‫مهندسی بيوسيستم ايران‪ ،‬دورة ‪ ،46‬شمارة ‪ ،4‬زمستان ‪( 1394‬ص ‪)405-413‬‬

‫پيادهسازی و ساخت سامانۀ زبان الکترونيک بهمنظور تشخيص تقلب در زعفران‬

‫کبری حيدربيگی‪ ،*1‬سيدسعيد محتسبی‪ ،2‬شاهين رفيعی‪ ،2‬مهدی قاسمی ورنامخواستی‪ ،3‬کرامتاهلل راايی‪،4‬‬
‫ماريا لوز رودريگوز ـ مندز‪.5‬‬
‫‪ .1‬استادیار گروه مکانیک ماشینهای کشاورزی‪ ،‬دانشگاه ایالم‬
‫‪ .2‬استاد گروه مکانیک ماشینهای کشاورزی‪ ،‬دانشگاه تهران‬
‫‪ .3‬استادیار گروه مکانیک ماشینهای کشاورزی‪ ،‬دانشگاه شهرکرد‬
‫‪ .4‬استاد گروه صنایع غذایی‪ ،‬دانشگاه تهران‬
‫‪ .5‬استاد گروه مهندسی شیمی‪ ،‬دانشگاه واالدولید‪ ،‬اسپانیا‬
‫(تاریخ دریافت‪ -1393/12/7 :‬تاریخ تصویب‪)1394/2/8 :‬‬

‫چکيده‬

‫زعفران بهدلیل عطر‪ ،‬رنگ‪ ،‬و خواص دارویی آن محصولی شناختهشده و بهعنوان افزودنی مهم خوراکی‪ ،‬شایان توجه است‪.‬‬
‫عالوه بر این‪ ،‬به دلیل قیمت باالی زعفران‪ ،‬تقلب در آن در بازارهای جهانی متداول است‪ .‬در این پژوهش‪ ،‬سامانۀ قابل‬
‫حمل زبان الکترونیک دارای آرایهای از حسگرهای ولتامتری بر پایۀ الکترودهای صفحۀ چاپی (‪ )SPE‬بهمنظور تشخیص‬
‫تقلب در زعفران‪ ،‬شرحوبسط یافت‪ .‬انواع زعفران تقلبی از مخلوطکردن زعفران اصلی با خامۀ زعفران‪ ،‬گلرنگ‪ ،‬کاللۀ‬
‫رنگشدۀ ذرت‪ ،‬و رنگهای شیمیایی تارترازین و متیل اورنج‪ ،‬تهیه شده است‪ .‬شکل و مکان پیکهای هر ولتاموگرام‬
‫حاصل از آرایۀ حسگری زبان الکترونیک در محلولهای متفاوت و ویژۀ همان ماده و پیکهای هر ولتاموگرام وابسته به‬
‫اجزای ردوکس در محلول مورد نظر بود‪ .‬ویژگیهای استخراجشده از سیگنالهای حاصل از سامانۀ زبان الکترونیک‪ ،‬با‬
‫روشهای تحلیل مؤلفههای اصلی (‪ ،)PCA‬و تحلیل تفکیک خطی (‪ )LDA‬پردازش و تمام نمونهها بهطور کامل از یکدیگر‬
‫متمایز شدند‪ .‬نتایج طبقهبندی نمونهها‪ ،‬قابلیت باالی سامانۀ زبان الکترونیک را در تشخیص و تمایز تقلب در زعفران‬
‫نشان داد‪ .‬بنابر قابلیت حسگرهای زبان الکترونیک‪ ،‬این سامانه میتواند جایگزین روشهای زمانبر و پیچیدۀ متداول در‬
‫تشخیص و تعیین ترکیبات زعفران و تعیین درجۀ خلوص زعفران شود‪.‬‬

‫کليدواژگان‪ :‬تقلب‪ ،‬زبان الکترونیک‪ ،‬زعفران‪.LDA ،PCA ،‬‬

‫‪Pedroza et al.,‬‬ ‫کامپفرول (نوعی آنتیاکسیدان) وابسته است (‬ ‫‪1‬‬

‫‪ .)2012; Carmona et al., 2007‬قیمت زعفران بهدلیل ترکیبات‬
‫باارزش و خواص باالی آن و همچنین از نظر برداشت دشوار آن‪،‬‬
‫بسیار باالست‪ .‬کاللههای خشکشدۀ زعفران‪ ،‬گرانترین مادۀ‬
‫گیاهی و ادویه در جهان است که قیمت باال و افزایش روزافزون‬
‫تقاضا برای خرید‪ ،‬منجربه افزایش تقلب در آن با استفاده از‬
‫ترکیب مواد رنگی با ارزش کمتر و غالباً مضر برای سالمتی‬
‫انسان‪ ،‬شده است‪ .‬روشهای متداول در ارزیابی کیفی زعفران‬
‫شامل کروماتوگرافی مایع با کارایی باال (‪Campo et ( )HPLC‬‬
‫‪ ،)al., 2009; Zalacain et al., 2005‬طیفسنجی فروسرخ‬
‫نزدیک (‪Zalacain et al., 2005; Anastasaki et al., ( )NIR‬‬
‫‪ ،)2008‬فروسرخ متوسط (‪ ،)Anastasaki et al., 2008( )MIR‬و‬
‫طیفسنجی جرمیـکروماتوگرافی گازی (‪ )GC-MS‬است‪ .‬اخیراً‬
‫تحقیقاتی بهمنظور تشخیص زعفران تقلبی با استفاده از‬
‫روشهای مرسوم مانند کروماتوگرافی صفحهای ( ‪Maasheri et‬‬
‫مقدمه‬
‫زعفران با نام علمی ‪ ،Crocus sativus L.‬متعلق به خانوادۀ‬
‫زنبقیان و دارای کاللۀ سهشاخه است ( ‪Winterhalter et al.,‬‬
‫‪ )2000‬که از محصوالت کشاورزی سازگار با شرایط آبوهوایی‬
‫منطقۀ خاورمیانه‪ ،‬مرکز آسیا‪ ،‬و قسمتی از اروپا است ( ‪Parmeh‬‬
‫‪ .)et al., 2009‬کاللههای خشکشدۀ زعفران از گرانترین‬
‫ادویههای جهان هستند و ارزش غذایی باالیی دارند که بهعنوان‬
‫افزودنی خوراکی و همچنین داروی گیاهی بهکار میروند‬
‫(‪ .)Haghighi et al., 2007‬کیفیت‪ ،‬درجهبندی اقتصادی‪ ،‬و‬
‫خواص حسی زعفران به محتوای ترکیباتی چون استرهای‬
‫کروستین (رنگ‪ ،‬حالل در آب)‪ ،‬پیکروکروسین (مزۀ تلخ‪،‬‬
‫بیرنگ)‪ ،‬سافرانال (روغن فرار)‪ ،‬و فالونوییدهایی ازقبیل‬
‫* نویسندۀ مسئول‪Kobra.heidarbeigi@gmail.com:‬‬
 ‫مهندسی بيوسيستم ايران‪ ،‬دورة ‪ ،46‬شمارة ‪ ،4‬زمستان ‪1394‬‬ ‫‪406‬‬

‫برای الکترود کاری میتواند شامل مواد گوناگون ازقبیل ذرات‬ ‫‪Parmeh et al.,‬‬ ‫‪ )al., 2010‬و کروماتوگرافی مایع با کارایی باال (‬
‫گرافیت‪ ،‬کربن یا مواد فلزی (طال‪ ،‬پالتین‪ ،‬سرب‪ ،‬و مس)‬ ‫‪ )2009‬انجام شده است‪ .‬اما تاکنون ماشین یا سامانۀ ویژهای‬
‫(‪ )Kadara et al., 2009; Renedo et al., 2007‬یا مخلوطی از‬ ‫برای تشخیص زعفران اصلی از زعفران تقلبی طراحی یا ساخته‬
‫کربن با مواد دیگر مانند پروسیان آبی و جوهر پایهنقره بهعنوان‬ ‫نشده است‪ .‬فناوری زبان الکترونیک‪( 1‬تحلیل مایعات) از‬
‫الکترود مرجع باشد‪ .‬این وسایل الکترودهای کاری‪ ،‬مرجع و‬ ‫روشهای جدیدی است که اخیراً در کشاورزی و بهخصوص در‬
‫جریان را بهصورت یکجا در یک سلول الکتروشیمیایی شامل‬ ‫زمینۀ بررسی کیفی مواد غذایی بسیار مورد توجه محققان قرار‬
‫میشود و ارزان‪ ،‬یکبار مصرف‪ ،‬و با قابلیت تولید مجدد‪ ،‬و‬ ‫گرفته است و شامل آرایهای از الکترودهای انتخابی متصل به‬
‫استفادۀ آسان هستند و بنابراین بهعنوان وسایل پرتابل کاربرد‬ ‫برنامۀ تشخیص الگو است (‪ .)Baldwin et al., 2011‬این‬
‫دارند (‪.)Wang and Tian, 1992; O’Halloran et al., 2001‬‬ ‫سامانههای حسگری بهطور گسترده در تحلیل مواد غذایی‬
‫الکترودهای صفحۀ چاپی برای تحلیل مواد غذایی و نوشیدنیها‬ ‫گوناگون ازقبیل نوشیدنیها و روغنها استفاده شدهاند ( ‪Gay et‬‬
‫و همچنین تازگی مواد غذایی استفاده شدند‪ .‬پاسخ الکتریکی و‬ ‫‪al., 2010; Ghasemi-Vamankhasti et al., 2011; Prieto et‬‬
‫‪.)al, 2011; Medina-Plaza et al., 2014‬‬
‫رفتار الکتروشیمیایی حسگرهای زبان الکترونیک‪ ،‬بررسی و‬ ‫‪2‬‬
‫تاکنون فقط استفاده از یک سامانۀ بینی الکترونیک‬
‫تحلیل شد‪ .‬قابلیت آرایۀ حسگری بهمنظور تشخیص و‬
‫(ماشین بویایی) برای بررسی عطر نمونههای زعفران با منشأ‬
‫طبقهبندی تقلب در زعفران‪ ،‬با استفاده از روشهای تحلیل‬
‫جغرافیایی متفاوت‪ ،‬ساخته و استفاده شده است ( ‪Carmona et‬‬
‫مؤلفههای اصلی (‪ )PCA‬و تحلیل تفکیک خطی (‪ )LDA‬ارزیابی‬
‫‪ )al., 2006‬اما ماشین یا سامانۀ ویژهای برای تشخیص زعفران‬
‫شد‪.‬‬
‫اصلی از زعفران تقلبی مبنی بر زبان الکترونیک طراحی یا‬
‫مواد و روشها‬ ‫ساخته نشده است‪ .‬با توجه به قابلیت باالی این فناوری‪ ،‬در این‬
‫تحقیق به سامانۀ مبتنی بر فناوری زبان الکترونیک برای‬
‫تهيۀ نمونه‬
‫تمیزدادن زعفران اصلی از زعفران تقلبی توجه شده است‪.‬‬
‫نمونههای زعفران اصلی استفادهشده در این پژوهش در دو نوع‪،‬‬
‫روشهای الکتروشیمیایی استفادهشده در زبان الکترونیک‬
‫کاللههای قرمز زعفران (سرگل)‪ ،‬و زعفران همراه با خامۀ‬
‫شامل پتانسیومتری ( ‪Janczyk et al., 2011; Vlasov et al,‬‬
‫زردرنگ آن‪ ،‬از مزارع منطقۀ قائن (استان خراسان جنوبی‪ ،‬ایران)‬
‫‪ ،)2010‬آمپرومتری (‪ ،)Scampicchio et al., 2006‬ولتامتری‬
‫و شرکت نوینزعفران (مشهد‪ ،‬ایران) تهیه شد‪ .‬گلرنگ‪ ،‬کاللۀ‬
‫چرخهای ( ‪Rodriguez-Mendez et al., 2008; Winquist,‬‬
‫ذرت‪ ،‬و ریشۀ چغندر قرمز (بتا ولگاریس)‪ 4‬بهعنوان رنگ طبیعی‬
‫‪ ،)2008; Labrador et al., 2010‬و اندازهگیری امپدانس‬
‫برای رنگکردن کاللۀ ذرت‪ ،‬از عطاریهای استان البرز تهیه شد‪.‬‬
‫(‪ )Pioggia et al., 2007; Riul et al., 2010‬است‪ .‬الکترودها در‬
‫همچنین رنگهای شیمیایی تارترازین و متیل اورانژ بهعنوان‬
‫سامانۀ زبان الکترونیک‪ ،‬قابلیت ساخت و اصالح با مواد گوناگون‬
‫رنگهای استفادهشده در رنگآمیزی خامۀ زعفران و نیز اختالط‬
‫را دارند‪ .‬انتخاب مناسب مواد حساس بهمنظور ساخت آرایۀ‬
‫با پودر زعفران‪ ،‬بهکار رفت‪ .‬این دو مادۀ رنگی نیز از شرکت‬
‫حسگری با انتخابگری مناسب برای کاربردهای متفاوت‪ ،‬اهمیت‬
‫سیگما آلدریچ‪( 5‬اسپانیا) خریداری شد‪ .‬نمونهها در یخچال و در‬
‫باالیی دارد‪.‬‬
‫دمای ‪ 4˚C‬و تا زمان انجام آزمایش‪ ،‬دور از نور نگهداری شد‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫در این پژوهش آرایهای از الکترودهای صفحۀ چاپی در‬
‫برای استخراج محلول رنگی از چغندر قرمز‪ ،‬از روش پرسکردن‬
‫سامانۀ زبان الکترونیک استفاده شد‪ .‬الکترودهای صفحۀ چاپی با‬
‫استفاده شد‪ .‬در این روش ‪ 20‬گرم از خاللهای چغندر قرمز را‬
‫استفاده از قرارگیری و عملیات حرارتی الیۀ نازکی از یک مادۀ‬
‫داخل سرنگ ریخته و با اعمال فشار به پیستون سرنگ‪ ،‬حدود‬
‫حساس روی مادۀ زمینهای پالستیکی یا سرامیکی ایجاد میشود‬
‫‪ 10mL‬محلول رنگی چغندر قرمز استخراج شد‪ .‬یک میلیلیتر از‬
‫(‪ .)Wang et al., 1998; Fanjul-Bolado et al., 2008‬مواد‬
‫محلول رنگی‪ ،‬با یک افشانک‪ ،‬به یک گرم کاللۀ ذرت که روی‬
‫بسیاری بهعنوان جوهر و مواد زمینه میتوانند برای تولید‬
‫شیشۀ ساعت پهن شده بود‪ 5 ،‬تا ‪ 6‬بار اسپری و سپس اجازه‬
‫حسگرهای ارزان و با حجم باال استفاده شود‪ .‬جوهر استفادهشده‬
‫داده شد تا خشک شود‪ .‬همچنین زعفران با خامۀ زردرنگ آن‬

‫‪1. Electronic tongue‬‬

‫)‪4. Beetroot ( Beta vulgaris L.‬‬ ‫‪2. Olfaction machine‬‬
‫‪5. Sigma Aldrich‬‬ ‫)‪3. Screen-printed electrodes (SPE‬‬
‫‪407‬‬ ‫حيدربيگی و همکاران‪ :‬پيادهسازی و ساخت سامانۀ زبان الکترونيک ‪...‬‬

‫بهعنوان یکی از انواع تقلب نیز بهکار رفت‪ .‬برای تهیۀ آنالیت الزم‬
‫در آزمونهای زبان الکترونیک‪ ،‬محلول آبی زعفران با غلظت‬
‫‪ 0/5g L-1‬در آب مقطر با خلوص باال تهیه شد‪ .‬به این منظور‪،‬‬
‫‪ 50mg‬زعفران با ترازوی با دقت ‪ ±1mg‬وزن شد و سپس در‬
‫هاون کوبیده و بهحالت پودر آماده شد‪ .‬به میزان ‪ 90cc‬آب مقطر‬
‫به نمونه اضافه شد‪ .‬محلول با همزن مغناطیسی با سرعت‬
‫شکل ‪ .1‬الکترود نمونۀ صفحۀ چاپی (الکترود پايۀ کربنی)‬
‫‪ 1000rpm‬و بهمدت ‪ 1‬ساعت‪ ،‬در غیاب نور و در دمای محیط‬
‫هم زده شد‪ .‬پس از این مرحله‪ ،‬مگنت از داخل محلول بیرون‬
‫الکترودها به یک پتنشیواستات ( ‪µStat 400 BioPotentiostat/‬‬ ‫آورده شد و با اضافهکردن آب مقطر به حجم ‪ 100cc‬رسانده‬
‫‪ )Galvanostat‬ویژۀ این الکترودها‪ ،‬ساخت شرکت دراپسنس همراه‬ ‫شد‪ .‬محلول بهدستآمده از فیلتر با روزنههای با قطر ‪µm‬‬
‫با یک جعبۀ کانکتور ‪ DSC‬متصل شدند‪ .‬شکل ‪ 2‬طرحوارۀ سامانۀ‬ ‫‪ )PTFE(0/45‬عبور داده و با نسبت ‪ 1:10‬با آب مقطر رقیق شد‬
‫طراحیشده را نشان میدهد‪.‬‬ ‫(‪ .)Campo et al., 2009‬بهمنظور تهیۀ نمونههای زعفران تقلبی‪،‬‬
‫در مرحلۀ اول ‪ 4‬الکترودکاری‪ ،‬آزمایش میشد و در مرحلۀ‬ ‫پودر زعفران نمونههای انتخابی به میزان ‪10-50‬درصد و با‬
‫دوم و پس از انتخاب بهترین الکترودهای کاری از نظر پاسخ به‬ ‫نسبتهای ‪10‬درصد (‪ ،60:40 ،70:30 ،80:20 ،90:10‬و‬
‫ترکیبات آنالیتهای مورد نظر‪ ،‬با تزریق تالوسیانین مس اصالح و‬ ‫‪( )50:50‬وزنی‪/‬وزنی) با پودر گلرنگ و کاللۀ رنگشدۀ ذرت‬
‫آرایۀ اصلی الکترودی آماده شد‪ .‬آرایۀ اولیه شامل ‪ 4‬الکترود‬ ‫مخلوط شد‪ .‬سپس محلول آبی این ترکیبات نیز مانند روش‬
‫صفحۀ چاپی مشتمل بر الکترود کاری کربن‪ ،‬پالتین‪ ،‬طال‪ ،‬و‬ ‫ذکرشده در باال تهیه شد‪ .‬بهمنظور تهیۀ زعفران تقلبی با‬
‫پروسیان آبی‪/‬کربن بود‪ .‬پس از مشاهدۀ ولتاموگرامهای حاصل از‬ ‫رنگهای شیمیایی متیل اورانژ و تارترازین از دو روش استفاده‬
‫الکترودها در محلول ‪ KCl‬با غلظت ‪ 0/1‬موالر‪ ،‬محلول ‪10-3‬‬ ‫شد‪ .‬به این منظور از روش رنگکردن خامههای زعفران با این دو‬
‫موالر کروسین و محلول زعفران و مقایسۀ آنها‪ ،‬تصمیم بر‬ ‫رنگ شیمیایی و تهیۀ محلول آبی این نمونهها و نیز اضافهکردن‬
‫انتخاب دو الکترود کاری کربن و طال و اصالح الکترود کربن با‬ ‫متیل اورانژ و تارترازین با غلظت ‪ 1mg ml-1‬به محلول استاندارد‬
‫سه نوع تالوسیانین مس گرفته شد‪.‬‬ ‫زعفران اصل‪ ،‬استفاده شد (‪.)Zougagh et al., 2005‬‬
‫پيادهسازی سامانۀ زبان الکترونيک‬
‫بهمنظور انجام آزمایشهای زبان الکترونیک و قرارگیری‬
‫الکترودها در آنالیت ‪(1‬محلول) از محفظۀ نمونه به حجم ‪10‬‬
‫میلیلیتر استفاده شد‪ .‬برای جلوگیری از تأثیر نور بر آزمایشها‬
‫این محفظه با فویل پوشانده شد‪.‬‬
‫بهمنظور اندازهگیریهای مربوط به زبان الکترونیک‪ ،‬ابتدا‬
‫محلول زعفران بر طبق آنچه که در بخش قبل گفته شد‪ ،‬آماده‬
‫شد و ویژگیهای اصلی آن با توجه به استاندارد ایزو ‪3632‬‬
‫شکل ‪ .2‬طرحوارۀ زبان الکترونيکی (‪)Ivarsson et al., 2005‬‬
‫(‪ )ISO 3632. 2011‬تعیین شد‪ .‬آزمایشهای الکتروشیمی با‬
‫سه الکترود کربن با تالوسیانین مس ‪ II‬اصالح شد که از‬ ‫استفاده از الکترودهای صفحۀ چاپی خریداریشده از شرکت‬
‫تزریق ‪ 10 μL‬مشتقات تالوسیانین ‪ Pc‬مورد نظر ( ‪ 10mM‬در‬ ‫دراپسنس‪( 2‬اسپانیا) انجام شد‪ .‬الکترودها دربرگیرندۀ یک‬
‫کلروفورم) با استفاده از سرنگ ‪ 50µL‬بر سطح الکترود کاری‬ ‫پیکربندی سهالکترودی سنتی است که روی نواری مشابه چاپ‬
‫(کربن) انجام شد‪ .‬پس از تزریق تالوسیانین روی سطح الکترود‬ ‫شدهاند‪ .‬الکترودها شامل الکترود کاری (قطر ‪ ،)4mm‬الکترود‬
‫کاری‪ ،‬الکترودها بهمدت چند ساعت بهمنظور خشکشدن‬ ‫جریان و الکترود مرجع هستند (شکل ‪.)1‬‬
‫تالوسیانین‪ ،‬در دمای محیط قرار گرفتند‪ .‬سه الکترود اصالحشده‬
‫به این صورت تهیه شد‪ :‬الکترودهای اصالحشده با تالوسیانین ـ‬ ‫‪1. Analyt‬‬
‫)‪2. Dropsens (Spain‬‬
‫اکتا ـ بوتوکسی ـ مس (‪ ،)CuPco-but-SPE( )II‬تالوسیانین ـ تترا‬
 ‫مهندسی بيوسيستم ايران‪ ،‬دورة ‪ ،46‬شمارة ‪ ،4‬زمستان ‪1394‬‬ ‫‪408‬‬

‫پیکها در محلول ‪ ،KCl‬وابسته به طبیعت شیمیایی الکترود‬ ‫ـ بوتیل ـ مس (‪ ،)CuPctbut-SPE( )II‬و تالوسیانین ـ اکتاکیس ـ‬
‫کاری است‪ .‬پاسخ الکترودها به آنالیتهای استفادهشده‪،‬‬ ‫اکتیلاکسی ـ مس(‪ .)CuPco-ooxy-SPE( )II‬بنابراین آرایۀ حسگر‬
‫ولتاموگرامهای یکسانی را در تکرارهای گوناگون نشان داد و از‬ ‫زبان الکترونیک متشکل از ‪ 5‬الکترود کاری (کربن‪ ،‬طال‪ ،‬و ‪3‬‬
‫قابلیت تکرار‪ 4‬و قابلیت تولید‪ 5‬مشابه بسیار باالیی برخوردار‬ ‫الکترود کربن اصالحشده) ساخته شد‪ .‬برگشتپذیربودن فرایند‬
‫بودند به گونهای که در همۀ آزمایشها انحراف معیار کمتر از‬ ‫الکترودی مورد توجه قرار گرفت و بهوسیلۀ پتنشیواستات این‬
‫‪5‬درصد بود‪ .‬الکترودها همچنین در محلول زعفران با ویژگیهای‬ ‫فرایند در مراحل رفت و برگشت‪ ،‬کنترل شد‪ .‬ولتاموگرامهای‬
‫حسی‪ 6‬متفاوت قرار گرفتند‪ .‬ولتاموگرامهای چرخهای (‪)CV‬‬ ‫‪1‬‬
‫چرخهای با سرعت روبش ‪Apetrei et al., 2013; ( 50mV.s-1‬‬
‫انتقال و تغییرات در شدت پیکهای وابسته به مواد الکترودها را‬ ‫‪ )Fanjul-Bolado et al., 2007‬و از ‪ -1‬تا ‪ 1‬ولت‪ ،‬ثبت شد‪.‬‬
‫نشان میدهند‪ .‬این تغییرات بهدلیل واکنش میان ترکیبات‬ ‫پردازش دادهها و استخراج ويژگی‬
‫موجود در محلول زعفران و سطح الکترود کاری اصالحشده با دو‬ ‫ابتدا سیگنالهای بهدستآمده در رایانه بهصورت دادههای خام‬
‫الیۀ مادۀ حسی است‪ .‬با توجه به نتایج ذکرشدۀ حاصل از‬ ‫ثبت و ذخیره میشوند‪ .‬این دادهها باید پیشپردازش شوند‪ ،‬به‬
‫آزمایشهای اولیه و بررسی ولتاموگرامهای حاصل از عملکرد ‪4‬‬ ‫این معنی که با استفاده از روشهای میانگینگیری‪ ،‬نرمالسازی‪،‬‬
‫الکترود کاری‪ ،‬الکترودهای پالتین‪ ،‬و کربن‪/‬پروسیان آبی بهدلیل‬ ‫و مانند اینها‪ .‬به شکل قابل استفاده توسط نرمافزارهای تحلیل‬
‫مشکل قابلتکرارنبودن ولتاموگرامهای آنها در زعفران‪ ،‬از آرایۀ‬ ‫درآیند‪ .‬استخراج ویژگیها از ولتاموگرامهای حاصل صورت‬
‫زبان الکترونیک کنار گذاشته شدند‪ .‬بنابراین آزمایشهای بعد با‬ ‫میپذیرد‪ .‬تعداد ویژگیهای استخراجی از ولتاموگرامها وابسته به‬
‫استفاده از آرایهای ‪ 5‬حسگر متشکل از الکترودهای کربن‪ ،‬طال‪ ،‬و‬ ‫تقسیمبندی نواحی روی هر نمودار و تعداد حسگرهای موجود در‬
‫الکترودهای کربن اصالحشده با مشتقات تالوسیانین مس‪،‬‬ ‫آرایه است که در حین کار تعیین میشود‪ .‬پیشپردازش‬
‫بهمنظور آنالیز نمونههای زعفران با ویژگیهای متفاوت انجام‬ ‫ولتاموگرامهای چرخهای با استفاده از روش کاهش دادهها‬
‫شد‪ .‬تالوسیانین مس ویژگیهای الکتروکاتالیزوری دارد که‬ ‫‪2‬‬
‫براساس نمودارهای ازپیش تعریفشدۀ "پنجرۀ زنگولهای شکل"‬
‫میتواند بهوسیلۀ یون فلزی مرکزی و همچنین جانشینکردن‬ ‫پاسخ با نام کرنل‪ 3‬بهمنظور استخراج اطالعات مفید از‬
‫آن با مواد الکتروفعال موجود در محلول‪ ،‬در واکنشهای‬ ‫سیگنالهای ولتامتری انجام شد (‪ .)Apetrei et al., 2007‬این‬
‫الکتروشیمی بهعنوان کاتالیزور شرکت کند‪ .‬ولتاموگرامهای‬ ‫اطالعات بهعنوان ماتریس ورودی در روشهای تحلیل داده‬
‫چرخهای حاصل از آرایۀ حسگری در محلول زعفران با سرعت‬ ‫استفاده میشوند‪ .‬بنابراین با توجه به وجود تعداد ‪ 5‬حسگر در‬
‫روبش ‪ 50mV.s-1‬در شکل ‪ 3‬برای زعفران اصلی به تصویر‬ ‫آرایۀ زبان الکترونیک و ده ناحیه در تقسیمبندی ولتاموگرامها‪ ،‬از‬
‫کشیده شده است‪ .‬ویژگیهای استخراجشده از ولتاموگرامها‬ ‫هر ولتاموگرام حاصل از هر نمونۀ زعفران ‪ 50‬ویژگی بهدست‬
‫نشانگر واکنش اجزای الکتروفعال موجود در زعفران ازقبیل‬ ‫آمد‪ .‬پس از این مراحل دادههای پیشپردازششده‪ ،‬به روشهای‬
‫کروسین (ترکیب اصلی عامل رنگ در زعفران) و نیز پلیفنولها‬ ‫گوناگون تحلیل و ویژگیها بهعنوان ورودی روشهای تحلیلی‬
‫مانند کامپفرول است ( ‪Psotova et al., 2004; Dar et al.,‬‬
‫آماری برای طبقهبندی و تشخیص زعفران اصلی و تقلبی‬
‫‪ .)2013‬این بدان معنی است که پاسخ ولتامتری الکترودها به‬ ‫استفاده شد‪.‬‬
‫محلول هر نمونۀ زعفران‪ ،‬ویژۀ آن نمونه است‪ .‬به عالوه‪ ،‬هر‬
‫الکترود در نمونههای گوناگون زعفران پاسخهای متفاوتی را‬ ‫نتايج و بحث‬
‫نشان میدهد‪ .‬چنین الگویی از پاسخ حسگرها میتواند بهعنوان‬ ‫در این پژوهش ابتدا رفتار الکتروشیمی حسگرهای استفادهشده‬
‫رد اثر ویژگیهای‪ 7‬زعفران مورد توجه قرار گیرد‪.‬‬ ‫ارزیابی شد‪ .‬مطالعۀ رفتار الکتروشیمی با استفاده از ‪ 4‬الکترود‬
‫همچنین محلولهایی از ترکیب زعفران با گلرنگ‪ ،‬کاللۀ‬ ‫صفحۀ چاپی‪ ،‬کربن‪ ،‬طال‪ ،‬پالتین‪ ،‬و کربن‪/‬پروسیان آبی در‬
‫ذرت‪ ،‬خامۀ زعفران‪ ،‬و رنگهای مصنوعی تارترازین و متیل اورانژ‬ ‫محلول ‪ 0/1‬موالر ‪( KCl‬بهعنوان آنالیت استاندارد) و نمونههای‬
‫آماده شد و با آرایۀ ‪ 5‬حسگری آزمایش شد‪ .‬تعدادی از‬ ‫زعفران آزمایش و مقایسه و مشاهده شد‪ .‬شکل و موقعیت‬

‫‪4. Repeatability Polyphenol‬‬

‫‪5. Reproducibility‬‬ ‫‪1. Scan rate‬‬
‫‪6. Organoleptic properties‬‬ ‫‪2. Bell-shaped windowing‬‬
‫‪7. Characteristic fingerprint‬‬ ‫‪3. Kernel‬‬
‫‪409‬‬ ‫حيدربيگی و همکاران‪ :‬پيادهسازی و ساخت سامانۀ زبان الکترونيک ‪...‬‬

‫اصلی بیشترین واریانس در مجموعۀ دادهها را نشان دادند و‬
‫بهمنظور نمایش نمودار اسکور دادهها استفاده شد‪ .‬نمودارهای‬
‫اسکور در شکل ‪ 5‬نشان داده شده است که در آن گروههای‬
‫زعفران و ترکیب آن با مواد دیگر متمایز شدهاند‪ .‬نمودار اسکور‬
‫موقعیت پیشبینیشده اجزای مورد نظر را روی مؤلفههای اصلی‬
‫نشان میدهد‪ .‬براساس موقعیت هر گروه در نمودار اسکور‬
‫(موقعیت با مقادیر مثبت یا منفی بر نمودار)‪ ،‬اختصاصدادن یک‬
‫معنی خاص به هر یک از مؤلفهها ممکن است‪ .‬نتایج برای‬
‫زعفران و گلرنگ بهطور کامل از همدیگر جدا و در دو قسمت‬
‫چپ و راست نمودار اسکور در شکل ‪(5‬الف) توزیع شدهاند که‬
‫نشاندهندۀ تفاوت در ترکیب شیمیایی این دو ماده است‪.‬‬
‫همچنین در این شکل‪ ،‬نمونههای دیگر با توجه به نسبتهای‬
‫گلرنگ ترکیبشده با زعفران در نمودار اسکور توزیع شدهاند‪ .‬در‬
‫شکل ‪(5‬ب) نیز زعفران و کاللۀ رنگشدۀ ذرت از هم جدا قرار‬
‫گرفتهاند‪ .‬همانگونه که مشاهده میشود‪ ،‬توزیع نمونههای ‪ 20‬و‬
‫‪30‬درصد ترکیب زعفران و کاللۀ ذرت با نمونه ‪100‬درصد کاللۀ‬
‫ذرت همپوشانی دارد که میتوان دلیل آن را در وجود دو نمونۀ‬
‫زعفران و تمایز این دو نمونۀ زعفران ذکر کرد‪.‬‬
‫‪ PCA‬بهمنظور بررسی ویژگیهای نمونهها تحلیل شد‪ .‬دو مؤلفۀ‬
‫ولتاموگرامهای حاصل از آزمایشها‪ ،‬بهعنوان نمونه در شکل ‪4‬‬
‫آورده شده است‪ .‬همانگونه که مشاهده میشود‪ ،‬شکل و مکان‬
‫پیکهای هر ولتاموگرام در محلولهای گوناگون‪ ،‬ویژۀ همان‬
‫ماده است و پیکهای هر ولتاموگرام‪ ،‬وابسته به اجزای ردوکس‬
‫در محلول مورد نظر است‪ .‬همچنین با توجه به نتایج حاصل از‬
‫آرایۀ حسگری زبان الکترونیک‪ ،‬ولتاموگرامهای حاصل از ترکیب‬
‫زعفران با مواد ذکرشده نیز متفاوت از محلول خالص زعفران بود‪.‬‬
‫تغییرات در شدت و مکان پیکها میتواند قابلیت زبان‬
‫الکترونیک را در تشخیص زعفران اصلی از ترکیبات مشابه که با‬
‫عنوان زعفران عرضه میشود‪ ،‬نشان دهد‪ .‬بنابراین حسگرهای‬
‫زبان الکترونیک میتواند جایگزین روشهای زمانبر و پیچیدۀ‬
‫متداول ازقبیل ‪ HPLC‬در تشخیص و تعیین ترکیبات زعفران و‬
‫تعیین درجۀ خلوص زعفران شود‪ .‬زعفران اصلی از نوع تقلبی و‬
‫ترکیب آن با دیگر مواد (گلرنگ‪ ،‬کاللۀ ذرت‪ ،‬متیل اورانژ‪ ،‬و‬
‫تارترازین) با نسبتهایی که قبالً ذکر شد‪ ،‬با استفاده از فناوری‬
‫زبان الکترونیک و روش تشخیص الگوی ‪ PCA‬براساس پاسخ‬
‫حسگرهای استفادهشده‪ ،‬تشخیص داده شد‪ .‬ماتریس دادهها‬
‫ازطریق اعمال روش کرنل به ولتاموگرامها بهدست آمد و با روش‬

‫شکل ‪ .3‬ولتاموگرامهای چرخهای بهدستآمده با استفاده از الکترودهای اصالحشده با تالوسيانين در محلول زعفران‪،CuPco-but -SPE )b( ،CuPctbut-SPE )a( .‬‬
‫(‪.Au-SPE )e( ،C-SPE )d( ،CuPco-ooxy-SPE )c‬‬
 ‫مهندسی بيوسيستم ايران‪ ،‬دورة ‪ ،46‬شمارة ‪ ،4‬زمستان ‪1394‬‬ ‫‪410‬‬

‫شکل ‪ .4‬ولتاموگرام حسگر کربن اصالحشده با تالوسيانين (‪ )CuPctbut-SPE‬در محلولهای‪ :A1 :‬زعفران‪ :A2 ،‬گلرنگ‪ :A3 ،‬کاللۀ رنگشدة ذرت‪ :A4 ،‬ترکيب‬
‫زعفران با تارترازين‪ :A5 ،‬ترکيب زعفران با متيل اورانژ‪ :A6 ،‬خامۀ زعفران‬

‫‪LDA‬‬ ‫فضای با بعد باالتر به بعد پایینتر‪ ،‬به حداقل میرساند‪.‬‬
‫توابع تفکیک را محاسبه و مشابه روش ‪ PCA‬نتیجهای دوبعدی‬
‫از دادههای آموزش ایجاد میکند‪ .‬تفاوت روش ‪ PCA‬با ‪ LDA‬در‬
‫این است که ‪ PCA‬رابطۀ دادهها با کالسهای مورد نظر را نشان‬
‫نمیدهد‪ .‬به این منظور تحلیل تفکیک خطی برای ارائۀ مدل‬
‫طبقهبندی مناسب اجرا شد‪ .‬روش ‪ LDA‬اعمالشده بر مجموعۀ‬
‫دادهها‪ ،‬درصد تشخیص ‪87/93‬درصد‪86/21 ،‬درصد‪،‬‬
‫‪96/15‬درصد‪ ،‬و ‪100‬درصد را به ترتیب برای نمونههای زعفران و‬
‫ترکیب آن با گلرنگ‪ ،‬کاللۀ رنگشدۀ ذرت‪ ،‬رنگهای تارترازین و‬
‫متیل اورانژ‪ ،‬و خامۀ رنگشدۀ زعفران نشان میدهد‪ .‬نمودار‬
‫اسکور تفکیک برای مدل طبقهبندی ویژگیهای بهدستآمده از‬
‫دادههای زبان الکترونیک (شکل ‪ )6‬میزان تفکیک نمونهها را‬
‫نشان میدهد‪.‬‬
‫همچنین زبان الکترونیک قابلیت باالیی در تشخیص‬
‫ترکیب زعفران و ترکیب پودر آن با پودر رنگهای شیمیایی‬
‫نشان داد (شکل ‪ 5‬ج)‪ .‬در شکل ‪(5‬د) نتایج نشاندهندۀ تمایز‬
‫کامل نمونۀ زعفران از نمونۀ ترکیبی آن با خامۀ زعفران و خامۀ‬
‫رنگشده با رنگهای شیمیایی متیل اورانژ و تارترازین است‪.‬‬
‫نمودارهای اسکور دو مؤلفۀ اصلی (‪ )PC1-PC2‬واریانس ‪،79 ،75‬‬
‫‪ ،91‬و ‪96‬درصد را به ترتیب برای ترکیب زعفران با گلرنگ‪،‬‬
‫کاللۀ رنگشدۀ ذرت‪ ،‬خامۀ رنگشده‪ ،‬و رنگهای شیمیایی‬
‫تارترازین و متیل اورانژ نشان داد‪ .‬همچنین پاسخ حسگرها‬
‫بهعنوان ورودی روش تحلیل تفکیک خطی در نظر گرفته شد‪.‬‬
‫این روش از روشهای پرکاربرد طبقهبندی و یک روش‬
‫طبقهبندی پارامتری احتماالتی است که واریانس بین گروهها را‬
‫بیشینه میکند و واریانس درون کالسها را با انتقال دادهها از‬
‫‪411‬‬ ‫حيدربيگی و همکاران‪ :‬پيادهسازی و ساخت سامانۀ زبان الکترونيک ‪...‬‬

‫(ب)‬ ‫(الف)‬

‫(د)‬ ‫(ج)‬
‫شکل ‪ .5‬نمودار اسکور ‪ PCA‬برای ترکيب زعفران و‪ :‬الف) کاللۀ ذرت‪ ،‬ب) گلرنگ‪ ،‬ج) متيل اورانژ و تارترازين ‪ ،‬د) خامه‪ ،‬خامۀ رنگشده با متيل اورانژ و تارترازين‬

‫(ب )‬ ‫(الف)‬

‫(د)‬ ‫(ج)‬
‫شکل ‪ .6‬نمودار اسکور ‪ LDA‬نمونههای زعفران و ترکيب آن با‪ :‬الف) کاللۀ ذرت‪ ،‬ب) گلرنگ‪ ،‬ج) متيل اورانژ و تارترازين‪ ،‬د) خامۀ زعفران و خامۀ رنگشده با متيل‬
‫اورانژ و تارترازين‬

‫سامانه را برای تشخیص نمونههای گوناگون زعفران و نوع تقلبی‬
‫ رفتار‬.‫آن را در زمینۀ کنترل کیفیت زعفران آشکار میسازد‬
‫تشخیصی این سامانه بسیار مهم است چرا که تشخیص وجود‬
‫مقدار کمی از ترکیبات اضافهشده توسط آن امکانپذیر است و‬
.‫میتواند برای تجزیه و تحلیل انواع دیگر تقلب استفاده شود‬
‫ و‬،‫ انتخابگری‬،‫همچنین استفاده از انواع گوناگون مواد حساس‬
‫ این روش‬.‫قابلیت تمایز نمونهها توسط آرایه را بهبود میبخشد‬
‫در مقایسه با روشهای تحلیلی کالسیک استفادهشده برای‬
‫ و سادهتر‬،‫ مقرونبهصرفه‬،‫شناسایی تقلب در زعفران سریعتر‬
.‫است و میتواند بهعنوان جایگزینی برای آنها به کار رود‬
‫ نتایج حاصل توانایی این‬،‫تحلیل زعفران استفاده شده است‬
REFERENCES
Anastasaki, E.G., Kanakis, C.D., Pappas, C.S.,
Tarantilis, P.A., Polissiou, M.G. 2008.
Geographical origin of Saffron spice by Mid-
Infrared Spectroscopy (MIR). 7th Joint meeting
of AFERP, ASP, GA, PSE & SIF, Natural
products with pharmaceutical, nutraceutical,
cosmetic and agrochemical interest, Athens,
GREECE.
Apetrei, C., Gutierrez, F., Rodriguez-Mendez, M.L.,
Saja, J.A. 2007. Novel method based on carbon
paste electrodes for the evaluation of the
bitterness of virgin olive oils. Sensors and
Actuators (B). 121, 567- 575.
Apetrei, I.M., Apetrei, C. 2013. Voltammetric e-tongue
for the quantification of total polyphenol content
in olive oils. Food Research International. 54(2),
2075-2082.
Baldwin, E.A., Bai, J., Plotto, A., Dea, S. 2011.
Electronic Noses and Tongues: Applications for
the Food and Pharmaceutical Industries. Sensors.
11(5), 4744-4766.
Campo, C.P., Garde-Cerdan, T., Sanchez, A.M.,
Maggi, L., Carmona, M., Alonso, G.L. 2009.
Determination of free amino acids and
ammonium ion in saffron (Crocus sativus L.)
from different geographical origins. Food
Chemistry. 114, 1542–1548.
Carmona, M., Martinez, J., Zalacain, A., Rodriguez-
Mendez, M.L., Saja, J.A., Alonso, G.L. 2006.
Analysis of saffron volatile fraction by TD–GC–
MS and e-nose. European Food Research
Technology. 223, 96–101.
Dar, R.A., Brahman, P.K., Khurana, N., Wagay, J.A.,
Lone, Z.A., Ganaie, M.A., Pitre, K.S. 2013.
Evaluation of antioxidant activity of crocin,
podophyllotoxin and kaempferol by chemical,
biochemical and electrochemical assays. Arabian
Journal of Chemistry. In Press, Corrected
Proof. Available online 20 February 2013.
Fanjul-Bolado, P., Queipo, P., Lamas-Ardisana, P.J.,
Costa-Garcia, A. 2007. Manufacture and
evaluation of carbon nanotube modified screen-
1394 ‫ زمستان‬،4 ‫ شمارة‬،46 ‫ دورة‬،‫مهندسی بيوسيستم ايران‬ 412
‫نتيجهگيری‬
‫در این پژوهش سامانۀ چندحسگری زبان الکترونیک قابل حمل‬
،‫ بهمنظور ایجاد روشی سریع‬،‫بر پایۀ الکترودهای صفحۀ چاپی‬
‫ و کمهزینه برای تحلیل ویژگیهای‬،‫ قابل اطمینان‬،‫حساس‬
.‫ توسعه و اجرا شد‬،‫متفاوت زعفران و نمونههای تقلبی آن‬
‫منحنیهای بهدستآمده با استفاده از زبان الکترونیک ولتامتری‬
‫ اطالعات شایان مقایسهای را فراهم کرده است و با‬،‫چرخهای‬
،LDA ‫ و روش طبقهبندی‬PCA ‫توجه به نتایج حاصل از روش‬
‫ با توجه به اینکه‬.‫عملکرد مناسبی برای تمایز بین نمونهها دارد‬
‫اولین بار است که روش حسی شیمیایی (زبان الکترونیک) برای‬
printed electrodes as electrochemical tools.
Talanta. 74, 427-433.
Fanjul-Bolado, P., Hernandez-Santos, D., Lamas-
Ardisana, P.J., Martin-Pernia, A., Costa-Garcia,
A. 2008. Electrochemical characterization of
screen-printed and conventional carbon paste
electrodes. Electrochimica Acta. 53, 3635-3642.
Gay, M., Apetrei, C., Nevares, I., Alamo, M., Zurro, J.,
Prieto, N., Saja, J.A., Rodriguez-Mendez, M.L.
2010. Application of an electronic tongue to
study the effect of the use of pieces of wood and
micro-oxygenation in the aging of red wine.
Electrochim Acta. 55, 6782-6788.
Ghasemi-Vamankhasti, M., Mohtasebi, S.S.,
Rodriguez-Mendez, M.L., Lozano, J., Razavi,
S.H., Ahmadi, H. 2011. Potential application of
electronic nose technology in brewery. Trends in
food Science and Technology. 22, 165-174.
Haghighi, B., Feizy, J., Hemati-Kakhki, A. 2007. LC
Determination of Adulterated Saffron Prepared
by Adding Styles Colored with Some Natural
Colorants. Chromatographia. 66 (5/6), 325-332.
ISO 3632. 2011. International Organization for
Standarization. Saffron (Crocus sativus L.). Part
1: Specification, Part 2: Test methods. Geneva:
ISO.
Ivarsson, P., Krantz-Rulcker, C., Winquist, F.,
Lundstrom, I. 2005. A Voltammetric Electronic
Tongue. Chemical Senses. 30(1), 258-259.
Janczyk, M., Kutyla, A., Solohub, K., Wosicka, H.,
Cal, K., Ciosek, P. 2011. Potentiometric
Electronic Tongues for Foodstuff and Biosample
Recognition-An Overview. Sensors. 11, 4688-
4701.
Kadara, R.O., Jenkinson, N., Banks, C.E., 2009.
Characterisation of commercially available
electrochemical sensing platforms. Sensors and
Actuators (B). 138, 556-562.
Labrador, R.H., Masot, R., Alcaniz, M., Baigts, D.,
Soto, J., Martinez-Manez, R., Garcia-Breijo, E.,
Gil, L., Barat, J.M. 2010. Prediction of NaCl,
nitrate and nitrite contents in minced meat by
413 ... ‫ پيادهسازی و ساخت سامانۀ زبان الکترونيک‬:‫حيدربيگی و همکاران‬
using a voltammetric electronic tongue and an
impedimetric sensor. Food Chemistry. 122, 864-
870.
Maasheri, S.M., Nazeri, S.M., Khezri, H., Ghorghlo,
M., Gorgani, M., Tavasoli, A. 2010. Saffron
adulteration- expanding the use of synthetic
chemical colors in saffron. (In Persian)
Medina-Plaza, C., Revilla, G., Munoz, R., Fernandez-
Escudero, J.A., Barajas, E., Medrano, G., Saja,
J.A., Rodriguez-Mendez, M.L. 2014. Electronic
tongue formed by sensors and biosensors
containing phthalocyanines as electron mediators,
Application to the analysis of red grapes. Journal
of Porphyrins and Phthalocyanines. 18, 76-86.
O’Halloran, M.P., Pravda, M., Guilbault, G.G. 2001.
Prussian Blue bulk modified screen-printed
electrodes for H2O2 detection and for biosensors.
Talanta. 55, 605-611.
Parmeh, Z., Hosseini, M., Nabizadeh, A., Mohebi, H.
2009. Iranian saffron export capacity and target
markets. Journal of Trade. 1, 59-95. (In Persian)
Pedroza, M.A., Carmona, M., Pardo, F., Salinas, M.R.,
Zalacain, A. 2012. Waste grape skins thermal
dehydration: potential release of colour, phenolic
and aroma compounds into wine. CyTA- Journal
of Food. 10(3), 225-234.
Pioggia, G., Francesco, F.D., Marchetti, A., Ferro, M.,
Ahluwalia, A. 2007. A composite sensor array
impedentiometric electronic tongue- Part I.
Characterization. Biosensors and Bioelectronics.
22, 2618-2623.
Prieto, N., Gay, M., Vidal, S., Aagaard, O., Saja, J.A.,
Rodriguez-Mendez, M.L. 2011. Analysis of the
influence of the type of closure in the
organoleptic characteristics of a red wine by
using an electronic panel. Food Chemistry. 129,
589-594.
Psotova, J., Chlopcikova, S., Miketova, P., Hrbac, J.,
Simanek, V. 2004. Chemoprotective effect of
plant phenolics against anthracycline-induced
toxicity on rat cardiomyocytes. Part III. Apigenin,
baicalelin, kaempherol, luteolin and
quercetin. Phytother Research. 18, 516-521.
Renedo, O.D., Alonso-Lomillo, M.A., Arcos Martinez,
M.J. 2007. Recent developments in the field of
screen-printed electrodes and their related
applications. Talanta. 73, 202-219.
Riul, J.A., Dantas, C.A.R., Miyazaki, C.M., Oliveira,
J.O.N. 2010. Recent advances in electronic
tongues. Analyst. 135, 2481-2495.
Rodriguez-Mendez, M.L., Parra, V., Apetrei, C.,
Villanueva, S., Gay, M., Prieto, N., Martinez, J.,
Saja, J.A. 2008. E-tongue based on voltammetric
electrodes modified with electroactive
materials.Applications. Microchimica Acta. 163,
23-31.
Scampicchio, M., Benedetti, S., Brunetti, B., Mannino,
S. 2006. Amperometric Electronic Tongue for the
Evaluation of the Tea Astringency.
Electroanalysis. 18, 1643-1648.
Vlasov, Y.G., Ermolenko, Y.E., Legin, A.V.,
Rudnitskaya, A.M., Kolodnikov, V. 2010.
Chemical sensors and their systems. Journal of
Analytical Chemistry. 65, 890–898.
Wang, J., Tian, B. 1992. Screen-Printed Stripping
Voltammetric/Potentiometric Electrodes for
Decentralized Testing of Trace Lead. Analytical
Chemistry. 64, 1706-1709.
Wang, J., Tian, B., Nascimento, V.B., Angnes, L.
1998. Performance of screen-printed carbon
electrodes fabricated from different carbon inks.
Electrochimica Acta. 43(23), 3459- 3465.
Winquist, F. 2008. Voltammetric electronic tongues-
Basic principles and applications. Microchimica
Acta. 163, 3-10.
Winterhalter, P., Straubinger, R.M. 2000. Saffron.
Renewed interest in an ancient spice. Food
Review International. 16(1), 39–59.
Zougagh, M., Rios, A., Valcarcel, M. 2005. An
automated screening method for the fast, simple
discrimination between natural and artificial
colorants in commercial saffron products.
Analytica Chimica Acta. 535, 133-138.
Zalacain, A., Ordoudi, S.A., Diaaz-Plaza, E.M.,
Carmona, M., M. Zquez, I.B., Tsimidou, Z.,
Alonso, G.L. 2005. Near-infrared spectroscopy in
saffron quality control: determination of chemical
composition and geographical origin. Journal of
Agriculture and Food Chemistry. 53, 9337-9341.