CHÖÔNG 11.

BÔM VAØ ÑOÄNG CÔ THUÛY LÖÏC PITTOÂNG ROÂTO

I. KHAÙI NIEÄM CHUNG

Maùy thuûy löïc kieåu pittoâng roâto thuoäc loaïi maùy thuûy löïc theå tích môùi ra
ñôøi vaø baét ñaàu ñöôïc duøng nhieàu vaøo nhöõng naêm khoaûng 1925-1935 khi maø
truyeàn ñoäng thuûy löïc baét ñaàu ñöôïc öùng duïng roäng raõi trong caùc ngaønh cheá taïo
maùy coâng cuï maùy bay vaø taøu thuûy. Caùc ñaëc ñieåm cuûa loaïi maùy pittoâng roâto
laø:
- Taïo ñöôïc aùp suaát cao vôùi löu löôïng khoâng lôùn laém
- Coù khaû naêng thay ñoåi löu löôïng moät caùch deã daøng trong khi vaãn giöõ
nguyeân aùp suaát vaø soá voøng quay laøm vieäc.
Cuõng töông töï nhö bôm pittoâng , aùp suaát laøm vieäc cuûa maùy khoâng phuï thuoäc
vaøo löu löôïng vaø soá voøng quay.
- Hieäu suaát töông ñoái cao
- Phaïm vi ñieàu chænh lôùn
- Soá voøng quay laøm vieäc töông ñoái lôùn neân coù khaû naêng noái tröïc tieáp vôùi
caùc maùy ñieän thoâng thöôøng.
Nguyeân lyù laøm vieäc cuûa loaïi maùy thuûy löïc naøy cuõng chính laø nguyeân taéc
laøm vieäc cuûa loaïi maùy pittoâng gheùp. Boä phaän coâng taùc chuû yeáu cuûa maùy
goàm nhieàu pittoâng hình truï ñaët trong caùc xilanh. Caùc xilanh ñöôïc boá trí trong moät
khoái truï troøn coù chuyeån ñoäng tònh tieán töông ñoái giöõa pittoâng vaø xi lanh ñöôïc
thöïc hieän gioáng nhö trong maùy pittoâng. Vì theá goïi laø maùy pittoâng roâto.
Bôm vaø ñoäng cô pittoâng roâto coù keát caáu hoaøn toaøn nhö nhau. Tröø nhöõng
tröôøng hôïp ñaëc bieät, trong thöïc teá bôm pittoâng roâto naøo cuõng coù theå laøm vieäc
nhö moät ñoäng cô neáu daãn vaøo noù moät doøng chaát loûng coù aùp suaát ñuû lôùn.
Ñoäng cô pittoâng roâto coù theå laøm vieäc vôùi moomen quay khoâng ñoåi hoaëc thay
ñoåi. Cuõng nhö bôm pittoâng roâto coù theå laøm vieäc vôùi löu löôïng khoâng ñoåi hoaëc
thay ñoåi.
Maùy thuûy löïc pittoâng roâto coù theå chia laøm 2 loaïi chính:
- Bôm vaø ñoäng cô pittoâng roâto höôùng kính
- Bôm vaø ñoäng cô pittoâng roâto höôùng truïc

1. Bôm vaø ñoäng cô thuûy löïc pittoâng roâto höôùng kính

Sô ñoà keát caáu cuûa loaïi maùy naøy ñöôïc giôùi thieäu treân hình 11.1 . Maùy goàm
coù 2 phaàn: phaàn quay (roâto) ñaët leäch taâm trong phaàn coá ñònh (xtato) laø moät khoái
truï troøn trong ñoù caùc xilanh vaø pittoâng truï khoâng coù caàn, phaân boá ñeàu theo
höôùng kính (kieåu boá trí hình sao). Do söï boá trí leäch taâm giöõa roâto vaø xtato moät
khoaûng e neân khi roâto quay caùc pittoâng quay theo roâto vaø ñoàng thôøi chuyeån ñoäng
tònh tieán trong caùc xi lanh.

Neáu maùy bôm thì quaù trình huùt ñöôïc thöïc hieän khi caùc pittoâng chuyeån ñoäng
höôùng ra khoûi taâm roâto,chaát loûng ñöôïc huùt qua roât o vaøo caùc xilanh nhôø coù loã
daãn a vaø boïng huùt A. khi pittoâng bò thaønh xtato eùp, chuyeån ñoäng höôùng veà taâm
thì chaát loûng bò neùn vaøo boïng ñaåy B vaø chaûy ra ngoaøi theo daãn b treân xtato, thöïc
hieän quaù trình ñaåy cuûa bôm. Boïng huùt A vaø boïng ñaåy B laø hai raõnh hình baùn
nguyeät ñöôïc ngaên caùch nhau baèng moät vaùch boá trí ôû giöõa xtato trong truïc phaân
phoái vaø ñöôïc thoâng ra ngoaøi bôûi hai loã daãn a, b.

111
 Hình 11.1
Tröôøng hôïp xeùt ôû treân öùng vôùi khi roât o coù chuyeån ñoäng quay theo chieàu
kim ñoàng hoà. Neáu roâto cuûa bôm coù chieàu quay ngöôïc laïi thì boïng huùt laïi ôû phía
döôùi vaø boïng ñaåy phía treân .
Neãu daãn vaøo boïng A hoaëc B moät doøng chaát loûng coù aùp suaát ñuû lôùn, döôùi
taùc duïng cuûa aùp suaát caùc pittoâng chuyeån ñoäng vaø moät ñaàu tyø vaøo thaønh xtato
ñaåy roâto quay. Sau khi truyeàn aùp naêng cho caùc pittoâng chaát loûng seõ bò ñaåy ra ôû
boïng kia nhö vaäy, maùy laø ñoäng cô.
Ñeå cho bôm laøm vieäc ñöôïc bình thöôøng, khi roâto quay caùc ñaàu pittoâng phaûi
luoân luoân tyø vaøo thaønh xtato. Ñeå ñaûm baûo ñieàu kieän naøy, ngoaøi löïc ly taâm taùc
duïng leân caùc pittoâng , nhieàu khi coøn caàn phaûi duøng loø xo hoaëc caùc cô caáu ñaëc
bieät khaùc ñeå ñaåy pittoâng . cuõng coù theå duøng moät bôm phuï goïi laø bôm caáp ñeå
ñaåy chaát loûng vaøo boïng huùt vôùi moät aùp suaát ñuû ñeå ñaåy pittoâng tyø vaøo thaønh
xtato trong quaù trình huùt.
Caùc cô caáu phuï ñeå ñaåy pittoâng trong quaù trình huùt chæ caàn thieát khi maùy laø
bôm, coøn khi maùy laø ñoäng cô thì khoâng caàn phaûi coù caùc thieát bò naøy vì doøng
chaát loûng coù aùp suaát cao khi vaøo caùc xilanh luoân luoân ñaåy ñöôïc caùc ñaàu
pittoâng tyø vaøo vaønh xtato.
Nhö vaäy ta thaáy roõ giöõa bôm vaø ñoäng cô pittoâng roâto veà ñoäng hoïc vaø keát
caáu hoaøn toaøn gioáng nhau, chæ khaùc nhau ôû caùc cô caáu phuï ñeå ñaûm baûo söï tieáp
xuùc cuûa ñaàu pittoâng vaøo thaønh xtato (trong quaù trình huùt cuûa bôm)

2. Bôm vaø ñoäng cô pittoâng roâto höôùng truïc

Nguyeân lyù laøm vieäc cuûa hai maùy naøy cuõng töông töï nhö maùy pittoâng roâto
höôùng kính, nhöng keát caáu thì coù khaùc.

Hình 11.2

112
 Trong maùy pittoâng roâto höôùng truïc caùc loã xilanh phaân boá ñeàu treân roât o
nhöng khoâng theo höôùng kính maø song song vôùi nhau theo höôùng truïc cuûa roâto.
pittoâng trong caùc xilanh luoân luoân ñöôïc ñaåy tyø vaøo moät ñaàu vaøo ñóa coá ñònh
ñaët nghieâng baèng loø xo ñaët trogn xilanh. Khi roâto quay, caùc pittoâng quay theo. Vì
moät ñaàu caùc pittoâng luoân luoân phaûi tyø vaøo maët ñóa nghieâng neân caùc pittoâng
cuõng ñoàng thôøi chuyeån ñoäng tònh tieán töông ñoái vôùi xilanh. Caùc loã xilanh ôû maët
cuoái roâto ñöôïc laép saùt vôùi moät naép coá ñònh. Beân trong naép naøy coù hai raõnh
hình voøng cung ñöôïc ngaên caùch nhau bôûi hai gôø, hai raõnh naøy ñöôïc thoâng vôùi hai
loã ñeå daãn chaát loûng ra vaøo a, b.
Neáu maùy laø bôm, khi roâto quay theo chieàu muõi teân thì raõnh beân traùi laø boïng
huùt A, raõnh beân phaûi B laø boïng ñaåy.
Neáu daãn vaøo maùy moät doøng chaát loûng coù aùp suaát ñuû lôùn nhö ñaõ phaân
tích ôû treân, roâto seõ quay vaøo luùc ñoù maùy laø ñoäng cô thuûy löïc.
Qua giôùi thieäu ta thaáy giöõa hai loaïi maùy pittoâng roâto höôùng kính vaø höôùng
truïc tuy coù keát caáu khaùc nhau nhöng nguyeân lyù laøm vieäc nhö nhau. Trong loaïi maùy
höôùng kính thì chuyeån ñoäng cuûa caùc pittoâng ñöôïc thöïc hieän trong moät maët phaúng,
coøn loaïi höôùng truïc thì chuyeån ñoäng cuûa caùc pittoâng ñöôïc thöïc hieän trong khoâng
gian.
Trong caû hai loaïi bôm ñeàu khoâng söû duïng van huùt vaø van ñaåy neân coù theå
laøm vieäc vôùi soá voøng quay cao.
Maùy pittoâng roâto höôùng truïc thöôøng ñöôïc duøng trong caùc tröôøng hôïp caàn
coù soá voøng quay cao (vaän toác lôùn) vaø moomen thay ñoåi nhoû, coøn maùy höôùng
kính thì ngöôïc laïi ñöôïc duøng trong caùc tröôøng hôïp caàn coù moomen quay lôùn hôn
(coù theå ñeán 4900Nm  500kGm hoaëc lôùn hôn vaø vaän toác töông ñoái nhoû.
Coâng suaát trung bình cuûa maùy höôùng truïc vaøo khoaûng 15 – 20 Kw. So vôùi
maùy höôùng kính thì maùy höôùng truïc coù kích thöôùc nhoû hôn khoaûng hai laàn trong
khi caùc ñieàu kieän khaùc nhö nhau.

II. ÑOÄNG CÔ PITTOÂNG ROÂTO HÖÔÙNG KÍNH

Phaàn treân ta ñaõ tìm hieåu nguyeân lyù hoaït ñoäng vaø sô ñoà keát caáu cuûa caùc
loaïi maùy pittoâng roâto, trong phaàn naøy ta seõ phaân tích theâm söï laøm vieäc cuûa bôm
vaø ñoäng cô pittoâng roâto höôùng kính ñeå laäp moät soá coâng thöùc tính toaùn veà caùc
thoâng soá cô baûn cuûa chuùng.
1. Phöông trình chuyeån ñoäng cuûa pittoâng
Ta phaân tích theâm veà nguyeân lyù ñoäng hoïc cuûa maùy, tìm ra phöông trình
chuyeån ñoäng cuûa pittoâng ñeå laøm cô sôû cho vieäc tính löu löôïng vaø löïc taùc duïng
trong bôm.

Hình 11.3 Hình 11.4

113
 Theo sô ñoà ta thaáy nguyeân lyù chuyeån ñoäng cuûa maùy pittoâng roâto höôùng kính
cuõng laø nguyeân lyù chuyeån ñoäng cuûa cô caáu thanh truyeàn tay quay trong ñoù tay
quay L coá ñònh, coøn xi lanh thì quay troøn quan taâm 0 2 vôùi baùn kính r. trong maùy
pittoâng roâto höôùng kính thì thanh truyeàn r ñöôïc thay baèng moät vaønh troøn xtato coù
taâm truøng vôùi 01 nhö theå hieän treân sô ñoà. Nhö vaäy khi roâto quay quanh taâm 0 2 thì
ñoàng thôøi pittoâng cuõng thöïc hieän ñöôïc chuyeån ñoäng tònh tieán trong caùc xilanh.
Ñoaïn 01 02 goïi laø ñoä leäch taâm e giöõa roâto vaø xtato. Trò soá cuûa ñoä leäch taâm e
aûnh höôûng tröïc tieáp tôùi caùc thoâng soá laøm vieäc cuûa bôm vì theá ngöôøi ta thay ñoåi
trò giaù cuûa ñoä leäch taâm e ñeå thöïc hieän söï ñieàu chænh trong quaù trình maùy laøm
vieäc.
Ta xeùt ôû thôøi ñieåm ban ñaàu, pittoâng ôû vò trí A nhö theå hieän treân hình, khi
roâto quay theo chieàu kim ñoàng hoà, thì pittoâng coù theå chuyeån ñoäng höôùng taâm; sau
khoaûng thôøi gian t, pittoâng quay theo roâto ñöôïc moät goùc  ñeán vò trí C. vaø khi ñoù
pittoâng ñaõ chuyeån ñoäng tònh tieán töông ñoái vôùi xilanh moät ñoaïn x.
x=r+e–R (11-1)
R = ecos  + rcos (11-2)
Neân: x = (r + e) – (ecos + rcos) (11-3)
Cuõng töø hình veõ: (11-4)

Neân (11-5)

Khai trieån (11-5) theo nhò thöùc Niuton vaø boû caùc soá haïng baäc 3 trôû ñi ta coù:

(11-5’)

Thay 11-5’ vaøo 11-2 ta coù:

(11-2’)
Thay 11-2’ vaøo 11-1 :

Ruùt goïn laïi ta coù phöông trình chuyeån ñoäng cuûa pittoâng trong maùy pittoâng
roâto höôùng kính :
(11-6)
Töø 11-6 ta coù theå xaùc ñònh ñöôïc caùc vaän toác chuyeån ñoäng cuûa pittoâng

a. Vaän toác chuyeån ñoäng töông ñoái cuûa pittoâng trong xilanh.
(11-7)
Vì soá haïng thöù hai trong daáu ngoaëc raát beù so vôùi soá haïng thöù nhaát neân coù
theå boû qua vaø tính v theo coâng thöùc sau :
(11-8)
Ta thaáy roõ vaän toác töông ñoái cuûa pittoâng trong xilanh v thay ñoåi theo goùc quay
 cuûa roâto vaø coù trò soá lôùn nhaát laø :
(11-9)
Ta cuõng coù theå tìm ñöôïc trò soá trung bình cuûa v trong quaù trình pittoâng chuyeån
ñoäng vaøo taâm laø :

114
 Söï dao ñoäng cuûa vaän toác töông ñoái v ñöôïc ñaùnh giaù baèng tyû soá :

b. Vaän toác cuûa ñaàu pittoâng theo vaønh xtato.

Theo 11-2’ ta ñaõ coù : (11-11)

Nhö vaäy caùc vaän toác chuyeån ñoäng cuûa pittoâng luoân luoân thay ñoåi trong quaù
trình roâto quay. Do ñoù chuyeån ñoäng cuûa pittoâng coù gia toác töông töï ôû bôm pittoâng
nhöng vì chuyeån ñoäng theo cuûa pittoâng laø chuyeån ñoäng quay neân gia toác toaøn
phaàn cuûa pittoâng baèng toång hình hoïc cuûa ba loaïi gia toác : töông ñoái theo vaø Koâri
oâlit. Trong caùc tröôøng hôïp caàn thieát ta cuõng coù theå tính toaùn caùc trò soá gia toác
cuûa pittoâng theo caùc coâng thöùc cuûa nguyeân lyù maùy.

2. Löu löôïng
Löu löôïng cuûa maùy thuûy löïc pittoâng roâto phuï thuoäc vaøo kích thöôùc xilanh,
soá xilanh vaø soá voøng quay cuûa roâto . trong moät voøng quay cuûa roâto löôïng chaát
loûng maø moät pittoâng coù ñöôøng kính d ñaåy ñöôïc laø
Neáu maùy coù Z pittoâng thì löu löôïng lyù thuyeát cuûa maùy trong moät chu kyø
laøm vieäc (löu löôïng rieâng) laø :
(11-12)
Do ñoù löu löôïng lyù thuyeát trung bình cuûa maùy vôùi soá voøng quay n trong moät
ñôn vò thôøi gian laø :
(11-13)
Löu löôïng thôøi do moãi pittoâng taïo neân thay ñoåi theo thôøi gian vaø tyû leä thuaän
vôùi vaän toác töông ñoái cuûa pittoâng trong xilanh :

Thay giaù trò cuûa v theo 11-7 vaø 11-8 ta coù :

(11-14 vaø 11-15)

Löu löôïng töùc thôøi cuûa maùy ñöôïc xaùc ñònh baèng toång löu löôïng töùc thôøi do
caùc pittoâng coù ôû buoàng ñaåy taïo neân. Neáu toaøn boä soá pittoâng cuûa bôm laø Z vaø
soá löôïng pittoâng coù ôû trong buoàng ñaåy laø (m+1) thì löu löôïng töùc thôøi cuûa bôm
laø

Trong ñoù a laø goùc giöõa cuûa pittoâng lieàn nhau ôû taâm.

115
 Vieát goïn laïi : (11-16)

Töø 11-16 ta thaáy löu löôïng töùc thôøi cuûa bôm thay ñoåi theo goùc quay cuûa roâto
Ta coù theå tìm ñöôïc trò soá goùc quay  öùng vôùi trò soá cöïc ñaïi cuûa löu löôïng
Qmax baèng caùch laáy ñaïo haøm cuûa 11-16 theo  vaø cho noù baèng soá khoâng.
Cos + cos(+a)+…+cos(+ma )= 0
Hay : cos+coscosa-sinsina+…+coscoscosma - sinsinm a= 0
Ruùt ra:
(11-17)
Goùc  öùng vôùi Q = Qmax goïi laø goùc dao ñoäng cuûa bôm. Ví duï ñoái vôùi bôm
coù 5 xilanh, a=0.4radian (hoaëc 720), m=2, tính ra tg=0.324 vaø goùc dao ñoäng cuûa bôm
=180.
Khi  =0 thì löu löôïng töùc thôøi cuûa bôm seõ nhoû nhaát.
Qmax = Qmin khi  = 0
Ñeå ñaùnh giaù möùc ñoä khoâng ñeàu veà löu löôïng cuûa maùy pittoâng roâto ngöôøi
ta duïng heä soá khoâng ñeàu veà löu löôïng .

Ngoaøi ra coøn duøng heä soá dao ñoäng löu löôïng ñeå ñaùnh giaù söï dao ñoäng löu
löôïng cuûa bôm:

(11-18 vaø 11-19)

Thöïc nghieäm chöùng toû raèng khi soá pittoâng Z cuûa bôm lôùn thì heä soá dao
ñoäng löu löôïng nhoû. Heä soá dao ñoäng löu löôïng cuûa bôm coù soá pittoâng leû bao
giôø cuõng nhoû hôn so vôùi bôm coù soá pittoâng chaün. Ñieàu naøy cuõng töông töï nhö
tröôøng hôïp cuûa bôm pittoâng gheùp ta ñaõ nghieân cöùu. Caùc trò soá cuûa oâ vaø phuï
thuoäc vaøo soá pittoâng Z cuûa bôm coù ghi treân baûng 11-1.

Soá pittoâng Z Heä soâ Heä soá

3 0.146 1.047
5 0.07 1.018
7 0.04 1.012
4 0.327 1.110
6 0.141 1.067
8 0.075 1.025
10 0.056 1.014
Söï dao ñoäng löu löôïng cuûa bôm coù aûnh höôûng ñeán söï dao ñoäng cuûa aùp
suaát trong heä thoáng maø bôm laøm vieäc. Tuy nhieân ta cuõng thaáy raèng so vôùi bôm
pittoâng thì heä soá dao ñoäng löu löôïng cuûa bôm pittoâng roâto nhoû hôn nhieàu.
Töø coâng thöùc (11-16) ta nhaän thaáy raèng löu löôïng cuûa bôm pittoâng roâto
höôùng kính Q tyû leä baäc nhaát vôùi ñoä leäch taâm e. Neáu giaûm e thì löu löôïng Q cuõng
giaûm khi e =0 thì Q=0. Vì vaäy ngöôøi ta thöïc hieän söï ñieàu chænh löu löôïng laøm vieäc
cuûa maùy Qmax öùng vôùi emax vaäy löu löôïng Q cuûa maùy öùng vôùi ñoä leäch taâm e laø:

116
 Kyù hieäu: (11-20)
theå hieän khaû naêng ñieàu chænh cuûa maùy goïi laø heä soá ñieàu chænh. Do ñoù:
Q = Qmax (11-21)
Ngoaøi ra neáu thay ñoåi e veà phía ngöôïc laïi (e<0) thì löu löôïng Q vaãn tyû leä

thuaän vôùi nhöng chieàu chuyeån ñoäng cuûa chaát loûng qua maùy seõ ngöôïc laïi

töùc laø maùy coù theå laøm vieäc ñaûo chieàu maø khoâng caàn phaûi thay ñoåi chieàu quay
cuûa roâto.

3. Moâmen quay.
AÙp suaát laøm vieäc gaây neân caùc löïc taùc duïng leân caùc boä phaän cuûa maùy.
Ta caàn nghieân cöùu caùc löïc taùc duïng ñeå tính ñöôïc coâng suaát yeâu caàu cuûa bôm
hoaëc moâmen taùc duïng cuûa ñoäng cô, ñoàng thôøi thaáy roõ nguyeân nhaân gaây hö
hoûng caùc boä phaän laøm vieäc chính ñeå coù bieän phaùp ngaên ngöøa vaø söû duïng
maùy toát.
Treân hình 11.5 theå hieän caùc löïc taùc duïng trong bôm pittoâng roâto höôùng kính.
Ta coù theå nghieân cöùu caùc löïc taùc duïng cho tröôøng hôïp ñoái vôùi bôm roài suy ra
cho tröôøng hôïp ñoäng cô vì caùc löïc löôïng töông öùng cuûa bôm vaø ñoäng cô coù
phöông vaø trò soá nhö nhau, chæ khaùc nhau veà chieàu taùc duïng.
Töø hình 11-5 ta thaáy khi roâto cuûa bôm quay, vaønh xtato taùc duïng leân ñaàu
pittoâng moät löïc N höôùng taâm 0 1 eùp chaát loûng trong xilanh. Neáu aùp suaát trong
xilanh laø p thì aùp löïc taùc duïng leân pittoâng laø P (theo phöông cuûa truïc pittoâng)

Hình 11.5

(11-22)
d ñöôøng kính pittoâng
Löïc P nhö nhau ñoái vôùi moïi pittoâng trong buoàng ñaåy. Phaân tích löïc N thaønh
hai thaønh phaàn, P’ coù phöông song song vôùi truïc pittoâng vaø T coù phöôn thaúng goùc
vôùi truïc pittoâng goïi laø löïc voøng. Löïc P’ taïo neân aùp suaát p trong xi lanh, neáu boû
qua löïc ma saùt giöõa pittoâng vaø xilanh thì P’ =P.
Thaønh phaàn löïc voøng T taïo neân moâmen caûn treân truïc roâto cuûa bôm, coøn
ñoái vôùi ñoäng cô thì T seõ taïo neân moâ men laøm quay roâto.
Töø hình 11-5 ta coù: T = Ptg (11-23)

117
 (11-24)
Töø bieåu thöùc (11-5) cuûa cos bieán ñoåi theo tg roài thay vaøo (11-23) ta ñöôïc
coâng thöùc ñeå tính löïc voøng T.

(11-25)

Trong ñoù r baùn kính voøng troøn coù taâm 0 1 neáu boû qua soá haïng beù baäc hai
trong caên ta coù :
(11-26)
Töø 1-25 vaø 11-26 ta thaáy raèng löïc voøng T thay ñoåi theo goùc quay (theo thôøi
gian)
Khi =0 thì T=0 ; khi =900 thì T=Tmax ; khi roâto tieáp tuïc quay töø = 900 ñeán
= 1800 thì T seõ giaûm töø Tmax ñeán Tmin=0.
Moâmen quay taïo neân bôûi löïc voøng T taùc duïng treân moät pittoâng laø :
M = TR (11-27)
R laø khoaûng caùch töø ñaàu pittoâng ñeán taâm roâto
Thay caùc giaù trò cuûa T vaø R theo (11-25) , (11-2’) vaøo (11-27) coù :

(11-28)

Neáu tính T theo (11-26) seõ coù : (11-29)

Moâ men quay cuûa roâto baèng toång moâ men caùc pittoâng coù ôû trong boïng ñaåy
khi maùy laøm vieäc :

M = T1R1 + T2R2 +... = TR

Ta cuõng thaáy raèng moâ men quay treân truïc roâ to cuûa bôm hoaëc ñoäng cô ñeàu
thay ñoåi theo goùc quay moät caùch coù chu kyø. Hình 11-6 laø bieåu ñoà theo trò soá
cöïc tieåu cuûa moâ men quay phuï thuoäc vaøo soá pittoâng Z cuûa maùy.

Hình 11.6
Ví duï : Z = 5 thì Mmin = 0.94Mtb (Mtb : moâ men trung bình)
Z = 7 thì Mmin = 0.96Mtnb

118
 Z = 9 Mmin = 0.98 Mtb
Ta thaáy raèng cuõng nhö ñoái vôùi dao ñoäng cuûa löu löôïng soá pittoâng Z caøng
lôùn thì dao ñoäng cuûa moâ men quay caøng nhoû.
Maët khaùc töø 11-28 hoaëc 11-29 ta cuõng thaáy M treân truïc roâto tyû leä thuaän
vôùi ñoä leäch taâm e. Ñoä leäch taâm e caøng lôùn thì M caøng lôùn, khi e =0, M=0. do ñoù
coù theå ñieàu chænh ñöôïc M treân truïc roâto baèng caùch thay ñoåi trò soá cuûa ñoä leäch
taâm e maø khoâng caàn phaûi thay ñoåi aùp suaát laøm vieäc trong maùy. Ñaây cuõng laø
phöông phaùp ñieàu chænh chuû yeáu cuûa caùc ñoäng cô thuûy löïc kieåu pittoâng höôùng
kính.
M lôùn nhaát (Mmax) öùng vôùi e max vaäy M öùng vôùi e laø:

(11-31 vaø 11-32)

laø heä soá ñieàu chænh cuûa maùy.

Khi maùy laøm vieäc bao giôø cuõng taïo neân cuõng neân cheânh leäch aùp suaát treân
hai phía cuûa roâto, aùp suaát chaát loûng trong caùc xilanh ôû veà phía buoàng ñaåy cuûa
bôm (hoaëc loái vaøo cuûa ñoäng cô)luoân luoân lôùn hôn nhieàu so vôùi aùp suaát ôû phía
kia, do ñoù gaây ra taûi troïng taùc ñoäng khoâng caân ñoái, leäch veà moät phía cuûa roâto.
Trong caùc maùy laøm vieäc vôùi aùp suaát lôùn thì taûi troïng naøy khaù lôùn gaây hö
hoûng trong boä phaän oå truïc cuûa roâto vaø laøm moøn caùc beà maët laøm kín cuûa truïc
phaân phoái.

Ñeå giaûm bôùt taûi troïng taùc ñoäng treân caùc beà maët laøm vieäc, naâng cao tuoåi
thoï cuûa maùy ngöôøi ta laøm theâm caùc raõnh heïp treân truïc phaân phoái thoâng töø phía
coù aùp suaát cao (buoàng ñaåy) sang phía coù aùp suaát thaáp(buoàng huùt). Nhôø coù caùc
raõnh naøy maø moät phaàn ñaùng keå taûi troïng höôùng kính taùc duïng töø moät phía
trong khe hôû giöõa roâto vaø xtato ñöôïc caân baèng.

Hình 11.7
Treân hình theå hieän keát caáu cuûa caùc raõnh giaûm taûi hình xuyeán (voøng quanh
truïc phaân phoái), cuõng coù tröôøng hôïp ngöôøi ta khoan loã treân truïc phaân phoái
thoâng thöø khu vöïc coù aùp suaát cao sang khu vöïc coù aùp suaát thaáp.

III. BÔM VAØ ÑOÄNG CÔ BITTOÂNG HÖÔÙNG TRUÏC

Maùy pittoâng roâto höôùng truïc coù theå chia laø hai loaïi:
- Loaïi coù ñóa nghieâng
- Loaïi coù roâto boá trí nghieâng
Ñeå thöïc hieän chuyeån ñoäng töông ñoái cuûa caùc pittoâng trong xilanh thì roâto
phaûi quay troøn vaø ñóa nghieâng coá ñònh hoaëc ngöôïc laïi. Nhöng ñeå vieäc phaân phoái

119
chaát loûng cho boïng huùt vaø boïng ñaåy ñöôïc tieän lôïi, keát caáu bôm ñôn giaûn thì
thöôøng roâto coù chuyeån ñoäng quay vaø ñóa nghieâng coá ñònh.
Söï ñieàu chænh caùc loaïi maùy pittoâng roâto höôùng truïc ñöôïc thöïc hieän baèng
caùch thay ñoåi goùc nghieâng cuûa ñóa so vôùi ñöôøng taâm cuûa truïc roto
Caùc maùy pittoâng roâto höôùng truïc veà keát caáu coù öu ñieåm laø boïng huùt vaø
boïng ñaåy coù ñieàu kieän boá trí rieâng bieät treân ñóa phaân phoái neân coù theå cheá taïo
vôùi kích thöôùc lôùn maø khoâng laøm taêng kích thöôùc chung cuûa maùy. Do ñoù cho
pheùp naâng cao soá voøng quay ñeå coù löu löôïng lôùn hôn so vôùi caùc maùy pittoâng
roâto höôùng kính. Do öu ñieåm naøy veà keát caáu, cho neân caùc loaïi maùy pittoâng roâto
höôùng truïc coù troïng löôïng treân moät ñôn vò coâng suaát nhoû hôn 2-3 laàn so vôùi
maùy pittoâng roâto höôùng kính.
Ngoaøi ra maùy pittoâng roâto höôùng truïc coù ñaëc ñieåm chung laø moâ men quaùn
tích cuûa roâto töông ñoái nhoû, ñieàu naøy coù yù nghóa quan troïng khi söû duïng maùy
laøm ñoäng cô. Soá xilanh trong maùy thöôøng coù töø 7-9 . Ñöôøng kính nhoû nhaát laø
5mm. Goùc ñieàu chænh lôùn nhaát laø 20 0, ñoái vôùi ñoäng cô coù theå =300. Soá
voøng quay cuûa maùy thoâng thöôøng n = 500-700vg/ph. Nhöõng bôm coù coâng suaát lôùn
coù theå n=4000vg/ph, trong caùc tröôøng hôïp ñaëc bieät coù theå söû duïng soá voøng quay
treân 10000vg/ph. Soá voøng quay nhoû nhaát cuûa ñoäng cô : n=5-10 vg/ph. Phaïm vi aùp
suaát vaø löu löôïng söû duïng thoâng thöôøng cuûa maùy pittoâng roâto höôùng truïc: p =
210-350 at vôùi löu löôïng coù theå ñeán 1800 lit/ph. Trong heä thoáng ñieàu khieån cuûa
maùy bay thöôøng duøng bôm vôùi aùp suaát töø p=220-280 at vaø löu löôïng rieâng (trong
moät voøng quay) q=0.7-70 cm3/phuùt.
Moâ men quay cuûa ñoäng cô coù aùp suaát cao (p=200at) coù theå ñaït tôùi 8000-
9000Nm.
Bôm vaø ñoäng cô pittoâng roâto höôùng truïc coù hieäu suaát löu löôïng cao,
do ñoù hieäu suaát chung cuûa maùy cuõng töông ñoái cao: .
1. Vaän toác chuyeån ñoäng cuûa pittoâng
Nguyeân lyù chuyeån ñoäng cuûa pittoâng trong xilanh cuûa maùy pittoâng roâto
höôùng truïc cuõng theo nguyeân lyù chuyeån ñoäng cuûa thanh truyeàn tay quay.
Trong hình laø sô ñoà nguyeân lyù chuyeån ñoäng cuûa maùy: pittoâng vaø xilanh ñeàu
quay xung quanh truïc cuûa bôm, nhöng tay quay laïi quay xung quanh truïc cuûa noù, trong
keát caáu cuï theå cuûa maùy tay quay ñöôïc thay baèng moät ñóa nghieâng. Nhôø coù maët
phaúng quay cuûa tay quay boá trí nghieâng moät goùc so vôùi truïc cuûa bôm neân taïo ra
ñöôïc chuyeån ñoäng töông ñoái giöõa pittoâng vaø xilanh vôùi haønh trình S.
Nhö vaäy ta thaáy raèng ñeå thöïc hieän söï chuyeån ñoäng töông ñoái cuûa pittoâng
trong xilanh chæ caàn moät trong hai boä phaän roât o (khoái cacsxilanh) hoaëc ñóa nghieâng
quay. Goïi x laø quaõng ñöôøng chuyeån ñoäng cuûa pittoâng trong xilanh öùng vôùi goùc
quay cuûa ñóa nghieâng (khi quay töø A ñeán B) ta coù:

(11-33)

Trong ñoù R baùn kính quay cuûa tay quay (ñóa nghieâng)
Vaäy vaän toác chuyeån ñoäng töông ñoái cuûa pittoâng laø:
(11-34)
Ta thaáy raèng vaän toác v cuûa pittoâng trong maùy höôùng truïc cuõng thay ñoåi theo
goùc quay moät caùch tuaàn hoaøn, töông töï nhö trong maùy höôùng kính.

120