მასალების ნორმირება

ზოგადი ცნობები მასალათა გამოყენების შესახებ

ტყავის ნაკეთობათა წარმოება მიეკუთვნება მასალათტევად დარგს.

დარგს მასალათა ხვედრითი
წილი მზა პროდუქციის თვითღირებულებაში 45–85% შეადგენს, ამიტომ ტყავის ნაკეთობათა
წარმოებაში უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება მასალის გამოყენების სწორად ნორმირებას. მასალათა
სწორი ნორმირება ნიშნავს მასალების ეკონომიურ, მიზნობრივ გაანგარიშებას და გამოყენებას.
მასალების ნორმირება წარმოებს ზომითი ერთეულების მიხედვით.
მიხედვით ძირითადად ისინი
წარმოადგენენ ბრტყელ მასალებს,
მასალებს ამიტომ მათი ზომითი ერთეულია 1მმ2 ან 1დმ2. გამონაკლის
შემთხვევაში, მაგალითად – ჩამოსასხმელი
მოსასხმელი პლასტიკატი, მაღალმოლეკულური ნარევი, რეზინები,
ხელოვნური და სინთეზური წარმოების საძირე მასალებისათვის ზომით ერთეულს წარმოადგენს
წონის ერთეული –კგ.
ხელოვნური საფეხსაცმელე მასალების ფართის დადგენა მარტივია,, რადგან ისინი ძირითად
შემთხვევაში სწორი გეომეტრიული
ომეტრიული ფორმის არიან, ხოლო ბუნებრივი ტყავის მასალები, აგრეთვე
ფეხსაცმლის დეტალები რთული ფორმით და კონფიგურაციით ხასიათდებიან,
ხასიათდებიან ამიტომ მათი
ფართის დადგენა ხდება სპეციალური მანქანებითა და მოწყობილობებით.
დეტალთა ფართებისა და საზედაპირე ბუნებრივი ტყავების ფართების გასაზომად
გამოიყენება გეოფიზიკური პლანიმეტრი,
პლანიმეტრი ჩეხური წარმოების მანქანები:: 07487/P
07487/ 1 და 07179/P2,
ფოტოელექტრონული მანქანა ФЭН-О,
ФЭН საძირე მასალებისათვის ПММ-2 და МЭН-1625.
МЭН
როგორი ფორმაც არ უნდა ჰქონდეს გამოსაჭრელ დეტალსა და მასალას შეუძლებელია
მასალის სრული 100%–ით გამოყენება.
გამოყენება რადგან მათ ეკონომიურ გამოყენებაზე გავლენას ახდენს
შემდეგი ფაქტორები:
1. მასალის ფართი და კონფიგურაცია;
კონფიგურაცია
2. დეტალის ფართი და კონფიგურაცია;
კონფიგურაცია
3. დეტალების ურთიერთჩაწყობა და შეთავსების სისტემები;
4. ბუნებრივი ტყავების ტოპოგრაფიული ნაწილების არაერთგვაროვნება,
არაერთგვაროვნება როგორიცაა სისქე,
სიმკვრივე, ჭიმვადობა და სხვა მაჩვენებლები, დეტალისადმი წაყენებული სხვადასხვა
მოთხოვნილებები;
5. დეტალების ასორტიმენტი;
ასორტიმენტი
6, მრავალშრიანი ფენილის უთანაბრობა და ფენილის მომზადების ხარისხი;
ხარისხი
7. მასალაზე არსებული წუნიანი ადგილები;
8. მუშის კვალიფიკაცია;
9. მასალების აჭრის მეთოდები.
მეთოდები
დეტალების გამოჭრისას მასალისაგან რჩება შემდეგი სახის ტიპიური ნარჩენები: (ნახ.1.)

ნახ.1. ნარჩენები მასალის გაჭრისას:

1.კიდის ნარჩენები;
ნარჩენები 2.თარგთაშორისი ნარჩენები; 3.თარგთაშორისი
თარგთაშორისი ხიდები.
 კიდის ნარჩენები წარმოიქმნება detalebisa da masalebis
bis xazobrivi
xa zomebis
arajeradobis (nax.2 a) an detalisa
de da masalis konturis
ris Seusabamobis
Se gamo
(nax.2 b) (T).

a b
nax.2. kidis narCenebi gamowveuli:
a) deta
talisa da masalis zomebis arajerado dobiT
b) deta
talisa da masalis konturis Seusabamo mobis
gamo

aWrisas kidis
dis narCenebis
nar sidideze gavlenas axdens deta talis farTobi. didi
farTobis detalebisbis aWrisas
aW kidis narCenebi metia, vidre
re mcire
mci farTobis deta-
lebisaTvis. qsovilebi bisa da xelovnuri masalebis mravalSri Sriani fenilis aWri-
sas kidis narCenebi
bi warmoiqmneba
war masalisa da detalis ganis
nis arajeradobis
ara gamo.
kidis narCenis sidi
dideze mniSvnelovan gavlenas axdens
dens masalis
ma forma. masa-
lis optimalur formad mad iTvleba
iT kvadrati. gansakuTrebiT
biT aramomgebian
ara formad
iTvleba saZire kalTebi.bi.
kidis narCenis
nis sidide
si damokidebulia agreTve tyavisa sa da
d detalis far-
Tobebis Tanafardobaze. ze. rac metia
me tyavis farTobi A da naklebia
nak detalis
A
farTobi a anu rac metia
me sidide, W = miT naklebia kidis
dis narCenebi
nar da Tar-
a
gTaSoriso damatebiTi
Ti narCenebic.
nar
W – farTobis
Tobis faqtoria.
faq
kidisa da damatebi
biTi TargTaSorisi narCenebi sazedapi
pire tyavebisaTvis ga-
moiTvleba damokidebule
lebiT:
39
Ok + OT.d =
4
W
saZire yajrisaTvis
vis ki
25
Ok + OT.d =
4
W
masalis gamoyenebis
bis procentze
pro mniSvnelovan gavlenas
nas axdens
ax muSis kvali-
39
fikacia, romelic
lic gaTvaliswinebulia
gaT proporciulobis
bis koeficientSi
ko da
4
W
25
.
4
W

თარგთაშორისი ნარჩენები წარმოიქმნება ერთმანეთთან მჭიდროდ განლაგებისას

დეტალთა კონტურების დაუმთხვევლობის გამო (S).
 igi damokidebulia
lia detalis
de formaze da maTi urTier
erTSeTavsebis sistema-
ze.
ganasxvaveben TargTa
gTaSoris normalur narCenebs, romelic lic warmoiqmneba fex-
sacmlis erTsaxela la detalebis
de urTierTSeTavsebis Sedegad gad da TargTaSoriso
Tar
damatebiT narCenebs,
nebs, romlebic
rom warmoiqmneba sxvadasxvaxva detalebis
de urTierTSe-
Tavsebis Sedegad.
TargTaSoriso so normaluri
nor narCenebi ganisazRvreba ba modeluri
mo skalis mi-
xedviT, romlis agebisassas masalis
ma racionaluri gamoyenebis bis mizniT
miz unda SeirCes
detalebis urTierTSeTav Tavsebisa da ganlagebis iseTi varian anti, rom minimumamde
iqnas dayvanili TargTagTaSoriso narCenebi, amasTan detalebis bis ganlageba
gan unda iZ-
leodes garkveul siste temas, raTa advili iyos misi damaxsov sovreba da uzrunvel-
yofdes avtomaturi ri gamoWris
ga SesaZleblobas. am pirobebs bebs yvelaze
yve ufro pasu-
xobs detalebis sworxa xazovan-Tanmimdevruli ganlageba. ba. am sistemaSi
sis detalebi
ganlagebulia mwkrivebadbad da rigebad.
ri calkeul mwkrivSi Si yoveli
yo detali mWid-
rod ekvris wina detals
tals da ganlagebulia
gan mis paralelurad rad imave
ima mdgomareoba-
Si (nax.3 a) an Semobrune 0
nebulia 180 -iT (nax. 3.b). amiT warmoiq iqmneba ganlagebis er-
Ti xazi.

a b

nax.3. mwkrivSi detalebis ganlagebis

bis
variantebi.
a) paraleluri; b) Semobrunebulili 1800-iT

mTliani ganlageba
ba Sedgeba
Sed mravali aseTi xazisagan
gan (nax.4)
(nax. pirvel xazze
dadgmuli an qvemodan
dan midgmulia
mid misi meore rigi.
gi. igi ganlagebilia
gan ise, rom
ara aqvs darRveuli
li wina
wi mwkrivis mdgomareoba (nax.4 a) an Semobrunebulia
Se 1800-
iT (nax.4 b). pirveli
li da meore
me mwkrivis detalebi maqsimalu
lurad mWidrod unda
iyvnen ganlagebuli,
li, raTa
ra maT Soris narCenebi iyos minimalu
luri.
rigebis paralelu luroba da calkeul rigSi detalebis bis ganlagebis
gan Tanmim-
devroba qmnis garkveulul sistemas,
sis romelSic garda rigebisa sa warmoiqmneba
war deta-
lebis mwkrivebi.
bi. Tu mwkrivsa
mwkriv da rigSi ganlagebul erTnair ir mdgomareobaSi
mdgo myo-
fi detalebis erTsaxela la wertilebs
wer SevaerTebT, miviRebT paralelograms, rom-
liTac SegviZlia vimsjesjeloT Cawyobis racionalurobaze ze (nax.4
(nax. b.)

a b
nax.
nax.4 meore rigSi detalebis ganlage
gebis
variantebi.
a) paraleluri;
pa b) Semobrunebuli 1800-iT
 paralelogramSi Sesuli detalebis farTobis fardobas paralelogramis
farTobTan ewodeba detalis Cawyobis koeficienti.
a
Y= 100 [%]
M
sadac Y – detalis Cawyobis koeficientia, %
a – paralelogramSi Sesuli detalebis
farTobia, dm2.
M – paralelogramis farTobia, dm2.
cxadia, rac ufro mcirea erTi da igive raodenobis detalebze agebuli pa-
ralelogramis farTobi, miT naklebia TargTaSorisi narCenebi. amaSi advilad
davrwmundebiT, Tu ganvixilavT wriuli formis detalebis SeTavsebis magaliTs
(nax.5)

a
g

d
nax.5 wrexazis Cawyobis variantebi:
a- sworkuTxovani SeTavseba; b- Wadrakuli SeTavseba; g- da d- masalis
farTobSi wrexazebis ganlageba

nax 5 a-ze TargTaSorisi narCeni Seadgens

π d2
O=d − 2

4
xolo Cawyobis koeficienti tolia
π d2
Y = 4 ⋅ 100 = 78 ,5 %
d2
nax.5 b-ze TargTaSorisi narCeni udris
d2 3 π d2
O= −
2 2
Sesabamisad, Cawyobis koeficienti iqneba
 π d2
Y= 4 ⋅ 100 = 90,65 %
2 3
d
2
amrigad, TargTaSorisi
si narCeni
nar damokidebulia detalebis
bis Cawyobaze
Ca e.i. detale-
bis erTmaneTTan SeTavsebis
bis ramodenime
ra variantidan unda airCes
Ces yvelaze
yve racionalu-
ri.
TarTaSorisi normalu
luri narCenebis gaTvaliswinebiT Cawyo
wyobis koeficienti to-
lia
Y = 100 − OT.
როგორც ნარჩენების კლასიფიკაციის დროს იყო ნაჩვენები

თარგთაშორისი ხიდებით გამოწვეული ნარჩენები წარმოიქმნება დეტალების გამოჭრისას

საჭრისების ერთმანეთისაგან მინიმალური დაშორებით, რომ სრულფასოვნად აიჭრას დეტალი (V).
თარგთაშორისი ხიდებით გამოწვეული ნარჩენების სიდიდე დამოკიდებულია მასალის
სისქეზე, რაც უფრო მეტია მასალის სისქე, მით მეტია თარგთაშორისი ხიდის სიდიდე (ნახ.1.)

ნახ.1.
.1. თარგთაშორისი ხიდით გამოწვეული ნარჩენი

მრავალშრიანი ფენილის ლენტური ხერხით აჭრის დროს თარგთაშორისი ხიდის სიდიდე

ძირითადად დამოკიდებულია ხერხის მჭრელი პირის სიგანეზე და დეტალის კიდის სიმრუდის
რადიუსზე.
თარგთაშორისი ხიდის სიდიდეზე გავლენას ახდენს აგრეთვე საჭრისის პროფილი, კერძოდ
საჭრისის წალესვის კუთხე, მით უფრო დიდია თარგთაშორისი ხიდის სიდიდე, რაც მეტია
საჭრისის წალესვის კუთხე.
თარგთაშორისი ხიდებით გამოწვეული ნამეტების ფარდობითი სიდიდე დამოკიდებულია
აგრეთვე მასალიდან გამოჭრილი დეტალების რაოდენობაზე.
მასალისაგან სწორკუთხა დეტალების გამოკეთის შემთხვევაში მასალის გამოყენების
პროცენტი გამოითვლება ფორმულით:
ფორმულით
(Y − δn1 )( H − δm1 )
P= 100%
YH
 δn δm1 δ 2 n1 m1 
ანუ P = 1 − 1 − +  ⋅ 100

 Y H YH 
ხოლო თარგთაშორისი ხიდებით გამოწვეული ნარჩენები იქნება:
 δn1 δm1 δ 2 n1 m1 
OT.x. =  + −  ⋅ 100%

 Y H YH 
 სადაც Y – მასალის სიგრძეა;
H – მასალის სიგანე;
δ – თარგთაშორისი ხიდის სიგანეა;
n1 – დეტალთა რაოდენობაა მასალის სიგრძეში;
m1 – დეტალთა რაოდენობაა მასალის სიგანეში.

იმისთვის, რომ მასალათა აჭრის დროს გამოვრიცხოთ თარგთაშორისი ხიდებით გამოწვეული

ნარჩენები, ნაკლები სისქისა და კონფიგურაციის სიზუსტისადმი ნაკლები მოთხოვნილების
დეტალებს აჭრიან გაორებული ან გასამებული საჭრისით ან ცალ მხარეს გახსნილი საჭრისით.

მასალების დეფექტიანი ადგილებით გამოწვეული ნარჩენები (B). ტყავის ნაკეთობათა

მასალებს ყოველთვის გააჩნიათ სხვადასხვა დეფექტი, განსაკუთრებით ბუნებრივ ტყავებს. აჭრის
დროს დეფექტიანი ადგილი უნდა დარჩეს ან იგი უნდა მოვახვედროთ დეტალის ისეთ ნაწილში,
რომ მან გავლენა არ მოახდინოს დეტალის ხარისხზე. ორივე შემთხვევაში ხდება წინასწარ
არჩეული დეტალთა განლაგების სისტემიდან გადახვევა. ყოველივე ეს კი უარყოფით გავლენას
ახდენს მასალის გამოყენებაზე. მასალაზე არსებული დეფექტები შეიძლება იყოს ხაზობრივი
ხასიათის ან ფართობრივი. მასალის გამოყენებაზე გავლენის განსაზღვრისათვის ხაზობრივი
დეფექტები გადაჰყავთ ფართობრივში, დეფექტის სიგრძის გამრავლებით საზედაპირე
ტყავისათვის 3,4 კოეფიციენტზე და საძირე ტყავისათვის 2,6–ზე დეფექტები ერთმანეთისაგან
დაცილებულია 7 სმ–ით და უფრო ნაკლები მანძილით, მაშინ ისინი ითვლებიან ჯგუფობრივად და
ფართობრივად ხასიათდებიან როგორც ერთი დეფექტი. თუ დეფექტები ერთმანეთისაგან უფრო
დიდი მანძილით არიან დაცილებული, ემაშინ ისინი ითვლებიან, როგორც დამოუკიდებელნი.
მ.ლ.შუსტეროვიჩმა მოგვცა დამოკიდებულება მასალაზე არსებული მანკების რაოდენობას,
მანკების ფართსა და დეფექტებით გამოწვეული მასალის ფარდობით ნარჩენებს შორის:

Od = E 3
∑q n
[%]
W
სადაც E 3 – კოეფიციენტია და იგი დამოკიდებულია მასალის სახეზე;

∑ q – ყველა დეფექტის ფართების ჯამია;

n – დეფექტების რაოდენობაა;
W – ფართის ფაქტორია.
ტყავზე არსებული მანკების შეფასება ტყავის ფართის გათვალისწინებით ხდება ბალებში.
ამიტომ ბალების მიხედვით დეფექტებით გამოწვეულ ფარდობით ნარჩენებს აქვს სახე:
Od = E 4 ⋅ ba [%]
ქსოვილებისათვის:
Od = E 4 ⋅ b a [%]
სადაც E 4 – კოეფიციენტია და იგი დამოკიდებულია მასალის სახეზე;
b – მანკების რაოდენობაა ბალებში;
a – დეტალის ან კომპლექტის ერთი დეტალის საშუალო შეწონილი ფართია.
E 3 და E 4 კოეფიციენტების მნიშვნელობები მოცემულია ცხრილში #1.

ცხრილში #1
მასალების E 3 –მნიშვნელობა E 4 –მნიშვნელობა
დასახელება
 საზედაპირე ტყავი 45 1/10
სალანჩე და საღაბაშე
ტყავი 25 1/40
საძირე ტყავი
საკისური 35 1/16
საძირე ტყავი
კალთები 45 1/7
ქსოვილები – 1/9

თუ A ფართის მქონე მასალისაგან აწარმოებენ n რაოდენობის a ფართის მქონე დეტალების

გამოჭრას, მაშინ ადგილი აქვს ტოლობას:
n
A = ∑ a i + T + S + V + B (1)
i =1

მასალისაგან დეტალების გამოჭრის ეკონომიურობას ახასიათებენ მასალის გამოყენების

კოეფიციენტით – P , რომელიც ტოლია გამოჭრილი დეტალების ფართის ფარდობისა მასალის
ფართთან:
n

∑a i
P= i =1
⋅ 100% (2)
A
(1) ტოლობაში (2) ტოლობის გათვალისწინებით მივიღებთ, რომ გამოყენების კოეფიციენტი:
T S V B
P = 100 − ⋅ 100 − ⋅ 100 − ⋅ 100 − ⋅ 100 [%]
A A A A
T
სიდიდეები: ⋅ 100 =0კ– არის ფარდობითი კიდის ნარჩენები;
A
S
⋅ 100 =0თ – არის ფარდობითი თარგთაშორისი ნარჩენები;
A
V
⋅ 100 =0თ.ხ. – არის თარგთაშორისი ხიდებით გამოწვეული ნარჩენები;
A
B
⋅ 100 =0წ – არის ფარდობითი ნარჩენების სიდიდე გამოწვეული მასალაზე არსებული
A
წუნიანი ადგილებით.

ე.ი. საბოლოოდ გვექნება:

P=100-0კ-0თ-0თ.ხ-0წ [%]

მასალათა ნორმირებისას სარგებლობენ ნორმირების კოეფიციენტით, რომელიც გამოყენების

კოეფიციენტის შებრუნებული სიდიდეს წარმოადგენს:
1
R=
P

მასალის გამოყენების კოეფიციენტის საშუალებით ადგენენ მასალის ხარჯვის ნორმას ერთ

დეტალზე ან კომპლექტზე ფორმულებით:
a
N= ⋅ 100% [დმ2]
P
 ak
N= ⋅ 100% [დმ2]
p
სადაც a – ერთი დეტალის ფართია;
ak – კომპლექტის ფართია.
როგორც მასალის ხარჯვის ნორმის გამოსახულება გვიჩვენებს მის შესამცირებლად არსებობს
ორი გზა:
1. მინიმუმამდე დავიყვანოთ დეტალის ფართი ისე, რომ არ გაუარესდეს ნაკეთობის
სამომხმარებლო –საექსპლუატაციო თვისებები,
2. გავზარდოთ მასალის გამოყენების კოეფიციენტი სხვადასხვა ნარჩენების შემცირების
ხარჯზე.