñaêng trung gian vaø caùc
ñaêng chính, coøn truïc caùc ñaêng ñöôïc cheá taïo roãng.
Ñoái vôùi loaïi truïc caùc ñaêng hôû naèm töï do ôû caùc goái töïa, chieàu daøi l ñöôïc thöøa nhaän laø
khoaûng caùch giöõa caùc taâm ñieåm cuûa khôùp caùc ñaêng.
Khi choïn kích thöôùc cuûa truïc caùc ñaêng, caàn tính ñeán heä soá döï tröõ theo soá voøng quay
nguy hieåm.

nt
 1,2  2 (8.71)
n max

174
 ÔÛ ñaây:
nmax – soá voøng quay cöïc ñaïi cuûa truïc caùc ñaêng öùng vôùi vaän toác lôùn nhaát cuûa xe.

Ví duï: Tìm nt cuûa truïc troøn ñaëc coù ñöôøng kính D ñaët töï do trong caùc goái ñôõ:

D 4
J=
64
G  D4 .l.
2

M= 
g g
  0,78.10 6 N / m 3 (troïng löôïng rieâng cuûa theùp)
E = 2,1.1011N/m2
C = 384/5

Thay caùc giaù trò treân vaøo (8.70) ta coù:

D
nt =12.104 (8.72)
l2

Sau ñaây chuùng ta seõ laäp baûng tính nt [v/ph] cho moät soá tröôøng hôïp thöôøng gaëp:

Baûng 8.7: Coâng thöùc tính soá voøng quay nguy hieåm nt

Loaïi ñieåm töïa Truïc ñaëc  D Truïc roãng  D vaø  d

Ñaët töï do trong caùc ñieåm 12.104 D D2  d 2
1 12.10 4
töïa l2 l2
D D2  d 2
2 Ngaøm ôû caùc ñieåm töïa 27,5.104 27,5.104
l2 l2

8.4. CAÀU CHUÛ ÑOÄNG

8.4.1. Truyeàn löïc chính:

8.4.1.1. AÛnh höôûng cuûa tyû soá truyeàn io ñeán ñaëc tính ñoäng löïc hoïc cuûa oâtoâ :

Töø coâng thöùc xaùc ñònh ñaëc tính ñoäng löïc hoïc D cuûa oâtoâ, ta coù :

175
 Meitη
 Wv 2
Pk  Pω rb
D= = (8.73)
G G

Trong ñoù :
it – Tyû soá truyeàn cuûa heä thoáng truyeàn löïc vôùi it = ih.ip.io

Vôùi :

ih – Tyû soá truyeàn cuûa hoäp soá.

ip – Tyû soá truyeàn cuûa hoäp soá phuï.
io – Tyû soá truyeàn cuûa truyeàn löïc chính.
v – Vaän toác chuyeån ñoäng cuûa oâtoâ.

2π .n e .rb
v= (m/s) (8.74)
60.i h i oi p

Qua caùc bieåu thöùc treân, ta thaáy raèng tyû soá truyeàn cuûa truyeàn löïc chính io coù aûnh höôûng
ñeán chaát löôïng ñoäng löïc hoïc cuûa oâtoâ vaø vaän toác chuyeån ñoäng cuûa chuùng.
Khi taêng tyû soá truyeàn cuûa truyeàn löïc chính io thì ñaëc tính ñoäng löïc hoïc cuõng taêng leân,
coù nghóa laø khaû naêng khaéc phuïc löïc caûn chuyeån ñoäng cuûa oâtoâ cuõng taêng leân, nhöng khi i o
taêng leân ñoàng thôøi cuõng laøm cho vaän toác lôùn nhaát cuûa oâtoâ ôû moãi soá truyeàn cuûa hoäp soá cuõng
giaûm xuoáng vaø nhö vaäy laøm taêng soá voøng quay cuûa truïc khuyûu ñoäng cô cho moät ñôn vò
quaõng ñöôøng chaïy. Ñieàu ñoù seõ daãn ñeán taêng tieâu hao nhieân lieäu vaø giaûm tuoåi thoï caùc chi
tieát cuûa ñoäng cô.
Phöông phaùp choïn tyû soá truyeàn cuûa truyeàn löïc chính io ñöôïc nghieân cöùu baèng söï caân
baèng coâng suaát cuûa oâtoâ.
Giaû söû ta laäp nhöõng ñöôøng cong coâng suaát cuûa ñoäng cô phaùt ra taïi caùc baùnh xe chuû
ñoäng cuûa oâtoâ öùng vôùi caùc tyû soá truyeàn khaùc nhau cuûa truyeàn löïc chính theo thöù töï
i’o>i’’o>i’’’o... khi tyû soá truyeàn cuûa hoäp soá laø soá truyeàn thaúng vaø tyû soá truyeàn cuûa hoäp soá phuï
ôû soá cao (neáu coù).
Ñöôøng cong coâng suaát caûn Nf + N ω xaùc ñònh coâng suaát caàn thieát ñeå khaéc phuïc löïc
caûn laên vaø löïc caûn khoâng khí khoâng thay ñoåi khi tyû soá truyeàn cuûa truyeàn löïc chính i o thay
ñoåi vì coâng suaát naøy chæ phuï thuoäc vaøo troïng löôïng oâtoâ, daïng khí ñoäng hoïc cuûa oâtoâ cuõng
nhö vaøo chaát löôïng maët ñöôøng.
Qua ñoà thò ta thaáy raèng :neáu giaûm tyû soá truyeàn cuûa truyeàn löïc chính töø i’o xuoáng i’’o
thì löôïng döï tröõ coâng suaát cuûa oâtoâ cuõng bò giaûm ñi, nhöng vaän toác lôùn nhaát cuûa oâtoâ ñöôïc
taêng leân.

176
 Ne
Ne. Nf + N 
40

30
i”’0
i”0
20
i’ 0
i0
10

0
25 50 75 100 125 v(km/h)

Hình 8.37: Ñoà thò caân baèng coâng suaát oâtoâ vôùi caùc tyû soá truyeàn khaùc nhau cuûa truyeàn löïc chính io.

Neáu tieáp tuïc giaûm tyû soá truyeàn cuûa truyeàn löïc chính töø i’’o xuoáng i’’’o thì ta thaáy raèng
löôïng döï tröõ coâng suaát cuûa oâtoâ cuõng nhö vaän toác lôùn nhaát cuûa chuùng ñeàu bò giaûm. Treân cô
sôû phaân tích söï caân baèng coâng suaát cuûa oâtoâ vôùi caùc tyû soá truyeàn cuûa truyeàn löïc chính khaùc
nhau, ta ruùt ra keát luaän :vieäc giaûm tyû soá truyeàn cuûa truyeàn löïc chính io neáu quaù trò soá i’’o laø
khoâng coù lôïi, vì khi ñoù löôïng döï tröõ coâng suaát cuûa oâtoâ vaø vaän toác lôùn nhaát cuûa noù ñeàu giaûm
xuoáng.
Do ñoù vieäc choïn tyû soá truyeàn cuûa truyeàn löïc chính io phaûi ñaûm baûo sao cho oâtoâ ñaït
ñöôïc vaän toác lôùn nhaát coù theå coù. Tuy nhieân, ta cuõng caàn bieát raèng ña soá caùc oâtoâ caàn phaûi
gia toác nhanh, töùc laø yeâu caàu löôïng döï tröõ coâng suaát cuûa oâtoâ caàn phaûi lôùn, coøn vaän toác ñaït
ñöôïc lôùn nhaát thì haàu nhö khoâng söû duïng ñeán. Maët khaùc, ta taêng tyû soá truyeàn cuûa truyeàn löïc
chính io leân i’o thì vaän toác lôùn nhaát cuûa oâtoâ chæ giaûm ñi chuùt ít so vôùi i’’o nhöng löôïng döï tröõ
coâng suaát ñeå taêng toác laïi taêng leân ñaùng keå. Vì vaäy, choïn tyû soá truyeàn cuûa truyeàn löïc chính
i’0 laø hôïp lyù hôn caû.
Caàn löu yù raèng, rieâng vôùi caùc loaïi oâtoâ theå thao vaø oâtoâ ñua thì quan troïng nhaát laø caàn
coù vaän toác lôùn nhaát cuûa oâtoâ vmax thì ta laïi choïn tyû soá truyeàn cuûa truyeàn löïc chính i’’o laø hôïp
lyù hôn caû.

177
 8.4.1.2. Tính toaùn kích thöôùc truyeàn löïc chính:

8.4.1.2.1. Choïn tæ soá truyeàn i0:

(Xem laïi giaùo trình “ OÂ toâ” Duøng cho heä cao ñaúng).
z
8.4.1.2.2. Caên cöù vaøo i0 choïn z1 vaø z2 sao cho tæ soá 2 khoâng khaùc bieät so vôùi i0:
z1
Coù theå choïn z1 theo kinh nghieäm ôû baûng 8.8.

Baûng 8.8: Duøng ñeå choïn z1

i0 2,5 3 4 5 68
z1 15 12 9 7 6

8.4.1.2.3. Tính ñöôøng sinh L theo coâng thöùc kinh nghieäm:

L=14 3 M e max .i 0 (8.75)

Trong ñoù:
L  Chieàu daøi ñöôøng sinh [mm].
Memax  Moâmen xoaén cöïc ñaïi cuûa ñoäng cô [Nm].
i0  Tyû soá truyeàn cuûa truyeàn löïc chính.

8.4.1.2.4. Tính toaùn vaø choïn moâñuyn phaùp tuyeán:

Vì caùc baùn kính voøng troøn cô sôû cuûa caùc baùnh raêng chuû ñoäng vaø bò ñoäng ôû ñaùy laø:
z1 .m n
r1 
2 cos
z .m
r2  2 n
2 cos
Cho neân theo kích thöôùc hình hoïc cuûa baùnh raêng ta coù:
L cos
mn  (8.76)
0,5 z 12  z 22
ÔÛ ñaây:
 - Goùc nghieâng ñöôøng xoaén cuûa raêng.
z1, z2 - Soá raêng baùnh raêng chuû ñoäng vaø bò ñoäng cuûa truyeàn löïc chính.

178
 e1
r1
rtb1

1 b
rtb2 r2 Re2
2
2

Hình 8.38: Caùc thoâng soá hình hoïc cuûa caëp baùnh raêng noùn

8.4.1.2.5. Thöôøng choïn:

n = 200 (goùc aên khôùp tieát dieän phaùp tuyeán cho xe taûi).
 = 350  450
n = 17 030’ hoaëc 160 hoaëc 140 (goùc aên khôùp tieát dieän phaùp tuyeán cho xe du lòch).

8.4.1.2.6. Xaùc ñònh moâñuyn phaùp tuyeán ôû tieát dieän trung bình:

L  0,5b
m ntb  m n . (8.77)
L
ÔÛ ñaây:
b - Chieàu roäng cuûa raêng.
Ñoái vôùi baùnh raêng chuû ñoäng:
b =(0,250,3).L cho xe du lòch.
b = (0,30,4).L cho xe taûi.
Ñoái vôùi baùnh raêng bò ñoäng cuõng choïn nhö ñoái vôùi baùnh raêng chuû ñoäng hoaëc ngaén
hôn 34mm.
Caùc thoâng soá coøn laïi cuûa raêng nhö: chieàu cao raêng cuûa baùnh raêng chuû ñoäng (thöôøng
laø baùnh raêng nhoû) vaø baùnh raêng bò ñoäng (thöôøng laø baùnh raêng lôùn), chieàu cao ñænh raêng,
chaân raêng, heä soá daïng raêng vaø caùc thoâng soá khaùc chuùng ta tra trong caùc baûng ôû saùch “Chi
tieát maùy”.
Chieàu xoaén cuûa baùnh raêng noùn ñöôïc choïn sao cho ñeå löïc chieàu truïc cuûa baùnh raêng
chuû ñoäng höôùng töø ñænh xuoáng ñaùy noùn ñeå ñaåy baùnh raêng noùn chuû ñoäng ra khoûi baùnh raêng
bò ñoäng (traùnh bò keït raêng). Muoán vaäy khi xe chuyeån ñoäng tieán baùnh raêng noùn quay theo
chieàu kim ñoàng hoà, neáu ñöùng töø phía ñoäng cô hay töø phía ñaùy lôùn cuûa baùnh raêng noùn chuû
ñoäng thì chieàu xoaén phaûi laø xoaén traùi (töùc laø raêng caøng ñi xa ta caøng ñi veà phía tay traùi).
Nghóa laø chieàu quay vaø chieàu xoaén phaûi ngöôïc chieàu nhau.

179
 8.4.1.3. Ñoä cöùng vöõng vaø ñoä beàn cuûa truyeàn löïc chính:

8.4.1.3.1. Baùnh raêng vaø truïc chuû ñoäng:

Thöôøng coù hai caùch boá trí goái ñôõ baùnh raêng noùn chuû ñoäng: boá trí coâng xoân (hình
8.39a) vaø boá trí hai phía (hình 8.39b)

a) b)

Hình8.39: Sô ñoà oå ñôõ truïc chuû ñoäng

Phöông aùn boá trí goái ñôõ hai phía coù ñoä cöùng vöõng cao nhöng coâng ngheä cheá taïo voû
cuûa truyeàn löïc chính seõ phöùc taïp. Loaïi naøy thöôøng duøng trong tröôøng hôïp moâmen xoaén
truyeàn qua truyeàn löïc chính quaù lôùn, coù khaû naêng gaây bieán daïng ñaùng keå.
Phöông aùn boá trí kieåu coâng xoân khaù phoå bieán ôû oâtoâ. Trong tröôøng hôïp naøy thöôøng
duøng baïc ñaïn thanh laên noùn ñænh quay vaøo ñeå giaûm ñoä coâng xoân a, do ñoù giaûm ñöôïc
moâmen uoán ôû ñaàu coâng xoân (hình 8.40).
Ñeå taêng ñoä cöùng vöõng keát caáu theo chieàu truïc, caùc baïc ñaïn thanh laên noùn ñöôïc laép
gheùp vôùi gaêng ban ñaàu. Thöïc chaát cuûa ñoä gaêng ban ñaàu laø khi ñieàu chænh oå laên khoâng
nhöõng hoaøn toaøn khaéc phuïc khoaûng hôû giöõa caùc vieân thanh laên, maø coøn gaây ra söï bieán daïng
ñaøn hoài naøo ñoù trong caùc chi tieát cuûa oå laên. Baûn chaát cuûa ñoä gaêng ban ñaàu, theå hieän baèng
sô ñoà (hình 8.40) thay ñoä bieán daïng ñaøn hoài baèng hai loø xo 1 vaø 2. Neáu khoâng coù ñoä neùn
ban ñaàu, quan heä giöõa löïc chieàu truïc Q vaø ñoä neùn cuûa loø xo laø:

Q = c.f [N]

ÔÛ ñaây:
c – Ñoä cöùng cuûa loø xo.
f – Ñoä bieán daïng cuûa loø xo (treân ñoà thò laø ñöôøng neùt ñöùt).

180
 1 2
a) Q

b) A
Q
0

Hình 8.40: Caùch boá trí truïc chuû ñoäng

a  Sô ñoà bieán daïng truïc chuû ñoäng.

( 1; 2  Caùc loø xo)
b  Ñoà thò bieán daïng..

Neáu ñoä neùn ban ñaàu, löïc Q ñöôïc tính nhö sau:

Q = 2.c.f [N]

Treân ñoà thò laø ñöôøng neùt lieàn OA. Nhö vaäy khi coù ñoä gaêng ban ñaàu, trong cuøng 1
giaù trò löïc chieàu truïc Q, söï bieán daïng coù giaûm. Do ñoù caàn phaûi khaéc phuïc caùc khe hôû trong
ñaàu baïc ñaïn.
Ñoä gaêng ban ñaàu coù aûnh höôûng ñeán tuoåi thoï cuûa truyeàn löïc chính, ñoä gaêng naøy taêng
söï aên khôùp giöõa caùc baùnh raêng noùn ñöôïc oån ñònh hôn, nhöng laøm caùc chi tieát choùng moøn.

8.4.1.3.2. Baùnh raêng vaø truïc bò ñoäng:

Ñeå taêng tyû soá truyeàn, baùnh raêng bò ñoäng thöôøng coù ñöôøng kính raát lôùn so vôùi baùnh
raêng chuû ñoäng. Trong nhieàu keát caáu coù nhöõng ñieåm töïa ñeå giôùi haïn söï dòch chuyeån cuûa
baùnh raêng bò ñoäng do löïc chieàu truïc sinh ra ( hình 8.41 ).

181
 Hình 8.41: Sô ñoà caùc loaïi ñieåm töïa

Khi ñaët ñieåm töïa phaûi tính toaùn sao ñoù ñeå baùnh raêng bò ñoäng dòch chuyeån quaù giôùi haïn
cho pheùp (0,25mm) môùi chaïm vaøo ñieåm töïa.
Coù loaïi ñieåm töïa khoâng ñieàu chænh (hình 8.41a) muõ baèng ñoàng thau vaø loaïi ñieåm töïa
con laên (hình 8.41b) baèng caùch thay choát 1 baèng buloâng.
Caùc baïc ñaïn ñôõ truïc bò ñoäng laø caùc oå thanh laên noùn ñænh quay veà hai phía, muïc ñích ñeå
giaûm khoaûng caùch a, c do ñoù giaûm ñöôïc moâmen uoán, taêng ñoä cöùng vöõng cho truïc bò ñoäng
(hình 8.42).

Hình 8.42: Caùch boá trí caùc baïc ñaïn ñôõ truïc bò ñoäng.

8.4.1.4. Truyeàn löïc caïnh:

182
 Truyeàn löïc caïnh ñöôïc ñaët ôû caùc baùnh xe chuû ñoäng. Sau ñaây chuùng ta seõ laøm quen vôùi
moät soá daïng truyeàn löïc caïnh ôû treân oâ toâ.

ÔÛ hình 8.43 laø moät soá phöông aùn keát caáu truyeàn löïc caïnh kieåu baùnh raêng truï.

Nguyeân lyù laøm vieäc: Khi ñoäng cô hoaït ñoäng moâmen töø ñoäng cô truyeàn qua hoäp soá
ñeán truyeàn löïc chính, sau ñoù truyeàn tôùi truyeàn löïc caïnh truyeàn ñeán baùnh xe. Khi baùn truïc
truyeàn moâmen quay qua baùnh raêng 2 ñeán baùnh raêng 3, vì truïc baùnh raêng 3 noái vôùi baùnh xe,
neân moâmen seõ truyeàn ñeán baùnh xe.

1 2
1 2

3 3

a) b)

Hình 8.43: Sô ñoà ñoäng hoïc truyeàn löïc caïnh kieåu baùnh raêng truï

a  Baùnh raêng aên khôùp ngoaøi.

b  Baùnh raêng aên khôùp trong.
1  Baùn truïc
2; 3  Baùnh raêng.

Treân hình 8.44 laø truyeàn löïc caïnh kieåu boä baùnh raêng haønh tinh ôû xe MAZ  500.

Nguyeân lyù laøm vieäc: Voøng raêng ngoaøi 1 gaén lieàn vôùi baùnh xe, coøn caùc truïc cuûa caùc
baùnh raêng haønh tinh thì coá ñònh. Baùn truïc quay laøm cho baùnh raêng trung taâm 3 chuyeån
ñoäng, thoâng qua caùc baùnh raêng haønh tinh 2 moâmen quay ñöôïc truyeàn ñeán voøng raêng 1 vaø
baùnh xe.

183
 1
2
3

Hình 8.44: Sô ñoà ñoäng hoïc truyeàn löïc caïnh kieåu boä baùnh raêng haønh tinh
1  Voøng raêng; 2  Baùnh raêng haønh tinh; 3  Baùnh raêng trung taâm.

1
2
3

Hình 8.45: Sô ñoà ñoäng hoïc truyeàn löïc caïnh cuûa xe UD 10T
1  Voøng raêng; 2  Baùnh raêng haønh tinh; 3  Baùnh raêng trung taâm.

Nguyeân lyù laøm vieäc: Baùn truïc nhaän moâmen truyeàn ñeán baùnh raêng trung taâm 3 sau ñoù
ñeán baùnh raêng haønh tinh 2. Vì voøng raêng 1 coá ñònh neân truïc cuûa caùc baùnh raêng haønh tinh seõ
chaïy xung quanh baùnh raêng trung taâm vaø keùo baùnh xe quay theo.
Ngoaøi ra moät soá xe söû duïng boä baùnh raêng haønh tinh noùn cho truyeàn löïc cuoái cuøng

(hình 8.46).

184
 1 2
3

Hình 8.46: Sô ñoà ñoäng hoïc truyeàn löïc caïnh kieåu boä baùnh raêng haønh tinh noùn

1  Voøng; 2  Baùnh raêng haønh tinh; 3  Baùnh raêng trung taâm.

Nguyeân lyù laøm vieäc: Baùn truïc truyeàn moâmen töø truyeàn löïc chính ñeán baùnh raêng 3.
Baùnh raêng 3 quay laøm cho caùc baùnh raêng haønh tinh 2 quay vaø do voøng raêng 1 ñöùng yeân neân
caùc baùnh raêng 2 vöøa quay vöøa laên. Bôûi vaäy caùc truïc cuûa baùnh raêng 2 seõ quay xung quanh
baùn truïc vaø keùo baùnh xe quay theo.

8.4.2. Vi sai:

8.4.2.1. AÛnh höôûng cuûa vi sai ñeán tính chaát keùo cuûa oâ toâ:

Tính chaát keùo cuûa xe ñöôïc theå hieän qua toång löïc keùo cuûa caùc baùnh xe chuû ñoäng. Nhö
chuùng ta ñaõ bieát löïc keùo cuûa caùc baùnh xe chuû ñoäng bò giôùi haïn bôûi caùc löïc baùm giöõa caùc
baùnh xe vôùi maët ñöôøng. Nhö vaäy, caùc löïc baùm giöõa caùc baùnh xe vôùi maët ñöôøng xaùc ñònh
tính chaát keùo tôùi haïn cuûa xe.
Trong khi ñoù, caùc löïc baùm vôùi maët ñöôøng thay ñoåi roõ reät khi trong heä thoáng truyeàn löïc
coù vi sai hoaëc khoâng coù vi sai. Vaø neáu coù vi sai thì möùc ñoä hoaït ñoäng cuûa caùc vi sai seõ aûnh
höôûng ñeán giaù trò caùc löïc baùm, töùc laø coù aûnh höôûng ñeán tính chaát keùo cuûa xe.Vaäy tröôùc khi
xeùt ñeán aûnh höôûng cuûa vi sai ñeán tính chaát keùo cuûa xe, chuùng ta phaûi laøm quen vôùi hai heä
soá sau ñaây ñaëc tröng cho möùc ñoä hoaït ñoäng cuûa vi sai:
8.4.2.1.1. Heä soá haõm cuûa vi sai kh:

M r M"M'
kh   (8.78)
M o M" M'

185
 Khi ma saùt beân trong vi sai Mr = 0 thì kh = 0.
Khi ma saùt beân trong taêng daàn leân thì giaù trò kh cuõng taêng daàn leân vaø khi Mr = Mo thì
kh=1, luùc naøy vi sai bò haõm hoaøn toaøn (khoâng hoaït ñoäng ñöôïc).
Nhö vaäy khi kh nhaän moät giaù trò baát kyø trong khoaûng 0,1 , thì giaù trò ñoù cho thaáy möùc
ñoä hoaït ñoäng cuûa vi sai nhieàu hay ít.
Ñeå taêng khaû naêng baùm cuûa caùc baùnh xe chuû ñoäng, ngöôøi ta thöôøng haõm caùc boä vi sai
laïi.
Tuy nhieân ñeå söû duïng trieät ñeå löïc baùm cuûa caùc baùnh xe chuû ñoäng vôùi maët ñöôøng,
ngay caû khi heä soá baùm  döôùi moãi baùnh xe raát khaùc nhau, cuõng khoâng nhaát thieát phaûi haõm
vi sai hoaøn toaøn vôùi kh = 1.
Töø (8.78) chuùng ta coù theå tìm ñöôïc giaù trò toái öu cuûa kh, neáu ta thay theá M’, M” baèng
caùc giaù trò khaùc nhau lôùn nhaát, coù theå coù ñöôïc trong thöïc teá do söï khaùc nhau cuûa  döôùi moãi
baùnh xe.
Giaû thieát ta coù loaïi xe boá trí theo coâng thöùc 4 x 2, taûi troïng leân hai baùnh xe chuû ñoäng
ñeàu baèng nhau.
Trong nhieàu tröôøng hôïp moät trong hai baùnh xe bò tröôït quay (do heä soá baùm cuûa ñöôøng
döôùi hai baùnh xe khaùc nhau) vaø xe khoâng chuyeån ñoäng ñöôïc. Giaû thieát moät baùnh xe ôû vò trí
cuûa ñöôøng coù heä soá baùm max vaø moät baùnh xe ôû vò trí ñöôøng coù heä soá baùm min. Luùc naøy goïi
0,5Z2 laø phaûn löïc taùc duïng leân moät baùnh xe chuû ñoäng ôû caàu sau vaø rb laø baùn kính tính toaùn
cuûa baùnh xe ,ta coù:
M’ = 0,5.Z2.min.rb
M” = 0,5.Z2.max.rb

Tröôøng hôïp xaáu nhaát laø khi max = 0,8 vaø min = 0,1 thay caùc giaù trò treân vaøo (8.78) ta
coù:

0,5.Z 2 .rb .(φ max - φ min ) 0,8  0,1

kh   . (8.79)
0,5.Z 2 .r b (φ max  φ min ) 0,8  0,1

Thöïc teá cho thaáy vôùi caùc giaù trò kh > 0,78 khoâng laøm cho tính chaát keùo cuûa xe toát hôn.
Thoâng thöôøng caùc giaù trò max vaø min döôùi caùc baùnh xe cheânh leäch nhau khoâng nhieàu
neân kh = 0,30,5.
Neáu kh caøng lôùn thì xe seõ raát khoù ñieàu khieån, voû xe moøn nhanh vaø khi gaëp ñöôøng trôn
coù theå coù hieän töôïng xe tröôït ngang.
Trong tröôøng hôïp moâmen ma saùt Mr töï sinh ra beân trong vi sai khi vi sai laøm vieäc thì
kh ñöôïc goïi laø heä soá töï haõm.
Tröôøng hôïp neáu moâmen ma saùt Mr sinh ra do cô caáu haõm vi sai thì kh ñöôïc goïi laø heä
soá haõm cöôõng böùc.
Ñoái vôùi vi sai baùnh raêng noùn heä soá töï haõm kh  0,1.
8.4.2.1.2. Heä soá gaøi vi sai kg:

kg laø tæ soá giöõa moâmen truyeàn ñeán baùnh quay chaäm vaø baùnh quay nhanh:

186
 M"
kg  (8.80)
M'
Trong ñoù:
M – moâmen truyeàn ñeán baùnh xe quay nhanh.
M – moâmen truyeàn ñeán baùnh xe quay chaäm.

Töø (8.79) vaø(8.80) ta coù moái quan heä giöõa kh vaø kg:

1 kh
kg  (8.81)
1 kh

Nhö vaäy khi kh thay ñoåi töø 0 ñeán 1 thì kg seõ thay ñoåi töông öùng töø 1 ñeán .

8.4.2.1.3. AÛnh höôûng cuûa vi sai ñeán tính chaát keùo cuûa xe nhieàu caàu chuû ñoäng :

* Giaû thieát xe coù n caàu chuû ñoäng, khoâng coù vi sai giöõa caùc caàu (truyeàn ñoäng cöùng)
vaø caùc vi sai giöõa caùc baùnh xe ñaõ bò haõm cöùng :

Chuùng ta kyù hieäu: Z1’, Z1’’, Z2’, Z2’’, …, Zn’, Zn’’ laø caùc phaûn löïc thaúng ñöùng cuûa
ñöôøng taùc duïng leân baùnh xe chuû ñoäng töôùng öùng vôùi caùc caàu 1; 2; …; n vaø 1’, 1’’, 2’,
2’’, …, n’, n’’ laø giaù trò heä soá baùm cuûa caùc baùnh xe töông öùng.

Trong tröôøng hôïp naøy löïc keùo ôû moãi baùnh xe ñaït giaù trò cöïc ñaïi vaø baèng löïc baùm cuûa
baùnh xe ñoù vôùi maët ñöôøng. Luùc naøy löïc keùo giôùi haïn cuûa xe theo ñieàu kieän baùm seõ laø:

n
X gh  Z1 ' 1 ' Z1 ' ' 1 ' '...  Z n '  n ' Z n ' '  n ' '   Z i '  i ' Z i ' '  i ' ' (8.82)
i 1

* Xeùt tröôøng hôïp xe coù n caàu chuû ñoäng nhöng luùc naøy vi sai giöõa caùc baùnh xe hoaït
ñoäng töï do (hoaøn toaøn khoâng bò haõm) :

Giaû thieát ma saùt beân trong caùc vi sai voâ cuøng nhoû Mr  0 neân kh coi nhö baèng khoâng,
luùc naøy vi sai seõ phaân boá ñeàu moâmen cho hai baùnh xe traùi vaø phaûi: Mi’ = Mi’’
Luùc naøy löïc keùo giôùi haïn cuûa xe theo ñieàu kieän baùm seõ laø:
n
X gh  Z11 min  Z 2  2 min  ...  Z n  n min   Z i  i min (8.83)
i 1
Trong ñoù:
Z1, Z2, …, Zn – Laø phaûn löïc thaúng ñöùng cuûa ñöôøng leân caàu thöù 1; 2; …; n
1min, 2min, …, nmin – Laø heä soá baùm nhoû choïn töø hai heä soá baùm cuûa baùnh xe traùi vaø
phaûi cuûa caàu thöù 1; 2; …; n.

* Xeùt xe coù hai caàu chuû ñoäng (4 x 4), coù vi sai giöõa caùc caàu vaø vi sai giöõa caùc baùnh
xe ñeàu laø loaïi ñoái xöùng :

187
 Taát caû caùc vi sai ñeàu khoâng bò haõm (giaû thieát Mr  0 neân kh  0). Luùc naøy löïc keùo giôùi
haïn cuûa xe theo ñieàu kieän baùm seõ laø:

X gh  Z1  Z 2 . min (8.84)

ÔÛ ñaây:
min – Heä soá baùm nhoû nhaát trong taát caû caùc heä soá baùm cuûa caùc baùnh xe chuû ñoäng vôùi
maët ñöôøng.

Nhö vaäy neáu trong heä thoáng truyeàn löïc coù söû duïng caùc boä vi sai vaø chuùng ôû traïng thaùi
hoaït ñoäng töï do (khoâng bò haõm) vaø neáu heä soá baùm döôùi cuûa caùc baùnh xe khaùc nhau thì tính
chaát keùo cuûa xe seõ keùm ñi (töùc laø toång caùc löïc keùo cuûa caùc baùnh xe chuû ñoäng seõ giaûm).

* Quan heä giöõa löïc keùo vaø heä soá haõm vi sai :

+ Tröôøng hôïp 1: Heä soá baùm döôùi 2 baùnh xe traùi vaø phaûi cheânh leänh nhau khoâng
nhieàu.
– Ñoái vôùi baùnh xe quay nhanh:

M' 0,5(M o  M r ) M o
X'    1  k h  (8.85)
rb rb 2rb

– Ñoái vôùi baùnh xe quay chaäm:

M" 0,5(M o  M r ) M o
X"    1  k h  (8.86)
rb rb 2rb
Trong ñoù:
X’, X” – Löïc keùo cuûa baùnh xe quay nhanh vaø quay chaäm.
M’, M” – Moâmen xoaén truyeàn ñeán baùnh xe quay nhanh vaø quay chaäm.

Ta thaáy X’ vaø X” laø haøm soá baäc nhaát cuûa kh. Khi bieåu dieãn treân ñoà thò thì:

Mo
X’ + X” =  const .
rb

Mo
Taïi giaù trò kh = 0 thì X’ = X” = (hình 8.47)
2rb
rb - Baùn kính tính toaùn baùnh xe.
Khi kh bieán thieân töø 0 ñeán 1 thì X’ giaûm daàn vaø X” taêng daàn; Phaàn beân phaûi ñoà thò ta
veõ ñöôøng chaám chaám vì ñoaïn naøy bieåu dieãn caùc giaù trò cuûa löïc keùo vôùi  > 0,75 quaù lôùn.

188
 X' X"
Mo X'+ X"
rb
X"

Mo
2rb X'

Kh
0 0,5 0,78 1

Hình 8.47: Ñoà thò bieåu dieãn moái quan heä cuûa X’, X” vôùi Kh khi heä soá baùm cheânh leäch
nhau khoâng nhieàu.

+ Tröôøng hôïp 2: Heä soá baùm döôùi hai baùnh xe traùi vaø phaûi cheânh leäch nhau raát nhieàu

X' X"

X'+ X"

X"

X'
Kh
0 0,78
0,5 1

Hình 8.48: Moái quan heä cuûa X’, X” vôùi Kh khi heä soá baùm cheânh leäch nhau raát nhieàu.

Theo bieåu thöùc (8.80) ta coù:

M"
M" rb X" 1  k h
kg     (8.87)
M' M' X' 1  k h
rb

189
 Suy ra:
1 kh
X” = X’
1 kh

Vaø X’ ñöôïc tính nhö sau :

Z
X'  2 .min
2
ÔÛ ñaây:
min = 0,1; max = 0,75.
Z2 – Phaûn löïc thaúng ñöùng cuûa ñöôøng leân caàu sau chuû ñoäng.

8.4.3. Baùn truïc:

8.4.3.1. Xaùc ñònh caùc löïc taùc duïng leân baùn truïc:

Ñeå tính toaùn caùc nöûa truïc, tröôùc heát phaûi xaùc ñònh ñoä lôùn cuûa caùc löïc taùc duïng leân nöûa
truïc. Tuøy theo töøng tröôøng hôïp, caùc nöûa truïc coù theå chòu toaøn boä hay moät phaàn löïc taùc duïn g
leân caùc baùnh xe cuûa caàu chuû ñoäng.
Sô ñoà caùc löïc taùc duïng leân caàu sau chuû ñoäng ôû treân hình 8.49. YÙ nghóa caùc kyù hieäu
treân hình veõ nhö sau:

Z1, Z2 – Phaûn löïc thaúng ñöùng taùc duïng leân baùnh xe traùi vaø phaûi.
Y1,Y2 – Phaûn löïc ngang taùc duïng leân baùnh xe traùi vaø phaûi.
X1, X2 – Phaûn löïc cuûa löïc voøng truyeàn qua caùc baùnh xe chuû ñoäng. Löïc X1, X2 seõ thay
ñoåi chieàu phuï thuoäc vaøo baùnh xe ñang chòu löïc keùo hay löïc phanh ( Xk hay Xp). Löïc X =
Xmax öùng vôùi luùc xe chaïy thaúng.
m2G2 – Löïc thaúng ñöùng taùc duïng leân caàu sau.
G2 – Phaàn troïng löôïng cuûa xe taùc duïng leân caàu sau khi xe ñöùng yeân treân maët phaúng
naèm ngang.
m2 – Heä soá thay ñoåi troïng löôïng taùc duïng leân caàu sau phuï thuoäc vaøo ñieàu kieän chuyeån
ñoäng.

190
 Y

m 2 G2

hg

E' F'
O
gbx gbx
rrbbx B/2
Y1 E F
Y2
B
Z1 Z2 X1 X2

Hình 8.49: Sô ñoà caùc löïc taùc duïng leân caàu sau chuû ñoäng

 Tröôøng hôïp ñang truyeàn löïc keùo: m2 = m2k vaø coù theå laáy theo giaù trò trung bình
sau:
– Cho xe du lòch: m2k = 1,2  1,4
– Cho xe taûi: m2k = 1,1  1,2

 Tröôøng hôïp xe ñang phanh: m2 = m2p vaø coù theå laáy theo giaù trò trung bình sau :
– Cho xe du lòch: m2p = 0,8  0,85
– Cho xe taûi: m2p = 0,9  0,95
Y – Löïc ngang taùc duïng leân thaân xe ( hoaëc thuøng xe) khi xe chuyeån ñoäng treân ñöôøng
nghieâng ngang hoaëc ñang quay voøng. Löïc naøy ñaëc ôû ñoä cao cuûa troïng taâm xe. ÔÛ traïng thaùi
caân baèng ta coù:
Y = Y1 + Y2
Ngoaøi caùc löïc keå treân, nöûa truïc coøn chòu uoán bôûi löïc sinh ra do maù phanh eùp leân troáng
phanh. Khi löïc eùp ôû troáng phanh beân traùi vaø beân phaûi khoâng ñeàu nhau seõ sinh ra löïc phuï
laøm taêng theâm (hoaëc giaûm) moâmen uoán phuï leân nöûa truïc. Khi tính toaùn ta boû qua löïc naøy vì
giaù trò nhoû.
B – Chieàu roäng cô sôû cuûa xe (m)
gbx – Troïng löôïng cuûa baùnh xe (N)
hg – Chieàu cao cuûa troïng taâm xe (m)
rbx= rb – Baùn kính baùnh xe coù tính ñeán ñoä bieán daïng (m).
Khi xe chuyeån ñoäng treân ñöôøng thaúng, maët ñöôøng khoâng nghieâng vaø vôùi giaû thieát
haøng hoaù treân xe chaát ñeàu caû beân traùi vaø phaûi, ta coù:
m 2G2
Z1  Z 2  (8.88)
2

191
 Khi xe chuyeån ñoäng treân ñöôøng cong hoaëc maët ñöôøng nghieâng, laäp töùc xuaát hieän löïc
Y vaø luùc naøy Z1  Z2. Theo hình 8.49, neáu vieát phöông trình caân baèng moâmen taïi F vaø E ta
coù:

m 2G2 hg
Z1  Y
2 B (8.89)
m G hg
Z2  2 2  Y
2 B

Nöûa truïc beân traùi taïi E’ chæ chòu löïc: Z1t = Z1 - gbx
Nöûa truïc beân phaûi taïi F’ chæ chòu löïc: Z2t = Z2 - gbx

Trong ñoù:
B – Chieàu roäng cô sôû cuûa xe. Neáu baùnh xe laø baùnh ñoâi ôû 1 beân thì B seõ laø

khoaûng caùch giöõa hai baùnh xe ngoaøi.

Ñeå taêng döï tröõ beàn coù theå tính gaàn ñuùng:

Z1t = Z1; Z2t = Z2 (8.90)

Z1 ñaït giaù trò cöïc ñaïi khi Y ñaït giaù trò Ymax, töùc laø khi xe bò tröôït ngang:

Ymax = m2G21 (8.91)

Trong ñoù:
1 – Heä soá baùm ngang giöõa loáp vaø ñöôøng, coù theå laáy 1 = 1 khi tính toaùn.
Thay (8.91) vaøo (8.89) ta coù:

m 2G2
 2h  
Z1  1  g 1 
2  B 
(8.92)
m G  2 h g 1 
Z 2  2 2 1  
2  B 

Khi xuaát hieän löïc Y, ñaëc bieät khi Y = Ymax (xe tröôït ngang) thì caùc baùnh xe khoâng theå
truyeàn ñöôïc löïc voøng X lôùn. Söï phaân boá laïi troïng löôïng xe leân caùc caàu theo heä soá m 21 seõ
xaûy ra khi caùc baùnh xe coù löïc voøng khaù lôùn. Cho neân khi Y  Ymax chuùng ta coù theå thöøa
nhaän m2 =1 ñeå tính Z1 vaø Z2:
G2
 2h  
Z1  1  g 1 
2 B 
(8.93)
G  2 h g1 
Z2  2 1  
2  B 

192
 Caùc löïc Y1, Y2 tæ leä thuaän vôùi Z1, Z2 vaø phuï thuoäc vaøo heä soá baùm ngang 1:

 2 h g 1 
G 2  1
Y1  Z 1  1  1  
 2 B 
 
(8.94)
G   2 h g 1 
Y2  Z 2  1  2 1 1  
2  B 
Caùc löïc voøng X1, X2 chæ ñaït giaù trò cöïc ñaïi khi Y= 0. Caùc löïc voøng X1, X2 ñaït giaù trò
X1max, X2max khi caàu ñang truyeàn löïc keùo hoaëc ñang phanh.

Khi ñang truyeàn löïc keùo ta coù:

M emax i h  i 0
X1kmax  X 2kmax  (8.95)
2rb
Khi ñang truyeàn löïc phanh:
m 2p  G 2  
X1p max  X 2 p max  (8.96)
2
Caùc giaù trò Ximax ôû (8.95) vaø (8.96) ñöôïc tính trong tröôøng hôïp xe chuyeån ñoäng thaúng
vaø troïng löôïng phaân boá ñeàu treân 2 baùnh xe.
ÖÙng suaát cöïc ñaïi trong caùc nöûa truïc cuûa caàu chuû ñoäng sinh ra do caùc löïc voøng treân caùc
baùnh xe khi truyeàn löïc keùo hoaëc khi phanh.
Khi phanh xe caùc phaûn löïc X1p vaø X2p raát lôùn. Khi phanh ñoät ngoät baùnh xe coù theå bò
sieát cöùng vaø tröôït leát treân ñöôøng (luùc naøy heä soá baùm doïc  coù theå coi gaàn baèng 1). Khi
truyeàn löïc keùo, caû khi truyeàn ôû soá truyeàn thaáp nhaát cuûa hoäp soá chính vaø phuï löcï X1k vaø X2k
vaãn nhoû hôn X1p vaø X2p. Khi tính nöûa truïc khi phanh chæ tính vôùi X1, X2, Z1, Z2.
Sau cuøng öùng suaát trong nöûa truïc seõ taêng leân khi xe ñi qua caùc oå gaø vaø khi maët ñöôøng
loài, loõm khoâng baúng phaúng. Khi ñoù Z1, Z2 seõ ñaït giaù trò Z1max, Z2.max.
Nhö vaäy, khi xe chuyeån ñoäng, caùc nöûa truïc, daàm caàu vaø voû caàu coù theå gaëp 1 trong 3
cheá ñoä taûi troïng ñaëc bieät sau. Ñoù laø cô sôû ñeå tính toaùn caùc nöûa truïc, daàm caàu vaø voû caàu:

* Tröôøng hôïp 1: Xi = Ximax ; Y=0 ,. Z1 = Z2.

Khi truyeàn löïc keùo cöïc ñaïi:

M i i
X1  X 2  emax h 0
2rb
Y1=Y2 = 0 (8.97)
m 2k G 2
Z1  Z 2 
2
Khi ñang phanh vôùi löïc phanh cöïc ñaïi:

m 2p G 2
X1  X 2 
2
Y1=Y2 = 0 (8.98)
m 2p G 2
Z1  Z 2 
2

193
 ÔÛ ñaây:
 – Heä soá baùm doïc :   0,7 0,8
ih – Tæ soá truyeàn cuûa hoäp soá.
Neáu xe chæ coù hoäp soá chính thì: ih = ih1
Neáu xe vöøa coù hoäp soá chính vöøa coù hoäp soá phuï thì ih = ih1. ip1

* Tröôøng hôïp 2 : Xi= 0 (X1= X2 = 0), Y=Ymax = m2G2 1 ; Z1  Z2 (xe bò tröôït

ngang)

G2
 2h  
Z1  1  g 1 
2  B 
(8.99)
G  2 h g 1 
Z 2  2 1  
2  B 
G 2  1
 2h  
Y1  1  g 1 
2 B 
(8.100)
G    2 h g 1 
Y2  2 1 1  
2  B 

ÔÛ ñaây:
1 – Heä soá baùm ngang, coù theå laáy 1  1
m2 =1 khi xe bò tröôït ngang.

* Tröôøng hôïp 3: Xi = 0, Y=0, Zi = Zimax

X1= X2 =0
Y1=Y2 = 0
G2
Z1 max  Z 2 max  k ñ (8.101)
2
Trong ñoù:
kñ – Heä soá ñoäng khi xe chuyeån ñoäng treân ñöôøng loài loõm vaø xe bò xoùc maïnh.
Vôùi xe du lòch vaø xe buyùt: kñ  2
Vôùi xe taûi: kñ = 34
Taát caû caùc löïc ñaõ neâu ôû treân seõ gaây ra öùng suaát uoán, xoaén, neùn, vaø caét trong caùc nöûa
truïc. Nhöng vì öùng suaát neùn vaø caét khaù nhoû neân chuùng ta boû qua khi tính toaùn.
8.4.3.2. Tính toaùn caùc baùn truïc theo beàn:

8.4.3.2.1. Tính toaùn baùn truïc giaûm taûi moät nöûa:

( Sô ñoà ôû hình 8.50 b ).

* Tröôøng hôïp 1: Xi = Ximax; Y= 0; Z1=Z2

194
 Moâmen uoán do X1, X2 gaây neân trong maët phaúng ngang:
Mux 1 =Mux 2 = X1b = X2b
Moâmen xoaén do X1, X2 gaây neân:
Mx 1 =Mx 2 = X1rb = X2rb
Neáu ñaët giöõa beân ngoaøi nöûa truïc vaø voû caàu khoâng phaûi 1 maø laø 2 baïc ñaïn caïnh nhau
thì khoaûng caùch b seõ laáy ñeán giöõa oå bi ngoaøi.
Moâmen uoán do Z1, Z2 gaây leân trong maët phaúng thaúng ñöùng:
Muz1 =Muz 2 = Z1b = Z2b

+ Khi truyeàn löïc keùo cöïc ñaïi:

 ÖÙng suaát uoán taïi tieát dieän ñaët baïc ñaïn ngoaøi vôùi taùc duïng ñoàng thôøi caùc löïc X 1 vaø
Z2 (töông töï nhö vaäy cho nöûa truïc beân phaûi)

M 2 ux1  M 2 uz1 b X1 2  Z 2 1 b X22  Z22

u    (8.102)
Wu 0,1d 3 0,1d 3
Trong ñoù:
d – Ñöôøng kính cuûa nöûa truïc taïi tieát dieän tính [m]
X1, X2, Z1, Z2 tính baèng MN

Thay caùc giaù trò X1, X2, Z1, Z2 töø (8.97) vaøo bieåu thöùc treân ta coù :

2
M i i 
σu 
b
m 2kG 2  2
  emax h o  [MN/m2] (8.103)
0,2d 3  rb 

 ÖÙng suaát toång hôïp caû uoán vaø xoaén laø:

M th 1
σ th   M ux1  M uz1  M k1 
2 2 2
3 3
0,1d 0,1d
2 [MN/m2] (8.104)
 
2


b
m 2kG 2 2   M emaxi h i o    M emaxi h i o 
0,2d 3  rb   b 

Trong ñoù:
rb  rbx - Baùn kính tính toaùn cuûa baùnh xe.

Ñoái vôùi nöûa truïc beân phaûi cuõng tính töông töï nhö nöûa truïc beân traùi.

195
 Y
a)
m 2 G2

R1
rbx b a
O

R'1
Y1
X1k X1p B/2
Z1 Z1

Y
b) m 2 G2

hg
R1 R2
rbx b a a b
O

R'2
Y1 R'1 Y2
X1k X1p B/2 B/2
Z1 Z1 Z2

Hình 8.50: Sô ñoà caùc loaïi nöûa truïc vaø caùc löïc taùc duïng

a  Nöûa truïc khoâng giaûm taûi.

b  Nöûa truïc giaûm taûi moät nöûa

+ Khi truyeàn löïc phanh cöïc ñaïi:

ÖÙng suaát uoán ñöôïc xaùc ñònh theo phöông trình (8.102). Thay caùc giaù trò töø (8.98) vaøo
(8.102) ta coù:

bm 2 p G 2
u  1  2 [MN/m2] (8.105)
0,2d 3

196
 * Tröôøng hôïp 2: Xi = 0; Y = Ymax = m2G21 (xe bò tröôït ngang; m2 = 1; 1  1)

Luùc naøy nöûa truïc chòu uoán, neùn vaø keùo. Nhöng vì öùng suaát neùn, keùo töông ñoái nhoû,
neân khi tính toaùn ta boû qua. Nöûa truïc beân phaûi seõ chòu toång soá hai moâmen uoán sinh ra do
löïc Z2, Y2. Nöûa truïc beân traùi seõ chòu hieäu soá hai moâmen uoán sinh ra do Z1 vaø Y1

Mu1 = Y1rb – Z1b (8.106)

Mu2 = Y2rb + Z2b (8.107)
Trong ñoù:
Mu1 – Moâmen uoán cuûa nöûa truïc beân traùi taïi vò trí ñaët baïc ñaïn ngoaøi.
Mu2 – Moâmen uoán cuûa nöûa truïc beân phaûi taïi vò trí ñaët baïc ñaïn ngoaøi.

Thay caùc giaù trò Y1, Y2, Z1, Z2 töø caùc bieåu thöùc (8.99) vaø (8.100) vaøo (8.106) vaø
M u1
(8.107). Sau ñoù laäp tæ soá ñeå tìm xem Mu1 > Mu2 hay Mu1 < Mu2
M u2

Neáu Mu1 > Mu2 thì nöûa truïc seõ tính toaùn theo Mu1. Ngöôïc laïi neáu Mu1 < Mu2 thì nöûa
truïc seõ tính theo Mu2.

M u1 B+2h g φ1 φ1rb -b
= ×
M u2 B-2h g φ1 φ1rb +b

Vì 1  1 neân:
M u1 B  2h g rb  b
 
M u2 B  2h g rb  b

Trong thöïc teá b raát nhoû so vôùi rb vaø hg. Bôûi vaäy deã daøng thaáy raèng:

M u1
 1  M u1  M u 2
M u2

Cho neân ôû tröôøng hôïp naøy ta tính theo Mu1:

M u1 Y1rb -Z1b Z1  φ1rb -b 

σu = = =
Wu 0,1d 3 0,1d 3
[MN/m2] (8.108)
G  2h g φ1 
= 2 3 1+   φ1rb -b 
0,2d  B 

197
 G
* Tröôøng hôïp 3: Xi = 0; Y = 0; Zi = Zimax = kñ
2
Luùc naøy caùc nöûa truïc chæ chòu uoán:

G2
Mu1 = Mu2 = Z1max.b = k ñ b (8.109)
2

ÖÙng suaát uoán taïi tieát dieän ñaët baïc ñaïn ngoaøi:

M u1 G b
u  3
 kñ 2 3 [MN/m2] (8.110)
0,1d 0,2d

8.4.3.2.2. Tính toaùn baùn truïc giaûm taûi ba phaàn tö:

( Sô ñoà ôû hình 8.51 a )

Tröôøng hôïp naøy tieát dieän nguy hieåm cuûa nöûa truïc ôû ñaàu ngoaøi gaén vôùi moayô baùnh xe.
Khoaûng caùch töø tieát dieän naøy ñeán ñieåm ñaët phaûn löïc R1 , R 2 cuûa baïc ñaïn trong laø c.

* Tröôøng hôïp 1: Xi = Ximax; Yi  0 ;Y= 0; Z1=Z2

Luùc naøy caùc löïc taùc duïng leân baùnh xe beân phaûi vaø beân traùi laø nhö nhau, neân chuùng ta
chæ caàn tính toaùn cho nöûa truïc beân traùi.

+ Khi truyeàn löïc keùo cöïc ñaïi:

Moâmen uoán taïi tieát dieän nguy hieåm beân traùi Mu1 do R1 gaây neân. Vaäy tröôùc heát phaûi
tính R1 . Löïc R1 ñöôïc tính nhôø ñieàu kieän caân baèng moâ men taïi vò trí ñaëc baïc ñaïn ngoaøi:

b
R1.a  X 12  Z12 .b  R1 = X 12  Z12 [MN]
a

b.c
Mu1 = R1 .c = X 12  Z12
a

198
 Y
m 2 G2
a)c)

c c
hg
R1 R2
rbx b a a b
O

R'2
Y1 R'1 Y2
X1k X1p B/2 B/2
Z1 Z1 Z2

Y
m 2 G2
b)d)

l n R1
rbx
O

R'1 R''1
Y1
X1k X1p B/2
Z1 Z1

Hình 8.51: Sô ñoà caùc loaïi nöûa truïc vaø caùc löïc taùc duïng

a  Nöûa truïc giaûm taûi ba phaàn tö.

b  Nöûa truïc giaûm taûi hoaøn toaøn.

ÖÙng suaát uoán taïi tieát dieän nguy hieåm:

M u1 b.c
σu  3
 3
X 12  Z12 (8.111)
0,1d 0,1d a

Thay caùc giaù trò X1 , X 2 ôû (8.97) vaøo (8.111) ta coù:

2
M i i 
σu 
b.c
m 2kG 2  2
  emax h o  [MN/m2]
0,2d 3a  rb 

199
 Taïi tieát dieän nguy hieåm vuøa chòu öùng suaát uoán vöøa chòu öùng suaát xoaén neân öùng suaát
toång hôïp σ th seõ laø
M th M 2uù  M 2k1 (R 1 . c)2  (X1k . rb ) 2
σ th = = = [MN/m2]
0,1d 3 0,1d 3 0,1 d 3

Thay caùc giaù trò ôû (8.97) vaøo bieåu thöùc σ th ta ñöôïc:

2
M i i  M i i a
2
bc
σ th   m2k G 2  [MN/m2] (8.112)
2
  emax h o    emax h o 
0,2d3a  rb   bc 

Trong ñoù :
rb  rbx - Baùn kính tính toaùn cuûa baùnh xe
+ Khi truyeàn löïc phanh cöïc ñaïi:
ÖÙng suaát uoán luùc naøy vaãn ñöôïc tính theo coâng thöùc (8.111), nhöng X 1 vaø Z 1 ñöôïc
thay baèng caùc giaù trò tính theo coâng thöùc (8.98)

bcm2p G 2
σu  3
1  φ2 [MN/m2] (8.113)
0,2d a

* Tröôøng hôïp 2 : Xi = 0; Y = Ymax = m2G21 , Z 1 = Z 2 (xe bò tröôït ngang; m2 = 1;

1  1)

Luùc naøy moâmen uoán taïi tieát dieän nguy hieåm beân traùi do R 1 gaây neân, coøn beân phaûi
do R 2 gaây neân. Ñeå quyeát ñònh caùc nöûa truïc tính toaùn theo R 1 hay R 2 , chuùng ta phaûi xaùc
ñònh ñöôïc R 1 >R 2 hay R 1 < R 2 ñöôïc xaùc ñònh nhôø ñieàu kieän caân baèng moâmen taïi vò trí ñaët
baïc ñaïn ngoaøi beân traùi:

Y1rb  Z1b
R 1 a = Y 1 rb  Z 1 b  R 1 =
a

Töông töï nhö vaäy cho beân phaûi:

Y2 rb  Z2 b
R2 a = Y2 rb + Z 2 b  R2 =
a

Chuùng ta laäp tæ soá:

R1 Y1rb  Z1b B  2h g 1 1rb  b

  
R 2 Y2 rb  Z2 b B  2h g 1 1rb  b

200
 R1 M
Deã thaáy raèng coù giaù trò nhö u1 ôû tröôøng hôïp nöûa truïc giaûm taûi moät nöûa.
R2 M u2
R
Laäp luaän nhö tröôùc ta coù 1 > 1töùc laø R 1 >R 2
R2
Vaäy öùng suaát uoán ñöôïc tính theo R 1

Mu Rc (Y r  Z b)c
σu   1 3  1 b 31
Wu 0,1d 0,1d a (8.114)

Thay caùc giaù trò Y 1 ,Z 1 töø (8.95), (8.96) vaøo (8.110) ta coù:

G 2 c  2h g φ1 
σu  1+   φ1rb -b  [MN/m2] (8.115)
0,2d 3a  B 
G
* Tröôøng hôïp 3: Xi = 0; Yi = 0; Zi = Zimax = kñ .
2
Luùc naøy baùn truïc chæ bò uoán bôûi Mu tính theo R1 ( hoaëc R2 ):
b
R1.a = Z1max.b => R1 = Z1max .
a
Moâmen uoán taïi tieát dieän nguy hieåm laø:
b.c
Mu = R1.c = Z1max .
a
Öùng suaát uoán taïi tieát dieän nguy hieåm laø:
M Mu k G bc
σ u u   ñ 2 3 [ MN/m2] (8.116)
Wu 0,1d 3
0,2ad
Khi ôû moãi beân laø baùnh ñôn, thì ñieåm ñaët cuûa caùc phaûn löïc töø maët ñöôøng ôû giöõa beà
maët tieáp xuùc giöõa baùnh xe vôùi maët ñöôøng.
Tröôøng hôïp moãi beân laø baùnh ñoâi, thì ñieåm ñaët cuûa caùc phaûn löïc seõ ôû giöõa beà maët
tieáp xuùc cuûa baùnh xe beân ngoaøi vôùi maët ñöôøng.

8.4.3.2.3. Tính toaùn baùn truïc giaûm taûi hoaøn toaøn:

Sô ñoà ôû hình 8.51 b.

Tröôøng hôïp naøy caùc nöûa truïc chæ chòu moâmen xoaén Mk1 = X1krb vaø Mk2 = X2krb

ÖÙng suaát xoaén seõ laø:

M k1 M k2 X1k rb M emaxi hmaxi o

τ    [MN/m2] (8.117)
Wx Wx 0,2d 3 0,4d 3

Heä soá döï tröõ beàn cuûa caùc nöûa truïc trong ñieàu kieän chuyeån ñoäng ôû tay soá 1 vaø vôùi
Memax cuûa ñoäng cô laáy töø 2 ñeán 3.

201
 Caùc tính toaùn treân ñaây ñeàu tính vôùi ñieàu kieän taûi troïng tónh khoâng thay ñoåi theo ñaïi
löôïng vaø chieàu.
Trong thöïc teá chæ coù moâmen xoaén laø ñuùng vôùi ñieàu kieän treân. Coøn moâmen do löïc keùo
Xik vaø moâ men do löïc ngang Yi cuõng nhö do taûi troïng cuûa xe gaây ra trong nöûa truïc öùng suaát
ñoåi chieàu. Cho neân, khi tính vôùi moâmen tónh thöôøng phaûi laáy döï tröõ beàn lôùn.
Veà phöông dieän thieát keá cheá taïo phaûi traùnh nhöõng choã coù theå taäp trung öùng suaát ñoåi
chieàu.

202