L i n a u a e Literatura

f3aleaa

2� uacha ...elato
Lingua
E S T U D O DA L I N G U A

O léxico do galego

Podemos definir o léxico como o conxunto de palabras que compo­

ñen unha lingua. Pero non todos os fa/antes coñecen, nin utilizan

todo ese caudal léxico. Para ca/quera fa/ante, o seu vocabulario é o

conxunto de palabras que coñece e emprega para se comunicar.

A estrutura das palabras

Como vimos o curso pasado, unha palabra divídese en monemas,

que son os lexemas (nen-), co significado léxico, e os morfemas

(-os), co significado gramatical. Estes morfemas poden ser índepen­

dentes ou dependentes; e dentro destes últimos distinguimos entre

morfemas constitutivos, facultativos e derivativos.

Os morfemas constitutivos ofrecen información gramatical (xénero,

número, tempo . . . ) e non afectan ao significado básico da palabra:

nen-os. Os morfemas facultativos modifican superficialmente o sig­

nificado básico (son aumentativos e diminutivos): mes-iña. Os mor­

femas derivativos cambian substancialmente o significado básico

(poden ser prefixos, infixos ou sufixos): libr-eiro.

No seguinte esquema sintetizamos os diferentes tipos de monemas.

Monemas

Lexemas Morfemas

Dependentes lndependentes Dependentes I ndependentes

Constitutivos Facultativos Derivativos

Prefixos ln{ixos Sufixos

cont-ar pon gat-o gat-iño bis-avó cafe-t-aría culler-odo que

A análise morfolóxica

A análise morfolóxica céntrase no estudo da forma de cada palabra

para determinar a clase á que pertence e tamén cales son os ele­

mentos (monemas) que a compoñen. Vexamos algúns exemplos.

Cómpre non confundir a análise n e n o s =» substantivo c o m ú n , masculino, p l u r a l / segmentación: nen-

morfolóxica coa análise morfo­
(lexema) + -os (morfemas constituvos de xénero e número).
sintáctica que estudamos en uni­

dades anteriores. Nesta última, • centebes -r verbo «cantar» ( 1 . ª c o n x . ) , P2 do copretérito de indicati­

determínanse de forma gráfica as vo I segmentación: cant- (lexema ou raíz)+ -a- (VT, vogal
funcións das palabras ou dos gru­
temática) + -be- (MMT, morfema modotemporal) + -s
pos de palabras (frases) dentro da ,
(MNP, morfema número-persoal)
oración.

en -» p r e p o s i c i ó n / segmentación: en (morfema independente)

 E S T U D O DA L I N G U A

A formación de palabras

Agora que xa coñecemos as unidades que constitúen a palabra e

como se articulan entre elas, irnos analizar os diferentes procesos

que a l i n g u a posúe para crear voces novas a partir das devanditas

unidades. Os máis importantes son a derivación, a composición, a

parasíntese e os procedementos de abreviación.

Derivación

A derivación é a formación de palabras a partir do lexema dunha

palabra simple. Este lexema tamén recibe, ás veces, o nome de raíz.

cambio -� cambiar, cambiante, recambio, intercambiar. . .

Como acabamos de ver, combinando o lexema cambi- con diferentes Os infixos (tamén denominados

interfixos) son elementos de unión

morfemas derivativos xorde toda unha familia léxica de voces derivadas.
que carecen de significado. Si­

Hai tres tipos de morfemas derivativos: prefixos (antes do lexema: túanse entre o lexema e os morfe­

bisavó, desfacer, prehistoria . . . ), infixos (entre o lexema e os morfe­ mas facultativos ou derivativos.

mas derivativos: canciño, cafetaría, fealdade . . . ) e sufixos (despois do canciño ensanchar

lexema: libraría, cabezazo, achegamento . . . ).

A derivación adoita supoñer unha modificación importante do signifi­

cado básico da palabra. Por exemplo:

pera (froita) � pereira (árbore)

Nalgúns casos, a derivación provoca mesmo un cambio de catego­

ría gramél:ical. Por exemplo:

escuro (adxectivo) � escurecer (verbo)

Nesta táboa aparecen algúns dos prefixos e sufixos máis comúns. Nas

páxinas 352-353 do Apéndice tes unha listaxe moito máis completa.

ALGÚNS PREFIXOS

ante- ('anterioridade': antepasado) des- ('acción contraria': desinchar)

Orlxe bi- Ibis- ('dous': bisavó) ex- ('estado anterior': ex-alumno)

latina co- ('compañía': colaborar) pre- ('anterioridade': prehistoria)

• A voz pereira está formada por deri­

contra- ('oposición': contraorde) sub- ('inferioridade': submarino) vación: per- (lexema) + -eira (sufixo).

a - / an- ('negación': afónico) hiper- ('superior': hipertenso)

Orlxe anti- ('contrario': anticonceptivo) hipo- ('inferior': hipodérmico)

grega endo- ('interioridade': endodoncia) peri- ('arredor d e ' : pericarpio)

hemi- ('metade': hemisferio) sin- ('simultaneidade': sinfónico)

ALGÚNS SUFIXOS

Forman Forman Forman Forman

substantivos adxectlvos verbos adverbios

-ado (alumnado) -al (coloquian -ar (baleirar) -mente (lentamente)

-aría ljibraría) -ento (cheirento) -ear (corear)

-eiro/a (gaiteiro) -ico/a (metálico) -exar (pestanexar)

-eza (fereza) -ista (belicista) -ficar (certificar)

-mento (adiamento) -oso/a (ruidoso) -izar (galeguizar)

E S T U D O DA L I N G U A

Composición

Neste proceso as palabras novas xorden por combinación de dous

lexemas. Por exemplo:

contagotas ---+ cont(a)- + -got(as)

lexema lexema

A categoría gramatical dos elementos que se combinan por compo­

sición pode ser moi variada: sacarrollas (verbo + substantivo), bu/e­

bule (verbo+ verbo), motoserra (substantivo+ substantivo), mencnee

(substantivo + adxectivo) . . .

Parasíntese

Entre os estudosos non existe un acordo unánime sobre a conside­

ración da parasíntese.

Uns definen parasíntese como a incorporación, a un mesmo lexema,

de prefixos e sufixos. Por exemplo:

rechamante ---+ re- + -cham(ar)- + -ante

prefixo lexema sufixo

Para outros, trátase da acción simultánea dos procesos de compo­

sición e derivación. Por exemplo:

En diversas gramáticas e manuais

considérase outro procedemento

galegofalante -> galeg(o)- + fal(ar) + -ante
,
de formación de palabras: a crea­

.... ... _ » "

ción onornatopeica. Trátase de

composición derivación

voces en cuxa orixe hai unha ono­

matopea. Esta acabou por con­ Procedementos de abreviación

verterse, ás veces con certos

Cada vez é máis habitual a creación de palabras novas mediante

cambios, no lexema dese termo.

diversos procesos de abreviación, sobre todo nos ámbitos técnicos,

Onomatopea Nova palabra

científicos e nos medios de comunicación. Dous destes procede­

cu cu cuco
mentos de acurtamento son as siglas e os acrónimos.

ruru rula
Sigla. Unión das letras (normalmente iniciais) de varias palabras
ou, oú ouvear
que forman un sintagma. Escríbese con maiúsculas e sen punto.

pu, pu apupar
Por exemplo:

ESO -> Educación Secundaria Obrigatoria

OOG ---+ Diario Oficial de Ga/icia

Acrónimo. Voz formada pola combinación de letras ou sílabas de

varias palabras e que polo xeral ten entrada nos dicionarios

como unha palabra máis do léxico da lingua. Adoita crearse a

Neste enderezo de Internet tes

partir das iniciais de cada compoñenle (acronimía síglica), pero

unha ampla listaxe de siglas e

tamén é c o m ú n , por razóns de sonoridade, que se usen unha ou

acrónimos.

varias sílabas do comezo e/ou do final de cada compoñente

• http://gl.wikipedia.org/wiki/

(acronimia simétrica).
Lista_de_siglas_e_acrónimos

acronimia síglica

láser -� light amplification by stimulated emission of radiation

acronimia simétrica

autobús ---+ automóbil ómnibus

Son poucos os acrónimos existentes na lingua e moitos deles

teñen procedencia estranxeira (sobre todo do inglés e do francés).

 E S T U D O DA L I N G U A

Campos léxicos

Un dos sistemas de estruturación do léxico da l i n g u a é o denomina­

do campo léxico (ou familia de palabras).

pan

paneira, panificar, empanar, e m p a n a d a , pantrigo . . .

Todas as palabras anteriores están construídas sobre un mesmo

lexema: -pan-. Aínda que existe unha relación entre os seus significa­

dos, o factor que as caracteriza como grupo é o seu significante, é

dicir, a parte común do seu significante, o lexema.

Segundo isto, o campo léxico defínese como o conxunto de pala­

bras que comparte un mesmo lexema.

A estrutura dos campos léxicos é sempre a mesma: u n h a palabra • O lexema -pan- é c o m ú n a todas as

palabras da súa familia léxica: pan,

simple é a base a partir da cal xorden as demais palabras do campo
paneira, panificar, empanar . . .
léxico, mediante os xa coñecidos procedementos de creación de

palabras (derivación, composición . . . ).

cent.ro

central, centrodereita, centrocampista . . .

, 1 ... ...

' 1 '
.. , , ' 1 - ,

.; 1 ... .. ...

,., .. ' \ ... .. ... ... ....

���__.....��� ����___..�����

Derivación Composición Parasíntese

centr(o) + -al centro + dereita centro+ camp(o) + -ista

lexema sufixo lexema lexema lexema lexema sufixo

Os campos léxicos adoitan ser clasificados en regulares e irregulares,

Podemos dicir que o léxico dunha
segundo o lexema que os constitúa presente, ou n o n , variacións na
lingua é un organismo vivo e en

súa forma. constante cambio. Os procesos

de formación de palabras novas

Campos léxicos regulares. Todas as súas palabras presentan o
estudados nesta unidade (deriva­
mesmo lexema, sen variación.
ción, composición, parasíntese,

acronimia . . . ) son considerados

metro , métrico, metraxe, quilómetro, curtametraxe . . .
formas de acrecentamento inter­

lamber , lambido, /ambón, /ambecú, relamber. . . no do léxico.

Existe outra gran fonte de forma­

Campos léxicos irregulares. Debido a razóns históricas, o lexe­
ción de palabras novas: trátase do
ma deste tipo de campos presenta variacións: as voces incorpo­
acrecentamento externo a tra­
radas tardíamente (cultismos) están máis próximas á forma latina vés de préstamos doutras linguas

ca as incorporadas con anterioridade (patrimoniais). que se incorporan ao léxico do

galego: fútbol (< inglés footbatn,

paixón , apaixonar, apaixonado, pasional, pasionario . . .
esquerda (< éuscaro eskerra) . . .

lúa , luar, a/uar, lunar, lunático . . .

• 1. Fai a a n á l i s e morfolóxica destas p a l a b r a s . Sigue • 5. Ás veces, u n prefixo p o d e ofrecer varias formas,

o m o d e l o visto na páx. 134. expresando sempre a mesma idea. Repara nes­

tes e x e m p l o s e a m p l í a as voces de cada s e r i e .

inxusto - bombeiros - gatiño - poidan

andaremos - desde - bisilábico a- -> amoral... / an- -> anaeróbico .

- En parellas, corrixide as vosas respostas. bi- -> bimotor . . . / bis- --> bisavó .

• 2. Recoñece en cada serie a palabra que non é in- -> indirecto . . . / im- -> impar. .. / i- --> ilegal...

derivada; é dicir, que non contén nin prefixos

pos- -,. posdata . . . / post- -> poste/ectoral . . .
n i n sufixos.

• 6. En grupos, indicade dous exemplos máis de

cabezal - toxal - chacal - neutral - xestal
p a l a b r a s compostas q u e se axusten a cada c o m ­

desigual - desastre - desatar - desazo - desfacer b i n a c i ó n de e l e m e n t o s .

quentura - dozura - tenrura - baixura - estrutura • v e r b o + substantivo -> crebanoces . . .

ferreiro - [ebreiro - oleiro - moedeiro - festeiro • substantivo + substantivo -> peixesapo . . .

precario - prebé/ico - prever - predorsal - previr • substantivo + adxectivo -> manchea . . .

ll 3. Algúns sufixos, como -eiro/a, poden expresar • adxectivo + adxectivo -> branquiazul...

m á i s d u n h a i d e a . C o m p l e t a esta táboa i n d i c a n ­
• adxectivo + substantivo -> baixorrelevo . . .
do os exemplos o u a i n f o r m a c i ó n q u e falta.
• adverbio + verbo -> bendicir. ..

- Contrastade con outros g r u p o s as vasas lis­

taxes e a m p l i á d e a s .

'planta ou árbore' limoeiro • 7. Localiza nesta s o p a de letras s i l á b i c a oito pala­

bras parasintéticas.

'colectivo, conxunto

de c a u s a s '
XE TRU ES LA MIN cos PRE

formigueiro MAL CEN TRO CAM PIS TA AM

-eiro/a

BAI FA LEI OR DIS RRI PU

saleiro

xo VAU LA CAi XOI QUE AU

' c o n d i c i ó n ou estado'

ME CHI RA DO NU ÑO GAR

enfermeira
DIE PA RAU GUEI RO zo DEN

VAL SE AL TO FA LAN TE
- Crea outras táboas indicando diferentes

valores destes sufixos: -al, -ado/a, -án/á.

- I n d i c a como se f o r m o u cada voz s e g u n d o o

• 4. Asocia con frechas cada prefixo coa idea que m o d e l o d e galegofalante da páxina 136.

expresa.
• 8. Investiga e indica como foron creados estes

Prefjxo Expresa a c r ó n i m o s c o m ú n s na nasa l i n g u a .

anti- fóra de radar sida Unesco

extra- m á i s a l ó de
motel talgo tergal

hiper- contrario
informática ovni sima

hipo- cara a atrás

- Clasifica os acrónimos anteriores segundo

mono- inferior sexan síglicos ou s i m é t r i c o s .

peri- moitos
• 9. Forma, a partir destas palabras simples, cam­

poli- arredor de pos léxicos todo o a m p l o s q u e p o i d a s .

re- un

persoa - ferro - fil/o • dente - terra - xeo

retro- superior

trans- repetición

persoa -> persoa/, impersoal, persona/idade . . .

- Ofrece polo m e n o s tres palabras derivadas

con cada prefixo. - Indica, xustificadamente, se estes campos

léxicos son regulares ou i r r e g u l a r e s .

 • substantivo+ adxectivo � manchea . . . • Pausarse na auga: .

• adxectivo + adxectivo � branquiazul. . . • Aparello eléctrico que transforma o sinal eléctrico que

recibe en ondas sonoras audibles a distancia:

• adxectivo + s u b s t a n t i v o -» baixorrelevo . . .

• adverbio+ verbo � b e n d i c i r. . .

• Poñer mol ou máis mol, branda ou suave (unha cou-

- Contrastade con outros grupos as vosas listaxes e sa): .

ampliádeas.

• Facer belo, ou máis belo (algo ou alguén): .

10. *,:,,:, Explica que tipo de palabra composta é cada unha Descompón as palabras parasintéticas anteriores

das seguintes. Ten en conta o cadro da marxe da páxina nos seus compoñentes.

70.
Explica que tipo de parasíntese se dá en cada un dos

moble bar - porco bravo - pasamáns - parasol casos.

portavoz - cabalo do ci e rn o - mediodía - peixe sapo

13.•,:,,:, I d e n t i fi c a razoadamente que procedemento de for­

coche bomba - épico-lírico - calcapapeis - peixe espada mación de palabras se empregou en cada unhas destas

voces.

ano luz - camposanto - pano da man - astur-leonés

aldeán autobiograña cadela de frade

pan de sapo

perímetro norteamericano posibilidade

- Escribe o plural das palabras compostas anteriores.

porco espiño reciclaxe preconcibir

11. *,:,,:, Sinala que palabra ou palabras de cada serie non

teñen un sufixo alterativo.

14.H,1'.t Escribe a abreviatura destas palabras.

• galiña, casiña, madriña, portiña, cariña, manciña

dereita - esquerda - número - exemplo - páxina - santo

• golpazo, balonazo, andazo, cansazo, portazo

figura - etcétera - administración - compañía

• billete, rapacete, coloradete, patinete, librete

15.*M 1
Explica que significan estas siglas.

• pequecho, gordecho, rabecho, altecho, becho

ESO ONU DOG ADN ACB

• homón, xamón, limón, melón, rapazón, corpachón

ADEGA ANPA AS-PG AVE CDG

• peíño, muíño, dediño, pequeniño, doclño, feíño

CIA CIG COI EGAP FBI

- Clasifica as palabras de sufixo alterativo en diminuti­

FIFA IGVS INEM INSS ITV

vos, aumentativos ou despectivos.

MNL DNI NIF OMS ONG

16.•,:,,:, Investiga e indica como foron creados estes acróni­

mos comúns na nosa lingua.

radar motel informática

12. *,:,,:, Escribe as l

pa abras parasintéticas correspondentes sida Unesco talgo

a estas d e fi n i c i óns.
tergal ovni sima

• Xogador q u e , no f útbol ou noutros deportes, desen -

Once láser autobús

volve o seu xogo no centro do campo: .

- Clasifica os acrónimos anteriores segundo sexan sí­

• Persoa que traballa no ferrocarril: .

glicos ou simétricos.

• Falto de humanidade, capaz de causar dano intencio­

nadamente e de facer sufrir aos demais sen sentir 17.•,:,,:, F orma, a partir destas palabras simples , campos léxi­

pena por iso e mesmo compracéndose: . cos todo o amplos q ue poidas.

• Lugar na costa ou nun í

r o, preparado para embarcar

persoa - ferro - fi l i o - dente - terra - xeo

ou desembarcar xente e mercado rías: .

• Acción e efecto de pousar u n h a nave na Lú a : . persoa � persoal, impersoal , personalidade . . .

• Persoa q u e escoita a s e m i s i óns radiofónicas: . Indica, xustificadamente , se estes campos léxicos

son regulares ou irregulares.

 C O M E N T A R I O D E TEXTO

Arsenio, home da aldea, e Xurxo, licenciado galeguista, perderon xuntos a primeira man de

tute. O licenciado comentou non ten i m p o r t a n c i a ; pero o seu compañeiro aldeán matizou: O

primeiro millo é dos paxaros. Xurxo sabe o que é u n h a metáfora pero, cando fala, non lle saen

as metáforas; a Arsenio sáenlle, aínda q u e non sabe o que son. O estudado fata plano; o sen

5 estudos fala floreado.

Cando falamos, c o m b i n a m o s palabras q u e collemos do d i c i o n a r i o para d i c i r o q u e q u e r e m o s

dicir. É o que se c h a m a sintaxe libre. Pero, se eu digo q u e Xa non cozo a primeira fervura, que­

rendo significar q u e 'xa non son un m e n i ñ o ' , estou collendo da m e m o r i a colectiva u n grupo

de palabras q u e nos veñen e n g a n c h a d a s coma os pares de cereixas. Estas combinacións fixas

10 de palabras é o q u e se c h a m a a sintaxe fixa ou fraseoloxía, da q u e forman parte o refrán (pen­

samento completo) e a l o c u c i ó n , o m o d i s m o e a frase proverbial (pensamento i n c o m p l e t o ) : iso

q u e en Galicia hai anos q u e se vén d e n o m i n a n d o p o p u l a r m e n t e u n d i c i r ou u n dito. [ . . . ]

O carácter figurado que leñen moitas das unidades fraseolóxicas i m p l i c a q u e falante e oínte

se c o m u n i c a n n u n nivel s u p e r i o r de l i n g u a , no q u e entre o valor semántico das palabras usa-

15 das e o da frase final hai u n h a certa distancia. Quen oe debe mover m o m e n t a n e a m e n t e o d i a l

da s ú a sintonía a outra lonxitude de o n d a para captar a i n t e n c i ó n metafórica do q u e fala ('xa

n o n son u n meniño') e volver lixeiro á sintonía anterior. E, se a i m p e r i c i a do oínte o levase a

e n t e n d e r a expresión figurada en sentido literal, esta resultaríalle disparatada ou i m p r o c e d e n ­

te: nese caso o falante tería q u e restablecer a c o m u n i c a c i ó n explicando q u e o dito n o n se pode

20 tomar ao pé da letra, q u e é un dicir.

Xesús Ferro Ruibal, «Cadaquén fala coma quen é. Reflexións verbo da fraseoloxía enxebre»,

Discurso de ingreso na RAG (adaptación)

C O M P R E N S I Ó N DO TEXTO

D Indica a idea principal de cada parágrafo. Emprega, para cada caso, unha soa frase ou oración.

EXPRESIÓN E COMENTARIO CRÍTICO

D Comenta críticamente o seguinte fragmento do texto.

Xurxo sabe o que é unha metáfora pero, cando tala, non lle saen as metáforas;

a Arsenio sáenlle, aínda que non sabe o que son. (Is. 3-4)

REFLEXIÓN LINGÜÍSTICA

II Xustifica o uso do acento diacrítico nestas palabras do texto.

é ( 1 . 3) - vén ( l . "1 2 ) - á ( "1 7 ) - pé ( l . 20)

D Diferencia, con exemplos do texto, o «que» conxunción do «que» pronome relativo.

ID Analiza a estrutura m o rf o l ó x i c a destas palabras.

talamos (l. 6) - incompleto (l. 1 1 ) - popularmente (1. "1 2 ) - meniño ( 1 . "1 7 )

DI Explica, coas túas palabras, o significado que no texto teñen estas voces.

metáfora ( 1 . 3) - floreado ( 1 . 5) - traseoloxía ( 1 . "1 O) - impericia ( 1 . "1 7 )

D Explica de forma razoada porque estas palabras do texto son polisémicas:

man ( 1 . "1 ) - memoria ( 1 . 8) - dicir ( 1 . "1 2 ) - lixeiro ( 1 . "1 7)

- Localiza no texto dous exemplos máis de palabras polisémicas.

D Indica que función sintáctica desenvolven, nas súas oracións, as partes do texto q u e destaca­

mos en negra.
COMPETENCIA LINGÜÍSTICA

Fonética S'ntaxe

1. Repara neste esquema sobre a p r o n u n c i a dal­ 4. Le estas regras sobre contraccións.

gúns pronomes.
Reqra A: Non se realizan contraccións da prepo­

sición de con pronomes (persoais, demostrati­

vos, identificadores . . .) cando introducen subor­

dinadas condicionais.

De eles viren agora, quedarían abraiados.

vostede, vosteaes De olgúns veciños acudiren,

e/a, e/as
el, eles o incendio non se estendería tan rápido.
aqueta, aque/as
acue', oque/es Reqra B: Os pronomes identificadores ou nume­

rais un / unho / uns / unhos non contraen coa

preposición con se actúan como núcleo (N) do

- Le as seguintes oracións pronunciando ben
termo da frase preposicional.
os p r o n o m e s anteriores.

El cada día andaba con unho.

• Aquetas guitarras son deles.

Agora resalvo ecuacións con dúas incógnitas

• Etas viven neste edificio e el, n a q u e ! .
e antes só con unho.

• Vostede xa sabe q u e son amigo dela.

- En parellas, escribide máis oracións que
• Eles déronme a escoller e eu elixín a q u e t a .
exemplifiquen as d ú a s regras anteriores.

• 2. Le en voz alta estas oracións prestando especial

Léxico
atención á p r o n u n c i a correcta do -n final. Sinala

se nas partes s u b l i ñ a d a s ese son é alveolar [n] S. Explica a diferenza de significado entre estes

ou velar [JJ]. pares de palabras.

concel/eiro / consel/eiro
• El é U.!1__ª-migo de verdade.

críptico / crítico
• N i n os levas nin os deixas.

domar/ domear
• No�aben o q u e estamos a facer. Ni!l.Q i n t ú e n .

posar/ pausar
• tavelna e tamé.!1__ª- peiteei.

sexta / ses ta
• Ía falar co�l pero no�staba alí.

- Crea oracións con cada par de palabras.

• Que!l_Q convidou? Eu no!l_Q quero na festa.

- En grupos, contrastade e revisade as vosas 6. lndentifica o significado q u e corresponde a cada

respostas. u n destes verbos.

Morfoloxía
fitar - albiscar - entrever

• 3. Forma o f e m i n i n o destes adxectivos e substanti­ axexar - contemplar - visualizar

vos. Acude a m a n u a i s de consulta se é preciso.

A. Ver ao lonxe, aínda que c o n fu s a rn e n t e . e-

león abusón campión

acusón preguntón grandón

B. Formar ou concibir na mente unha imaxe

patrón porteirón faltón
v i s u a l de algo q u e non se ten ante os o l l o s . r-

cabezón ladrón anfitrión

- Á luz destes exemplos, completa a regra de for­ C. Mirar con d e t e rn e n t o . v- .

mación de feminino nas voces acabadas en -ón.

D. Ver con dificultade e parcialmente algo que

Reqra: As palabras masculinas que rematan en está s e rn i o c u l t o v -- .

-6n poden formar o feminino de dúas formas:

E. Observar con a t e n c i ó n e c o i d a n d o de n o n ser

A. Feminino en -ono: . v i s t o . r+ .

B. Feminino en -oo: . F. Mirar fl x a m e n t e v -- .

7. Troca de oración os latinismos destacados de

O xeito q u e todos t e ñ a n sentido.

9. Clasifica estes termos, que levan guión en gale­

• Meu i r m á n ten un gusto na c o m i d a moi motu go, coa regra q u e rexe o seu uso.

proprio: prefire as patacas cocidas ás fritidas.

foie-gras nor-noroeste

• A el non o botaron da e m p r e s a . Foise grosso

épico-lírico non-aliñados
modo.

ex-presidenta galego-castelán
• Eu estaba tan canso q u e foi botarme na cama

e, strictu sensu, adormecer. ástur-leonés wáter-polo

• A apertura da nova escota infantil segue apra­ oés-suroeste pro-americano

zada perse.
non-fumador teórico-práctico

• Dos seareiros q u e había no estadio, a metade,

Reqra A: levan guión as palabras compostas

ipso facto, era do Deportivo. que non están plenamente incorporadas na lln-

• Por desgraza, os avances tecnolóxicos sine die gua galega. -> Exemplos: .

non representan u n beneficio social.

Reqra B: levan guión algunhas palabras estran-

• O traxe de noiva da m i ñ a tía foi d e s e ñ a d o sui xeiras que xa o con tiñan. -> Exemplos: .

generis para ela.

Reqra C: levan guión as palabras cos prefixos

• U n m u s u l m á n n o n é, ex professo, o m e s m o ca ex- (' que foi e xa non é') e pro- (' partidario ou

u n árabe. favorable'). -> Exemplos: .

- En g r u p o s , d a d e o s i g n i f i c a d o de cada lati­ Reqra D: levan guión as palabras moi consolida­

nismo. das que van encabezadas pala preposición non.

� Exemplos: .

8. Clasifica en pares estas frases feitas segundo

- En parellas, investigade e ofrecede máis
expresen as i d e a s q u e aparecen na táboa.
exemplos de cada regra.

Botar a lingua Saírlle aporca 10. Completa as seguintes p a l a b r a s trocando o sím­

a pacer. capada. bolo • por «l» ou «r» s e g u n d o conveña.

beando p•atino nub•ado

Andar nas verzas. Estar nos desdobear feecha p<tacer

biosbardos.
peástico almisc•e obeiga

Poñerse ao fresco. rec•uta estab@ecer c�avo

Parir/le a cocha
feouxo feor p@anta
cadelos.

Sacarse de sopee te peácido fSauta

coidados.
pea ta emb ema f�aqueza
Abrir a cancela.

pubeicar ese avo sopear

receuso sab e p•JJaga

ruu r.u,
,,rr& r1r,a - Clasifica agora nesta táboa as voces anteriores.

Saír as causas mal,

ao revés do esperado.

Revelar a/90 que debería

manterse en seqtedo.

Eludir un compromiso ou

unha responsabilidade.

Estar abstraído
1 1 . Crea oracrons correctas combinando palabras
ou despistado.
das d ú a s actividades anteriores.
 S Í N T E S E E AVALIACIÓN

II Localiza, con exemplos, todos os meca­

FORMACIÓN DE PALABRAS

nismos de recorrencia de palabras que

haxa neste texto.

Derivación Composición

O galega Nacho Novo renovou o seu con­ lexema + morfemas lexema + lexema

trato co Rangers ata o verán de 201 O, derivativos contagotas afia/apis

segundo confirmou ante o club escocés. O (prefixos ou sufixos)

dianteiro galega, ex-xogador do Huesca, prehistoria gaiteiro

Raith Rovers e Dundee, de 28 anos, che­

gou a /brox Park no 2004 e neste período

Parasíntese
converteuse nun dos favoritos da afección.

Tras varios meses de especulacións sobre composición+ derivación

o seu futuro, o ferrolán estampou a sinatu­ paraugueiro galegofa/ante

re para ampliar o seu contrato. -Estou real­

mente feliz. /sto é o que eu quería. Este é o

club no que quera estar e para o que quera lfl Indica se estas palabras son simples (S),

o mellar, tanto para o equipo como para os

derivadas (D), compostas (C) ou parasinté­

seus afeccionados». Novo xa conseguiu ticas (P). Xustifica a túa resposta segmen­

tantos transcendentais esta mesma tem­ tando os seus compoñentes.

porada, como ante o Estrela Verme/la e

• o/lomo/ --. D / Xustificación:

fronte ao eterno rival Ce/tic.

• alumna --. D / Xustificación:

Ga/icia Hoxe, 2 2 - 1 2 - 2 0 0 7

- En grupos, contrastade e revisade as

• norteafricano --. D / Xustificación: . . , , . .

vosas respostas.

• longametraxe--. D / Xustificación: .

II Á luz do visto na páxina 1 3 4 , identifica a

• miudeza -, D / Xustificación: .

que tipo corresponden os m o rf e m a s des­

II
tacados en vermello nestas palabras.

Indica a información que expresa cada un

• lentamente --. . destes prefixos e escribe exemplos de

palabras que os conteñan.

• e n --. .

• pauciño --. . PREFIXO EXPRESA EXEMPLOS

• desfacer -, .
bi-

«nin > .

sub-
• raposos -, .

mono-
• manexar --. .

• libriño --. . retro-

II Fai a análise m o rf o l ó x i c a destas voces.

trans-
Sigue os modelos estudados na unidade.

• bis netas --. .

II Explica, con exemplos, a diferenza entre un

• tras --. . . . . . . . . . . . . . .. .
campo léxico regular e outro irregular.

• saltaredes --. .
• Campo léxico regular: .

• veloces --. .

• soubo -, , . • Campo léxico irregular: .

- En parellas, revisade as vosas respostas.

E S T U D O DA L I N G U A

O estudo do significado: a semántica

O curso pasado presentamos as partes que forman o signo lingüísti­

co (significado e significante), as cales constitúen un todo indisocia­

can= 'animal' 'canino'

ble. A disciplina lingüística que se ocupa do estudo do significado

'doméstico' 'macho'

dos signos, e das relacións que estes manteñen entre si a través do

seu significado, é a semántica.

Ter como materia de estudo os significados (conceptos ou contidos

mentais non perceptibles directamente) supón, de certo, unha dificul­

tade. Con todo, a semántica desenvolveu un método de análise que

permite estudar os significados, as súas partes, as súas relacións . . .

Así, por exemplo, a análise semántica do significado da palabra

home i n d i c a que está composto por un conxunto de trazos significa­

tivos mínimos, que chamamos sernas.

home = 'humano' 'macho'

• O significado posúe unha estrutura

serna 1 serna 2
sutil e complexa que pode ser estuda­

da de forma sistemática, como se fai na

Do mesmo xeito que acorría cos fonemas, o serna (unidade semán­

fonoloxía, na morfoloxía, na sintaxe . . .

tica mínima) permite diferenciar uns signos doutros.

Fonema (fonoloxía) Serna (semántica)

/sála/ /bála/ home = ' h u m a n o ' 'macho'

Os fonemas /s/ e / b / d i s t i n g u e n m u l l e r = ' h u m a n o ' 'femia'

d o u s signos.
Os sernas 'macho' e 'femia' dis­

tinguen tamén dous signos

(home e muller).

A relación entre significado e sig­

nificante non sempre é biunívoca,

isto é, a un único significante non Significado denotativo e connotativo

lle corresponde necesariamente

Como acabamos de ver, o significado d u n h a palabra pode ser des­

un único significado.

composto en trazos significativos mínimos (ou sernas). Estes carac­

Cambiou a defensa.
terizan obxectivamente o referente que a palabra designa. É o que
Para evitar ambigüidades cómpre
chamamos significado denotativo.
ter en canta o contexto lingüístico

e a situación. h o m e = 'humano' 'macho'

O contexto lingüístico dunha pa­

Pero os signos lingüísticos non son unidades illadas, senón que for­
labra é o conxunto de voces coas
man parte dun sistema de comunicación complexo (a lingua) no seo
que esta forma un enunciado.
d u n h a sociedade. lsto explica que moitos signos leven asociados, ao
[O avogadoj cambiou a defensa.
lado dos sernas denotativos, valores de moi diversa índole: afectivos
/ [A adestradora]
(± cariñoso, ± despectivo), estilísticos (± culto, ± coloquial, ± vulgar),
cambiou a defensa. / [O mecáni-
ideolóxicos, culturais... Este conxunto de asociacións ligadas aos
co] cambiou a defensa.

signos reciben o nome de significado connotativo. Os seguintes

A situación (ou contexto extralin­

exemplos poden resultarche ilustrativos.

güístico) dunha mensaxe é con­

xunto de circunstancias (quen

Aquel home foi o responsable do accidente.
tala?, onde?, a quen?, cando?,

para que?. . .) en que esta se dá. home= 'humano' 'macho'

Cambiou a defensa. Aquel fulano foi o responsable do accidente.

(nun xuízo) I (nun partido)

fulano= 'humano' 'macho' (+despectivo)(+ coloquial)

/ (nun taller)

significado connotativo
 ESTUDO DA L I N G U A

Relacións semánticas

É moi habitual que se dean distintos tipos de relacións entre os sig­

nos en función da identidade ou oposición dos seus significados.

Estas relacións reciben o nome de relacións semánticas e, basica­

mente, poden ser clasificadas en tres grupos: nas que se dá unha

identidade de significados (sinonimia), nas que hai unha identidade de

significantes (polisemia e homonimia) e nas que existe unha oposición

de significados (antonimia).

Sinonimia

Dous signos poden relacionarse entre si porque, tendo significantes

distintos, comparten un mesmo significado.

escornabois vacaloura a Escornabois e vaca/oura son voces

sinónimas.

significante 1 significante 2

significado

'insecto da orde dos coleópteros, de cor loura e negra, que, no

caso do macho, ten dúas mandíbulas semellantes a cornos'

Son moi poucas as parellas de palabras que se poden considerar

'
completamente sinónimas. Por esta razón, os lingüistas introduciron

o concepto de sinonimia parcial.

Existe s i n o n i m i a parcial, por exemplo, cando dous signos comparten

o mesmo significado denotativo pero teñen un significado connotati­

A estruturación xerárquica do léxi­
vo diferente. Por exemplo: esposa e parenta serían sinónimos parciais
co permite identificar outras rela­
debido aos seus diferentes significados connotativos. cións semánticas baseadas na

inclusión ou subordinación.
esposa(+ culto)
Son a hiperonimia e a hiponimia.
Xoán vai separarse da súa

A hiperonimia é a relación que se

parenta (+ coloquial)
establece entre un signo de signi­

ficado extenso ou xeral e outro de

Tamén existe sinonimia parcial cando dous signos comparten o
significado máis concreto ou
mesmo significado nuns contextos e noutros non. Vexamos este
específico incluído dentro del.
exemplo coas voces cortar e amputar.
peixe (hiperónimo) > xurelo

A hiponimia é a relación inversa;

CONTEXTO A CONTEXTO B
é dicir, a que se establece entre

Van/le cortar un dedo. Podes cortar a torta? un signo con significado concreto

ou específico e outro cun signifi­

Van/le amputar un dedo. Podesam��tar-�torta?
cado máis amplo ou xeral que

abrangue o anterior.
Hai sinonimia Non hai sinonimia

xurelo (hipónimo) < peixe

Daquela, concluímos que só se dá s i n o n i m i a absoluta cando dous

signos comparten, ademais do seu significado denotativo, o mesmo

significado connotativo e os mesmos contextos. ·

 E S T U D O DA L I N G U A

Polisemia e homonimia

Estes dous tipos de relacións semánticas teñen en común a súa

orixe na propia evolución histórica das linguas e que amasan a aso­

ciación de significados distintos a un mesmo significante. Porén, son

fenómenos distintos que cómpre d i s t i n g u i r correctamente.

Polisemia

A polisemia é a relación aposta á s i n o n i m i a , é dicir, a un mesmo sig­

nificante correspóndenlle dous ou máis significados.

folla

significante

significado 1 significado 2 significado 3

.... , . . , , , , , , , ,.•.••••.....

'parte das plantas' 'lámina de papel' 'lámina metálica cortante'

A polisemia xorde cando un signo lingüístico vai gañando, ao longo

da historia da lingua, novas significados ou acepcións. Estas acep­

cións están, normalmente, emparentadas entre s i .

pluma Significado 1 : 'cada un dos apéndices suaves, lixeiros e

resistentes que cobren a pel das aves'.

• Folla é u n h a palabra p o l i s é m i c a .
Significado 2: 'pluma de ave ou utensilio de metal, con

depósito de tinta interior, usado para escribir'.

As voces polisémicas aparecen n u n h a única entrada do dicionario,

na cal se van dando os seus diferentes significados ou acepcións.

Homonimia

Na h o m o n i m i a , desde un punto de vista diacrónico, estamos ante

dous signos distintos. De feito, o que se dá é u n h a identidade pura­

mente casual entre dous significantes, é dicir, ao longo da súa

evolución histórica, dúas palabras distintas coincidiron na súa forma.

Ás veces atopamos casos de

homonimia parcial. Esta clasifica­

latín: tela latín: taeda
se en homofonía e homografía:
(identidade casual)

Homofonía. Tipo de homonimia tea tea

na que a identidade entre os sig­

nificantes se dá na pronuncia

pero non na escrita. significante 1 significante 2

revelar - rebelar

hora - ora
significado 1 significado 2
Homografía. Tipo de homonimia

na que a identidade entre os sig­

'tecido feito cos fíos de
nificantes se dá na escrita pero 'pau con t u rn e que

non na pronuncia. liño, algodón, la .. .'

se usa para alumar'

elixir [fJ - elixir [ks]

Nos dicionarios, as voces homónimas considéranse signos distintos

besta [e} - besta [e}

e aparecen en entradas diferentes con cadanseu significado.

 E S T U D O DA L I N G U A

Antonimia

Recibe o nome de antonimia a relación que se establece entre dous

signos pola oposición dos seus significados.

enfermo san

significante 1 significante 2

significado 1 significado 2

(oposición)
'que sofre 'que non sofre

algunha enfermidade' ningunha enfermidade'

A natureza destas oposicións é diversa. En base a esta diversidade,

os lingüistas adoitan establecer tres clases de antonimia: as deriva­

das de oposicións graduais, de oposicións complementarias e de

A definición de palabras

oposicións recíprocas.
Para as palabras con significado

Oposicións groduois (ou antonimia propiamente dita) léxico, distinguimos tres tipos de

definición:
Estas relacións non se fundamentan na oposición de propiedades
• Definición antonímica: a uní­
absolutas, senón en trazos graduais. Este carácter de gradación per­
dade léxica explícase polo seu

mite atapar outros termos intermedios.

contrario. Ex.: Solteiro: que non

está casado.
grande / pequeno (pero tamén norman

• Definición sinonímica: a unl­

baleiro / cheo (pero tamén mediado)
dade léxica da entrada remite a

Ás veces, a riqueza da l i n g u a permite usar unha ampla escala grada­ outras da mesma categoría e

de igual significado. Ex.: Impor­

tiva de termos que se achegan a un polo ou ao outro da oposición.
te: contía, custo, prezo.

xeado - frío - fresco - momo - quente - fervente

• Definición hiperonímica: a uni­

Oposicións complementarios dade definida remítese a unha

categoría semántica maior, o

Dáse este tipo de relación entre significados que manteñen unha

seu hiperónimo (trazo xeral); e

oposición ou negación mutua; é dicir, a afirmación dun deles supón a lago engádenselle outras infor -

negación do outro. macións (trazos específicos). Os

lexicógrafos ven este como o

calar/ talar ( c a l a r = non falar)

tipo de definición ideal. Ex.:

Vaso: recipiente de diversos

vivo/ marta ( v i v o = non morto)
materiais, polo común de forma

tónico/ átono (tónico = non átono) cilíndrica, que serve para beber.

Oposicións recíprocos Por último, lembra que cómpre

ser conciso, claro e nunca podes

Prodúcese este tipo de oposición con palabras que expresan unha
usar a palabra que estás a definir

relación dalgún tipo entre dous elementos (causas, procesos . . . ) . na propia definición.

Estas relacións implícanse mutuamente e non poden ser entendidas

por separado.

comprar/ vender

(se A vende a B, B compra a A)

pai / tillo

(se A é pai de B, B é filio de A)

E S T U D O DA L I N G U A

Campos semánticos

Na páxina 1 5 6 , xa vimos que o significado das palabras pode ser

analizado e descomposto en trazos significativos mínimos, ou

sernas. Por exemplo:

cadeira

'asento' 'con patas' 'con respaldo' 'para unha persoa'

serna 1 serna 2 serna 3 serna 4

É frecuente que, no léxico d u n h a l i n g u a , existan algunhas palabras

que comparten un mesmo serna. Por exemplo:

banqueta= 'asento' 'con patas' 'sen respaldo' 'para unha persoa'

O estudo semántico comparativo

de linguas diferentes demostra sofá= 'asento' 'brando' 'con respaldo e brazos' 'para varias persoas'

que o home pode categorizar a

mexedor = 'asento' 'con respaldo' 'con oscilación' 'para unha persoa'
realidade de formas ben dispa­

res. Por exemplo, de estudarmos

As palabras anteriores teñen unha serie de sernas que axudan a
o campo semántico das cores en
establecer oposicións entre elas ('con respaldo', 'para unha per­
distintos idiomas, vemos que:
soa' . . . ) , pero ao compartiren o serna ' a s e n t o ' , constitúen o campo
• O esquimó (lingua de América
semántico dos asentos.
do Norte e Groenlandia) ten

unhas doce palabras para Daquela, campo semántico pode definirse como o conxunto de

designar o noso branca.

palabras que se reparten unha mesma área de significado (un mesmo

• O hanuóo (lingua filipina) posúe serna).

unha escala de só catro co­
Os estudosos da semántica, a través dun sistema de análise chama­
res: (ma)biru (negro e matices

escuras doutras cores), (ma)/agti do análise componencial, determinaron a estrutura de numerosos

(branca e matices claros doutras campos semánticos: os asentos, os fenómenos meteorolóxicos, as

cores), (ma)rara (marrón, verme­
relacións de parentesco, os cursos de auga . . .
llo e laranxa) e (ma)/atuy (verde,

amarelo e castaño claro). Vexamos como se aplica esta análise componencial ao campo

semántico dos asen tos.

SEMA 1 SEMA SEMA SEMA 4 SEMA 5 SEMA 6 5EMA 7

2 3
'ASENTO' 'BRANDO' 'CON PATAS' 'CON 'CON 'PARA U N H A 'CON •

RESPALDO' BRAZOS' PERSOA' OSCILACION'

cadeira + ± + + ± +

banqueta + + +

sofá + + + + +

butaca + + + + + +

banco + + ±

mexedor + + + + +
 E S T U D O DA L I N G U A

Cambios semánticos

Todos os aspectos d u n h a lingua (fonética, morfoloxía . . . ) sofren trans­

formacións ao longo da historia. Se cadra, o ámbito do significado é

un dos que máis se ve afectado palas transformacións.

Os cambios semánticos poden manifestarse de diversas formas:

creando palabras novas, perdendo outras e tamén cambiando ou

ampliando o significado doutras xa existentes.

CREACIÓN DUNHA PERDA DUNHA C A M B I O DE AMPLIACIÓN DE

NOVA PALABRA PALABRA SIGNIFICADO SIGNIFICADO

Xorde unha nova realida­ Desaparece unha realida­ Son vocábulos presentes Son palabras que foron

de e créase unha nova, de (causa, concepto . . . ) e desde antigo na lingua engadindo novas acep­

palabra para designala: a voz que a designa que cambiaron o seu sig­ cións a un significado

neoloxismo. desaparece con ela: nificado por outro novo. inicial: palabras polisé­

arcaísmo. micas.
Exemplo: eco/oxía, beira­ Exemplo: vi/án �, (antes)

rtúe . . . Exemplo: cancela ('cos­ 'habitante dunha vila' / Exemplo: serra -+ Sigdo.

mético vermello usado na (agora) 'persoa que actúa 1 : 'ferramenta dentada

ldade Media') de xeito ruín' para cortar' / Sigdo. 2:

'sucesión de montañas'

Causas dos cambios semánticos

A complexidade e variedade das evolucións semánticas é moi gran­

de. As caásas destes cambios poden clasificarse en catro tipos:

• Históricas. Co paso do tempo, é frecuente a evolución de obxec­

tos, costumes, institucións . . . No que atinxe á lingua, estas transfor­

macións provocan a aparición de novas palabras e, máis acotío, a

ampliación de significados de voces xa existentes. Por exemplo:

pluma 'apéndice da pel das aves' --+ 'pluma de ave para escribir'

-, 'aparello con depósito de tinta para escribir'.

• Psicolóxicas. Certas asociacións mentais provocan que algunhas

palabras cambien ou amplíen a súa significación. Entre os meca­

nismos que provocan estes cambios están a metáfora e a meto­

nimia. Por exemplo: dente 'da b o c a ' <- 'de allo' (metáfora: aprécia­

se certa similitude máis ou menos subxectiva) ou ribeiro 'comarca'

-, 'viña desa comarca' (metonimia: relación orixe-produto).

• Sociais. As sociedades rexeitan certas realidades ou conceptos; e,

con eles, tamén rexeitan as palabras que os designan (tabú). Xorde

Decote o eufemismo acaba des­
entón a voz substitutoria: o eufemismo (termo meliorativo), que gastándose como tal e ten que

pretende suavizar ou eliminar as connotacións negativas da outra ser substituído por outro novo. lsto

palabra. Por exemplo: cego (tabú)-> invidente (eufemismo). pode dar lugar a series eufemísti­

cas máis ou menos longas.

O fenómeno aposto é o disfemismo (termo pexorativo), que
latrina > retrete > váter > servízo
busca asignarlles a certas voces connotacións negativas ou xoco­

sas. Por exemplo: c o c n e = carrilana (disfemismo).

• Lingüísticas. Algúns cambios semánticos derivan das asocia­

cións que as palabras contraen entre si na fala. Un dos recursos

que xera este tipo de cambios é a elipse: un elemento gaña a sig­

nificación da voz elidida. Por exemplo: (tarxeta) postal --+ postal.

 • 1. C o m p l e t a a a n á l i s e do s i g n i f i c a d o de c a d a pala­ • 6. I n d i c a o t i p o de oposición que hai entre estes

bra poñendo, en cada oco, o s e rn a adecuado pares d e a n t ó n i m o s . X u s t i f i c a a túa resposta.

desta s e r i e .
presente/ ausente óptimo /pésimo
'con mangas' - 'vehículo' - 'de folla caduca'
neto /avó enfermo/ san
'felino' - 'dos órganos dun cadáver'

'impulsado por un motor' - 'doméstico' verdadeiro / falso peque n o / grande

'exame' - 'que se pon por riba dunha camisa'

ba/eiro / cheo recto/ torta

• carballo ·· > 'árbore' 'que alcanza os 15

• 7. Tendo e n canta o e s t u d a d o na p á x i n a 159, d e f i ­
ou 20 m de a l t u r a ' 'ten c o m o froito a l a n d r a '
ne estas palabras. Emprega o tipo de d e f i n i c i ó n

• autopsia-> 'visual e químico' 'para indicado.

d e t e r m i n a r as c a u s a s da s ú a m a r t e '
• aberto (def. a n t o n í m i c a ) · · > .

• gato -> ' a n i m a l ' .

• bicicleta (def. h i p e r o n í m i c a ) -> .

• chaqueta-> 'peza de vestir' 'que cobre a

• colosal (def. s i n o n í m i c a ) -·> •••.••••..•.•

parte s u p e r i o r do corpo' .

• elefante (def. h i p e r o n í m i c a ) , .
• motocicleta -> 'de d ú a s r o d a s ' .

- En g r u p o s , r e v i s a d e as vosas d e f i n i c i ó n s .
• 2. Utiliza sinónimos para evitar a repetición das

m e s m a s voces nestas o r a c i ó n s .
• 8. A n a l i z a , seguindo o modelo da páxina 160, o

campo semántico das «vías de comunicación».

• N o n lle rifes ao p e q u e n o por u n p r o b l e m a tan
Introduce os seguintes e l e m e n t o s e s e rn a s .
p e q u e n o.

• Contén a túa fame: a neveira xa non contén

ELEMENTOS
nada.

rúa - ca/ella - avenida - estrada

• Din q u e a ú l t i m a vontade da última gañadora
carreiro - corredoira - autoestrada - autovía
do N o b e l de literatura foi ser i n c i n e r a d a .

• Lago é certo q u e vas vir? Pois ven logo, por­

q u e logo t e ñ o q u e m a r c h a r e u .
SE MAS

• 3. Exemplifica, con oracións, a sinonimia parcial 'vía de c o m u n i c a c i ó n ' - 'en m e d i o s urbanos'

destes pares de palabras; é dicir, oracións nas 'estreita' - 'profunda'

q u e sexan s i n ó n i m o s e outras n a s q u e n o n . 'para automóbiles' - 'con peaxe'

{ame/ apetito terra / chan

- En grupos, contrastade as vosas respostas.

desertor/ prófugo romper/ rachar

• 9. I n d i c a q u e t i p o d e c a u s a s p r o v o c a r o n c a m b i o s
- Indica, tamén con oracións, outros exem­
semánticos nas palabras destacadas. Nos de
plos d e s i n ó n i m o s parciais.
t i p o p s i c o l ó x i c o , i n d i c a se actúa a metáfora ou a
- Define s i n o n i m i a parcial e absoluta a partir
metonimia.
do feíto neste e x e r c i c i o e no a n t e r i o r .
• O avó está a l e r o d i a r i o .

• 4. D i s t i n g u e , entre as s e g u i n t e s , as p a l a b r a s p o l i ­
• Teu i r m á n é u n lince.
s é m i c a s (P) das h o m ó n i m a s (H).

• Levárono en angarellas ata a a m b u l a n c i a .

• polo , o
• faro • D

• D e i l l e coa pelota no traseiro a ese s e ñ o r .

• trono > D • xema , o

• Toca a tres e u r o s p o r barba.

• rapaz , o > D
• lama

, o • 10. E s c r i b e o tabú ou o eufemismo que falta en

• faísca -> D • velar
cada par. Indica despois outros exemplos de
• m i o l o -> D •dente-> D
pares t a b ú - e u f e m i s m o .

- A n a l i z a g r a f i c a m e n t e c a d a e x e m p l o de p o l i ­
• (tabú) - pasamento ( e u f e m i s m o ) .
s e m i a e de h o m o m i n i a s e g u n d o os m o d e l o s
• merda (tabú) - (eufemismo).
da p á x i n a 1 5 8 .

• (tabú) - recesión ( e u f e m i s m o ) .
• 5. E x p l i c a , con estes exemplos, a diferenza entre

h o m o f o n í a e h o m o g r a f í a . D e s p o i s ofrece o u t r o s . • condón (tabú) - (eufemismo).

ora (conx.) - hora (' medida de tempo') - E x p l i c a as d i f e r e n z a s q u e a t o p a s no s i g n i f i ­

c a d o c o n n o t a t i v o d a s voces a n t e r i o r e s .
torta ('torcida') - torta ('doce')
 Cando o m e u amigo Euxenio me contou o q u e lle pasara había u n s meses, a verdade é q u e me

d e u a risa. Entrou el n u n h a tenda de electrodomésticos das Travesas e estaba a falar c u n depen­

dente cando un n e n o que ía coa nai s i n a l o u n o co dedo e exclamou: «imira m a m á , u n gallego!»

Xa me tiña e s q u e c i d o da anécdota, se non fose porque o outro día estaba eu coa m i ñ a filia no par-

5 que infantil da M i ñ o c a e u n neno de cinco anos, co que acababa de intercambiar a l g u n h a s pala­

bras, me fitou dende o alto do tobogán. Cando me tivo ben observado preguntou: «oye, Hu eres

gallego?», e u , algo s o r p r e n d i d o , resposteille: «eu si, e ti?», el, moi seguro de si e seguindo a

m i ñ a mirada perplexa, foi remarcando: «pues yo soy español... e s p a ñ o l . . . de E s p a ñ a , ésabes?»,

A verdade é que isto me sobrepasa. N o n o entendo. Sabía que en Vigo case n i n g ú n neno sabe

10 enfiar tres palabras s e g u i d a s en galego, e os poucos q u e o fan son o resultado d u n h a vontade

infatigábel das s ú a s nais e país, sabía q u e na maioría das escotas este i d i o m a estúdase como

u n h a l i n g u a estranxeira m á i s pero cuns cantos graos de esixencia m e n o s , sabía que a política lin­

güística deste país está dirixida a que o galego desapareza como lingua viva a medio prazo entre

moita p o m p a , luces e cores para q u e non nos decatemos d e m a s i a d o ; sabía todo isto, pero o q u e

15 n u n c a fun q u e n de i m a x i n a r era q u e o sistema educativo chegase a acadar uns resultados tan bri­

llantes en i d a d e s tan prematuras.

Ademais de non o falaren, non soamente se conseguiu que estes rapaces sintan o i d i o m a propio

da súa c o m u n i d a d e histórica como algo alteo, senón que, d a n d o un salto de xigante, chegan a

identificar ás persoas q u e o falan como elementos exóticos, foráneos, tan estranxeiros como un

20 inglés ou u n s u b s a h a r i a n o . [ ... ]

Xoán Comesaña Pedreira, « i M a m á , un gallegol»,

en Faro de Vigo, 3-4-2004 (Cartas ao director)

C O M P R E N S I Ó N DO TEXTO

D O artigo orixinal xa posúe un título: « j M a rn á , un g a l l e g o ! » . Escribe ti outro título que sintetice ben

o contido do texto.

EXPRESIÓN E COMENTARIO CRÍTICO

ID Comenta de forma razoada a parte do texto q u e che pareza máis interesante.

REFLEXIÓN L I N G Ü Í S T I C A

II Indica en cales destes casos pronunciamos unha nasal alveolar [n] e en cales u n h a nasal velar [IJ].

a/gunhas (1. 5) - tobogán ( l . 6) - non o entendo ( l . 9) - non o fa/aren ( 1 . 17) - comunidade (l. 18)

1 1 1 1 1

1.1 Analiza a estrutura morfolóxica (R + vr + M M T + M N P ) destes verbos do texto.

contou (l. 1 ) - sabía (l. 1 1 ) - decatemos (l. 14) - fa/aren (1. 17)

D Tira do texto tres exemplos nos que sexa correcta a anteposición do pronome átono respecto

do verbo. Razoa a túa resposta.

Ofrece s i n ó n i m o s das voces da esquerda e antónimos dos da dereita.

perplexa (l. 8) ->- prematuras (1. 16) ->- ...........••....

pompa (1. 14) -, exóticos (l. 19) ->- • . . . . . • . . . . . . . . .

D Indica o significado que teñen no texto estas palabras.

fitar (1. 6) - enfiar (1. 1 O) - subsahariano (1. 20)

D lndentifica a que corresponden os tres exemplos de «se» destacados no texto.

COMPETENCIA LINGÜÍSTICA

Fonética Sintaxe

• 1. Completa estas oracións p o ñ e n d o os verbos en • 3. Relaciona con frechas as conxuncións e locu­

presente de indicativo e despois leas en voz alta. cións conxuntivas da primeira c o l u m n a coas da

Ten en conta que teñen alternancia vocálica. segunda q u e t e ñ a n u n sentido equivalente.

• Eu (durmir) oito horas diarias e as aínda que a fin de que

m i ñ a s irmás (durmir) u n h a s dez.

porque por máis que

•Ana (engulir) a comida coma se n u n c a

daquela xaque
comese.

se ben . . . ben
= Tl (encubrir) a alguén: nunca farías iso.

para que xa que logo

• Mentres eu (subir) d o u s chanzos das

ora ... ora porén

escaleiras, el (subir) catro.

non obstante sempre que

• O problema (xurdir) pota vosa culpa.

- Indica o tipo de conxunción de cada par e

Morfoloxía
escribe oracións exemplificando o seu uso.

• 2. Observa este cadro sobre a conxugación dal­

ó .
gúns verbos problemáticos e logo completa

axeitadamente as oracións. No caso de haber

4. Indica cal dos significados é correcto (C) ou inco­

d ú a s p o s i b i l i d a d e s , ponas todas.
rrecto (1) en cada caso.

asotar » 'expoñer ao sol' / 'destruír c o m p l e -

tamente'

CONTRADICIR fatte -» 'falta de acerto, equivocación' / 'dita-

Como irregulares, igual ca dicir
DESDICIR me d u n xuíz'
(eu contradigo, eu contradixen).
PREDICIR
r a c h a -» 'golpe de vento' / 'anaco p e q u e n o de

Como regulares (eu maldizo, eu algo'

maldicín). Non obstante, admítese

relevo---+ 'acto ou efecto de c a m b i a r algo, subs-
BENDICIR a conxugación irregular dos pre­
titución' / 'forma q u e sobresae d u n plano'
MALDICIR sentes de indicativo e subxuntivo

(eu maldigo, ti maldís . . . ; eu maldi­ mlmo » 'demostración de cariño' / 'actor que

ga, ti maldigas ... ). usa a mímica'

soño » 'o q u e u n imaxina d u r m i n d o ' / 'nece-

• El (predicir) o accidente de avión antes sidade de d u r m i r '

de q u e ocorrese.
pobo ---+ ' p e q u e n a entidade de poboación' /

• Que mala sorte ternos! É coma se alguén nos 'conxunto de persoas q u e viven n u n lugar deter­

............ (maldicir). minado e comparten lingua, historia, tradi­

cións .. .'
• Nós dixemos que iso era mentira e ninguén

nos (contradicir). recorrer ---+ 'presentar un recurso contra unha

resolución xudicial' / 'andar, transitar dun

• Grazas pota axuda. Deus vos (bendicir)!
lado a outro' ,

• O cura, despois de que todos os comensais

- Os usos incorrectos anteriores son castela­
sentaran, (bendicir) a mesa.
nismos semánticos. I n d i c a cales das seguin­

• Primeiro dixo q u e fora el o c u l p a b l e , mais logo tes palabras cómpre usar para evitalos .

............ (desdicir) e negouno todo.

• Espero q u e ese adiviño (predicir) q u e

aloumiño - remuda

teremos u n h a longa vida. /ocalidade - sono - percorrer

refacho - sentenza - devastar

• Anxo e Eva .. (maldicir) o frío que vai

porque non o aturan.

- Crea oracións combinando, nos seus usos

• O q u e ti afirmas agora (contradicir) o
correctos, todas as palabras anteriores.
q u e onte c o m e n t a b a s sobre o tema.
5, Clasifica estas palabras segundo o deporte ou

deportes en q u e se adoitan utilizar.

8. Substitúe os símbolos de cores potas vogais

adecuadas e forma palabras correctas.

rede - asalto - viraxe - bañeira - rebote
ábside milagr gl cosa
gancho - servizo - pelotón - /uva - popa

resto - poda - remuda - codea - bandexa lab rinto sebornar

pértega
globo - taboleiro • proa • brazada • finta
estefado borde ventax•
recuncho - guiador - estaxe - velocista

cale roso t ntear avería

• Natación: • Piragüismo: . n migo pae espírite

• Baloncesto: • Ciclismo: . mermelo pavellón vac nar

•Tenis: . = Boxeo: .
cacte eval ar rebaño

t tor asesino certo

6. Indica razoadamente q u e palabra non se corres­

ponde co campo semántico de cada serie. arcebispo tri be semerxer

A: billarda - robaliza - mariola - chave gebernamental craneo deputado

B: cueiro - morriña - carraxe - cobiza sefocante d sculpa camp ón

C: bouza - broa - veiga - braña , - Crea oracións combinando palabras anteriores.

D: gabián - pega - landra - mascato

9. Crea oracións coas que exemplifiques a diferenza

E: cambra - maniotas • sarabullo - so/aína entre estes pares de palabras con «l» e con «ll».

F: uz - enxoval - xesta - buxo

esfolar· esfollar
- En grupos, lede e revisade as vosas respostas.
'

7. AsJcia as expresións coloquiais incorrectas da

cela· cella
4), esquerda coas súas equivalentes galegas.

Incorrecto Correcto

calar - callar
A. A mogollón Sen modo nin xeito

B. Con pelos e sinais · De moca

galo - gallo
C. A tontas e a loucas Ao chou

D. De gorra Polo m i ú d o

grelar - grellar
E. A revolcóns A esgalla

F. Ao tuntún A rebolos

- Completa as seguintes oracións coas expre­ canela - canella

sións correctas anteriores.

• Explícame o que paso u. Que ro 10. Copia estas oracións poñendo a diérese [ " ] o n d e

sabelo todo con detalle. O sexa necesario.

• Na discoteca había xente Non • Cando eramos cativos, sobresaiamos no estu­

había espazo ningún para moverse. do de idiomas e agora somos p l u r i l i n g u e s .

• Pechou os olios, lanzou a frecha . • Apaguei a radio para que despois non poida­

e deu xusto no centro da d i a n a . des arguír q u e non oiades ben.

• Por fa lares metéstenos a todos • En canto saiamos da casa, irei á tenda de anti­

n u n h a boa lea. guidades a comprar a guitarra que vin onte.

• O surfista caeu da táboa e chegou á area • Aquel piraguista a p l i c o u un estraño unguento

nas mans para suxeitar m e l l o r a pá.

• Cando Anxo sae connosco sernpre come e • Déixate de ambiguidades: queres ver un docu­

bebe N u n c a leva cartos. mental sobre pinguíns ou u n filme de guerra?

 LINGUA

ACTIVIDADES

7. HrC! I n d i c a o campo sem ánti co a o q u e pertence cada

�SEMÁNTICA
serie de palabras e d e t e r m i n a cales son os sernas espe­

cíficos de cada u n h a .
1. ••-tr Explica c a l é o significado denotativo e o significado

connotativo de cada u n h a destas voces. • Espreitar, ver, mirar, fitar, axexar, contemplar, enxergar,

divisar, ollar, observar, esculcar, outear, avistar, c o l u m ­

conto · o s o · l o b o · i n m a t u r o · allo
brar, albiscar
Deseguido, inventa e n u n c i a d o s onde reflictas cada

un dos significados de cada palabra. • Diluviar, lostregar, merar, babuxar, chuviñar, coriscar,

sarabiar, xear, cifrar

f> CAMPO SEMÁNTICO 8. **,e, Elixe un dos campos semánticos da actividade ante­

rior e realiza a súa análise c o m p o n e n c i a l . Faino guiándo­

2. .-t,P Escribe polo m e n o s dez palabras pertencentes a te pola análise da páx. 83.

estes campos semánticos.

ARQUISEMA SEMA 1 SEMA2 SEMA 3

(AMPO S E M Á N T I C O PALABRAS

Flores

Tempo meteorolóxico

Enxoval dun bebé

Matemáticas

A n i m a i s domésticos

& R E LA C I Ó N S SEMÁNTICAS
3. • n n Completa a análise do significado de cada palabra

poñendo, en cada oco, o serna adecuado desta serie. 9. *D<:i Asocia as p a l a b r a s s i n ó n i m a s das d ú a s s e r i e s .

' c in g u i d a ao corpo na cintura'- 'vehículo'- 'de follas pantufla · espulla · froal/o - q r ú a - agasallar · agarimar

brillantes elípticas ou ova is, duras e con espiñas nos cifra - vichelocrego · cascabel - codorniz

bordos' - 'venda' - 'cobre cada perna por s e p a r a d o ' < ' i m ­

cofar · zarzal/o · verruga· chinela · guindastre
pulsado por un motor'- 'rabo delgado e longo' - 'dos
obsequiar· xistra · paspal/ás · axóuxere · ouriolo
m ú r i d o s ' · 'madeira de cor clara, dura e compacta'

- Deseguido, compraba coa axuda do dicionario se son

• acivro .. 'árbore silvestre da familia das aquifoláceas'
s i n ó n i m a s totais ou parciais .
. . . . . . 'flores brancas', 'froito en forma de baga de

cor v e r m e l l a ' .
10. *ñf.7 Escribe un s i n ó n i m o ...

• escaiola 'que se usa para corrixir fracturas

• total de ...
de ósos'.

choiva - re/ampo - miga/la - pantasma - bulsa

• rato .. ' a n i m a l ' . . . 'de cor gris ou parda' .

• parcial de . . .
• pantalón .. 'peza de vestir' . . . . . . 'que baixa ata os

nocellos' . lombo · /istaxe · fila · pinga · {arrapo - defecto

• coche .. . . . . . . 'de catro rodas' .

11. ••nEscribe u n h a palabra s i n ó n i m a de cada u n h a das

seguintes.
4. * ú D Baseándote na actividade anterior, i n d i c a :

sapoconcho - xouba - /ongueirón - escomabais

Cantos sernas ten cada palabra.
rabada - douto - brétema - estratexia · cansazo - estricar

C a l é o a r q u i s e m e m a de cada palabra.
- Despois, indica en cada caso se son s i n ó n i m a s totais

ou parciais.
5. ••·.':7 Define estas palabras de xeito que cada u n h a delas

teña u n semema de catro sernas.

12. *úóExplica os conceptos de h i p e r o n i m i a , h i p o n i m i a e

carballo - chaqueta - a u t o p s i a - cazo - saba - tapis c o h i p o n i m i a a partir d o c a m p o s e m á n t i c o d o s m e s e s

do a n o .

6. ••0 I n d i c a c a l é o serna c o m ú n .

13. *úú Le estas d e fi n i c i ó n s e adiviña as palabras pol i s ém i­

poalla / bategada chicharro/ ollomol
cas.
morcego / esquío estomatólogo / nefrólogo
 . . . . . . verbo transitivo.l. Bater ou revolver [unha substancia li­
17. * '(:¡ '(:¡ Indica que tipo de oposición hai entre estes pares de

quida] dentro do recipiente no que está. 2. Golpear repetidamente

antónimos. Xustifica a túa resposta.

[un obxecto ou unha superficie]. Verbo intransitivo. 3. Baterse [un

presente / ausente n e t o / avó

liquido] dentro dun recipiente como consecuencia dun movemen­

to. 4. Bater reiteradamente nun obxecto ou nunha superficie.

verdadeiro / falso baleiro J cheo

J
J
. . . . . . verbo transitivo. l . Abrirse [algo bruscamente a causa da

óptimo pésimo enfermo / san

presión interior. 2. Volver [manancial, fonte estiñados] botar auga.

3. Volver [lugar onde xa non había herba] ter herba. 4. Botar abro­
pequeno / grande recto J to rto

chos ou rebentos [planta]. 5. Devecer por facer algo. 6. Morrer a

salgado / eslamiado apto / inepto

causa dun esforzo excesivo. 7. Cansar en extremo.

d e l e b l e / indeleble c u l t o / inculto
. . . . . . verbo transitivo.l. Estender en distintas direccións. 2. Fa­

cer que [unha cousa] ocupe ou abranga máis espazo. Verbo prono­

18. * "' '(:¡ Explica que tipo de relación semántica se establece

minal 3. Estenderse en distintas direccións. 4. Pasar a abranguer

entre estas voces.

máis espazo.

bágoa - lágrima serodio - temperán

. . . . . . verbo intransitivo.l. Ir correndo dun lado para outro. 2. Ir

dun lugar para outro sen motivo. rebelar - revelar aceptar - refugar

. . . . . . . . . verbo intransitivo.l. Mover as pernas ou as patas con sobrio - ebrio portada - contraportada

forza e rapidamente. 2. Bater cos pés no chan repetidamente para

xornalista - periodista meniña · m e n i ñ a

mostrar desagrado, desacordo ou enfado.

piar - piar filial - filial

. . . . . . verbo transitivo.l. Darlle ánimo e valor a [alguén]. 2. Fa­

cer que [alguén ou algo] cobre vida ou vigor. Verbo intransitivo. 3.

hai - ai premio - castigo

Aspirar o aire cos pulmóns e volver botalo fóra. 4. Ter vida.

cóncavo - convexo insípido - eslamiado

14. * '(:¡ '(:¡ Distingue, entre as seguintes, as palabras polisémi­

cas (P) das h o m ó n i m a s (H). � CAMBIOS SEMÁNTICOS

• trono • cobra • coroa • faísca 19. *"''(:¡ Escribe o eufemismo correspondente a cada u n h a

destas palabras tabús.

• miolo • gato =xema • lama

sogra cego cu suar

• velar • dente • golpe • coco louco marte mentir policía

estar preñada despido tolleito mexar

15. *'(:¡'(:¡ Explica o significado das seguintes parellas de pala­

bras homónimas.
20. •'(:¡'(:¡ I n d i c a q u e palabras tabú se agachan detrás destes

eufemismos.
cal - cal naval - naval raxo · raxo

facer de ventre actualización de prezos

queixo - queixo velar - velar neto - neto

residencia xeriátrica cómodo

pena - pena solo - solo ravo - rabo metido en carnes estar indisposto

facer o a m o r conflito laboral

c o m a · coma onda - onda sobre - sobre

de posición acomodada países subdesenvolvidos

16. * * '(:¡ Tendo en canta o estudado na páxina 86, define estas

palabras. Emprega o tipo de definición indicado.

21.**"' Identifica q u e m e c a n i s m o semántico (metáfora, me­

t o n i m i a ou elipse) se aplicou no cambio semántico das

• cerrado (def. antonímica) ...
voces destacadas.

• estreito (def. antonímica) -s

• Ao meu avó regaláronlle uns habanos moi bos.

• motocicleta (def. hiperonímica) ..,

• Agora a xente xa n o n adoita enviar postais.
• bolígrafo (def. hiperonímica) ..,
• Estaba ao pé da cama observándoo como durmía.

• inxente (def. sinonímica) -s

• Tocou a dez euros por barba.

• eslamiado (def. sinonlrnlca) »

• É u n ás para as matemáticas.
• morcego (def. hiperonímica) ..,
• Rompeu u n h a pata da mesa.

En grupos, revisade as vasas definicións.

 SIGNIFICADO DENOTATIVO E CONNOTATIVO CLASES DE A N T O N I M I A

.,,,,.....

Oposicións graduais
Significado denota­ Significado connotati­

tivo. Grupo de trazos vo. Valores de moi diver­ Hai termos intermedios.

significativos míni­ sa índole (afectivos, alto /baixo

mos (ou sernas) que estilísticos, ideolóxicos,

caracterizan obxecti­ culturais . . . ) asociados ao

Oposicións complementarias
vamente o referente lado dos sernas denotati­

que a palabra designa vos en certas palabras. ---+ A afirmación dun dos termos

---> Exemplo: home = Exemplo: fulano supón a negación do outro.

'humano' 'macho'. 'humano' 'macho' (+

calar/ fa/ar
despectivo) (+ coloquku).

Oposicións recíprocas

Hai u n h a relación entre os dous

B Indica razoadamente cales das palabras

elementos e estas relacións

de cada serie son sinónimos parciais ou

absolutos. implícanse mutuamente.

pai /filio
• fama - sana - prestixio

• cadaleito - féretro - ataúde

• cesar - acabar - finalizar

II Define campo semántico.

- Explica como se realiza a análise com­

• fervenza - catarata - cadoiro
ponencial dos campos semánticos.

II Ofrece todas as acepcións que coñezas

destas palabras polisémicas.

II Indica, coa inicial correspondente, os moti­

vos que orixinaron os seguintes cambios

letra - fronte - acento - cadro
semánticos: causas históricas (H), p s i c o l ó ­

- Contrastade e ampliade en grupos as xicas (P), sociais (S), lingüísticas (L).

vosas respostas. Despois revisádeas

O paralítico ---+ discapacitado
coa axuda d u n dicionario.

O lebre ('animal') ---+ ('dunha carreira ')

III Distingue, de forma xustificada, cales das

O o (apare/lo) receotor-» o receptor
palabras destacadas son polisémicas e

cales homónimas. Consulta un dicionario o átomo ('sen división') ---+ ('compoñente

se é preciso.
da materia')

• Esquecín comprar unha cabeza de allos.

- Ofrece outros exemplos de cada tipo de

cambio semántico.
• Xoán ten fortes dores de cabeza.

El Explica a diferenza entre eufemismo e dis­

• A policía deulle o alto e pediulle a docu­
femismo usando u n h a táboa coma esta.
mentación.

• Henrique é o rapaz máis alto da clase. EUFEMISMO DISFEMISMO

Definición: Definición: .
• O número 7 é impar.

• Bebeu auga por ver se paraba de impar.

................................ . ,, ..

Exemplos: Exemplos: .
• Esa actriz é toda u n h a estrela de c i n e .
· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · .

• Esta noite vin unha estrela fugaz.

Literatura
GALIZA NA P O S G U E R R A ( 1 9 4 0 - 1 9 5 9 )

Galiza viviu nestas dúas décadas as consecuencias directas do conf/ito bélico civil que

modificará o curso da historia española. As pegadas destrutoras da guerra deixáronse sentir

durante moitos anos: fame, represión, censura, exilio, il/amento. Unha tímida liberalización

nos anos 50, que se manifestou nunha cerla aperlura ao exterior, permitiu iniciar a difícil

reconstrución cultural.

Feitos históricos
Dúas decadas marcadas pola represión e a fame

N a d a rn á i s comezar a g u e r r a , en 1 9 3 6 , Galiza q u e d o u
- 1 9 3 9 : Fin da Guerra civil.
integrada no bando franquista, ao que forneceu de
Ditadura franquista.
homes e material. A resistencia no interior do país non
Comezo da 2ª Guerra m u n d i a l .

chegou a callar, aínda que os «fuxidos» mantiveron a -1945: Fin da 2ª Guerra m u n d i a l .

súa actividade guerrilleira ata 1950. A represión foi -1950: Morte de Castelao no

considerábel para os opositores, que se enfrontaron á exilio.

marte, ao exilio ou ao ostracismo. Disolución do Partido Galeguista.

Fundación da Editorial Galaxia

- 1 9 5 2 : Morte de Benigno Andrade,

Ao saír da guerra, o xeneral Franco instaurou un
Foucel/as.
réxime autoritario, caracterizado pola ausencia de
-1953: España asina o tratado de
liberdades e o desprezo da democracia. No plano
colaboración militar ces E E . U U .
ideolóxico, o f r a n q u i s m o estaba próximo aos réximes de
-1957: Creación da C o m u n i d a d e
Hitler e Mussolini. Cando estes perderon a guerra
Económica Europea.
mundial, España quedou illada e ensaiou un modelo -1958. Créase o grupo Brais Pinto

económico coñecido por autarquía: a sociedade en Madrid.

española debía ser autosuficiente para cubrir as súas

propias necesidades.

En Galiza, as aldeas estaban atestadas de xente que non podían emigrar, nas cidades

faltaban abastecementos; x u r d i u entón o fenómeno do estraperlo e o conxunto do país viviu

u n h a época de fame.

Comeza a "lonas noite de pedra"

A Guerra Civil española e os anos de posguerra supuxeron unha ruptura profunda con

toda a tradición galeguista anterior. A política represiva do réxime vencedor sobre todo o

que se asociase co derrotado bando republicano non só tivo efectos sobre a actividade

política, senón tamén no terreo cultural e literario. Ata os anos cincuenta case non se publicou

nada en g a l e g a . A forte represión da posguerra conduciu inexorabelmente ao silencio.

A represión contra a cultura galega comezou coa eliminación de importantes personaxes no

ámbito c u l t u r a l , político e xornalístico. Estableceuse unha política de e l i m i n a c i ó n dos trazos

c u l t u r a i s propios: clausurouse o S e m i n a r i o de Estudos G a l e g a s , p r o h i b i u s e a prensa política e

cultural nacionalista (Nós, A Nasa Terra, . . ), foi suprimida a editorial Nós e os espazos en

g a l e g o na prensa d i a r i a desapareceron. Con todo isto e co ambiente ideolóxico asociado ao

novo réxime creouse un c l i m a de medo e escribir en g a l e g a sentiuse como un risco evidente.

O e x i l i o e a resistencia exterior

Os líderes nacionalistas e os intelectuais galeguistas exiliáronse maiormente en

S u d a m é r i c a . Ali c o nt in uar o n a actividade política e cultural anterior á Guerra C i v i l . Agrupados

arredor de Castelao e sen impedimentos para se expresaren libremente, a Galiza do e x i l i o

converteuse no centro neurálxico de oposición política galeguista ao f r a nquism o .

As comunidades galegas de cidades como Bos Aires proseguiron a acción cultural,

canalizada a través de editoriais, revistas, e m i s i ó n s de radio, grupos teatrais, etc.

O illamento imposíbel

Como resultado da segu nda Guerra Mundial, o m u n d o quedara d i v i d i d o en dous bloques

enfrontados na c h a m a d a guerra fría: a zona de influencia dos Estados U n i d o s e a da U n i ó n

Soviética. Os países occidentais entregáronse á reconstrución material coa axuda do Plan

Marshall estadounidense e con iniciativas propias, como a creación Comunidade

E c o n ó m i c a Europea ( 1 9 5 7 ) .

Neste contexto, o réxime franquista viuse obrigado nos anos 50 a a b a n d o n a r a autarquía e

comezou unha tímida apertura ao exterior, aproximándose aos Estados Unidos: en 1953

firma o tratado de axuda militar polo que se establecen bases americanas en territorio español

e en 1955 entra na ONU. A apertura traduciuse na mellora das condicións económicas e

n u n h a maior comunicacioón co exterior, a í n d a q ue o carácter ditatorial do réxime non permitiu

a súa integración en Europa, q ue o seguía condenando.

Na Galiza dos 50, a falta de perspectivas económicas e o clima de miseria encontraron

unha válvula de escape na emigración, agora dirixida sobre todo a E ur o p a , que co

despegue económico precisaba de man de obra.

A creación de Galaxia e a batalla cultural

Nos anos cincuenta, trala marte de Castelao, a disolución do Partido Galeguista e a

consolidación da dit a d ura , o n a c i o n a l i s m o galego cambiou o seu r u m b o : ante a i m p o s i b i l i d a d e

d u n h a práctica política normal iniciou u n h a loita cultural, destinada a defender a identidade de

Gal iza.

CUESTIÓNS

Sen romperen os vínculos coa oposicion

1. Que supuxo a década dos sesenta
clandestina, os galeguistas concentraron os seus
desde o punto de vista
esforzos no q ue se chama a batalla cultural. O
socioeconómico?
seu obxectivo consistía en espertar a conciencia
2. Que situación vive o réxime
das xeracións novas e afirmar dentro e fóra do franquista nestes anos?

país a personalidade de Ga liz a . A ferramenta 3. Que feitos destacan na actividade

cultural?
fundamental foi a Editorial Galaxia, fundada en
4. Que signos manifestan que se está
1951.
xestando unha nova sociedade
 OS Ú L T I M O S A N O S DO F R A N Q U I S M O ( 1 9 6 0 - 1 9 7 5 )

O treito final do franquismo é un período marcado polo progresivo debilitamento do réxime

que non se dá adaptado a unha sociedade que se transforma velozmente. No plano cultural, o

activismo político marca en grande medida a actividade artística, moi condicionada pola

procura constante de novas espazos de expresión e a necesidade de chegar a un público

máis amplo.

Os sesenta: a década das transformacións

Feitos históricos
socioeconómicas

- 1 9 6 1 : O soviético luri Gagarin,

Nos anos sesenta, a sociedade galega pasou por primeiro home no espazo.

unha transformación económica de forte repercusión Bob Dylan grava o seu primeiro

disco.
social: os chamados anos do desenvolvemento
- 1 9 6 2 : Créase Amnistía
económico. A agricultura vai deixando de ser de
Internacional.
autoconsumo e m o d e r n i z á n d o s e , con noves sistemas
Independencia de Alxeria.
de produción e orientada cara ao mercado. lsto
- 1 9 6 3 : Celébrase por vez primeira o
provocou unha nova onda migratoria, dirixida agora
Día das Letras Galegas.
cara á s grandes cidades e s p a ñ o l a s , como Bilbao ou
Levántase a prohibición de publicar
Barcelona, e da fachada atlántica g a l e g a , como Vigo artigos en galego.

e A Coruña. O sector industrial coñeceu tamén un Morte do papa Xoán X X I I I .

momento modernizador nos sectores tradicionais Asasinato de J. F. Kennedy.

(conservas, electricidade, construción naval), e Fundación da OLP.

-1964: Creación da Unión do Pobo

ábrese a novas explotacións ( a u t o m ó b i l , c e l u l o s a s ) .
Galego.

Os E E . U U . inician os bombardeos
Como resultado destas alteracións económicas, a
de Vietnan.
sociedade galega vai deixando de ser
- 1 9 6 5 : Fundación do Partido
maioritariamente campesiña para ir dando paso a
Socialista Galego.
unha estrutura social na que cada vez teñen máis
- 1 9 6 6 : Lei de Prensa e Imprenta
peso as clases medias urbanas e o proletariado. A
que suprimía a censura previa.
transformación da sociedade reflíctese na adopción Protestas pola construción do

dos costumes dunha sociedade de consumo: a encero de Castrelo de M i ñ o .

vivencia, o a u t o m ó b i l , a televisión, o e n s i n o . - 1 9 6 7 : Morte do Che Guevara.

- 1 9 6 8 : Revoltas estudiantís en

parís e outras cidades.

Invasión soviética de

Checoslovaquia.
A p o l í t i c a : entre o i n m o b i l i s m o e a ruptura
Movemento "hippi" en California.

Nace o movemento musical "Voces

A crecente d e m a n d a de liberdades propiciou q u e a
Ceibes".
contestación aumentase e aparecesen as primeiras
Asasinato de M . Luther King.
organizacións clandestinas que tentaban derrubar o
- 1 9 7 1 : Creación do Instituto da
réxime. A p a rt i r de 1968 é xa manifesta a perda de L i n g u a Galega.
apo io social do franquismo e a loita por un sistema -1972: Folgas obreiras en Vigo e

democrático chega cada vez máis á poboación, que Ferro!.

ve como o réxime, malia os tímidos intentos de - 1 9 7 3 : Golpe militar de Pinochet en

a p e rt u r a , non é quen de adecuarse ao cambio Chile.

Morte de Carrero Blanco en

sociolóxico que se está a producir.
atentado de ETA

- 1 9 7 5 : Morre o ditador Franco.

 O primeiro lustro dos setenta coñeceu unha grande axitación social protagonizada por

estudantes e obreiros. Os sectores máis inmobilistas ven como mesmo a censura non dá

cortado a a p arición de revistas e xornais que espallan ideas distintas ás sostidas polo sistema

ditatorial. Os últimos anos do franquismo caracterízanse pala loita entre os partidarios de

perpetuar o sistema trala marte de Franco e os d u n novo réxime que rompa co pasado.

A actividade cultural e a defensa do i d i o m a

A vida cultural reavivouse nos anos sesenta coa a p a r i c i ó n de asociacións culturais como

O Galo (Santiago, 1 9 6 1 ) e O Facho (A C o r u ñ a , 1 9 6 3 ) . Estas asociacións t i ñ a n como obxectivo

p r i n c i p a l a defensa do galega e nelas colaboraron fundamentalmente militantes de esquerda e

nacionalistas. No terreo editorial, o labor que viña desenvolvendo a Editorial Galaxia desde

os cincuenta reforzouse coa aparición doutras editoriais, como Edi ci ós do Castro, nacida en

1963.

A partir do 17 de maio de 1963, centenario da publicación de Cantares gallegos de

Resalía, a Real Academia Galega estableceu a celebración do Dia das Letras Galegas. O

que comezou como unha celebración oficial, axiña se converteu nun pretexto para que as

a g r u p a c i ó n s culturais organizasen todo tipo de actos: conferencias, recitais, exposicións, etc.

Pouco a pouco o Dia das Letras Galegas foi senda asumido pala poboación e seviu para

e s p a l l a r a memoria dos clásicos da nosa literatura.

Nos a n o s sesenta xurdiron partidos nacionalistas de esquerda, como a U n i ó n do Pobo

Galega ( 1 9 6 4 ) e o Partido Socialista Galega ( 1 9 6 5 ) , q u e tiveron a reivindicacióri idiomática na

cerna das súas demandas e superaron a dialéctica de loita cultural ou loita política. Tanto

desde o sindicalismo coma desde as organizacións políticas de esquerda ou nacionalistas

reivindícase o uso do i d i o m a . O galega deixa de ser exclusivamente u n h a l i n g u a f a m i l i a r ou

para a creación artística das elites culturais para se converter na l i n g u a das reivindicacións

políticas e sociais.

Cara a u n h a nova sociedade

CUESTIONS

1. Que supuxo a

Fóra d a s nasas fronteiras, os anos sesenta trouxeron u n h a década dos sesenta

serie de mudanzas que transformaron as sociedades desde o punto de

vista
occidentais nos costumes e no pensamento. Por primeira vez,
socioeconómico?
a mocidade adquiriu un protagonismo social sen
2. Que situación vive o
precedentes. En a m p l o s sectores da xuventude reaccionouse
réxime franquista

contra a sociedade establecida e xurdiron movementos como neses anos?

o híppísmo, o pacifismo, a liberación sexual ou a cultura 3. Que feitos destacan

na actividade
underground. Por outra banda, destaca a aparición do
cultural?
movemento feminista, q u e tenta crebar o principio patriarcal
4. Que signos
q ue sitúa a muller nun plano de inferioridade respecto do
manifestan que se

home. está a xestar unha

nova sociedade?

A guerra do Vietnam, o maio do 68 francés ou a revolución cubana foron feítos históricos

que conmoveron o m u n d o e deixaron u n h a forte pegada nas xeracións novas. Tamén a nasa
literatura se faría eco destes feitos e dos cambios sociais asociados aos novos costumes

sociolóxicos.

Situación l i n g ü í s t i c a

Na inmediata posguerra o galega foi p r o h ib id o no uso escrito. No seu uso oral comeza

un agudizado proceso de perda de prestixio social. Así, pouco a pouco, a nosa lingua

comezou a retroceder entre as xeracións máis novas e nos ámbitos urbanos.

Como lingua literaria, este período comezou con varios anos de silencio. Os libros en

galega só viron a luz de novo a p a rt i r de 1950. Pero o factor clave na recuperación da nosa

lingua escrita foi a creación da Editorial G a la x ia en 1950, da man de persoeiros do

galeguismo histórico, que xa comezaran a súa actividade cultural antes da guerra civil:

Ramón Otero Pedrayo, Ramón Piñeiro, Francisco Fernández del Riego . . .

Nos últimos anos do franquismo, a recuperación da función cultural e social da nosa

lingua é i m p o rt a n t e :

-Os p a rt i d o s e organizacións nacionalistas toman a cuestión da lingua como un compromiso

fundamental.

-Aparecen numerosas asociacións culturais que loitan pola súa recuperación e

normalización: O Facha, O Galo . . .

-Avánzase na investigación lingüística: Cátedra de Lingua e Literatura Galegas na

Universidade de Santiago (1965), Instituto da Lingua Galega ( 1 9 7 1 ) . . .

ID
A LITERATURA DO EXILIO E N T R E

1 9 3 6 E 1 9 7 6 : POESÍA, PROSA E

TEATRO
 A l i t e r a t u r a d o e x i l i o entre 1 9 3 6 e 1 9 7 6 : posía, prosa e teatro

FEITOS HISTÓRICOS

o clima reoresivo instaurado oolo

1939 Hitler invade Polonia. Comezo
franauismo na inmediata posguerra impide cal­

da segunda guerra mundial.

quera manifestación cultural galega; entre 1 9 3 6 e 1946

1940 Castelao chega a Buenos Aires.

1941 Constitución de Galeuzca. unicamente se publican en Galiza media ducia de libros nos

1944 Formación do Consello de Galiza

que se usa o galego parcial ou totalmente e que se inscriben
1945 Fin da segunda guerra mundial

aparición da revista Galeuzca nunha liña folclórico-costumista que non resulta problemática

1946 Caslelao, minlstro do goberno republicano

para o réxime. Nos anos seguintes prodúcese unha

no exilio. Estará ata 1 9 4 7 .

evolución lenta, dificultada pola represión ideolóxica e a
1947 Comezan as emisións da BBC de Londres:

Galician Programme, dirixidas por Xavier censura, que permite recuperar timidamente algúns usos

Fernández.
culturais do idioma.

1950 Marte de Castelao.

1954 Seoane iunda a revista Ga/icia Emigrante.

1955 España entra na ONU. - En 1947, Aquilino Iglesia Alvariño publica Cámaros
1956 Creación de AGUEA (Asociación Galega
verdes, primeiro libro da posguerra con entidade literaria de

de Universitarios, Estudiantes e Artistas).

seu.
1957 Blanco-Amor crea o Teatro Popular

Galega.

1959 Luís Solo e Carlos Velo lanzan en México

- En 1948, o suplemento dos sábados do xornal La Noche
a revista Vieiras.
comeza a publicar colaboracións en galego.

- En 1949 créase a editorial Bibliófilos Gallegos, na que

Ramón Cabanillas publica o libro de poesía Camiños no

tempo. Este mesmo ano nace en Pontevedra a colección de

poesía Benito Soto, dirixida por Celso Emilio Ferreiro e

Manuel Cuña Novás, na que publican, entre outros, Luís

Pimentel, Carballo Calero, Celso Emilio Ferreiro,

C u n q u e i r o e M a n u e l María. En 1 9 5 0 , Xosé María Álvarez

Blázquez e Luís V i ñ a s Cortegoso crean en Vigo a editorial

Monterrei.

Mentres no interior é perseguido o galeguismo e se

desenvolve dificultosamente a literatura, a actividade

política e cultural mantense viva no exilio.

fundamentalmente no núcleo de Buenos Aires-Montevideo e

en México. Co apoio das sociedades creadas polos

emigrantes e o mecenato de persoas como M a n u e l Puente,

A nt o ni o Saltar ou Xesús Canaval, desenvólvese un

FEITOS LITERARIOS
i m p o rt a n t e labor que ten como obxectivo manter a

1941 Estrea, en Buenos Aires, de Os vellos non continuidade da cultura galega, que se ve enriquecida polo

deben de namorarse.
contacto con outras realidades culturais.

1944 Sempre en Caliza, de Castelao.

María Pita e lres retratos medievais, de

t Lorenzo Varela. O labor dos exiliados desenvólvese en múltiples

1950 As cruces de pedra na Galiza, de Castelao.

campos:
1952 Fardel de eisiliado, de Luís Seoane.

1954 Lonxe, de Lorenzo Varela.

1956 Na brétema Sant-/ago, de Luís. Seoane.

a) Creación de e di tori a i s , eido no que destaca o
1

195 Nomagardeí fl(Jr,(1/ngu�n. d.e Ri1mór1 de

intenso labor realizado por Luís Seoane: reedítanse os
Víllcnn1da;

1959 A �nOll:11, li, BI, nro·An'lor: clásicos e publícanse obras dos escritores do exilio e libros

1961 6'-)!ÍUndn edlción de 5emprl.' en.CJ,1/lw.

prohibidos ou de difícil publicación en Galiza.
 b) Emisións radiofónicas como o programa Sempre en Ga/icia, emitido en

Montevideo desde 1951; Galicia Emigrante, dirixido por Luís Seoane en Buenos

Aires entre 1954 e 1971; ou o Galician Programme (1947-1956), emisión

radiofónica da B B C .

e) Dinamización teatral: estrea en Buenos Aires de Os vellos non deben de

namorarse en 1 9 4 1 , intensa actividade teatral de Varela Buxán e Teatro Popular

Ga/ego, promovido por B l a n c o Amor en 1 9 5 7 .

d) E d i c i ó n de xornais e revistas: ademais de A Nosa Terra, q u e segue a se editar

en Arxentina ata 1950, sobresaen dúas revistas pola súa calidade literaria e

artística: Ga/icia Emigrante, dirixida por Luís Seoane entre 1 9 5 4 e 1 9 5 9 , e Vieiros,

p u b l i c a d a polo Patronato da Cultura Galega de México entre 1 9 5 9 e 1 9 6 2 .

e) Creación de asociacións e patronatos que promoven cursos, conferencias,

exposicións e revistas: AGUEA (Asociación Galega de Universitarios, Escritores e

Artistas) en Buenos Aires (1956), o Instituto Arxentino de Cultura Galega, o

Padreado da Cultura Galega de México ( 1 9 5 9 ) e o Padreado da Cultura Galega

de Montevideo ( 1 9 6 4 ) .

Condicionamentos como a extraterritorialidade, as dificultades editoriais, a

i ns tal ac i ón en culturas de expresión castelá e a carencia de público lector fan q u e ª

literatura galega do exilio presente características especiais:

a) O compromiso político galeguista e republicano está na base de toda a obra

literaria.

b) Tanto a poesía como a narrativa teñen un forte compoñente autobiográfico, no

qu e sobresae a experiencia traumática da guerra e o desterro.

e) lntrodúcense os temas cívico-sociais na poesía, a n t i c i p a n d o u n h a orientación que

será dominante nos anos sesenta e primeira metade dos setenta.

d) O contacto coa arte e a literatura dos países latinoamericanos dá l u g a r a un pro­

ceso de mestizaxe cultural que achega elementos temáticos e estilísticos novidosos.

Dentro do marcado carácter social da poesía do e x i l i o , a d q u i r e n protagonismo

temas como os mitos do pasado, a epopeia da emigración, a guerra do 36-39 e a

represion fascista, ou o desterro. Os contidos intimistas desenvólvense arredor do tema

da saudade do tempo e da patria perdidos.

Na poesía do e x i l i o , cómpre destacar a obra de Luís Seoane, que i n c l ú e libros

como Fardel de eisilado ( 1 9 5 2 ) , Na brétema, Sant-lago ( 1 9 5 4 ) , As cicatrices ( 1 9 5 9 ) e A

maior abondamento, publicado na Coruña en 1972. Emilio Pita é autor de

Jacobus/and ( 1 9 4 2 ) , Cantigas de nenas (1944), O ronse/ verdega/ ( 1 9 6 4 ) . Pola súa

parte, Lorenzo Varela publicou Catro poemas pra catro gravados (1944) e Lonxe

(1954).

No que atinxe á narrativa, as dificultades de publicación e a ausencia de

p ú b l i c o lector determinan que a m a i o r parte das obras fosen p u b l i c a d a s moito despois

de seren escritas. En canto aos temas, destaca a vivencia da guerra e a represión da

i n me di ata posguerra; en moitos casos as obras teñen u n claro fondo autobiográfico, o

que as sitúa a medio camiño entre a narrativa de ficción e outros xéneros narrativos

como a crónica ou as memorias. Por este motivo, trátase de documentos

socioliterarios de grande importancia para coñecermos o noso pasado m á i s recente.

Silvio Santiago é autor de Vilardevós (1961) e O silencio redimido (1976).

Ramón de Valenzuela publicou Non agardei por ninquén (1957) e Era tempo de

apandar ( 1 9 8 0 ) . Antón Alonso Ríos escribiu O siñor Afranio ou como me rispei dos

gadoupas da morte ( 1 9 7 9 ) , Amore. morte e misticismo ( 1 9 5 6 ) e Nidia ( 1 9 9 2 ) .

No ámbito teatral destaca a estrea de Os vellos non deben de namorarse en

Buenos Aires, o labor de Luís Seoane como crítico, teórico do teatro e dramaturgo, e a

tentativa de Blanco-Amor de crear o Teatro Popular Ga/ego en Buenos Aires. Nunha

liña diferente, de cultivo e exhibición dun teatro costumista de temática cómica e

sentimental, hai que salientar o labor de Manuel Varela Buxán, fundador da compañía

teatral Aires da Terra e autor de numerosas pezas (Taberna sen dono, Po/a nosa

culpa, etc.).
Lonxe As ratas

Dourados peixes, flores amarelas, Na G a l i c i a , ese vello pobo

coronarias do monte, tremoeiras do mar: carballo carcomido de raios e bestigos

¿ o n d e verei a l ú a das eiras q u e gardades, loita, dende fai séculos,

ou serea das o n d a s , ou fada das !amelas? o home coas ratas.

¿ O n d e meus carros, m i ñ a s dornas, onde Coma nos casteles a b a n d o a d o s ,

ouvirei no meu peito e n g u e d e l l a d o o n d e xa caíron trabes e brasóns

a cántiga do merlo nos outeiros, escóitanse queixumes de gonzos ferruxentos.

na baixamar o tremecer da auga? Dende fai séculos loitan en Galiza

¿ O n d e terei na m a n , a man fidalga dela os homes coas ratas.

debaixo d u n castiro de p o n l a s enxoiadas? Vencendo sempre as ratas.

E este meu corazón, ¿o meu corazón onde Até q u e toda ela fique,

acougará sen vós, levándovos adentro? coma eses casteles roiñentos

¿ O n d e , meus peixes, m i ñ a s flores, onde? e os mosteiros sen altares

n i n lembranzas de ritos,

11 sendo soio rondada de morcegos

e pantasmas.

Dourados peixes, flores amarelas: Coberta de edra, de label.

lonxe de vós, ¿onde deixar os ósos? Morándoa soio as ratas.

¿ O n d e deixar a morte q u e vos debo? Semente as ratas.

¿ Q u e queredes de m i n , q u e me chamades

e despois vos marchades sen levarme? Luís Seoane. As cicatrices.

¿ O n d e me agardaredes,compañeiros?

iXa veu o tempo de q u e as flores falen,

xa veu o tempo de q u e os peixes d i g a n !

Semente

111

A Castelao

Dourados peixes, flores a m a r e l a s ,

cando soño con vós nácenme verdes, Albas fazulas, azos esmorecidos,

azuis carballeiras q u e me arrolan nos beizos sulagada a sorrisa, abrente

n u n alto estrelecer sobre da noite, de esperanza. Abalan as mans de l u m e :

n u n h a neve romeira tras a v i d a . enterran semente

E vou, lonxe de vós, i n d a máis lonxe, S a n g u e da Terra; s a n g u e vivo revivo

pra vos lembrar m e l l o r , m á i s docemente, s a n g u e do s a n g u e , pérola ourilucente

o mesmo q u e un pandeiro q u e caíra, de esperanza. Abalan as m a n s de l u m e :

baixara d a n d o tumbos enterran semente

desde o berce do monte alboreado Mariñeiros do sol; ceibe proel da nao

ao cadaleito, xa sen fin, do mar: pola m a r verdosiña d u n soño quente

lonxe de vós, inda máis lonxe. Lonxe. Lonxe. de esperanza. Abalan as mans de lume:

enterran semente

Lorenzo Varela. Lonxe. E m i l i o Pita. Jacobusland.

 CI)

o
"C
E m
e:
CI)

rn
oo en
o <ti
:....

Q.) :::l

lC: o
ro (/)
c. o
E t:
o o
u E

rn
ro
>
o
>

o
"O
:....

o
><
:::¡

o:
<::
 •
\ salnés

A POESÍA ENTRE 1 9 3 6 E 1 9 7 6 : A
, ,

XERACION DO 36, A P R O M O C I O N
,

D E E N L A C E E A X E R A C I O N DAS

FESTAS M I N E R V A I S
A poesía entre 1 9 3 6 e 1 9 7 6 : X e r a c i ó n do 3 6 , Promoción de Enlace

e X e r a c i ó n das Festas Minervais

1963 Celébrase por primeira vez o Día das

Letras Galegas.

Creación de Ediciós do Castro.

Fundación do clandestino Consello

da Mocidade.
Durante o franquismo a lírica galega ofrece un
Levántase a prohibición de publicar

artigos en galego. panorama moi heteroxéneo: varias xeracións,

Primeiro número da revista Grial,
múltiple s tendencias e liñas temáticas, convivencia ao
editada por G a l a x i a .
mesmo tempo de autores de promocións distintas,
Morte do papa Xoán X X I I I .

Asasinato de J.F. Kennedy. poetas q u e ofrecen gran variedade de estilos.

Fundación da OLP.

1964 Creación da Unión do Pobo Galego.

Ad o ita citarse a data de 1 9 4 7 , a no en que sae do
Os Estados Unidos comezan

os bombardeos sobre Vietnam.

prelo Cómaros verdes de Aquilino Iglesia Alvariño,

1965 Creación do Partido Socialista Galega.

como o momento en que se inicia a recuperación
1966 Lei de Prensa e Imprenta, que suprimía
das letras g a legas d ur a nt e a posguerra. Trátase dunha
a censura previa.

[ Protestas pala construcción do encaro poesía centrada no íntimo e no cotián, temas que son
I de Castrelo de Miño.
expresados mediante formas métricas clá sicas. Nos
1967 Marte do Che Guevara en Colombia.
anos s e guint e s publican outros autores da xeración do
Guerra árabe-israelí dos seis días.

1968 Revoltas estudiantís en París e outras 36 como Carballo Calero, Díaz Castro, os irmáns
cid a des.
Alvarez Blázquez, María Mariño ou Celso Emilio
Invasión soviética de Checoslovaquia.
Ferreiro, q ue propoñen distintas oriencións poéticas:
Movemento "hippy" en California.

Asasinatos de Martin Luther King

hilozoísmo, neotrobadorismo, paisaxismo, cla sicis mo ,
e de Robert Kennedy.
intimismo e socialrealismo.
Creación do movemento musical

de "Voces Ceibes".

1970 Promúlgase a Ley General de O p r i m e i r o s i n a l de anovamento temático e

Educación.
formal está representado por Triscas (1950), de Luís
1971 Creación do Instituto da Lingua Galega.

1972 Folgas obreiras en Vigo e Ferrol.

Pimentel, conxunto de oito poemas nos q u e p r e d o m i n a

1973 1 ª Mostra de Teatro en Ribadavia. u n i n t i m i s m o existencial expresado con recursos formais

Golpe Militar de Pinochet en C h i l e .
tomados do simbolismo e as v a n g a r d a s , especialmente
Marte de Carrero Blanco
do s u r r e a l i s m o . A obra de P i m e n t e l constitúe a ponte coa
nun atentado.

1975 Marre o xeneral Franco. poesía das xeracións máis novas; é o caso dos poetas

reunidos baixo a d e n o m i n a c i ó n de Promoción de Enlace

FEITOS LITERARIOS
( M a n u e l C u ñ a Novás, Antón Tovar, Luz Pozo) e, sobre

todo, a c ha m a d a Escala da Tebra ( C u ñ a Novás, M a n u e l

1958 Documentos persoaes, de Manuel

María .. María, Bernardino Graña), que presenta como notas

1959 As cicatrices, de Luís Seoane.
definitorias os temas existenciais e a abundancia de
Do sulco, de Xohana Torres.
imaxes ir r a c io nais de influencia surrealista.
1961 Lanza de soledade,

de A. Iglesia Alvariño.

Nimbos, de X. M. Díaz Castro.

Nos anos 50 comezan tamén a publicar os
1962 Longa noite de pedra, de Celso Em il io

Ferreiro. escritores nado s na década dos 30, a g r up a d o s baixo a

196 3 Palabra no tempo, de María M a r iñ o. d e n o m i n a c i ó n de Xeración das Festas Minervais, d e b i d o

1966 Profecía do mar,
á sú a iniciación literaria a través destes premios da
1
de Be rnar d ino Greña.

1967 Entre o si e o non,

Universidade c o m p o s t e l a n a : B e r n a r d i n o G r a ñ a , M a n u e l
de X. L. Franco Grande.
1
María, Uxío Novoneyra, Méndez Ferrín, Avilés de
1968 Viaxe ao país dos ananos,
Taramancos e X o h a n a Torres. Estes escritores forman
de Celso Em i l io Ferreiro.

1972 Antoloxía popular de Heriberto Bens, p a rt e d a xeración q u e renovará a narrativa g a l e g a a p a rt i r

de X. L. Méndez Ferrín.
dos ú l t i m o s a n o s da d é c a d a dos 5 0 .
1 9 75 Onde o mundo se chama Celanova,

de Celso Em i l io Ferreiro.

1976 Con pólvora e magnolias,

• de X.L. Méndez Ferrín.

 Os anos 60 e p rimeiros 70 están marcados polo p r e d o m i n i o absoluto da

poesía social, tendencia que se c o nso lid a a partir da p u b l i c a c i ó n en 1 9 6 2 de Longa

noite de pedra, de Celso Emilio Ferreiro; con todo, esta corrente xa fora iniciada

polos poetas do exilio (Luís Seoane, Emilio Pita, Lorenzo Varela) e está presente

no primeiro libro de Celso Emilio (O soflo su/agado, 1955) e en Manuel María

(Documentos persoaes, 1 9 5 8 ) . A í n da q u e a poesía de Celso E m i l i o foi interpretada

como literatura social ou comprometida, no conxunto da súa obra achamos a

c o m b i n a c i ó n de i n t i m i s m o e preocupación s o c i a l . En realidade, na obra do celanovés

reflíctense as orientacións dominantes na poesía galega do período comprendido

entre 1 9 5 0 e 1 9 7 5 .

A ruptura coa etapa do r e a l i s m o s o c i a l s i n á l a a a p u b l i c a c i ó n en 1 9 7 6

de Con pólvora e magnolias, de Méndez Ferrín, obra que reacciona contra o

prosaísmo e as limitacións temáticas da poesía anterior, ao tempo que recupera a

tradición vangardista da prequerra, enriquecida con múltiples referencias culturais

(mitoloxía, historia, contracultura). O libro de Ferrín abre paso a u n h a etapa dourada

da poesía g a l e g a , que se prolonga ata os nosos días e q u e ofrece mostras de altísima

calidade literaria.
CELSO EMILIO FERREIRO ÁLVARO CUNQUEIRO

AUTOPOÉTICAS ( 1 9 5 5 e 1972) AUTOPOÉTICA ( 195 5 )

- "Polo que se refire ós poetas galegas, si queren

ser fideles a si mesmos e á terra, teñen que fuxír "O poema, o meu poema, é a parte que eu t e ñ o na

da arqueoloxía estéril e do ruralismo pedáneo. Te­ Creación, i é unha parte sorprendida, anque vo­

ñen que retorcerlle o pescozo ó r e í s e ñ o l do lirismo luntaria, e sin dúbida perfeicionada pola nostalxia.

lacrimóxeno, saudosento, vello estilo. En troques, Onde seña que roube o lume, participo somentes

teñen que mergullarse con desesperado esforzo no con verbas, e coa música que, ás vegadas, ás ver­

mundo social da nosa terra; nos problemas vivos bas acompaña. (A música, isa sombra que t e ñ e n

do noso tempo; nas angurias das nosas xentes. Pe­ as verbas, unha vez longa como cando a serán ma­

ro con ollos recén abertos, con palabras de hoxe, rre, outra vez breve; como en hora meridiana!).

con fórmulas novas en canto ó enfoque cordial e á Fóra do que unha boca humán é, non sei en

perspeitiva psicolóxica"( 1955) que pende a poesía, anque sei que está nas verbas

como están as imaxes nos espellos. E, tamén si,

- " S e í pouco da rn í ñ a canción, pro, en troques, sei unha veracidade sentimental que se satísfaí con

ahondo das motivaciós que me moven a cantar. verbas, como a serpe que se deixa encantar pola

Preocúpame o oficio de home i o seu destiño colec­ frauta.

tivo, e de eí que a miña poesía seña eminentemen­ Eu t e ñ o alguén cabo de mín que de Improviso

te "engagée", contestataria, ou, como eu prefiro, ponse a escoitar. Quizaves sexa o meu Anxo Cus­

belixerante, disposta nunha actitude de ratgames todio. Eu, e n t ó n , comezo a coller as verbas, eiquí i

moí profundas, idénticas sin dúbida ás que move­ acolá, e sempre quedo maravillado de que de unha

ron á literatura comprometida de todos os tempos, a outra poida tender un fío que, tenso e pulsado,

xa que a hístorícídade do fenómeno é íncustíoná­ con temerosa man, soe como unha corda de viola

bel. Sempre, i en toda época, houbo poetas que di­ no silencioso salón dun pazo deserto".

xeron: non desairo cantar á rosa i ao amor, pro de­

nantes quero ocuparme dos meus irmaus, os ho­

mes.
Cuestións para o comentario
A poesía belixerante, na que tan a gusto milito,
1 . Le atentamente esta "Autopoética" e intenta dedu­
ten un "eíquí" i un "agora" pra, sin descanso, com­
cir dela algúns dos trazos formais e temáticos máis im­
padecer (padecer con) aos que sofren inermes a
portantes da poesía de C u n q u e i r o .
brutal presión da historia que outros escriben. E

por ser belixerante e inconformista, tradúcese en

protesta, érguese contra da inxusticia e incruso

false revolucionaria porque pretende conquerir a Cagallós de mula vella,

transformación dunha sociedade coa que está en mexos de vaca preñada,

íntima controversia (... ) Caduco u xa o tempo da fluxos de cona menstruada,

creación lírica labrada soamente na maxia verbal, zudre cheirento de ovella,

afastada do pobo, allea á etnia, monologando o seu augas podres de canella,

egoísmo, facéndose a xorda e lavándose as mans raspas de calzón cagado,

cando escoita os berros das víctimas. Hoxe. a poe­ todo xunto e misturado

sía é algo soamente cando se proclama un instru­ con merda fresca de xente

mento para erguer ó home e liberalo. O estado po­ pra facerlle un bon presente

ético acádase cando se fa¡ da poesía un medio, non ós membros do Padroado.

un fin. Un medio para poder vivir coma homes li­ Guiso de bosta resesa,

bres. Do contrario, un poema non é outra cousa preve tártaro de caca,

máis ca un vago e confortable idealismo ( . . . ) " (197 2 ) entremeses de cloaca,

pitiscos de píxa tesa,

Cuestións para o comentario cagarruta en mahonesa,

1. ¿A que correntes poéticas da postguerra alude Celso queíxo de moco adobado

todo envolto i amasado

E m i l i o cando tala de "arqueoloxía estéril", "ruralismo pe­

con gases de peido quente

d á n e o " e " l i r i s m o lacrimóxeno. saudosento"?

pra facerlle un bon presente

2. O m o d e l o da poesía s o c i a l ou cívica do s é c u l o XIX (Ro­
ós membros do Padroado.
s a l í a , Curros . . . ) ¿ v á l e l l e tal cal ao naso autor ou d e m a n d a
Toda a xente en unánime consenso
algunha modificación esencial nel?
dice que sodes merda, pero eu penso
3. ¿Que temas merecen a súa atención preferente como
qué culpa ten a merda pra que a xente
escritor?
a compare convosco inxustamente.
4. Resume, á vista do texto, os obxectivos e claves ideoló­

xicas do tipo de poesía s o c i a l q u e propón C e l s o E m i l i o

 u·,

G)

ru

"
0-
0

.D

;;
::,

C) e o
r:: :,:..;
m
"l �:¡
�J
(¡1 (')
(1)
..•
m '.J
:n o f;·
�-1 Tl
o �.
;; n>

C.
) • .S:l

!:; �
:1
.,,

m
-
 1 ;- )'�.,ú :1eitt: ti::: r:�.:i:11 :
.1

s G·l,o t'' ¡/:,, l � 1 1 , i 1 11

o
::J
O·

o
(O

o
c.
o

<
�
o
-
....
ru
CT
ru

O)

o.
o
....

-,

3
m
e:
(ll

"O
o
<D

3
Q)

::¡

e
!l
(D

Ul

....

><
ru
::¡

!:!!. -
ti;
... o
o o
o

... ::,

<.O Th
.....
N

cr

3
o:
o
 >
"O

a
><
§'
m
e,

o:
::,
"O

a o,

1
52.
o,
:::,

(O
1
3
"O
o

ª-

(!) o
Sil V>

& �
o 3 a-
zr "O o
o Q V>

� ..� a::
(!) (!)

>< o.
"O -·

3 Sil
i §:
:::, :::,
Sil :::,
.., e.e Sil (!)
(!) e:
:::, :::,,
� �
(!) :::
� P'
_ Sil 3 52.
-· O,
3 O' o. :::,

� i ll> -
0. o
(!) o
o. :::,
O X
e:
V> e.e
(!) Sil

ª·
3 g.
V>
(!) (!)
3
o ;:l. :::,
o "O
Sil ::, ,
�
3 3
o !l!.
a w
� �
S' 3
.., Sl)
o. ::, ,
(!) Sl),
j
3
s
V>
Sil
 Prá mocedade

'
.
] "r-------------------

.;'..:. . ::::;

AIRE PURO Tendes que alcender un facho

/ :::::

de baril i n c o n f o r m i s m o .
-
� � s

O aire puro da mañá proclama Non, non, diredes decote

o seu dereito a entrar en cada casa. aos profesores de mitos,

iJ
·- ...::J
que queren de contrabando
:�-:,Ó

¡Ábrelle as portas, patria! pasar falsos paradisos.

.
J
¡Dálle os teus seos, alma!
Non, non, diredes arreo
Deixa ise tufo acedo que te abafa,
aos que van no seu m a c h i ñ o
esq uece istas morcallas
cabalgando moi contentos
estifia as cúas bágoas,
entre nubes de optimismo.
fala,

Non, non, debedes decir

canta,

aos que minten por oficio.

arrumba a desesperanza,
A verdá, soio a verdá
non deixes que te aldraxen; aldraxa.
da terra na que vivimos,

labrada en berros de lume,

Once non. Pensa nas albas
nascida en berce cativo.
que han de vir, ponlles cerco ás lembranzas
A verdá, soio a verdá
que te atan.
da terra na que nascimos.
Deixa entrar a mañá clara

na túa casa. Celso Emilio Ferreiro,

Viaxe ao país dos ananos.

6. Fai un resumo de dúas l i ñ a s do contido do poe­

ma de C. E. Ferreiro e indica q u é outros títulos

podería ter, ademais do e l i x i d o polo poeta cela­

EUENTI
novés.

- I n d i c a agora, xustificadamente, a q u é l i ñ a da

Eu xa te busquei súa poesía se adscribe esta c o m p o s i c i ó n .

cando o mundo era unha pedra intaita62.

O Cívica O Intimista O Satírica
Cando as cousas buscaban os seus nomes,

eu xa te buscaba.

7. Atendendo ó seu contido, analiza e describe a

Eu xa te procurei estructura do poema.

no comenzo dos mares e das chairas.

Cando Dios procuraba compañía

Parte Desde . . . Ata ... Contido

eu xa te procuraba.
A

Eu xa te chamei

cando soio63 a voz do vento soaba.

Cando o silenzo chamaba polas verbas,

eu xa te chamaba. 8. Realiza a a n á l i s e métrica e de rima do p o e m a . I n ­

dica a c o m b i n a c i ó n estrófica e m p r e g a d a .

Eu xa te namorei

cando o amor era unha folla branca. Verso Sílabas Rima

Cando a lúa namoraba as outasé+ cumes,

Ten-des-queal-cen . . .
eu xa te namoraba.

Sempre,
9. Organizade un debate na a u l a . O profesor actua­
dende a neve dos tempos,
rá como moderador. Centrádevos nos seguintes
eu, na túa ialma.
puntos.

• O sentido do poema no seu contexto histórico.

• A v i x e n c i a do poema na actualidade. ..

������----�=--��----��§)
 ó mencer Prá mocedade

ó mencer levaban as leiras

Tendes que alcender un tacho
os cámaros verdes no río.
de baril inconformismo.

A mañá noviña vaise casar Non, non, diredes decote

cun vento aventureiro aos profesores de mitos,

que veu da banda do mar. que queren de contrabando

pasar falsos paradisos.

iAi, que galán o vento aventureiro!

Nos seus brazos morreu unha tardiña namorada. Non, non, diredes arreo

Enterrárona as carballeiras aos que van no seu machiño

no cadaleito pequeniño dun cantar. cabalgando moi contentos

entre nubes de optimismo.

o mediodía extendían as leiras

os cámaros verdes á sol.

Non, non, debedes decir

i E ela é tan noviña! aos que minten por oficio.

Nos seus olios inda non leva a noite. A verdá, soio a verdá

da terra na que vivimos,

E as súas mans tenas esquecidas,
labrada en berros de lume,
todas cheas de canseiras
nascida en berce cativo.
e luíñas brancas sen acios.
A verdá, soio a verdá
Pra o seu traxe de boda
da terra na que nascimos.
vendéronlle as loias puntilla rizada.
Celso Emilio Ferreiro,
No feirón da lúa
Viaxe ao país dos ananos.
mercou a seda esluada.

Nos tenderetes da aurora mercou paniños de sol.

Á tardiña gardaban as leiras 6. Fai un resumo de dúas liñas do contido do poe­

os cámaros verdes na sombra. ma de C. E. Ferreiro e indica qué outros títulos

podería ter, ademais do elixido polo poeta cela­

Aquilino Iglesia Alvariño, Cámaros verdes.

novés.

- I n d i c a agora, xustificadamente, a qué l i ñ a da

1. Despois de ler o poema, consulta no diccionario
súa poesía se adscribe esta composición.
o significado destas palabras.

O Cívica O Intimista O Satírica

cómaro - canseira - acio - loia

7. Atendendo ó seu contido, analiza e describe a

2. Razoa a validez desta afirmación.
estructura do poema.

• No poema ofrécese unha visión humanizada

da natureza.
Parte {!)esde ... Ala... Contido

3. En correspondencia coa afirmación anterior, o re­ A

curso máis característico da peza é a personifi­

cación. Indica qué atributos humanos se lle ou­

torgan ós seguintes elementos.

8. Realiza a análise métrica e de rima do poema. In­

mañá - vento - tardiña
dica a combinación estrófica empregada.

carballeiras - leiras - loias

Verso Sílabas Rima

4. Repara no uso que se fai do sufixo -iñola. Anota

Ten-des-queal-cen . . .
os exemplos que atopes e comenta cál é, ó teu

parecer, o seu valor expresivo.

9. Organizada un debate na aula. O profesor actua­

5. Formada parellas. Cada un, despois de ensaiar,
rá como moderador. Centrádevos nos seguintes
fará ante o compañeiro unha lectura expresiva
puntos.
do poema.

- Coidade a pronuncia, a entoación e o ritmo. • O sentido do poema no seu contexto histórico.

- Valorada a lectura feíta polo compañeiro. • A vixencia do poema na actualidade.

A PROSA E N T R E 1 9 3 6 E 1 9 7 6 : OS

R E N O V A D O R E S DA P R O S A ( F O L E ,

BLANCO AMOR, C U N Q U E I R O E

NEIRA VILAS)
A prosa entre 1 9 3 6 e 1 9 7 6 : os renovadores da prosa ( F o l e , B l a n c o

Amor, C u n q u e i r o e Neira Vilas)

FEITOS HISTÓRICOS

1945 Fin da segunda guerra mundial

1950 Morte de Castelao.

A narrativa galega, como o resto dos xéneros
Fundación da Editorial Galaxia

literarios, sufriu un corte traumático por m o r da 1952 Morte de Benigno Andrade,

Foucel/as.
guerra c i v i l . A d e s a p a r i c i ó n física d a l g ú n s escritores,
1953 España asina o tratado de colaboración
ao exilio doutros e ao cambio de bando ideolóxico militar con EE. U U .

doutros máis, sumouse a desaparición de todas as 1957 Creación da Comunidade Económica

Europea.
plataformas editoriais que sostiñan a literatura galega
, 1958 C,réase o grupo Brais Pinto, en Madrid.
antes do conflito b é l i c o . Houbo, q u e agardar así ao a n o · 1960 Créase en Barcelona a Mocedade

1951 para que de novo, aparecese publicada unha 1 ·Galega de Barcelona.

11961 �undación da Agrupación Cultural O

novela escrita en i d i o m a g a l e g a : A xente da Barreira, do
Gato, en Santiago.

ferrolán Ricardo Carballo Calero, editada por l 1963 Suspéndese a prohibición de lles impe-

" B i b l i ó fi l o s G a l l e g o s " . É u n h a novela, p o r é n , q u e n o n fai I dir ós xornais publicar textos en gale­

ga, catalán e eusquera.

senón continuar o modelo deixado pola narrativa de

antes da guerra. Tematicamente, recrea o mundo dos

pazos, ao i g u a l q u e fixera Otero en Os camiños da vida. FEITOS LITERARIOS

1947 Cámaros verdes, de A. Iglesia

A partir deste m o m e n t o , n a década dos 50, Alvariño.

1950 Dona de carpo delgado,

outros autores irán dando ao prelo textos
de A. Cunqueiro.

narrativos no naso idioma. O asentamento de 1951 A xente da Barreira,

de Carballo Calero.
proxectos editoriais de orientación galeguizadora como
1953 A tus do candil, de Ánxel Fole.
Galaxia e a a m p l i a c i ó n lenta do n ú m e r o de lectores en 1954 O sano sutagado, de Celso Emilio

galega serán dous factores que incidan positivamente Ferreiro.

Advento e Terra Cha,

na recuperación da narrativa g a l e g a . De entre as obras
de Manuel María.
editadas en galega nesta década, hai que destacar 1955 Merlín e familia, de Álvaro

especialmente as seguintes: A tus do candil, de Ánxel Cunqueiro; Terra brava, de Ánxel

Fole; Os Eidos, de Uxío Novoneyra.

Fole ( 1 9 5 3 ) ; Nasce un árbore, de Gonzalo R. M o u r u l l o
1956 As crónicas do sochantre,
(1954); Merlín e familia, de Álvaro Cunqueiro (1955); de Á. Cunqueiro.

Terra brava, de Ánxel Fole ( 1 9 5 5 ) ; Memorias de Tains, 1958 O incerto señor Don Hamlet... ,

de Á. Cunqueiro.
de Gonzalo R. Mourullo (1956); As crónicas do
1959 Sombra do aire na herba,

sochantre, de Cunqueiro (1956); Non agardei por de Luis Pimentel.

ninguén, de Ramón de Valenzuela; Percival e outras 1961 Se o vello Sinbad votvese ás il/as,

de Á. Cunqueiro.
historias. de Méndez Ferrín (1958) e A esmorga, de

Eduardo Blanco Amor (1959).

O panorama narrativo galega, pois, vai ir

ampliándose e diversificándose pouco a pouco: novas

t e m a s , novas e s t i l o s , novas técnicas . . . O resultado deste

proceso paulatino pódese resumir establecendo a

presenza de ata tres vertentes narrativas:

1) u n h a narrativa q u e poderiamos d e n o m i n a r "de

circunstancias", composta por novelas que tratan

peripecias autobiográficas dos s e u s a u t o r e s , co tema da

guerra como telón de fondo. Encadraríanse nesta t e n d e n c i a obras como Non agardei por

ninguén, de Ramón de Valenzuela ( 1 9 5 7 ) ; Vilardevós, de S i l v i o S a n t i a g o ; O siñor Afranio

ou como me rispei das gadoupas da morte, de A l o n s o Ríos; O silencio redimido ( 1 9 7 6 )

de S i l v i o Santiago ou Era tempo de apandar ( 1 9 8 0 ) de Ramón de Valenzuela.

2) u n h a narrativa fortemente p e r s o n a l i za d a , de autores con estilos e ideais estéticos

diversos, todos eles de grande calidade e considerados hoxe auténticas figuras cimeiras da

narrativa galega de todos os tempos. Nesta tendencia ou vertente encadraríanse:

• a eprca realista do mundo urbano de Eduardo Blanco Amor, con obras como A

esmorga ( 1 9 5 9 ) , Os biosbardos ( 1 9 6 2 ) e Xente ao lonxe ( 1 9 7 2 ) .

• a narrativa oralizante e máxica de Ánxel Fole, con A tus do candil ( 1 9 5 3 ) , Terra brava

( 1 9 5 5 ) , Contos da néboa ( 1 9 7 3 ) ou Historias que ninguén ere ( 1 9 8 1 ) .

• a narrativa lúdica e fantástica de Álvaro C u n q u e i r o , con novelas como Merlfn e familia,

As crónicas do sochantre e Si o vello Sinbad volvese ás il/as, e relatos oralizantes q u e

retratan pesonaxes populares galegas recollidos nos volumes Escota de mencif1eiros,

Xente de aquí e acolá e Os outros feirantes.

• a épica realista do mundo rural e da emigración de Xosé Neira V i l a s , con Memorias

dun neno labrego (1961), Camiño bretemoso (1967), Historias de emigrantes (1968),

etc.

3) unha narrativa, por último, protagonizada por u n grupo de escritores/as noves/as

q u e se dan a coñecer na década dos 60. As obras deste grupo denotan u n forte influxo (n a s

técnicas, nos temas, etc.) de autores como James Joyce, Kafka ou William Faulkner, así

como do nouveau roman francés. C o m u n m e n t e , este g r u p o de obras e autores renovadores

da narrativa galega nos 60 agrúpanse baixo o rótulo de "Nova Narrativa Galega" e del a

forman parte, entre outras, Nasce un árbore e Memorias de Tains, de Gonzalo R. M o u r u l l o ;

Arrabaldo do norte, Percival e outras historias e O crepúsculo e as formigas de Méndez

Ferrín; Vento ferido e Cambio en tres de Carlos Casares ; A ore/la no buraco, de María

Xosé Q u e i z á n , etc.
M e l l e de Loboso

N TAL Melle veciño de L boso, partido de M o n d ñedo, de i di u ,

cando xa cumprira setenta anos, aprender a ler e a escribir, e en men s

U dun rn.es o mestre houbo de d a l o por útil. Os 'que lle preguntaban a

qué viña tomarse aquel traballo ós seus anos, contestaba que ó mellor

podía mandar algún recado d e n d e o outro mundo, e entón sempre sería me­

ll a r por es rito q1.1e de 1 a l a b r a , ara que non houber dúbida de que era el

quen mandaba n vas, deixaría denantes de morrer unha amasa de letra en

papel de barba. E mandou Melle que cando morrese, que lle meteran no peto

da chaqueta papel, sobres, e lapis tinta.

Loboso é o máis alto de Pastoriza, e fai honra ó nome: montes avesíos, xes­

teiras ata carón das casas, hortas pobres, folgados costentos nos que malmedra

o centeo, brañas isoladas e o lobo vagante. A xente de Loboso é alta e roiba, e

o pelo dourado das mozas é a única flor en toda aquela soidade.

Finouse Melle, e enterrárono co recado de escribir que pedira, e o lapis

tinta afiado polos dous cabos, e aínda lle meteron no peto unha navalliña por

se crebaba puntas, que apertaba moito ó escribir . . . Pasou o tempo e non che­

gaba recado ningún de Melle e a xente de Loboso fase esquecendo da oco­

rrencia. Pasaron dous longos invernos e dous ledos e pequenos veráns. Un so­

brino de Melle, por Pascua, mercou na feira de Meira un par de galiñas, unha

negra castelá e outra de pescozo pelad , e 6 soltalas na eira m i r ó u ll e - I o ovo, e

esta derradeira viña con el na punta, tanto que o puxo d e l ou tr día c edi ñ o , e

cacarexouno ben. Era un ovo longo, longo coa casca rn rena e 111}111 ada, O

sobriño de Melle pensou que traguería d ú a s xemas, e antollóuselle de d e s a ú n o

unha torreznada, e, cando xa se engurraban os liscos na sartén, partiu o ovo

nun prato para batelo, e o ovo, por dedentro, estaba baleiro de clara e xema, e

soamente gardaba un sobre, no que estaba escrito con letra de lapis tinta -letra

comprobada do finado Melle- esto: "Amañai la chimenea. Tu tío que lo es

Vitoriano Melle". E, s o b o nome, un solemne rubricado. E ben se vía que o

Melle tiña mollado a punta do lapis máis de dúas veces escribindo o recado.

Deu a nova o sobriño a voces, acudiron os veciños e foi lido cen veces o

sobre. Cando o sobriño foi ó galiñeiro busca-la galiña do pescozo pelado, ato­

pouna morta. E o aviso do finado chegara a tempo se fora atendido, que <lúas

noites despois un vendaval que viña tolo levou a cheminea dos Melle.

E isto é todo. Os Melle de Loboso conservan a carta do tío. Hai veciños de

seu que dicen que inda recibiron outras, e todas por ovos ou camiños máis se­

cretos aínda, pero que esas cartas non as amosan porque tratan de intereses e

consellos en preitos.

- -e ' .,,,,
C O S M E DE PAREDES

Tamén era chamado o s e ñ o r Cosmede. Era albeitar en doenzas de porcino e v a c ú n .

A l g u n h a vez tiña atendido a u n h u m a n o , ó q u e receitara zarzaparrilla, e u n h a copiña de

anís tralas comidas, e se podía viaxar a l g o , q u e viaxase. Se o c h a m a b a n para que vise

o que tiña unha cocha parideira, montábase nela, apertaba os xoenllos contra os

lombos, e ó apearse d i c í a :

-iTrinta e sete e m e d i o !

Era a febre da cocha. O primeiro que facía cando chegaban a carón do animal

doente, era m a n d a r que o lavasen con xabón de aroma, pela súa canta. Mercara na

Coruña un estetoscopio, e con el buscaba os sopros que tiña o parco ou a vaca.

Acostumaba a tirar de lapis de tinta, e despois de mollar con saliva súa a punta,

escribía no lombo do animal a doenza que tiña este. O señor Cosmede chamáballe

escribir a debuxar a cara que tiña a d o e n z a . Se debuxaba u n h a espiral, a doenza era

leve, pero se debuxaba u n cadrado, o a n i m a l estaba de ú l t i m a s . Así q u e curaba u n h a

vaca ou un pareo, m a n d a b a q u e o levasen ó río, a q u e mexase n e l , xa q u e así levaban

as augas os restos da doenza. Contaba que eso facíase en Francia, onde había

sanatorios para a n i m a i s , e n o n só para cans de l u x o , senón tamén para o porcino e o

v a c ú n , e q u e l l e contara u n h a a u g u i s t a en G u i t i r i z q u e , estando ela en P a r í s , coñecera a

u n h a d u q u e s a moi p r i n c i p a l , q u e se b a ñ a b a en a u g a mineral cun can q u e t i ñ a , branca e

m a n c h a d o de a z u l , q u e delambos padecían o mesmo prurito. Custáballe a l g ú n traballo

q u e lle creran q u e o can t i ñ a u n h a ducia de manchas azuis, redondas.

Cosme de Paredes foi cobrando fama, e para ir de Guitiriz á feira de Parga, ou de

Parga á feira de R á b a d e , tomaba o tren. C a n t a n q u e u n h a vez, viaxando a R á b a d e , no

a n d é n da estación de Baamonde estaba un cliente seu c u n parco cebado, para que o

señor Cosmede o vira dende a v e n t a í ñ a . O intelixente amosou a cabeza fóra, botoulle

unha ollada ó parco, e receitou ó instante, botando o papel polo ar, q u e foi meterse

debaixo do tren q u e saía p i t a n d o , e custou traballo atapar a receita. Cando a recolleron,

o xefe da estación p u i d o lerlle ó p a i s a n o : "Tiene m a l a l i e n t o . Bicarbonato tres veces al

día". O parco curou, e a fama de Cosme de Paredes aumentou. Algún cliente xa lle

chamaba don Cosmede.

Un día uns de Teixeiro dubidaban se levar unha vaca ó señor Cosmede ou don

Cosme, ou a cutre intelixente que había en C u rt i s . A vaca estaba na eira, murcha e

b a b e a n d o , cando de pronto ergueu a cabeza, e botou un trote l o n g o cara á estrada, q u e

ninguén coidaba q u e puidera facelo. Pois era que pasaba Cosme de Paredes na s ú a

mula, camiño de X a n c e d a . A vaca parouse diante del, e o señor Cosmede apeouse

para atendela.

Este foi, q u i z a b e s , o momento máis glorioso da súa vida veterinaria.

Álvaro C U N Q U E I R O . Os outros feirantes.

Fragmento de A esmorga onde o protagonista Cibrán presta declaración pecante o xuíz, A voz do xuíz non apare­

ce como recurso retórico para realzar a incomunicación entre a Xustiza e o acusado e para suxerir que nada do

que diga pode influír sobre esa figura distante, case ausente do xuíz. Durante a confesión o acusado pretende amo­

sar á súa inocencia e presentar probas das duras circunstancias que lle tocaron vivir e que o levaron a ser o home

que agora é , De nos ser así . . .

-¿Pro por que, meu señor?

-¿Incomunicado? ¿E iso que ven a sere?

-Por máis que eisí sexa, e eisí ten que sere, xa que vostede o dí. ¿Pro que mal habería pra ninguén en queela mesma me dese a comi­

da que me trai?

-Por máis que eisí sexa. ¿ Que pode facer a probe da vella? Xa que está eí. . . Sorrientes darlle unha aperta pra asosegala e pra que sepa

que eu nada fixen de mao e que estóu pra decrarare, e que ningnén me pode apoñer o que non fixen . . . Ademáis que quero saber da

Raxada e máis do pequecho. Coido que un home ten direito a saber dos seus.

-Non señor, que elle tan xorda que leve o diaño se non oucen o que falo sen se moveren de eiquí. E se cadra nen falamos ren, dem­

póis de pregunta.rile pola Raxada i o pequecho. A probe da vella xa fai an s que se cansou de me falar, [malla a hora que me botéu ao

mund , que fora mellar que me I otase ao cortello dos rnarraus, pc.rcl ando! Agora xa non me fala. Óllame co aqueta bágoas caladas,

que xa lle fixe.ron cantes polas enrugas, como quén mira prn un que xa non ten remedio, que era mellar que me fedense a maldi­

cións . . . Agora soment s me di: "Acouga, meu fillo, a uga . . . ¿ and vas acougare dunha vece, meu filliño?"

-Boeno, será coma vostede di, que deso das leises nada entendo nin falla que me fai . . . pro ogallá que o atope de indulxencias no

ceio . . .

-Nada, señor, nada. Estaba a falare pra min. Disimule.

--Si señor . . . Pois como ía dicindo . . . , seguía chovendo a Deus dala . . .

-¡Ai, señor, eso pareceralle a vostede . . . ! Pro eu dígolle que a chuvia tivo rnoita da culpa . . . Si en troques daquel fr allo apegadizo

que topei ao saír de estar coa Raxada, e daquela chuvia mesta e sen ü é g las que demp is se botou · bordo mundo, que era coma andar

por un pesadelo sen podere saír por níngures, moitas cousas que socederon non terían socedido, porque eu houbérame ido pra o meu

traballo sen facer ca o de ninguén, D ulle a miña palabra de home .. Porque unha cousa é o que un pode facere co seu xornal, e outra

moi difrente é sere lacazán e non saberse valer na vida ou quererc pásala de- papaleisén. Que eu son horn de traballo sébeo todo o

mundo, que endcxamáís estou de folganza máis que cando non o haí, E góstrune de vrau e de inverno, polo b tempo e p lo mao; que

aínda lle digo que ises días d inverno seco até dá gost meiers -na tarefa. Vostede n n o abe, nen t.en p r qu sabela, porque é home

de pruma, Pro eu dlgolle que, chegnro meio tullido, tirar de chaqueta, ehuspír nas maus e p6rse ti mallar nos seixos pra faceró o morri­

llo, aré entlre que o sangne val quecendo e lle vaí sub'ind pela gorxa a gaña de botar unha cántiga .. E non lle digo nada, cando vai

chegando a raxeira do sol por entiba dos montes .. ¡Boeno. agora 11 se fodeu todo!

Conque, como ía dicindo, fumos a parare xunto ao caño grande da Burgas. Cun caixón que aló atopamos, fixemos un lume de pitelos

pra secármonos e tamén pra asare un anaco de zorza de raxo, que o Milhomes pillara no mesón da tía Esquilacha, porque ise tarnén ...

Eles diron con ta do augardente que-quedaba, e dempois de manxar voltaron a topeüareuouuo senete, qu eu non sel coi-no fai algun­

ha xente que pode adormentarse cando lle peta. .. Eu püxenme a pensar; a pensar, coma fugo deoote cand. non teño 9 '!pensamen�o".
Porque o "pensamento" é cousa moi dlfrente do pensar. Cando pe n s ó , g o be r n ó eu; pro cando se me mete o "pensamcnto" vólvome

outro, rnesmnment coma si non fora u ...

e Pensei na Raxada qu e terfa ido, con toda aquela auga de Deus, a levarme o xantar ás obras,

tal coma qcedaramos, como fucía decote, tan eda

J e sorrinte cun do estabamos a be n, e no bo tempo traguía tamén ao rapaz e axunta­

bámonos alí, ao pé duns érv edos .. E pensei a

ri mi ña nai, tan estragadiña dos.traballos ... E pensei taméu en cómo teda si do meu pai, ao

que non coñecín e polo que dil decían non se pe r d e r á m oito; e pensei no meu ao que nunca
irm s upo dil e que endexaméis voltara

de por eí adiante, e- na ml,ña irmaoiña, co aqués males que lle daban e aquel quedárese descerada e ríxa horas inteíras, ue foi
q mellor

que Deus a levara, que disque t odo e viñera da doenza que meu
ll pai trouxo de cando andivera d barrendcíro, en Cádiz, sendo m ozo ...

•o texto está redactado coa chamada técnica telefónica. Explica qué significa iso e por qué a utilizou Blanco Amor.

•Explica o rexistro lingüístico que utiliza o autor no texto.

•¿Que innovacións no xeito de contar a historia destacarías do texto?

•Localiza os feitos que poden exculpar a Cibrán e as circunstancias que o levaron a ser un individuo con problemas de

integración social. ·

•cibrán non sabe o que significa "incomunicado". É un ignorante, ¿en que medida esa circunstancia puido ser a causa

da súa desgracia?
A TEATRO G A L E G O E N T R E 1 9 3 6 E
,

1 9 7 6 : A X E R A C I O N D O S 50 E O

G R U P O D E RIBADAVIA
O teatro g a l e g o entre 1936 e 1976: a xeración dos 50 e o

g r u p o de R i b a d a v i a

A Guerra Civil onxinou, como xa sabemos, un prolongado silencio

editorial e literario en Galiza, que só comezou a superarse a comezos dos anos

cincuenta. O xénero teatral non foi unha excepción: entre 1936 e 1952, só se

p u b l i c a r o n tres obras teatrais o r i x i n a i s en g a l e g o : a zarzuela ¡Non chores, Sabeliña!

( 1 9 4 3 ) , de Trapero Pardo; Romance do cristiano e do mouro na Franqueira ( 1 9 4 9 ) ,

de Ramón Cabanillas; e Viaxe perdido (1949), de Xosé lbáñez. Ao ser un

espectáculo de índole so c ia l , sufriu máis que ningún outro xénero as adversas

circunstancias da censura e da represión franquistas. lsto explica a lenta xénese dos

textos q u e foron aparecendo nestes anos e tamén o desfasamento cronolóxico entre

a s ú a p u b l i c a c i ó n e a súa posta en escena.

Só no ámbito do exilio americano houbo autores e compañías que

mantiveron o alento do noso teatro. Cómpre destacar especialmente o traballo

realizado en B u e n o s Aires po l a C o m p a ñ í a Maruxa Villanueva, fundada e dirixida por

Varela Buxán (O Ferreiro de Satán, Taberna sen d o n o ) . Esta compañía profesional,

a d e m a i s de obras do seu director e doutros dramaturgos, foi a que estreou, en 1 9 4 1 ,

Os vellos non deben de namorarse de Castelao. Varela Buxán (O Ferreiro de

Satán, Taberna sen dono) adscríbese a u n h a l i ñ a de teatro p o p u l a r , costumista. N u n

teatro de raíz máis culta cómpre destacar a Eduardo Blanco Amor ou Luís

Seoane. Blanco Amor, autor de obras como Farsas para títeres, fundou a

compañía Teatro Popular Galega, na q u e se representaban obras propias e doutros

dramaturgos. Luís Seoane (A soldadeira), ademais de autor dramático, t a rn é n foi

escenógrafo de pezas doutros autores.

No país, entre os anos 1950 e 1970, o teatro pasa por u n período de

grandes dificultades. A posta en marcha da Editorial Galaxia, coa s ú a revista Grial e

coa colección " l l l a Nova", significará un p u l o decisivo no proceso de recuperación do

teatro g a l ego . A publicación de Vieira choído, de Xosé L. Franco Grande e a estrea

de O incerto señor Don Hamlet, de C u n q u e i r o , feitos ambos producidos en 1959,

marcan a c o n s o l i d a c i ó n dese proceso. Relevante é, i g u a l m e n t e , a fundación en 1 9 5 8

do grupo teatral Cántigas e Agarimos, pois baixo a dirección de Rodolfo López

Veiga afronta a representación de a m b ic io s a s pezas teatrais como Antígona, de J.

A n o u i l h ( 1 9 5 8 ) , Os vellos non deben de namorarse ( 1 9 6 1 ) , de Castelao, e A revolta

( 1 9 6 4 ) , de Xenaro M a r i ñ a s .

A partir dos anos 5 0 , o teatro galega desenvólvese, basicamente, en tres l i ñ a s :

a) Pezas que proseguen, no fundamental, os xeitos do teatro costumista ou de

comedia urbana desenvolvidos antes da guerra por un sector das lrmandades da

Fala.

b) Pezas que continúan as tendencias modernizadoras do teatro de preguerra

(Simbolismo, Expresionismo . . . ), escritas por autores como Otero Pedrayo (O

desengano do prioiro, O fidalgo e a naife, Rosalía), Xenaro Mariñas (A serpe. Ramo

cativo, A revolta e outras farsas), C a r b a l l o Calero (A farsa das zocas) e Ánxel Fole

(Pauto do demo).
c) A das pezas existencialistas q u e traducen teatralmente as a n g u s t i a s , problemas

filosóficos e pesimismos ontolóxicos característicos do que, en poesía, recibiu a

d e n o m i n a c i ó n de Esco/a da Tebra, escritas por autores como Franco Grande(Vieiro

choído), Carballo Calero (O auto do prisioneiro), Xenaro Mariñas (A abriga),

M a n u e l María (Auto do tabemeiro), Díaz Pardo (Midas e O ángulo de pedra) . . .

Neste panorama, Álvaro Cunqueiro realizou un moi interesante traballo

como dramaturgo, complementando o seu labor poético e narrativo. As veces este

labor dramático inseriuno dentro das súas obras narrativas, como é o caso da

Función de Romeo e Xulieta. famosos namorados, integrada na súa novela As

crónicas do sochantre. Como obras independentes, Cunqueiro escribiu O incerto

señor don Hamlet, príncipe de Dinamarca, obra que revisa o mito shakesperiano de

Hamlet u n í n d o o co de E d i p o e na q u e utiliza u n h a fina ironía. Outra obra súa é A

noite vai coma un río ( 1 9 6 9 ) ; nela exprésase o drama da busca de a m o r a través dos

ollas dunha muller, Inés, atrapada pala súa condición e prexuízos. Por último,

C u n q u e i r o escribiu Palabras de víspera, q u e é u n h a peza situada na l d a d e Media e

que está protagonizada por dona Urraca e o rei Afonso de León.

O incerto señor Don Hamlet, príncipe de Dinamarca (1958, estreada en

1959) tal vez sexa a obra de maior orixinalidade. A súa modernidade e a súa

calidade resultan indiscutíbeis, tanto pala rica linguaxe como pala revisión ou

recreación mítica q u e efectúa. O personaxe de Hamlet, convenientemente a m p l i a d o

con elementos do E d i p o e do Orestes gregos, sérvelle a C u n q u e i r o para encarnar

u n h a reflexión sobre a propia identidade e a existencia.

Ademais de Franco Grande, co seu Vieiro chofdo (1958), e de Arcadio

López Casanova, co seu Orestes (1963), outros representantes da chamada

Xeración dos 50 dedicáronse ao cultivo do teatro, se ben nun contexto histórico e

cultural (ditadura franquista) en que a escenificación das súas pezas se fixo

practicamente i m p o s í b e l , polo que ficaron na m a i o r parte dos casos, moi a pesar da

vontade dos seus autores, como "teatro para ler" ou inédito.

Alén de poeta, M a n u e l María é autor d u n h a copiosa obra teatral (23 pezas

publicadas e 19 inéditas), composta por textos infantís, autos, farsas e dramas

épicos. A súa traxectoria como dramaturgo iníciase en 1 9 5 7 co poema dramatizado

Auto do tabemeiro e continúa co Auto do labrego (1961) e o Auto do mariñeiro

( 1 9 7 0 ) , ambos os dous na l i ñ a do teatro poético, sen acción. A finais da década dos

60, cando xa esas actividades dramáticas en galega comezan a ser unha vizosa

realidade, Manuel María varía o rumbo. Convencido da capacidade educativa do

teatro e do seu valor como instrumento de concienciación n a c i o n a l e s o c i a l , utilizará

o escenario como plataforma ideolóxica, creando un teatro popular e ao mesmo

tempo vindicativo e propagandístico, que reflexiona sobre o pasado histórico

(revolución irmandiña, mártires de Carral, guerra civil e posguerra . . . ) ou que se

pronuncia sobre temas polémicos da actualidade: Barriga verde (1968), Abril de

Jume e ferro ( 1 9 7 5 , p u b l i c a d a en 1989), Unha vez foi o trebón ( p u b l i c a d a en 1992),

Farsa do Bululú ( 1 9 7 3 ) , Entremés da OTAN ( 1 9 8 6 ) , A lúa vai encoberta ( 1 9 9 2 ) . . .

Xohana Torres é autora de dúas pezas teatrais: A outra banda do lberr

{1965), e mais Un hotel de primeira sobre o rlo (1968). A primeira, de carácter

político, desenvólvese na b a n d a dereita do río lberr, onde se refuxiaron os e x i l i a d o s ,

e ten como protagonista a u n h a familia d i v i d i d a pola ideoloxía. Na segunda obra, Un

hotel de primeira sobre o río, o simbolismo político é substituído pola denuncia

soci a l : a expropiación de terras con fins espurios. Tanto nesta obra como na anterior

estamos perante as técnicas do teatro realista; en ambas, as figuras femininas

( R u t h , Ma le n . . . ) asumen u n papel decisivo na defensa da Terra e encarnan m e l l o r ca

n i n g u é n a vivencia d a d o r que o seu abandono e destrución encerran.

Mª Xosé Queizán escribiu u n h a peza teatral titulada Anfígona ou a fot7a

do sangue, publicada en 1989. Constitúe unha revisión desde a perspectiva

feminista e nacionalista do perfil da personaxe mítica do clásico grego Sófocles,

introducida aquí n u n ambiente medieval ga le go .

A revisión crítica das parcelas máis importantes da historia de Galiza é o

leit motiv do teatro do escritor Daniel Cortezón (Ribadeo, 1927). A ese propósito

responden títulos como Nicolás Flamel (1966), Prisciliano (1970), Xelmírez ou A

qroria de Compostela (1974), Os lrmandiños (1978), Pedro Madruga (1981), A

diáspora ( 1 9 8 1 ) , Crónica de Enrique IV ( 1 9 8 5 ) , a tetraloxía Castelao ou A paixón de

Ga/iza, i n i c i a d a en 1 9 8 6 , etc.

Por ú l t i m o , Bernardino Graña é tamén autor de pezas teatrais, entre as

qu e chegaron a publicarse Vinte mil pesos crime. Peza dramática en cinco pasos

(1962); Sinfarainín contra don Perfeuto ( 1 9 7 5 ) e Os burros que comen ouro (nunca

cabalas serán), premiada en 1979 no VII Certame Abrente e publica d a en 1992.

Todas comparten unha visión crítica sobre o poder do diñeiro e sobre a vida

a l i e n a d a do ser h u m a n o moderno. Bernardino concibe as súas pezas teatrais como

espectáculo integral ( d i á l o g o , músic a , b a i l e , luces, máscaras . . . ) .

O G r u p o de R i b a d a v i a . A partir dos anos 60, diversas circunstancias

propiciaron o rexurdimento das actividades dramáticas en G a liz a , da man do

chamado Teatro /ndependente. Este, que cumpriu unha importante función na

axitación política antifranquista e pronacionalista, pretendía basicamente catro

obxectivos:

a) Rescatar o teatro das salas convencionais e comerciais, para achegalo ao pobo,

tanto ao urbano como ao rural;

b) Romper co concepto de compañía estábel típica do teatro burgués e apostar pola

itinerancia, polo traballo en e q u i p o , etc.

e) Encontrar novos métodos e novas formas de traballo para a creación e para a

repesentación teatral (afán experimental), procurando i n s p i r a c i ó n nas propostas de

Bertold Brecht e Samuel Beckett, no esperpento de Valle lnclán, no "teatro do

absurdo" ( lon es co, Genet), etc.

d) Crebar a diglosia escénica e crear as infraestruturas que permitisen o

desenvolvemento pleno d u n h a dramaturxia galega moderna e comprometida.

En 1 9 6 5 nace o primeiro grupo do Teatro lndependente Galego, o "Teatro

O Facho", fundado na C o r u ñ a polo dramaturgo, director e actor M a n u e l Lourenzo.

Foron aparecendo logo novos agrupamentos repartidos pola xeografía galega:

"Circo"13 (A Cor uña, 1967), "Keyzán" (Vigo, 1967), "Histrión 70" (Ourense, 1970),

"Máscara17" (Vigo, 1971), "Candea" (Noia, 1973), "Antroido" (Santiago, 1974),

"Malveira"(Cariño, 1975), "Artello" (Vigo, 1978), "Mari-Gaila" (Santiago, 1978),

"Troula" (ACoruña, 1 9 7 8 ) . . .

En 1973, a "Agrupación Cultural Abrente" de Ribadavia, presidida por

Ernesto Chao e v i n c u l a d a aos círculos antifranquistas e nacionalistas de esquerda,

convocou a "1ªMostra" e o "1° Certame Abrente" de Teatro Galego. Con esta

iniciativa Ribadavia transformarase, durante varios anos, no punto de encontro

inevitábel para todos os interesados no m u n d o do teatro en G a li z a . Por vez primeira

os grupos puideron saber uns dos outros e tiveron a posibilidade de contrastar

o p i n i ó n s do público e dos críticos.

Os autores tiveron no Certame un poderoso e s t í m u l o para a creación, en

tanto a Mostra garantía que as súas producións non ficasen gardadas no caixón. O

exemplo de Ribadavia foi seguido por outras localidades (Vigo, A Coruña, Lugo,

Cariño, Fene . . . ) . A través dos teleclubes, das asociacións culturais e dos círculos

recreativos foron formándose grupos non só nas vilas e cidades senón tamén no

medi o rural, ao tempo que iniciaba a súa andaina o teatro escolar, sempre como

resultado do esforzo i n d i v i d u a l d a l g ú n profesor ou profesora.

Coa morte do ditador Franco, e a s u m i n d o a nova realidade político-social

coa qu e se enfrontaban, a xente de teatro comezou a falar da normalización do seu

estatus e determinados grupos optaron pola profesionalización ("Antroido", "Artello",

" M a r i G a i l a " , "Caritel" . . . ) . A l g ú n s intentaron manter salas estábeis ("Carral", en Vigo;

"L uí s Seoane", na Coruña . . . ) , m a i s todas tiveron que fechar perante a falta de axuda

institucional. En 1 9 8 4 créase a compañía institucional "Centro Dramático Galego".

Social i ngü ística
3. Unguas minodzadas e linquas minoritarias. O galego: linqua en vias

de normalización.

Se nunha comunidade hai dúas linguas en contacto, estas reproducen a

xerarquia social existente dentro de l a : unha das l i ngua s -a dominante- vai

ocupando progresivamente os ámbitos da outra -a dominada- e provocando a súa

substitución. A esta lingua dominada ou recesiva (que vai perdendo usos)

chámaselle tamén lingua minorizada e é empregada unicamente nos ámbitos

socioculturais máis baixos e ignorada ou desprezada nos máis elevados, dos que foi

desprazada pola l i n g u a d o m i n a n t e .

O concepto de lingua minorizada é sociolingüistico e nada ten que ver co de

lingua minoritaria que é só cuantitativo (cantos a usan?). Pode suceder que unha

l i n g u a minorizada sexa a maioritariamente falacia na c o m u n i d a d e lingüística (o caso

do galego), ou pode que n o n . A complexidade da composición social da poboación

en moitas áreas asi como os continuos movementos desta fan i m po si bl e u n acordo

sobre o número de linguas que se falan no mundo asi como sobre o número de

talantes de cada u n h a .

No caso europeo, case todos os Estados actuais son plurilingües (mesmo

en Portugal é oficial o m i r a n d é s ) e a coexistencia das diversas linguas dentro das

c o m u n i d a d e s pertencentes a eses Estados prodúcese no plano da diglosia ( excepto

en Suiza e Bélxica, pero só na teoría). Hai polo tanto gran cantidade de linguas

minorizadas, pertencentes a c o m uni d ad e s que en moitos casos están divididas por

fronteiras políticas, como o éuscaro ou o catalán, xa q ue non sempre os límites

d u n h a comunidade lingüística ou dunha nacionalidade histórica coinciden cos d u n

Estado moderno.

O status e o nivel de uso das diversas linguas minorizadas, case todas

minoritarias tamén, son moi distintos: o gaélico , lingua oficial de Irlanda,

sobrevive como lingua case "ritual". O bretón, o occitano, ou o corso sofren

historicamente, igual que o catalán e o éuscaro, os embates centralistas do Estado

francés que, en certos momentos, chega mesmo a prohibir a súa fala.

Consideración parecida merece o romanche na Suiza, e o sardo - l i n g u a da illa de

Sardeña - ou o friulano no Estado italiano.

É dentro do actual Estado español onde as linguas minorizadas (galego,

catalán e éuscaro) gozan de maior status e son usadas en ámbitos i m pe nsa b l e s

para as anteriores. O actual marco legal (Constitución do 78, Estatuto de

Autonomía, Lei de Normalización Lingüística e Plan Xeral de Normalización

Lingüística) senta as bases que poden conducir á recuperación e á normalización da

lingua, mais cómpre a intervención dos diferentes sectores sociais:

a) Acción institucional do poder politico. Levada a cabo polas Administracións

públicas de Galiza (Xunta, Concellos e Deputacións), elementos i n d i s p e n s á b e i s no

proceso de normalización, por coherencia e por imperativo legal.

b) Acción colectiva non i n s t i t u c i o n a l . Exercida por asociacións e colectivos (Nova

Escola Galega, Asociación de Funcionarios da Administración Pública, Mesa pola

Normalización Lingüística, Pro Lingua . . . ) , xoga un papel importante na

recuperación lingüística fronte ás eivas e esquecementos dos integrantes do grupo

anterior.

c) Acción i n d i v i d u a l . Supón un esforzo persoal e consciente para romper hábitos e

condutas de desleixamento cara á situación social do i d i o m a . Esta acción resulta

claramente insuficiente sen o apoio dos grupos anteriores.

Para c onseguir o éxito destas accións, é necesario un proceso de

dinamización co obxecto de favorecer comportamentos positivos cara ao i d i o m a ,

implicando activamente a colectivos e individuos a través de medidas que

promovan o uso da lingua e conciencien e sensibilicen os axentes sociais,

producindo un cambio de actitude na sociedade.

O proceso está agora n u n momento decisivo. N u n c a , desde a ldade Media, o

galega dispuxo de tantas armas: oficialidade, mellara na consideración social,

presenza no ensino e na cultura. Pero, por outro lado, nunca o perigo de

substitución foi tan claro: ausencia importante de transmisión xeracional, presenza

m í n i m a nos medios de c o m u n i c a c i ó n de masas . . .

A cultura agraria e mariñeira, que foi a que mantivo a lingua, está a

desaparecer; e aínda que está a medrar u n h a nova adhesión neutros ámbitos, esta

corren te regaleguizadora non compensa a perda progresiva de falantes. Se esta

dinámica con tin úa, a medio prazo, o galega pode converterse nunha lingua

"ritual". S ó a lealdade lingüística, froito dun compromiso individual, pero tamén

económico e social, poderá evitar que siga o proceso. Ademais, a aposta pola

l i n g u a dos grandes poderes políticos e empresariais será u n factor decisivo.

 li nguas mJnorltari.as/m1norizadas
•!• O conxunto

de estados

que teñen o
Individuos para os que é lingua oficial
unsua Falantes
inglés como

Chinés 790.000.000 1.220.000.000 lingua oficial

Inglés 490.000.000 1 . 770.000.000
representan
Hindi 354.000.000 914.000 000

Español 323.000.000 340.000.000 máis do 60%

Ruso 151.000.000 158.000.000

da riqueza do
Portugués 148.000.000 173.000.000
Planeta
xeponés 124.000.000 124.000.000

Francés 98.000.000 278.000.000

Alemán 89.000.000 107.000.000

•!• ?lnha
Italiano 54.000.000 64 000.000
lingua é un

mercado

(oJ. Royo)
UNGUA ESTADOS ÁMBITO XEOGRÁFICO DE USO

c.uulan Esp.ma. Francia,

C a t a l u ñ a . País valenciano, noue

Andorra, Italin
de Murcia, parle de Ar:.1g6n e

Comunidade 11,dcar, Cataluna

norte ( F1 uncia ), Andon a, c ícla­

de sarda de Alguer (llalia ), Ainda que o resultado da globalizacion sexa Jacer un mundo m á is

pequeno, o seu alcance semella fomentar a necesidade duubas cone­

� U S C , l f( l Esp a ú n , Pra nci..t País Va seo, p.i ne de Na va n a .
xions locais m á t s estreitas entre os indiutduos.
País Vasco í ra n cé» ,

[,J
f'rn IH.'( >1)r<> vcn z�1 I Fr.uicia, Suiza, Sur de Francia, Alpes occiclcn­

Desde o momento en que todas as comunidades tingúisttcas maiores

Italia tais ( I t a l i a ), pequena zona da

optaron por mantero seu propio idioma ante a global·lzncJ(m, no11 de­
Suiza surorcidcntnl,

bería sorprendemos que conumtdades menores aspiren ao mesmo ob­

Prnncia, B é l x i cn , Parte suroccidenta! de B é l x i c a,
xectiuo, Se os alemáns persegnen a globalizacián, pero queren seguir
Luxemburgo pequena zona nororienral de
falando alemán entre eles, ¿por que 11011 deberían aspirar ao mesmo
F ru n ri a , pequcna zona en Lu­
os telugus da India?
xemburgo.
joshua A. Fishman

1. Alsaciano

2. Aragonés

3. Aranés

4. Asturiano

5. Brelón

6. Catalán

7. Corso

8. Esloveno (en Austria)

9. Finés (en Suecia)

1 O. Flamengo (no norte de Francia)

1 1 . Frisón

12. Galega
Polo que respecta ó número de
.if
13. Cárnico talantes, é frecuente a argumenta­

14. Gaélico escocés ción a favor das linguas multimillo­

15. Gaélico irlandés narias sobre a base dunhas posibili­

16. Galés dades hipotéticas de comunica­

17. Lapón ción. Desde o punto de vista das

18. Luxemburgués estatísticas, está claro que os talan­

19. Mallés tes do chinés mandarín se poden

20. Manxés comunicar con máis xente cós que
21. Occitano teñen como lingua propia
22. Romanche
(¡pobres!) o i n g l é s [ . . . [ Cómpre ver
23. Sueco (en Finlandia)
claro: se se precisa outra lingua, xa
24. Éuscaro
se aprenderá de boa gana e sen
25. Valón
complexos; e o que non se pode
26. Albanés (en Italia)
facer (porque non é ético) é valo­
27, Calalán (en Italia)
rar as linguas de máis a menos por
28. Francoprovenzal (en llalia)
causa do número dos seus talantes:
29. Grego (en Italia)
unha lingua é o patrimonio dun
30. Ladino dolomita (en Italia)
pobo, é parte dos seus sinais de
31. Ladino friulano (en Italia)
identidade. E, en cuestións de
32. Occitano (en Italia)
identidade, as estatísticas non
33. Piemontés
teñen nada que dicir, nada que ver.
34. Sardo

35. Servocroata

J. Tusón. Mal de Linguas.

36. Esloveno
\ ,'\ .
37, Alemán (en llalia)

\ .· ' 19

1 -

Fonle: Panorámica das linf}��s minor(zadas na Europa occidental. Grial, nº 1 0 1

 Algúns galegas de boa nomina

optaron por falaren castelán, cousa

lexítima, pero quérennos conven­

cer de que a lingua galega é a causa

do atraso económico de Galicia,

¿Unhe lingue ou moitas lingues? causa ilexítima. ¿Por que logo é

balxo o nivel económico de Soria,

de Estremadura ou de Andalucía

que só falan castelán, ou o de

Hispanoamérica, onde os indíxenas

cambiaron a s ú e lingua polo caste­

, ON PARLE. lán dos conquistadores? Sexamos

serios.
F1<.ANCA\S Tamén a nobreza romana devecia

prlmeiro por falar etrusco, a lingua

AKt�\SH dos ricos comerciantes, e despois

por falar grego. Pero Roma só che­

gou a ser grande económica e cul­

St HABLA turalmente cando tanto patricios

como plebeios falaron latín.

GALLEGO Cando os invasores normandos

dominaron Inglaterra, o idioma

inglés quedou acurralado na aldea

e prohibiuse falalo entre o clero. E

aínda hoxe o porco dlse en inglés

co nome inglés que lle daban os

labregos que o coidaban (pig),

mentres que a carne do porco dise

coa palabra francesa (porc) dos

nobres que a comían. O caso é que

1 1 1 I ._J
aqueles pobres labregos ingleses

non quixeron saír de pobres falan­

do o francés; segulron falando o

seu inglés e hoxe é a lingua máis

estendida en todo o mundo.

( ... ) Pasadas moitas xeracións, o

pobo baixo consegue que a clase

alta se alíe ton el no uso dunha

A diversidade de linguas constitúe un depósito cultural que arrinca das profundidades do
mesma llngua, e aí é onde todos os

Paleolítico, que bota raíces no longo camiño da humanización Cando unha !ingua se perde, pobos iniciaron a súa idade de

ouro. Tal sucedeu hai molto tempo

péchase un camiño de acceso do home á realidade, unha especial e única configuración da
en Roma , en Inglaterra . . . Tal está
realidade mesma. Pode que sexa moi práctico, no futuro, dispoñer todo o mundo dunha única
empezando a acontecer en Galicia

lingua; pero tal vez nese momento a humanidade quedará máis viúva ca nunca da rea!idade coa lingua galega.

mesma. ¿Non é unha barbaridade que en poucos anos malgastemos todo este patrimonio?
X. Ferro.
J Royo Unha lingua é un mercado.
La Voz de Galle/a, 8-4-1994.

Hay una tendencia creciente en los últimos decenios a considerar como un drama la desa­

parición de lenguas minoritarias Y yo he de decir algo que en estos tiempos se tiende a per­ Un valenciano, despois de compro­

bar que en Valencia se podía vivir

cibir como agresivo: que esta desaparición yo no la considero un drama, sino todo lo con­
en castelán, é dicir, sen coñecer nin
trario [. . J Sin la paulatina y constante desaparición de lenguas minoritarias, a través de los usar o catalán, decidlu viaxar a

siglos, la atomización lingüística sería de tal envergadura que esta reunión que estamos cele­ Madrid para facer a comprobación

contraria: intentar vivir ali en valen­

brando resultaría del todo imposible[ . . . }. Y, por supuesto, yo no podría ejercitar mi facundia
ciano.

fuera de los límites estrictos del casco urbano de mi pueblo natal Despois de dous días enteiros en

G. Salvador. Lengua española y lenguas de España. Madrid nos que tivo que comuni­

carse con diferentes interlocutores,

comprobou que non tiña ningún

Algúns homes -galegas tamén- andan a fa/ar dun idioma universal, único para toda a nasa problema: todo o mundo o enten­

especie Son os mesmos que buscan a perfección baixando pala escada zoolóxica deica día ou se esforzaba por entendelo.

El dirixíase sistematicamente a eles

sentiren envexa das formigas e das abe/las Son os mesmos que perderon o anceio de ser
en catalán, e os diversos interlocu­
deuses e renegan das inquedanzas que produce a sabedoría. Son os mesmos que conside­ tores respondíanlle -un chisco

ran o mito da Torre de Babel como un castigo e renegan da vía ascendente. Mais eu dígolles desconcertados, iso si- en caste­

lán. El, lcxtcemente, tamén os

que a variedade de idiomas, coa súa variedade de culturas, é o signo distintivo da nasa espe­
entendía perfectamente. Ás veces,
cie, o que nos fai superiores os animais Velaí vai a demostración: un can de Turquía ouvea aqueles, como mostra de interese,

igual ca un can de Dinamarca; un cabalo das Pampas arxentmas rincha igual ca un cabalo da axudábanse con xestos. E mesmo

houbo algún que se preocupou de

Bretaña. ¿E sabedes por que? Porque os pobres animais aínda están no idioma universal
utilizar os verbos en infinitivo para
Castelao. Sempre en Ga/iza facilitar a comprensibilidade.

O problema aconteceu xusto ó

acabar o segundo día. O taxista

Puede que mediado el siglo XXI el único idioma imprescindible sea el inglés Puede que el
que o trasladaba á estación do
gallego desaparezca, como lo hizo el a!toaragonés Hoy nadie pregunta '¿verdá qu'aver tren, despois dunha longa e anima­

soniés camíns que nunca terminan? ¿verdá qu'eyer plorés a dolor d'a chen perdida? (Ánchel da conversa, soltoulle satisfeito e

cómplice:
Cante). Hoy la Ainsa es otro pueblo, porque cuando un idioma desaparece el espacio entra
-Yo tengo una tía en Roma.
en el destiempo y perece, sólo a veces renace, habla, escribe y grita. Puede que pasado O naso home contestoulle educa­

damente:
mañana nadie confiese que 'tanco els u l l s i la l l u m no s'adone de m i ' (Joan 0/iver) Puede que
-Eu non estiven nunca en Italia.
al paso de setenta u ochenta años ningún mortal escriba 'el verano llegaba con su risa, con su
-¿Que usted no es italiano?
rojo rebaño de pieles incendiadas, a tomar posesión del labio interminable de una playa' -Non; son de Valencia -e non

(Lorenzo Gomis) Puede que en el 2050 nadie recite. 'Ou'un long regard sur le calme des puido dicir nada máís.

-¿Qué? De Va-va-va-lencia, ¿eh?

dieux' (Pau! Valery). Puede que pasado mañana los gallegos hayamos olvidado que 'sempre
-tatexou o taxista.
fai falla, amigo, un corazón pequeno que l l e dea vida ó trigo' (Antón Avilés) Parou en seco o taxi e o noso amigo

Puede que en el destiempo todos nos identifiquemos con la misma fórmula: 'I e rn ' . . Pero tivo que se botar Paseo da

Castellana adiante, como se levase

será mentira Ya no seremos nosotros.
un foguete detrás, para se perder
Todas las lenguas que uno entiende resultan imprescindibles, máxime la propia, que en do afrontado taxista.

Galicia, lógicamente, es el gallego. Con la verdad y la cultura no vale tener miedo. T. Mollá, c. Palanca
Curs de Sociolirqúisttce 1, 1989
• F. Soria. La Voz de Galicia 1 3 - 3 - 1 9 9 4 .
4. O galega no primeiro terzo do século XX: características lingüísticas

fundamentais. Contexto histórico e situación socioUngüístka.

Durante o século XX avanza o proceso de recuperación c u l t u r a l iniciado no

XI X e o galego comeza a usarse en ámbitos dos que desaparecera ou n u n c a estivera

presente (narrativa, ensaio, discurso potitico, correspondencia privada . . . ) ata

chegar ao recoñecemento oficial na democracia, pero asemade descende

preocupantemente o seu uso como medio de comunicación social.

Se nos centramos no primeiro terzo deste século, hai que destacar a

creación das lrmandades da Fata no ano 1916, ligadas ao nacemento do

nacionalismo, e que teñen como finalidade a utilización exclusiva do galego en

todo tipo de actos e escritos, asi como i m p u l s a r a narrativa (sobre todo breve) e o

teatro. A Xeradón Nós estende o uso do galego a todos os xéneros literarios e será

a responsábel da revista Nós, escrita integramente en galego.

No 1923 constitúese o Seminario de Estudos Galegas, formado por

universitarios que investigan a realidade galega desde diferentes campos: histórico,

social, politico . . . A ú l t i m a institución importante da época é o Partido Galeguista,

no q u e militarán durante a 1 1 República personalidades como Castelao ou Bóveda,

quen redactará un Estatuto de Galicia, no que se inclúe -entre outras cousas- o

ensino do galego e en galego; aprobado en xuño de 1936, non poderá entrar en

vigor ao iniciarse a guerra civil poucos dias despois, pero propiciará a consideración

de Galicia como nacionalidade histórica (xunto con Cataluña e Euskadi) ao

instaurarse a democracia.

Fronte a esta emerxente situación cultural, o seu uso como vehiculo de

comunicación segue o c a m i ñ o oposto: ainda que c o n t i n ú a a ser moi maioritaria no

pais (lingua única de aproximadamente o 90% da poboación, as clases baixas

galegas), acelérase o proceso de substitución polo castelán, que avanza como

lingua d e . relación habitual, mentres o n ú m e r o de falantes monolingües en galego

vai descendendo. Como causas deste proceso podemos citar o aumento da

urbanización, a aparición da radio e o maior índice de alfabetización, realizada

exclusivamente en castelán.

Finalmente, no que se refire á l i n g u a utilizada na escrita, non existe ainda

u n modelo único, conti núan os intentos de crear u n h a norma (lembremos qu e se

publican algúns dicionarios e gramáticas). Hoxe coñecemos este periodo como

galego enxebrista ou diferencialista, porque a intención dos escritores é marcar a

diferenza co castelán, deixar patente que son dúas l i n g u a s independentes, para o

cal elixen o portugués como modelo, e esfórzanse por limpar a lingua de

castelanismos, utilizando arcaismos, lusismos, hipergaleguismos ou

pseudoevolucións.
Historia da llngua ( 1 9 00 - 1 9 3 6 )

Todos los maestros enseñarán intensa y

pedagógicamente la lengua castellana

desde el primer día en que el niño entre

en la escuela, de forma que, al tercer año

de estudio, estén ya suficientemente pre­

parados para recibir por medio de ella las

diversas enseñanzas del programa oficial.

Circular da Dirección General de

Enseñanza, 1923

As autoridades educativas da

Comunidade Autónoma garantirán que ó

remate dos ciclos en que o ensino do

salego é obrigatorio, os alumnos conezen

este, nos seus niveis oral he escrito, en

igualdade co castelán.

Lei de Normalización Lingüística de

Galicia, 1983

Texto 1
(::; Nos textos !, 2 e 3 pre­
Como ninguén gallego fala agora E en castellano solo os cabaleiros
séntase un cadro bastante
Si non os labradores, xomaleiros E a xente sabidora [ .•. J
definido da situación
E toda a xente ruda e non señora, Martelo Paumiln, 1985.
Feítos históricos relevantes
sociolingüfstica hai uns

100 anos. Segundo o que Texto 2

1 8 5 3 : Publícase a Gaita Gallega, de
se afirma neies, ¿quen Puedo doculo, POCQJe de ello 'iCf(, por mis años, restlgo Irrefutable. Cuando '¡Q er,¡ rwflo, todos a
J. M. Pintos, obra reivindicativa da
falaba galega e quen cas­ mi altoo«lor hablcbíJr\ !llllleso. Cir.:u.:nta años baslaton para q1Jc len clases tll!\l�dllS, qlX! llnl>!s
lingua galega.
telán?; ¿cales son as cau­ entendlan no ccmeter l'i!IIJI LGaOClo 1:l l"19UDJ11 que tocos cnterldlan, t10yan a,mbmdo. No los b.lstó
1863: Resalía de Castro publica
sas que slnuln tvlur&ufo abancfon�r la casa pattma y desertlr del c:ampo de combate, sino que pusieron bien pronl.o-ent.re
Cantares Gallegos, prlmeiro libro
parn o abandone clo galc­ lo que 11C1S perl1TI!cc y los mli!:\05 pensamientos 1.11'\11 profuida y dolcrosa ba¡rem. Slsulbonll!S en
escrito íntegramente en galego
go?: ¿que motlvaciéns � obra de Olerm1nro los 1nse,12tos, el. m�ndo oficlal cori su fU<!IZa lnccritrast.lble, la lgnor�ncia
desde o século 'XY.
lcvnbnn a cambiar dunha de muchos, el despegq de algunos, la prlulirlcia de unos cuantas Y. sobe todo, �! troto con txt,a.
1 8 68 : Publicase a Gramática lingua a outra?; ¿que !los, 4 Cp.Jlenes lle,ga1rQS l11Jsta a pcrmlijr que m�llToli!l'l el r,ubi,¡ de riwestios pad1tS.
Gal/egi11 de Saco Arce, unha mostra diferencias aprecias para M. MtJgula, 1Q06.

dos diversos estudios gramatlcais e o cambio do galega 6

léxicos da época sobre o galego. castelán e do castelán 6
Texto 3

1876: lníclase a publicación de O galega? (A fineís do s.tculo XIX> PS CllSll!lanfajantes carnblnbon drcL111stanclnlllli!nfe de llngua para ese­

surcmm o estt,blecemenlo dunho comunicilCl6n CDM persees que se �ban en galeso ou

Tío Marcos da Porte/a, un dos inten­
© O texto 4 unha boa podía.� ltr c;flñculrndes para entenderen o CcJst«lán (1ootM1cioo instrum=r,, Os 9<Jie9ofaJa11tl.lS,
tos máls importantes de introduc­ é

mostra da ideoloxía de pola súa banda, utiliznban o castelan cando querfün 5'1:r aceptados C0fl10 mernbras do !llllPO
ción do galego na prensa periódica.
uniformización ling üísti­ que o tif\a como medio de e><pres,6n (molNació,¡ lncegradorél) ou amdo buscaban que os scu,
1 8 84 : Diccionario gal/ego-castellano
ca que se propugnaba rgU111s os ,demlficasen co estllltJ� s�íor (n¡otr..acfdn dislanc1ada¡tll)
de Marcial Valladares.
de sde o pod er; ¿que con­ C. Her1111da Os prroHsore:s oo rKJtmllllziJcí,jn 199:t
1891 : Celébranse en Tui uns "Xogos
secuenc ias vos parece
florals" para obras en galego. Texto 4
que te ría esta prñctica
1906: fundación da Real Academia los maestros y rneestras de instruci:lón primaria q� e115efiasm a sus dlsclpulas la cloctrína cris­
educativa nunhn Gnllcia
Galega. tlo� u otro cualquier maw,a en un ídiana o dialecto (¡LJe nosee 1� Jengu� Cillittllana, ser.In ces­
moi maioritariamente
1 9 1 6 : Xorden as lnnandades de tlg¡¡do!; por primera vez con amone'itm:lón y, si reincidiesen. serán apa,todos del M,eisterlo
ga ego l -falante?
Amigos da Fala da Coruña. Pouco a Oílcial, perdi�ndo cuantos den,chos !ese reconoce ill leL

pouco Irán aparecendo neutras @ O uso q ue se fixo do

Real Decreto de 1902.

cidades de Galicia; todas co mesmo g alega e do castelán no

Textos S e 6
ideario: a defensa e a promoción acto inaugural da Real
No octo de Ca>oUUJOÓfJ olrc111t d, llo:ll �'"' G,!ega .,, 1906 h.a,e 1,11 """ pt<:Ular das llll5'.m goic­
da llngua galega. Academia Galega (textos
sa e a,srel,h o s,,ltgo f
<» utlll,a:lo r,:,s r:,oemos <!U" .., i<n:11 en ton so\<1rn10 llcto, P<tD os d6anos ofo­
1 9 1 6 : Reiniciase a publicación da 5 e 6) é ben il ustrativo da clllis lrnon p1011nclodos cr, cam!liilt Esta cli5Ulb.Jci6n rn,.,ifesm mol cl/Jlámonn.. a ,jtuaó<ln s«IC4inso,,ti·

revista A Nosa terre, agora como si tuación diglósica da co do tpoc,,, ,,. 9u< o � do sa!cso na po,:sia ero oceP'.lldo CtJn normlllltlodr., pero non acede o

época, /.Que opinudes f11""'10COO prc,a did&dlc•, quu:st\lb,, ofnda ='!ldo i.,n, o cesu!liln V6anl. os �e; frosmr,,<OG.
órgano de expresión oficial das
dese reparto de roles
lnnandades.
en tre :,s dúos llnguas? Porque el idioma de cada pueblo es el característico más puro y rnl!s poderoso dP. la nac,ona·
1920: Aparece a revista Nós, que se
¿Pareceríavos compr ensi­ lidad. Gentes que hablan la lengua que no les es propia es un pueblo ql'le no se polrni!ce._
publicará ata 1936 e na que escribi­
b e l que nun acto serne­ Manuel M.,rgula, D/sa,f'Si) do p. 511:11.'f)U!.
rán os autores máls significativos da
Jlante sucedese hoxe algo
época.
parecido? Buseude exern­ Jil chegáran os dias, Como agudo crecente,
1920: Vicente Risco publica a súa Q' os bardos anunciilran;
plos 11n litermura dn Vosa fouce famosa
Teoría do Nazonallsmo Ga/ego. D'as gilndras largazlas,
feoc.i <JU� respalden a Vasa fouce robusta e fulgente
1 9 2 3 : fúndase o Seminario de afirm ,ción de que o gale­ As brétomas escuras s'alongaran. Diante de vós ondea
Estudos Galegos, unha institución ga a aceptadc
er con nor­ Véu a maturidade, A barda d'ouro ardente

que ampliará o uso da lingua galega malidad na poesía, pero Vosa miés verdecente; Segilde a vasa herdilde;

na investigación. non as í na prosa. Gallegos, despertilde, ¡Ay d'aquel que non sea valenteJ
Baruda e forte gente; Segáde, gallégos, con forza segilde.
1 9 3 1 : Creación do Partido
Vasa fouce afiade, Eduardo Pondal
Galeguista, que teré un papel cen­ :
:;: Vilar Ponte foi un dos

intelectuais galeguistas
tral na consecución do Estatuto de
máis importantes do 1º Texto 7
Autonomía.
tercio do século XX. A nosa lln.¡¡1.1a t o qimii\o de OUIO do nosa 1edeni;íón e dn r,oso p,09reso sen n llngl.Ja motn:­
1 9 3 6 : Aprobación nas Cortes do
¿Que argumentos utiliza tell'lOS con,o pobo, e nada sisnlllaJl'l!rnt>; end<J<o1110Js rin cullum uriJ"'?r5al 5& o golego quere
Estatuto de Autonomía de Galicia.
na súa defensa da lingua ser máfs que habltllnte dlJn mrntorio, se arela ser,un ractor de unNl!lsalidade: e de cosrnopoli·
1939: Flnal da Guerra Civil e come­
gule�u (texto 7)? ¿Que tl,mo, S01Jrnente co anprego da lingue pl'op;,. poduá selo. Arrenes�r!<lo da linsva, terd qUf:

zo do período franquista.
opinión vos merecen? A"1!J'SOl'larse:se,rnp,e, de 5i mesmo,úeando wlores no lrngoo propia, oxiña seremos unlvetsafs.

A. V1lar Pont