აღმოსავლური კულტურა

ბილეთი #1
1. ისლამური მეცნიერება
არაბულ-მუსლიმური მეცნიერების განვითარებაში გამოირჩევა ორი პერიოდი: პირველ ეტაპზე

ხდებოდა ცივილიზებული ერების მეცნიერული მემკვიდრეობის თარგმნა, მეორე ეტაპზე კი
არაბებმა არა მარტო შეითვისეს, არამედ განავითარეს და შემდეგ თაობებს გადასცეს გაცილებით
მეტი, ვიდრე თვითონ მიიღეს.
მეცნიერების შესახებ წარმოდგენა საუკუნეების მანძილზე იცვლებოდა და ვითარდებოდა. ადრეულ

ისლამში მეცნიერების ქვეშ უპირველესყოვლისა, იგულისხმებოდა წიგნიერება, ხოლო შემდეგ
ყურანისა და ღვთისმეტყველების ცოდნა. VIII საუკუნის დასაწყისიდან მეცნიერების გაგება
ფართოვდება და მოიცავს სხვადასხვა დისციპლინებს, მათ შორის მათემატიკასა და ასტრონომიას.
შუა საუკუნეების ისლამში დიდი უპირატესობა ენიჭებოდათ მეცნიერებს რომლებსაც კავშირი

ჰქონდათ რელიგიასთან. არაბული კულტურის განვითარებაში შეინიშნება 2 ნაკადის გავლენა:
1)აღმოსავლური - ირანულ-ინდური სამყარო 2)დასავლური - ბერძნულ-რომაული სამყარო.
VIII-X სს-ში არაბულ სამყაროში აღმოცენდა ორი მნიშვნელოვანი სასწავლო და სამეცნიერო

დაწესებულება: “სიბრძნის სახლი”, რომელიც დაარსდა 830 წელს, ხალიფა ალ-მა’მუნის
მმართველობის პერიოდში ბაღდადში,რომლის შექმნის მიზეზიც იყო კონსტანტინოპოლიდან
გამოგზავნილი ბერძნული წიგნების თარგმნა. სიბრძნის სახლი ძირითადად ჩამოყალიბდა
ჯუნდეშაპურის აკადემიის გავლენით.სიბრძნის სახლი არსებობდა X ს-მდე. მეორე მნიშვნელოვანი
დაწესებულება კი იყო “მეცნიერების სახლი”. მეჩეთებისაგან განსხვავებით, აქ სწავლა აკადემიურ
ხასიათს ატარებდა.
მეცნიერების განვითარებისათვის ძირითადი იმპულსი გახდა ქაღალდის წარმოება. ქაღალდის

დამზადების ხელოვნება ცნობილი გახდა არაბებისათვის სამარყანდის დაპყრობის (751წ.) შემდეგ.
800 წელს ბაღდადში აბასიანებმა დაიწყეს ქაღალდის წარმოება ადმინისტრაციული
საჭიროებისათვის. ძალზე მოკლე დროში, ქაღალდის წარმოებამ შეაღწია სირიაში, ეგვიპტეში, და
სხვა ქვეყნებში და მხოლოდ XIII საუკუნეში მიაღწია ევროპამდე. ქაღალდის ფასი უფრო დაბალი
იყო, ვიდრე პაპირუსის და პერგამენტის. ამან კი ხელი შეუწყო წიგნების გამოცემას და
ბიბლიოთეკების ქსელის გაფართოებას.
უკვე X საუკუნეში ჩნდება სპეციალური შენობები ბიბლიოთეკებისათვის.
2. არაბთა მთარგმნელობითი საქმიანობა
არაბული სამეცნიერო და ფილოსოფიური აზროვნების განვითარებაზე დიდი გავლენა მოახდინა

ანტიკური, ინდური და სპარსული ტექსტების თარგმნამ არაბულ ენაზე. ევროპელი
მთარგმნელებისგან განსხვავებით არაბი მთარგმნელების საქმიანობა არ იყო ნაკარნახევი
რელიგიურ-დიდაქტიკური მიზნებით, ისინი თარგმნიდნენ ბერძნულ და ინდურ თხზულებებს,
რომელიც შეიცავდა სასარგებლო ცოდნას. მათ აინტერესებდათ ასტროლოგია, ასტრონომია,
ალქიმია, მედიცინა, ფილოსოფია და ლოგიკა.
არაბთა ორიენტაციამ “პრაქტიკულად სასარგებლო ცოდნაზე” განაპირობა ის ფაქტი, რომ
მთარგმნელები უარყოფდნენ ყველაფერს, რაც სცილდებოდა მეცნიერებას და ფილოსოფიას.
სწორედ ამიტომ ტრადიციული ისლამური იდეოლოგია ვერ ურიგდებოდა ბერძნულ
ლიტერატურასა და მითოლოგიას. არაბები არ გასცნობიან ჰომეროსს,უდიდეს დრამატურგებსა და
ძველბერძნულ ლირიკას. თარგმანის ხელოვნება განიხილებოდა როგორც სპეციალობა, რომელიც
მოითხოვდა ნიჭს, ენერგიასა და კარგ ცოდნას. ეს ხელოვნება კი თაობიდან თაობას გადაეცემოდა.
პირველი მთარგმნელობითი საქმიანობა არაბულ ენაზე შესრულდა უმაიანთა დინასტიის დროს.

ხალიფა იაზიდის ვაჟი - ხალიდი დიდად გატაცებული იყო ბერძნული მეცნიერებით. ამასთან ერთდ
სიბრძნის სახლის მთარგმნელთა კოლეგიამ ხელი შეუწყო არაბული ენის განვითარებას და
განსაკუთრებით სამეცნიერო ტერმინოლოგიის, რომელიც საბოლოოდ იქნა შემუშავებული IX სის
ბოლოს მეცნიერების ყველა დარგში. ერთ-ერთმა გამორჩეულმა მეცნიერმა,ჰუნაინ იბნ ისჰაკმა
იცოდა ბერძნული, სირიული, სპარსული და არაბული ენები. სწორედ მან თარგმნა სამედიცინო
ფილოსოფიური ლიტერატურები.
არაბებმა ამ თარგმანების მეშვეობით მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანეს დასავლეთის და
აღმოსავლეთის ცოდნის საგანძურის შენახვაში.
3. თოფქაფის სასახლე
ისლამის წარმოშობამდე ჰიჯაზს პრაქტიკულად არ ჰქონდა არქიტექტურული ტრადიციები.

პირველი წმინდა ისლამური ნაგებობა იყო მეჩეთი.
არაბთა მიერ დაპყრობილი ხალხების ტრადიციები ისლამის გავლენის ქვეშ მოექცა, ამის შედეგად
შუა საუკუნეების ხელოვნებაში ჩამოყალიბდა ერთიანი არაბულ-მუსლიმური სტილი.
არაბებმა პირველად აღმართეს ქალაქ-ბანაკები ქუფა და ბასრა ერაყში და კაირავანი თუნისში. ამის
შემდეგ ინტენსიურად დაიწყეს მეჩეთების და ადმინისტრაციული შენობების შენება მაგრამ
დღესდღეობით აღარაფერია შემორჩენილია. თუმცა ჩვენთვის ცნობილია, რომ VII საუკუნის 40-
იანი წლებისათვის ერაყში აშენდა პირველი საკრებულო მეჩეთები. მაგალითად დამასკოს დიდი
მეჩეთი,რომელიც 705-715 წლებში აშენდა. ის თავდაპირველად იოანე ნათლისმცემლის ტაძარს
წარმოადგენდა, რომელიც შემდეგ მეჩეთად გადაკეთდა. დამასკოს მეჩეთი აშენდა არაბული გეგმით.
უმაიანთა პერიოდში, სვეტებიანი მეჩეთის გარდა, ვითარდება გუმბათოვანი ნაგებობა. მაგალითად

კუბბათ ას-სახრა რომელიც უძველესი ნაგებობა არის და დღემდე შემორჩა. სირიასა და იორდანიაში
დღემდე შემორჩენილია რამდენიმე უდაბნოს ციხე-სიმაგრეები. მათი უმრავლესობა აშენებულია
VIII საუკუნეში.
აბასიანებმა დაიწყეს ქალაქების მშენებლობა. 762-766 წლებში აშენდა ქალაქი ბაღდადი, რომელიც
იყო მრგვალი ქალაქი, გამაგრებული ორმაგი კედლებით. ბაღდადისგან განსხვავებით, სამარა იყო
ღია ქალაქი, გარე დამცავი ნაგებობების გარეშე. ხალიფა ალ მუთასიმმა ახალი ქალაქის
მშენებლობისათვის მოიწვია არქიტექტორები, მხატვრები და ხელოსნები უზარმაზარი იმპერიის
ყველა პროვინციიდან. ქალაქს ამშვენებდა მეჩეთები, ხალიფას და მისი ახლობლების სასახლეები,
რომელიც განსხვავდებოდა უმაიანთა ხანის სასახლეებისაგან. სამარას მეჩეთებს ჰქონდა
სპირალური მინარეთები.
X საუკუნიდან გაჩნდა აღმოსავლეთში მედრესეებიც. თავისი დაგეგმარებით მედრესეები ახლოს იყო
მეჩეთებთან. მედრესეეების არქიტექტურული სტილი ჩამოყალიბდა სელჩუკიანთა ირანში და
მიღებულ იქნა მთელ მუსლიმურ სამყაროში.
X საუკუნეში აღორძინდა საფლავების არქიტექტურა, რაც სწრაფად გავრცელდა მთელ ისლამურ

სამყაროში, აიუბიანთა და მამლუქთა მმართველობის დროს. არაბულ-ესპანურ ხელოვნებაში
განსაკუთრებით გამოირჩევა მავრული არქიტექტურული სტილი. ის ჩამოყალიბდა XI-XVI სს-ში.
XVI საუკუნეში ყველაზე ცნობილი თურქი არქიტექტორი იყო სინანი. მან შექმნა მეჩეთის ახალი
ტიპი უბრალო კუბის ფორმის ნაგებობა, რომელსაც ჰქონდა გუმბათი. მისი შემოქმედება მოიცავს
რელიგიური, სამხედრო და სამოქალაქო დანიშნულების 477 ნაგებობას.
4. არაბული მათემატიკა
არაბებს დიდი წვლილი მიუძღვით მათემატიკის განვითარებაში.

მათ შეითვისეს ინდური და ბერძნული მათემატიკური ტრადიციები, განავითარეს და გადასცეს
ევროპას. ალ-ხვარიზმი იყო პირველი მუსლიმი მათემატიკოსი რომელიც ცხოვრობდა ბაღდადში.
არაბი მეცნიერები სარგებლობდნენ ნუმერაციის ორი ძირითადი სახეობით: ინდოეთიდან

შეთვისებული “ინდური ციფრებით“, საიდანაც წარმოიქმნა “არაბული ციფრები” და ნუმერაციით,
რომელიც ასოებით გამოიხატებოდა.
ინდური ციფრები ახლო აღმოსავლეთში ცნობილი გახდა VII საუკუნეში და მის ფართო
გავრცელებას ხელი შეუწყო ალ-ხვარიზმის ასტრონომიულმა ტრაქტატმა.
ამ თხზულების არაბული ორიგინალი დაიკარგა და მის შესახებ მსჯელობა შეიძლება მხოლოდ

დამახინჯებული ლათინური თარგმანის მეშვეობით. თხზულება იწყება 9 ინდური ციფრით და
პატარა წრით.წიგნის სათაურში მოხსენიებული სიტყვა “ალ-ჯაბრ” გახდა ტერმინ — ალგებრას
საფუძველი.
ალ-ხვარიზმის წიგნმა „ინდური რიცხვების კალკულაციაზე“ ხელი შეუწყო ინდური წარმოშობის

თვლის „ათობითი პოზიციური სისტემის“ გავრცელებას არაბულ სამყაროში, ხოლო XII საუკუნის
შუა ხანებიდან ევროპაშიც. ალ-ხვარიზმის ლათინიზირებული ფორმიდან მოდის სიტყვაც
“ალგორითმი”, რაც ნიშნავს “ამოცანის გადაწყვეტის საშუალებას”.
ალ-ხვარიზმიმ განავითარა აგრეთვე მრავალი არითმეტიკული მოქმედება, მათ შორის წილადების

სისტემა. მეცნიერმა განსაზღვრა სინუსის ფუნქციები, სრულყო კონუსური სეგმენტების
გეომეტრიული გამოსახვა. არაბული ციფრები ცნობილი გახდა ევროპელებისათვის უკვე X
საუკუნეში. ნულს ინდურად ერქვა "სუნია” – “ცარიელი”. არაბებმა კი ის თარგმნეს სიტყვით სიფრ
(“სიცარიელე”).
1. დაწყებითი განათლების სისტემა შუა საუკუნეების ისლამურ სამყაროში
ისლამამდელი არაბეთის ნახევარკუნძული გამოირჩეოდა შედარებით მაღალი წიგნიერებით.

არსებობდნენ ადამიანები, რომლებიც სპეციალურად დაკავებული იყვნენ სხვადასხვა
დოკუმენტების შედგენით, აგრეთვე ბავშვებისათვის წერა-კითხვის სწავლებით. ჯერ კიდევ ყურანში
არის ხაზგასმული ცოდნის მნიშვნელობა და რეკომენდებულია ცოდნისაკენ სწრაფვა.
აღსანიშნავია, რომ მოციქული მუჰამადი ძალიან დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა სწავლა-განათლებას.

მუჰამადი თვითონ ასწავლიდა ქალებს მამაკაცებთან ერთად მეჩეთში ქადაგების დროს. მას
მედინაში ჩამოუყალიბებია სწავლული მამაკაცებისაგან წრეები, სადაც ასწავლიდნენ ყურანს.
მუსლიმური განათლების სისტემის პირველი საფეხური იყო „ყურანის სკოლები”, სადაც

ელემენტარული სწავლება მიმდინარეობდა.
ქუთთაბ იყო დაწყებითი სკოლა, სადაც ასწავლიდნენ ანბანს, ყურანს, არითმეტიკის საფუძვლებს,
მოციქულის ცხოვრებას. განათლება უფასო იყო და სკოლები, როგორც წესი, - შერეული. თუმცა
იყო გამონაკლისი შემთხვევებიც ირანსა და ეგვიპტეში.
სასკოლო პრაქტიკაში მიღებული იყო დასჯის და წახალისების მეთოდის გამოყენებაც.

მასწავლებლებს საგანგებოდ არჩევდნენ - მას უნდა სცოდნოდა ბავშვის ფსიქოლოგია, ყოფილიყო
დაქორწინებული, ასაკოვანი და რაც მთავარია, კარგად აღზრდილი.
მეჩეთის სასწავლო ცენტრად გამოყენებამ უდიდესი როლი შეასრულა არაბული საზოგადოების

განვითარებაში. არაბულ სამყაროს სწავლების საკუთარი ნორმები ჰქონდა. მეცადინეობებისას
სტუდენტები მასწავლებლის გარშემო სხდებოდნენ ფეხმორთხმით. მასწავლებელი კი მეჩეთის სვეტს
ეყრდნობოდა ზურგით,იჯდა ხალიჩაზე, ან ამაღლებულ ადგილას. ცნობილ მასწავლებლებს
შესაბამისად ჰყავდათ სტუდენტთა დიდი რაოდენობა. სწავლება მიმდინარეობდა აგრეთვე კერძო
სახლებში, სასტუმროებში, ბიბლიოთეკებში და საავადმყოფოებში.
ყველაზე მეტი მსმენელი ჰყავდათ კანონიკური სამართლის მასწავლებლებს, რადგანაც ეს ცოდნა

მომავალში აძლევდა მათ არსებობის საშუალებას. ხოლო სწავლების ფორმა იყო ძირითადად
კარნახით. X საუკუნეში დაარსდა სპეციალური სასწავლო დაწესებულება – მედრესე, რომელიც
უმთავრესად მეჩეთთან არსებობდა და ერთსა და იმავე დროს შეესატყვისებოდა სკოლას, კოლეჯსა
და საუნივერსიტეტო განათლებას.
მედრესეებში ამზადებდნენ სასულიერო და საერო მოხელეეებს. პირველი მედრესე გაჩნდა ირანში,

ქ. ნიშაბურში. სასწავლო დაწესებულების ახალი ტიპი გავრცელდა მუსლიმურ ქვეყნებში შუა
აზიიდან ესპანეთამდე. მედრესეები მოქმედებდა ადგილობრივი მმართველების მკაცრი კონტროლის
ქვეშ და მათი დამფუძნებლები იყვნენ მეცენატები.
2. არაბული მედიცინა
ჯუნდიშაბურის აკადემიის გამოცდილება ძირითადი საფუძველი გახდა ისლამური მედიცინის
განვითარებისათვის.
პირველი არაბი ექიმი იყო მუჰამადის თანამედროვე, ალ ჰარის ბ. კალადა. რომელსაც განათლება
მიუღია სპარსეთში და მუჰამადის თხოვნით განკურნა მისი ერთერთი მიმდევარი. ასევე
მკურნალობა აბუ ბაქრს და უმარს.
ხალიფა ალ ვალიდ I-ის დროს დაიწყეს კეთრით დაავადებულ პირთა განცალკევება და მათი
სპეციალიზებული მკურნალობა დამასკოში. აქ მკურნალობდნენ აგრეთვე ბრმებს და სხვა
ინვალიდებს. მკურნალობა უფასო იყო და ექიმებს ჯამაგირს სახელმწიფო ხაზინიდან უხდიდნენ.
ჰუნაინ იბნ ისჰაკმა, რომელიც სასახლის კარის ექიმი იყო ხალიფა ალ მუთავაქილის დროს, თარგმნა
სამედიცინო შრომები ბერძნულიდან.
IX საუკუნეში წარმოიშვა სამედიცინო ლიტერატურის ახალი ჟანრი — „სამოციქულო მედიცინა“.

ისლამური მედიცინის ყველაზე დიდი წარმომადგენელი იყო არ-რაზი, სწორად მან განასხვავა
წითელა და ყვითელა. არ-რაზის ეკუთვნის 200-მდე ნაშრომაი. მან პირველად გამოიყენა ბამბა
ჭრილობებზე, ძაფი ნაკერებზე და ალკოჰოლი მედიცინაში.
ანდალუსიელმა ქირურგმა აზ-ზაჰრავიმ გამოიგონა რამდენიმე მნიშვნელოვანი ქირურგიული

ინსტრუმენტი. მან სათავე დაუდო ადგილობრივი ამოწვით მკურნალობას და ის ასევე იყო ექსპერტი
კბილების მკურნალობაში.მან აღწერა კბილების მკურნალობის პროცედურები და ხელოვნური
კბილების დამზადება. სწორედ ეს ყველაფერი ცნობილი ხდება მოგვიანებით ევროპული
მედიცინისთვის რაც იწვევს დიდ გაკვითარებას.
იბნ სინა ევროპაში ცნობილი გახდა ავიცენას სახელით. მას უწოდებდნენ აგრეთვე ექიმთა მამას. მას
ეკუთვნის ფუნდამენტური ნაშრომი, სამედიცინო ენციკლოპედია.
პირველი საავადმყოფო მუსლიმთა მიერ დაარსდა დაახლ. 800 წ. ‘აბასიანი ხალიფა ჰარუნ
არ-რაშიდის ინიციატივით ბაღდადში, თუმცა არ არის ცნობილი როდემდე იარსება.
X ს-ში სახალიფოში დაარსდა მოძრავი საავადმყოფო, რომელშიც იყო სამკურნალო საშუალებები,

რათა დახმარება აღმოეჩინათ არა მარტო მუსლიმებისათვის, არამედ არა მუსლიმებისათვისაც.
XVII ს-ში საფრანგეთში და გერმანიაში იყვნენ ექიმები, რომლებიც მუშაობდნენ არაბულ

მედიცინაზე დაყრდნობით. არაბულმა მედიცინამ დიდი წვლილი შეიტანა ევროპულ მედიცინაში.
3. სახვითი ხელოვნება
ისლამი ქრისტიანობისა და იუდაიზმისაგან განსხვავებით, სახვით ხელოვნებას ნაკლებად იყენებდა

რელიგიის პროპაგანდისათვის. არაბულ-მუსლიმურ კულტურას არ შეუქმნია ფერწერა და
სკულპტურა ევროპული და ანტიკური გაგებით.
ისლამში იკრძალება ცოცხალი არსებების გამოსახვა კერპთაყვანისმცემლობის თავიდან

ასაცილებლად და ერთღმერთიანობის დასაცავად. ამასთანავე, არ შეიძლება, რომ ადამიანმა თავისი
შემოქმედებით კონკურენცია გაუწიოს ღმერთს. ისლამი თვლის, რომ ცოცხალი ადამიანის შექმნა
ღმერთის საქმეა, რომელიც არის შემოქმედი. ადამიანი, რომელიც გამოსახავს ცოცხალ არსებას,
ვერასოდეს ვერ გააცოცხლებს მას და მოიყვანს მოძრაობაში. იკრძალება აგრეთვე მოციქულების,
ანგელოზების გამოსახვა, რაც ფართოდ არის გავრცელებული “საღვთო წერილის” ხალხთან. 723
წელს გამოიცა ხალიფა იეზიდ II-ის პირველი საგანგებო ბრძანებულება ქანდაკებათა განადგურების
შესახებ.
ამიტომ, არაბებმა მთელი თავისი ძალისხმევა ჩადეს კალიგრაფიის ხელოვნების განვითარებაში.

კალიგრაფია არის ლამაზად და მკაფიოდ წერის ხელოვნება. ისლამის ადრეულ პერიოდში
უმთავრესად გავრცელებული იყო არაბული დამწერლობის ორი სახეობა: ქუფური და ნასხი.
მოგვიანებით არაბული კალიგრაფიის განვითარება ხდება სპარსეთის ქალაქებში, ოსმალებმა ასევე

შექმნეს საკუთარი კალიგრაფიული სტილი, მათ შორის მთავარია დივანი.
შუა საუკუნეების ისლამურ სამყაროში კალიგრაფია გამდიდრდა ორნამენტებით.
მდიდარი მოქალაქეები და მეცნიერები ერთმანეთს ეჯიბრებოდნენ ხელნაწერების შეგროვებაში და
გადამწერებს უკვეთავდნენ ძვირადღირებულ კოპიოებს. ყურანის ტექსტების კოპიოების
შესრულებას განსაკუთრებული ყურადღება ექცეოდა.
IX-X საუკუნეებში დაიხვეწა ხელნაწერის გაფორმების და წიგნად აკინძვის წესი.მკვლევართა

ვარაუდით წიგნის საშუალო ფასი იმ დროს უდრიდა 10 დირჰემს, ხოლო უმაღლესი ფასი იყო 100
დირჰემი. გადამწერთა შორის იყვნენ ქალებიც, რომელთა ნამუშევარი მაღალი ხარისხით
გამოირჩეოდა, მაგრამ შედარებით იაფად იყიდებოდა.
4. ბიბლიოთეკები შუა საუკუნეების ისლამურ სამყაროში


ისლამში მეცნიერების ქვეშ, უპირველესყოვლისა იგულისხმებოდა წიგნიერება, ხოლო შემდეგ
ყურანის და ღვთისმეტყველების ცოდნა. VIII საუკუნის დასაწყისიდან მეცნიერების გაგება
ფართოვდება და მოიცავს სხვადასხვა დისციპლინებს, მათ შორის მათემატიკას და ასტრონომიას.
“არაბული კულტურის” განვითარებაში აშკარად შეინიშნება ორი ნაკადის გავლენა: 1)აღმოსავლური

- ირანულ-ინდური სამყარო 2)დასავლური - ბერძნულ-რომაული სამყარო.

დაწესებულება: “სიბრძნის სახლი”,რომელიც დაარსდა 830 წელს, ხალიფა ალ-მა’მუნის
მმართველობის პერიოდში ბაღდადში და არსებობდა X საუკუნემდე, განთავსებული იყო
სპეციალურ შენობაში და ჰქონდა თავისი ბიბლიოთეკა, რომელშიც იყო წიგნების დიდი რაოდენობა
სხვადასხვა ენებზე.მას ხელმძღვანელობდა პროფესიონალი ბიბლიოთეკარი და “მეცნიერების
სახლი”. მეჩეთებისაგან განსხვავებით, აქ სწავლა აკადემიურ ხასიათს ატარებდა.
ყველა ისლამურ ქალაქში მეჩეთებთან ფუძნდებოდა აგრეთვე ბიბლიოთეკები, რომელთა კარი ღია
იყო ყველა სტუდენტისა და მეცნიერისათვის. ბიბლიოთეკა გახდა პირველი აკადემიების
შემადგენელი ნაწილი.
უკვე X საუკუნეში ჩნდება სპეციალური შენობები ბიბლიოთეკებისათვის. ბიბლიოთეკებს

ჩვეულებრივ ჰყავდა დირექტორი, 1 ან 2 ბიბლიოთეკარი მისი სიდიდის შესაბამისად, გადამწერები
და აგრეთვე კორექტორები. საჯარო ბიბლიოთეკებთან ერთად იყო კერძო ბიბლიოთეკებიც.
ბიბლიოთეკებში არსებული წიგნადი ფონდით მეცნიერებს შეეძლოთ უფასოდ ესარგებლათ.
ბიბლიოთეკების პარალელურად დაარსდა სამეცნიერო დაწესებულებები, სადაც წიგნებიც
ინახებოდა, სწავლებაც მიმდინარეობდა და სამეცნიერო საქმიანობაც. აქ სწავლობდნენ და
განიხილავდნენ მეცნიერებისათვის პრობლემატურ საკითხებს.
1. მეჩეთი როგორც განათლების ცენტრი


მუჰამადის მექიდან მედინაში გადასვლის შემდეგ (622 წ.) მოციქულის მეჩეთი მუსლიმთა სასწავლო
ცენტრს წარმოადგენდა.
მუსლიმური განათლების სისტემის პირველი საფეხური იყო ე.წ. „ყურანის სკოლები” , სადაც
ელემენტარული სწავლება მიმდინარეობდა. არაბულ სამყაროში განათლების განვითარებაში დიდ
როლს ასრულებდა მეჩეთებთან არსებული წრეები, რომლებიც სწავლების მეორე ეტაპად
ითვლებოდა ყურანის სკოლების შემდეგ. ისლამის წარმოშობის შემდეგ განათლების მიღება
ძირითადად მეჩეთებში მიმდინარეობდა.

განვითარებაში. მეცადინეობებისას სტუდენტები მასწავლებლის გარშემო სხდებოდნენ
ფეხმორთხმით. მასწავლებელი კი მეჩეთის სვეტს ეყრდნობოდა ზურგით, იჯდა ხალიჩაზე, ან
ამაღლებულ ადგილას, თუ მსმენელთა რაოდენობა დიდი იყო. ცნობილ მასწავლებლებს
ყველაზე მეტი მსმენელი ჰყავდათ კანონიკური სამართლის რადგანაც ეს ცოდნა მომავალში

აძლევდა მათ არსებობის საშუალებას. ხოლო სწავლების ფორმა იყო ძირითადად კარნახით. X
საუკუნეში დაარსდა სპეციალური სასწავლო დაწესებულება – მედრესე, რომელიც უმთავრესად
მეჩეთთან არსებობდა და ერთსა და იმავე დროს შეესატყვისებოდა სკოლას, კოლეჯს და
საუნივერსიტეტო განათლებას. მედრესეებში ამზადებდნენ სასულიერო და საერო მოხელეეებს.
პირველი მედრესე გაჩნდა ირანში, ქ. ნიშაბურში. სასწავლო დაწესებულების ახალი ტიპი
გავრცელდა მუსლიმურ ქვეყნებში შუა აზიიდან ესპანეთამდე. მედრესეები მოქმედებდა
ადგილობრივი მმართველების მკაცრი კონტროლის ქვეშ. მედრესეები არსებობდა ძირითადად
ვაკფის ხარჯზე და მათი დამფუძნებლები იყვნენ მეცენატები.
2. არაბული მედიცინის წვლილი ევროპული მედიცინის განვითარებაში





3. ოსმალური კალიგრაფია
ისლამი ხელოვნებას არ იყენებდა რელიგიის პროპაგანდისათვის.



მხატვარი-მინიატიურისტები გამოსახავდნენ სცენებს ხალხის ყოველდღიური ყოფიდან, სასახლის

კარის ცხოვრებას, ქადაგებას მეჩეთში, დღესასწაულებს, მონათა ბაზარს და ა.შ. ჰერათში მუშაობდა
მინიატიურების დიდოსტატი, მხატვარი და კალიგრაფი — ბიჰზადი.
თანდათანობით, წიგნის მინიატიურის ხელოვნება დაეცა, რასაც ხელი შეუწყო წიგნების ბეჭდვამ.
თუმცა ჩვენამდე მოღწეული ნიმუშები წარმოდგენას გვიქმნის ათასწლოვან ისლამურ
ცივილიზაციასა და მის ევოლუციაზე.

4. ისლამური ქალაქი
ისლამის გავრცელებას თან ახლდა ქალაქების ზრდა. VII საუკუნეში აღმოცენდნენ ახალი ქალაქები,
როგორიცაა ქუფა,ბასრა, კაირავანი, ფუსტატი. შუა საუკუნეების ქალაქის ნიმუშად შეიძლება
ჩაითვალოს ბაღდადი, რომელიც დაარსდა 762 წელს. ქალაქი აღმოცენდა მდ. ტიგროსის მარჯვენა
ნაპირზე. ბაღდადის აღმოსავლეთი ნაწილი ეკავა ხალიფას, მასთან დაახლოებული პირების,
წარჩინებულების სასახლეებს.
ქალაქის ცენტრი იყო ციტადელი- ხალიფას სასახლე, რომლის მახლობლად მდებარეობდა
საკრებულო მეჩეთი, გვარდიელების ყაზარმები და სატუსაღო. ქალაქის ეს ნაწილი
გარშემორტყმული იყო სამმაგი ქალაქის კედლით და ხანდაკით. გალავნის მიღმა იწყებოდა თავად
ქალაქი, რომელიც ცენტრს უკავშირდებოდა 4 კარით. აქ იყო განლაგებული საცხოვრებელი
კვარტლები, სადაც სახლობდნენ სხვადასხვა სპეციალობის ხელოსნები, ვაჭრები, მეზღვაურები. აქ
იყო ბაზრები, მეჩეთები, სასტუმროები, ქრისტიანთა მონასტრები.
ბაღდადის პორტის დანიშნულებას ასრულებდა ქალაქი ბასრა. სახალიფოს სხვა ქალაქებიც

ანალოგიურად იყო მოწყობილი – ქალაქის ცენტრი იყო ამირას სასახლე, რომელსაც გარს ერტყა
გალავანი და ხანდაკი. გალავნის გარეთ ჩვეულებრივ იყო მაიდანი, სადაც იმართებოდა
დღესასწაულები და აღლუმები.
ახლო აღმოსავლეთის ქალაქებთან და საქალაქო ცხოვრებასთან ორგანულად იყო დაკავშირებული

ბაზარი. ბაზრებს შორის აგებული იყო ქარვასლები, რომლებშიც ბინავდებოდნენ ვაჭრები თავიანთი
საქონლითურთ. მდიდარი ვაჭრებისთვის ქარვასლები ცალკე ყოფილა აგებული,ხოლო წვრილი
ვაჭრებისა და ხელოსნებისათვის კი ცალკე. არსებობდა ბაზართა სპეციალიზაციაც.
1. საკულტო ნაგებობების არქიტექტურა


სპირალური მინარეთები. .


2. ისლამური მუსიკალური ხელოვნება
მუსლიმურ სამყაროში მუსიკა სხვადასხვა ფორმით არის საბერძნეთის, სპარსეთის, ინდოეთის და

ბიზანტიის მუსიკალური ტრადიციების მემკვიდრე.
ისტორიკოსთა აზრით, არაბული მუსიკა აღმოცენდა არაბეთის ნახევარკუნძულზე, ჯერ კიდევ
ისლამამდელ ხანაში. ეს პერიოდი მუსიკისა და პოეზიის ერთიანობით ხასიათდება.
არაბი პოეტები თავიანთი პოემების დეკლამირებას ახდენდნენ მაღალი მუსიკალური რიტმით და

ტონით. მუსიკალური ჰანგი ზეპირი გზით ვრცელდებოდა ცნობილი ხელოვანების მიერ.
ყურანის საწინააღმდეგოდ ჰადისები კიცხავენ მუსიკას. ჰადისების თანახმად, ისლამში დაშვებულია

მხოლოდ წმინდა წიგნის მრავალხმიანი კითხვა და მუეძინის მელოდიური ხმა. ამ აკრძალვების
მიუხედავად, VII საუკუნის დასასრულიდან კლასიკური არაბული მუსიკა აყვავებას განიცდის.
სიმღერა და მუსიკა იყო მმართველთა და არისტოკრატთა გართობის და მხიარული

თავყრილობების შემადგენელი ნაწილი. არაბული მუსიკა ძირითადად ერთხმიანია. ომაიანთა
პერიოდში პირველი მომღერლები, მუსიკოსები და მოცეკვავეები ძირითადად იყვნენ სპარსული და
სირიულ-ბიზანტიური წარმოშობის.
ყველაზე მეტად გამოირჩეოდა ჯამილა რომელიც იყო მომღერალი ქალი, რომელმაც სიმღერა
მეზობლის მოსმენით ისწავლა. ასევე იყო იბრაჰიმი რომელმაც ხალიფა ჰარუნ არ-რაშიდის
დავალებით, თავის კოლეგებთან ერთად შეადგინა 100 საუკეთესო სიმღერის კრებული, რომელიც
საფუძვლად დაედო ალ- ისფაჰანის ნაშრომს - სიმღერათა წიგნს. მან დაარსა სკოლა მონა
ქალებისთვის და თავის ხელოვნებას 80 ადამიანს ასწავლიდა. გასამრჯელო 1-2 ათას დინარს
შეადგენდა. არაბული წარმოშობის მუსიკალური საკრავები იყო დასარტყამი, ჩასაბერი და სიმებიანი
საკრავები. ასევე მოგვიანებით მათ გამოიგონეს ნოტებიც.
3. ბიჰზადი – სპარსელი მხატვარი და კალიგრაფი



მხატვარი-მინიატურისტები გამოსახავდნენ სცენებს ხალხის ყოველდღიური ყოფიდან. ჰერათში

მუშაობდა მინიატურების დიდოსტატი, მხატვარი და კალიგრაფი — ბიჰზადი.

4. ბაღდადი - შუა საუკუნეების ისლამური კულტურისა და ხელოვნების ცენტრი.
როგორიცაა ქუფა, ბასრა, კაირავანი, ფუსტატი. შუა საუკუნეების ქალაქის ნიმუშად შეიძლება

ანალოგიურად იყო მოწყობილი – ქალაქის ცენტრი იყო ამირას სასახლე,რომელსაც გარს ერტყა

1. უმაღლესი განათლების სისტემა შუა საუკუნეების ისლამურ სამყაროში





ეყრდნობოდა ზურგით,იჯდა ხალიჩაზე, ან ამაღლებულ ადგილას, თუ მსმენელთა რაოდენობა დიდი
იყო. ცნობილ მასწავლებლებს შესაბამისად ჰყავდათ სტუდენტთა დიდი რაოდენობა. სწავლება
მიმდინარეობდა აგრეთვე კერძო სახლებში, სასტუმროებში, ბიბლიოთეკებში და საავადმყოფოებში.

ადგილობრივი მმართველების მკაცრი კონტროლის ქვეშ და მათი დამფუძნებლები იყვნენ
მეცენატები.
2. ახლოაღმოსავლური კულტურის ძირითადი მიღწევები
ხალიფა ალ-მა’მუნის „სიბრძნის სახლში“ მთარგმნელობითი კოლეგიის საქმიანობამ ხელი შეუწყო

არაბული ენის განვითარებას და განსაკუთრებით სამეცნიერო ტერმინოლოგიის, რომელიც
საბოლოოდ იქნა შემუშავებული IX ს-ის ბოლოს მეცნიერების ყველა დარგში.
დაახლ.800 წელს ბაღდადში აბასიანებმა დაიწყეს ქაღალდის წარმოება ადმინისტრაციული

საჭიროებისათვის. ძალზე მოკლე დროში, ქაღალდის წარმოებამ შეაღწია სირიაში, ეგვიპტეში,
სიცილიაში, ფესსა და ანდალუსიაში და მხოლოდ XIII საუკუნეში მიაღწია ევროპამდე. უკვე X
საუკუნეში ჩნდება სპეციალური შენობები ბიბლიოთეკებისათვის.
IX საუკუნის ერაყში ასტრონომიის განვითარება მოხდა ხალიფა ალ-მამუნის ხელშეწყობით,
რომელმაც დააარსა ორი ობსერვატორია – ბაღდადსა (სიბრძნის სახლთან) და დამასკოში -
კასიუნის მთაზე.
ხელახლა იქნა გამოთვლილი დასახლებული პუნქტების კოორდინატები. შეიქმნა ალ-მამუნის

ასტრონომიული ცხრილები. გამოგონებულ იქნა აგრეთვე სხვა ასტრონომიული ინსტრუმენტები.
ალ ხვარიზმიმ გამოყო ალგებრა გეომეტრიისგან. განავითარა აგრეთვე მრავალი არითმეტიკული
მოქმედება, მათ შორის წილადების სისტემა. სწორედ ალ-ხვარიზმიმ შემოიტანა მიმოქცევაში სიტყვა
— ნული. ამის შემდეგ ინდური ციფრები იწოდება “არაბულად”. არაბული ციფრები ცნობილი გახდა
ევროპელებისათვის უკვე X საუკუნეში.
დიდი მიღწევები ჰქონდათ მედიცინაში: ბამბის გამოყენება ჭრილობებზე ნახვევის დადების დროს,
ხოლო ნაკრებისათვის - ძაფის, რომელიც მზადდებოდა თხის ნაწლავებისაგან. ალკოჰოლის
გამოყენება, როგორც ანტისეპტიკის. ამოწვით მკურნალობა; სისხლდენასთან ბრძოლის
საშუალებები და ა.შ.
უკვე 800 წელს დაარსდა პირველი საავადმყოფო. ჩამოყალიბდა ისლამური არქიტექტურული

სტილი,რასაც განსაზღვრავს შემდეგი ელემენტები: მინარეთები ან კოშკები; დაგეგმარება 4 აივნით,
3 დარბაზით და ერთი მთავარი დარბაზით, რომელიც გადის მექის მხარეს.
3. შუა საუკუნეების არაბული მედიცინა






ანტიკურმა, ინდურმა და სპარსულმა ტექსტების თარგმნამ არაბულ ენაზე. ევროპელი

სწორედ ამიტომ ტრადიციული ისლამური იდეოლოგია ვერ ურიგდებოდა ბერძნულ ლიტერატურას
და მითოლოგიას. არაბები არ გასცნობიან ჰომეროსს არც უდიდეს დრამატურგებს და არც
მოითხოვდა ნიჭს, ენერგიას და კარგ ცოდნას. ეს ხელოვნება კი თაობიდან თაობას გადაეცემოდა.

აღმოსავლეთის ცოდნის საგანძურის შენახვაში
1. ოსმალური არქიტექტურა



ოსმალებმა ღრმა კვალი დატოვეს არქიტექტურაში. მათ ბიზანტიისაგან მემკვიდრეობით მიიღეს

მდიდარი არქიტექტურული ტრადიციები, მაგრამ სწრაფად ჩამოაყალიბეს საკუთარი
არქიტექტურული სტილი, რომელშიც პირველი ადგილი ეკავა ორნამენტს. ეს უკანასკნელი
მზადდებოდა სახელოსნოებში, რომლებიც იყო უშუალოდ სასახლის კარის კონტროლქვეშ.
2. არაბული მუსიკალური საკრავები




3. ბაღდადი - შუა საუკუნეების ისლამური კულტურისა და ხელოვნების ცენტრი.






მხატვარი-მინიატურისტები გამოსახავდნენ სცენებს ხალხის ყოველდღიური ყოფიდან. ჰერათში

მუშაობდა მინიატურების დიდოსტატი, მხატვარი და კალიგრაფი — ბიჰზადი.

1. ოსმალური ცივილიზაცია /სინანი/



2. საავადმყოფოები შუა საუკუნეების ისლამურ სამყაროში




3. არაბულ-მუსლიმური კულტურა
შუა საუკუნეების არაბული კულტურა ჩამოყალიბდა VII-X სს-ში არაბი და მათ მიერ დაპყრობილი
ხალხების კულტურების ურთიერთზემოქმედების პროცესში. არაბულ-მუსლიმური კულტურის
წარმოქმნასა და განვითარებაში არაბებთან ერთად მონაწილეობდნენ არა არაბული წარმოშობის
მოღვაწენიც, შეიძლება ითქვას, რომ ამ მხრივ არა არაბულმა ელემენტმა უფრო მნიშვნელოვანი
როლი შეასრულა, ვიდრე საკუთრივ არაბულმა.
VII საუკუნეში არაბეთის ნახევარკუნძულის მოსახლეობამ მიიღო ახალი რელიგია – ისლამი. ისინი
გაერთიანდნენ ახალ არაბულ-მუსლიმურ სახელმწიფოში და დაიწყეს თავიანთი გრანდიოზული
დაპყრობები. შედარებით მოკლე პერიოდში მათ დაიპყრეს უზარმაზარი ტერიტორია ინდოეთიდან
ესპანეთამდე და შექმნეს ერთიანი იმპერია – სახალიფო. არაბულ-მუსლიმური სახელმწიფოს შექმნას
დაუყოვნებლივ და ყველგან არ შეუცვლია დაპყრობილი ხალხების კულტურული სახე. ზოგიერთმა
შეძლო ენობრივი დამოუკიდებლობის და სარწმუნოებრივი აღმსარებლობის შენარჩუნება; ისინი
ნომინალურად რჩებოდნენ სახალიფოს შემადგენლობაში და ფაქტობრივად მალე მოიპოვეს
დამოუკიდებლობა. მრავალწლიანი ბრძოლის შემდეგ არაბთა ბატონობისაგან გათავისუფლდნენ
ესპანელები, რომელთაც ასევე შეინარჩუნეს საკუთარი ენა და რელიგია.
არაბულ-მუსლიმური კულტურის ფორმირებაზე გადამწყვეტი გავლენა მოახდინა ისლამმა და

არაბულმა ენამ. არაბული ენის ცოდნა აუცილებელი იყო, რათა წაეკითხათ ყურანი და
საღვთისმეტყველო ლიტერატურა.
უმაიანმა ხალიფა აბდ ალ-მალიქმა (685-705) არაბული ენა სახალიფოში ადმინისტრაციის ენად
გამოაცხადა. მისივე ბრძანებით ყველა უმაღლესი სახელმწიფო თანამდებობა შეიძლებოდა
დაეკავებინა მხოლოდ მუსლიმს. სახალიფოს ტერიტორიაზე არაბული ენის გავრცელებამ კარგი
გავლენა მოახდინა არაბულ-მუსლიმური მეცნიერების განვითარებაზე, ხელს უწყობდა მეცნიერთა
შორის ურთიერთობას და კულტურულ ცენტრებს შორის კავშირის დამყარებას.
აბასიანთა ხელისუფლების სათავეში მოსვლის შემდეგ (750-1258) არაბთა სახალიფომ მიაღწია

განვითარების მაღალ საფეხურს. ისლამურმა ცივილიზაციამ მემკვიდრეობით მიიღო
აღმოსავლეთის და დასავლეთის ძველი კულტურა არაბებმა შეითვისეს და გადაამუშავეს ანტიკური
სამყაროს და აღმოსავლეთის ძველი ცივილიზაციების რიგი კულტურული ტრადიციებისა და
გააცნეს ისინი ევროპას. ამით შეიტანეს თავისი წვლილი აღორძინების ხანის ევროპის კულტურულ
აღმავლობაში.
სწორედ არაბების მეშვეობით ევროპა პირველად ეზიარა ანტიკურ და აღმოსავლურ მეცნიერებას

ფილოსოფიას, მათემატიკას, ასტრონომიას, მედიცინას, გეოგრაფიას, ქიმიას, მინერალოგია და
სხვა. XV-XVI სს-ში ახლოა ღმოსავლური კულტურა დაქვეითების გზას ადგება როგორც მუსლიმურ
აღმოსავლეთში, ისე დასავლეთში. XVI საკუნეში არაბული ქვეყნები გადაიქცა ოსმალეთის იმპერიის
პროვინციებად.
4. აბასიანთა პერიოდის არაბული ქალაქი
როგორიცაა ქუფა,ბასრა, კაირავანი, ფუსტატი. შუა საუკუნეების ქალაქის ნიმუშად შეიძლება


ანალოგიურად იყო მოწყობილი – ქალაქის ცენტრი იყო ამირას სასახლე, რომელსაც გარს ერტყა

1. აზ-ზაჰრავი




2. მედრესეები შუა საუკუნეების ისლამურ სამყაროში ‘

X საუკუნეში დაარსდა სპეციალური სასწავლო დაწესებულება – მედრესე, რომელიც უმთავრესად

საუნივერსიტეტო განათლებას. მედრესეებში ამზადებდნენ სასულიერო და საერო მოხელეებს.

გავრცელდა მუსლიმურ ქვეყნებში შუა აზიიდან ესპანეთამდე. XI საუკუნიდან მედრესე გახდა
სასწავლო დაწესებულების წამყვანი ტიპი. მედრესეები მოქმედებდა ადგილობრივი მმართველების
მკაცრი კონტროლის ქვეშ. მედრესეები არსებობდა ძირითადად ვაკფის ხარჯზე და მათი
დამფუძნებლები იყვნენ მეცენატები.
მედრესეები გახდა სამეცნიერო საქმიანობის ცენტრებიც. მათი მასწავლებლები იყვნენ თავისი
დროის ცნობილი მეცნიერები. ამ ცენტრებში მოხვედრას ცდილობდნენ მეცნიერები ისლამური
სამყაროს ყველა კუთხიდან. მსოფლიოს ამ უძველეს უნივერსიტეტებში მეცნიერები
უზრუნველყოფილი იყვნენ საცხოვრებლით და სათანადო ანაზღაურებით. ამის გარდა, მათ
შესაძლებლობა ჰქონდათ ესარგებლათ ბიბლიოთეკებით, საავადმყოფოებით. სწორედ მედრესეს
უკავშირდება პროფესორთა შავი მანტიით შემოსვის ტრადიცია. მედრესეში ძირითადი სასწავლო
დისციპლინა იყო მუსლიმური სამართალი. მედრესეს ჰქონდა მეჩეთი, აბანო, საავადმყოფო და
სამზარეულო.
3. ისლამური მუსიკალური ხელოვნება




4. „სიბრძნის სახლი“




1. მუსლიმური განათლების სისტემა





ეყრდნობოდა ზურგით,იჯდა ხალიჩაზე, ან ამაღლებულ ადგილას. ცნობილ მასწავლებლებს
ყველაზე მეტი მსმენელი ჰყავდათ კანონიკური სამართლის მასწავლებლებს, რადგანაც ეს ცოდნა

მომავალში აძლევდა მათ არსებობის საშუალებას. ხოლო სწავლების ფორმა იყო ძირითადად
კარნახით. X საუკუნეში დაარსდა სპეციალური სასწავლო დაწესებულება – მედრესე, რომელიც
უმთავრესად მეჩეთთან არსებობდა და ერთსა და იმავე დროს შეესატყვისებოდა სკოლას, კოლეჯსა
და საუნივერსიტეტო განათლებას.
მედრესეებში ამზადებდნენ სასულიერო და საერო მოხელეეებს. პირველი მედრესე გაჩნდა ირანში,

ქ. ნიშაბურში. სასწავლო დაწესებულების ახალი ტიპი გავრცელდა მუსლიმურ ქვეყნებში შუა
აზიიდან ესპანეთამდე. მედრესეები მოქმედებდა ადგილობრივი მმართველების მკაცრი კონტროლის
ქვეშ და მათი დამფუძნებლები იყვნენ მეცენატები.
2. არაბული მედიცინა /იბნ სინა/





3. არაბული ასტრონომია
არაბებს დიდი წვრილი მიუძღვით ასტრონომიის განვითარებაში, რომელთა თავდაპირველი

კვლევები ემორჩილებოდა რელიგიურ მიზნებს, როგორიცაა მთვარის კალენდრი, რომლის
შედგენაც მოხდა ომარ პირველის დროს, ასევე ლოცვის დროის გამოთვლა,კიბლას განსაზღვრა და
სხვა.
მხოლოდ მოგვიანებით შევიდა ასტრონომია მეცნიერების ძირითადი დარგების რიცხვში.
მე-8 საუკუნიდან დაიწყო ახალ მთვარეზე დაკვირვება რამადანის დასაწყისის განსაზღვრისთვის,

რაც დიდ პრობლემას წარმოადგენდა.
მე-9 საუკუნის მეორე ნახევარი და მე-11 საუკუნის დასასრული ითვლება არაბული დაკვირვებითი
ასტრონომიის აყვავების პერიოდად. ამავე პერიოდში მოღვაწეობდნენ ცნობილი ასტრონომები,
რომლებმაც არა მარტო საფუძველი ჩაუყარეს ასტრონომიას, არამედ საგრძნობლად განავითარეს
კიდეც, მაგ:ალ-ფარღანი, რომელმაც გამოიგონა სპეციალური დგუში წყლის დონის გასაზომად,
ალ-ბირუნი, რომელმაც პირველმა გამოთქვა ვარაუდი მზის გარშემო დედამიწის მოქცევის შესახებ,
მან ასევე განსაზღვრა დედამიწის სფეროს სიდიდე.
მე-9 საუკუნის ერაყში კი ალ-მამუნის ხელშეწყობის დაარსდა ორი ობსერვატორია- ბაღდადსა და

დამასკოში, ხოლო მოგვიანებით ობსერვატორიები იხსნებოდა ისლამური სამყაროს სხვადასხვა
კუთხეში.





1. ისლამური არქიტექტურული სტილი





ანტიკური, ინდური და სპარსული ტექსტების თარგმნამ არაბულ ენაზე. ევროპელი

სწორედ ამიტომ ტრადიციული ისლამური იდეოლოგია ვერ ურიგდებოდა ბერძნულ
ლიტერატურასა და მითოლოგიას. არაბები არ გასცნობიან ჰომეროსს,უდიდეს დრამატურგებსა და
მოითხოვდა ნიჭს, ენერგიასა და კარგ ცოდნას. ეს ხელოვნება კი თაობიდან თაობას გადაეცემოდა.
აღმოსავლეთის ცოდნის საგანძურის შენახვაში.
3. ობსერვატორიები შუა საუკუნეების ისლამურ სამყაროში

სხვა.

ალ-მამუნმა დაარსა ორი ობსერვატორია-ბაღდადსა და დამასკოში, მოგვიანებით ობსერვატორიები

გაიხსნა მუსლიმური სამყაროს სხვადასხვა კუთხეშიც.მე13ს-ის შემდეგ ისლამურ სამყაროში გაჩნდა
ახალი ტიპის სასწავლო დაწესებულებები, რომელთა სასწავლო პროგრამა ითვალისწინებდა
არითმეტიკისა და ასტრონომიის სწავლება. მოგვიანებით ასტრონომიული მეცნიერების
განვითარებას ახალი იმპულსი მიეცა მონღოლთა დროს, როდესაც ცნობილმა ასტრონომმა
ატ-ტუსიმ მარაღაში ააგო იმ დროისთვის ყველაზე სრულყოფილი ობსერვატორია
4. არაბული თეატრი
არაბული თეატრი მე-19 საუკუნემდე არ განვითარებულა, თუმცა ისლამურ ქვეყნებში

გამონაკლისია შიიტური ირანის მისტერიების ტეატრი, აღმოსავლური მარიონეტული და თურქული
ჩრდილების თეატრი.
არაბულ სამყაროში სამი ძირითადი სახეობა იყოგავრცელებული:1.ჩრდილების თეატრი, რომელიც
ძირითადად რამადანის მარხვის გრძელი ღამეების დროს იყო წარმოდგენილი, 2.ნიღბოსანთა
წარმოდგენები, რომელთა სანახაობები ძირითადად ხალიფებისთვის იყო და ბოლოს,მიმბაძველთა
წარმოდგენები, რომელთა რეპერტუარში შედიოდა სხვადასხვა ხალხის ცხოვრების შესახებ
მოთხრობები.
თუმცა მუსლიმი ფანატიკოსები, რომლებსაც არ მოსწონდათ ეს ყველაფერი თავს ესხმოდნენ

თეატრს და სანახაობებს. ჰანბალიტები კი იჭრებოდნენ სასახლეებში და არბევდნენ იქაურობას,
ასევე სცემდნენ და უმტვრევდნენ მუსიკალურ ინსტრუმენტებს მომღერალ ქალებს. რაც შეეხებათ
ხალიფებსა და მათ ვეზირებს, ხანდახან ისინიც კრძალავდნენ მონა-მხევალ მომღერალ-მოცეკვავეთა
ხელოვნებას, თუმცა პრაქტიკულად ხელს უწყობდნენ მის შენარჩუნებას დღესასწაულებზე. არაბულ
სამყაროში არსებობდა სანახაობრივი ადგილებიც სადაც თეატრალურ ჩვენებებთან ერთად
იმართებოდა ცხოველთა წარმოდგენებიც. დროთა განმავლობაში სასახლეებშიც გაჩნდა
სპეციალურად მოწყობილი დარბაზები ,სადაც მომღერალ-მოცეკვავეებისათვის ცალკე იყო
ფარდით გამოყოფილი ადგილი. მართალია შუა საუკუნეების ისლამში ეს დარგი ვერ
განვითარდა,თუმცა არაბებისთვის სანახაობისადმი ინტერესი ისევე დამახასიათებელი იყო
როგორც სხვა ხალხებისთვის.
1. მედრესეების არქიტექტურა









3. არაბულ-მუსლიმური კულტურა
შუა საუკუნეების არაბული კულტურა ჩამოყალიბდა VII-X სს-ში არაბი და მათ მიერ დაპყრობილი
ხალხების კულტურების ურთიერთზემოქმედების პროცესში. არაბულ-მუსლიმური კულტურის
წარმოქმნასა და განვითარებაში არაბებთან ერთად მონაწილეობდნენ არა არაბული წარმოშობის
მოღვაწენიც, შეიძლება ითქვას, რომ ამ მხრივ არა არაბულმა ელემენტმა უფრო მნიშვნელოვანი
როლი შეასრულა, ვიდრე საკუთრივ არაბულმა.
VII საუკუნეში არაბეთის ნახევარკუნძულის მოსახლეობამ მიიღო ახალი რელიგია – ისლამი. ისინი
გაერთიანდნენ ახალ არაბულ-მუსლიმურ სახელმწიფოში და დაიწყეს თავიანთი გრანდიოზული
დაპყრობები. შედარებით მოკლე პერიოდში მათ დაიპყრეს უზარმაზარი ტერიტორია ინდოეთიდან
ესპანეთამდე და შექმნეს ერთიანი იმპერია – სახალიფო. არაბულ-მუსლიმური სახელმწიფოს შექმნას
დაუყოვნებლივ და ყველგან არ შეუცვლია დაპყრობილი ხალხების კულტურული სახე. ზოგიერთმა
შეძლო ენობრივი დამოუკიდებლობის და სარწმუნოებრივი აღმსარებლობის შენარჩუნება; ისინი
ნომინალურად რჩებოდნენ სახალიფოს შემადგენლობაში და ფაქტობრივად მალე მოიპოვეს
დამოუკიდებლობა. მრავალწლიანი ბრძოლის შემდეგ არაბთა ბატონობისაგან გათავისუფლდნენ
ესპანელები, რომელთაც ასევე შეინარჩუნეს საკუთარი ენა და რელიგია.
არაბულ-მუსლიმური კულტურის ფორმირებაზე გადამწყვეტი გავლენა მოახდინა ისლამმა და

არაბულმა ენამ. არაბული ენის ცოდნა აუცილებელი იყო, რათა წაეკითხათ ყურანი და
საღვთისმეტყველო ლიტერატურა.
უმაიანმა ხალიფა აბდ ალ-მალიქმა (685-705) არაბული ენა სახალიფოში ადმინისტრაციის ენად
გამოაცხადა. მისივე ბრძანებით ყველა უმაღლესი სახელმწიფო თანამდებობა შეიძლებოდა
დაეკავებინა მხოლოდ მუსლიმს. სახალიფოს ტერიტორიაზე არაბული ენის გავრცელებამ კარგი
გავლენა მოახდინა არაბულ-მუსლიმური მეცნიერების განვითარებაზე, ხელს უწყობდა მეცნიერთა
შორის ურთიერთობას და კულტურულ ცენტრებს შორის კავშირის დამყარებას.
აბასიანთა ხელისუფლების სათავეში მოსვლის შემდეგ (750-1258) არაბთა სახალიფომ მიაღწია

განვითარების მაღალ საფეხურს. ისლამურმა ცივილიზაციამ მემკვიდრეობით მიიღო
აღმოსავლეთის და დასავლეთის ძველი კულტურა არაბებმა შეითვისეს და გადაამუშავეს ანტიკური
სამყაროს და აღმოსავლეთის ძველი ცივილიზაციების რიგი კულტურული ტრადიციებისა და
გააცნეს ისინი ევროპას. ამით შეიტანეს თავისი წვლილი აღორძინების ხანის ევროპის კულტურულ
აღმავლობაში.
სწორედ არაბების მეშვეობით ევროპა პირველად ეზიარა ანტიკურ და აღმოსავლურ მეცნიერებას

ფილოსოფიას, მათემატიკას, ასტრონომიას, მედიცინას, გეოგრაფიას, ქიმიას, მინერალოგია და
სხვა. XV-XVI სს-ში ახლოა ღმოსავლური კულტურა დაქვეითების გზას ადგება როგორც მუსლიმურ
აღმოსავლეთში, ისე დასავლეთში. XVI საკუნეში არაბული ქვეყნები გადაიქცა ოსმალეთის იმპერიის
პროვინციებად.
4. შუა საუკუნეების არაბული მედიცინა




1. სამეცნიერო დაწესებულებები შუა საუკუნეების ისლამურ სამყაროში










3. არაბული ასტრონომია
სხვა.

მე-9 საუკუნის ერაყში ალ-მამუნის ხელშეწყობის დაარსდა ორი ობსერვატორია- ბაღდადსა და
დამასკოში, ხოლო მოგვიანებით ობსერვატორიები იხსნებოდა ისლამური სამყაროს სხვადასხვა
კუთხეში.
4. არაბული თეატრი
არაბული თეატრი მე-19 საუკუნემდე არ განვითარებულა, თუმცა ისლამურ ქვეყნებში

გამონაკლისია შიიტური ირანის მისტერიების ტეატრი, აღმოსავლური მარიონეტული და თურქული
ჩრდილების თეატრი.
არაბულ სამყაროში სამი ძირითადი სახეობა იყოგავრცელებული:1.ჩრდილების თეატრი, რომელიც
ძირითადად რამადანის მარხვის გრძელი ღამეების დროს იყო წარმოდგენილი, 2.ნიღბოსანთა
წარმოდგენები, რომელთა სანახაობები ძირითადად ხალიფებისთვის იყო და ბოლოს,მიმბაძველთა
წარმოდგენები, რომელთა რეპერტუარში შედიოდა სხვადასხვა ხალხის ცხოვრების შესახებ
მოთხრობები.
თუმცა მუსლიმი ფანატიკოსები, რომლებსაც არ მოსწონდათ ეს ყველაფერი თავს ესხმოდნენ

თეატრს და სანახაობებს. ჰანბალიტები კი იჭრებოდნენ სასახლეებში და არბევდნენ იქაურობას,
ასევე სცემდნენ და უმტვრევდნენ მუსიკალურ ინსტრუმენტებს მომღერალ ქალებს. რაც შეეხებათ
ხალიფებსა და მათ ვეზირებს, ხანდახან ისინიც კრძალავდნენ მონა-მხევალ მომღერალ-მოცეკვავეთა
ხელოვნებას, თუმცა პრაქტიკულად ხელს უწყობდნენ მის შენარჩუნებას დღესასწაულებზე. არაბულ
სამყაროში არსებობდა სანახაობრივი ადგილებიც სადაც თეატრალურ ჩვენებებთან ერთად
იმართებოდა ცხოველთა წარმოდგენებიც. დროთა განმავლობაში სასახლეებშიც გაჩნდა
სპეციალურად მოწყობილი დარბაზები ,სადაც მომღერალ-მოცეკვავეებისათვის ცალკე იყო
ფარდით გამოყოფილი ადგილი. მართალია შუა საუკუნეების ისლამში ეს დარგი ვერ
განვითარდა,თუმცა არაბებისთვის სანახაობისადმი ინტერესი ისევე დამახასიათებელი იყო
როგორც სხვა ხალხებისთვის.
1. საერო ნაგებობების არქიტექტურა




2. მედრესე




3. არაბული მუსიკალური ხელოვნება




4. აბასიანთა პერიოდის არაბული ქალაქი’



1. ანდალუსიის წვლილი არაბული მედიცინის განვითარებაში









3. წიგნის მინიატიურა
არაბთა სახალიფოში გადამწერ-კალიგრაფების ხელოვნებამ დიდ წარმატებას მიაღწია. ნებისმიერი

ხელნაწერის გადაწერა ერთნაირი გულმოდგინებით ხდებოდა, თუმცა ყურანის კოპირებას
განსაკუთრებული ყურადღება ექცეოდა, რომლის გვერდით რელიგიური ხელნაწერების
კატეგორიას ჰადისები და მისტიკური ლიტერატურა განეკუთვნებოდა.
მინიატურების პირველი სკოლის შექმნა უკავშირდებათ აბასიანებს, სახელდობრ „სიბრძნის სახლის

დაარსებას“, რომელიც დაკავებული იყო ანტიკური თხზულებების თარგმნით. თანდათანობით
წიგნის მინიატურის ხელოვნება დაეცა, რასაც ხელი შეუწყო წიგნების ბეჭვდამ, თუმცა ჩვენამდე
მოღწეულ ნიმუშები წარმოდგენას გვიქმნის ათასწლოვან ისლამურ ცივილიზაციასა და მის
ევოლუციაზე.
მე9 საუკუნიდან დაიხვეწა ხელნაწერის გაფორმების და წიგნად აკინძვის წესი. მკვლევართა აზრით
წიგნის საშუალო ფასი უდრიდა 10 დირჰემს, ხოლო უმაღლესი ფასი იყო 100 დიჰრემი.
აღსანიშნავია ისიც რომ გადამწერთა შორის იყვნენ ქალებიც, რომელთა ნაშრომები მაღალი
ხარისხით გამოირჩეოდნენ, თუმცა შედარებით იაფად იყიდებოდა.




1. ოსმალური არქიტექტურა




2. კალიგრაფია




3. ყურანის სკოლები შუა საუკუნეების ისლამურ სამყაროში


მუჰამადის მექიდან მედინაში გადასვლის შემდეგ (622 წ.) მოციქულის მეჩეთი მუსლიმთა სასწავლო
ცენტრს წარმოადგენდა.
მუსლიმური განათლების სისტემის პირველი საფეხური იყო ე.წ. „ყურანის სკოლები” , სადაც
ელემენტარული სწავლება მიმდინარეობდა. არაბულ სამყაროში განათლების განვითარებაში დიდ
როლს ასრულებდა მეჩეთებთან არსებული წრეები, რომლებიც სწავლების მეორე ეტაპად
ითვლებოდა ყურანის სკოლების შემდეგ. ისლამის წარმოშობის შემდეგ განათლების მიღება
ძირითადად მეჩეთებში მიმდინარეობდა. პირველი მასწავლებლები მეჩეთებში იყვნენ მთხრობელები,
გადმომცემნი, რომლებსაც ევალებოდათ ყურანის სურების ინტერპრეტაცია.

განვითარებაში. მეცადინეობებისას სტუდენტები მასწავლებლის გარშემო სხდებოდნენ
ფეხმორთხმით. მასწავლებელი კი მეჩეთის სვეტს ეყრდნობოდა ზურგით, იჯდა ხალიჩაზე, ან
ამაღლებულ ადგილას, თუ მსმენელთა რაოდენობა დიდი იყო. ცნობილ მასწავლებლებს

ადგილობრივი მმართველების მკაცრი კონტროლის ქვეშ. მედრესეები არსებობდა ძირითადად
ვაკფის ხარჯზე და მათი დამფუძნებლები იყვნენ მეცენატები.
4.აზ-ზაჰრავი




ლანა მამედოვი

აღმოსავლური კულტურა

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

აღმოსავლური კულტურა

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ბილეთი #1

არაბულ-მუსლიმური მეცნიერების განვითარებაში გამოირჩევა ორი პერიოდი: პირველ ეტაპზე

მეცნიერების შესახებ წარმოდგენა საუკუნეების მანძილზე იცვლებოდა და ვითარდებოდა. ადრეულ

შუა საუკუნეების ისლამში დიდი უპირატესობა ენიჭებოდათ მეცნიერებს რომლებსაც კავშირი

VIII-X სს-ში არაბულ სამყაროში აღმოცენდა ორი მნიშვნელოვანი სასწავლო და სამეცნიერო

მეცნიერების განვითარებისათვის ძირითადი იმპულსი გახდა ქაღალდის წარმოება. ქაღალდის

უკვე X საუკუნეში ჩნდება სპეციალური შენობები ბიბლიოთეკებისათვის.

2. არაბთა მთარგმნელობითი საქმიანობა

არაბული სამეცნიერო და ფილოსოფიური აზროვნების განვითარებაზე დიდი გავლენა მოახდინა

პირველი მთარგმნელობითი საქმიანობა არაბულ ენაზე შესრულდა უმაიანთა დინასტიის დროს.

ისლამის წარმოშობამდე ჰიჯაზს პრაქტიკულად არ ჰქონდა არქიტექტურული ტრადიციები.

უმაიანთა პერიოდში, სვეტებიანი მეჩეთის გარდა, ვითარდება გუმბათოვანი ნაგებობა. მაგალითად

X საუკუნეში აღორძინდა საფლავების არქიტექტურა, რაც სწრაფად გავრცელდა მთელ ისლამურ

არაბებს დიდი წვლილი მიუძღვით მათემატიკის განვითარებაში.

არაბი მეცნიერები სარგებლობდნენ ნუმერაციის ორი ძირითადი სახეობით: ინდოეთიდან

ამ თხზულების არაბული ორიგინალი დაიკარგა და მის შესახებ მსჯელობა შეიძლება მხოლოდ

ალ-ხვარიზმის წიგნმა „ინდური რიცხვების კალკულაციაზე“ ხელი შეუწყო ინდური წარმოშობის

ალ-ხვარიზმიმ განავითარა აგრეთვე მრავალი არითმეტიკული მოქმედება, მათ შორის წილადების

ისლამამდელი არაბეთის ნახევარკუნძული გამოირჩეოდა შედარებით მაღალი წიგნიერებით.

აღსანიშნავია, რომ მოციქული მუჰამადი ძალიან დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა სწავლა-განათლებას.

მუსლიმური განათლების სისტემის პირველი საფეხური იყო „ყურანის სკოლები”, სადაც

სასკოლო პრაქტიკაში მიღებული იყო დასჯის და წახალისების მეთოდის გამოყენებაც.

მეჩეთის სასწავლო ცენტრად გამოყენებამ უდიდესი როლი შეასრულა არაბული საზოგადოების

ყველაზე მეტი მსმენელი ჰყავდათ კანონიკური სამართლის მასწავლებლებს, რადგანაც ეს ცოდნა

მედრესეებში ამზადებდნენ სასულიერო და საერო მოხელეეებს. პირველი მედრესე გაჩნდა ირანში,

IX საუკუნეში წარმოიშვა სამედიცინო ლიტერატურის ახალი ჟანრი — „სამოციქულო მედიცინა“.

ანდალუსიელმა ქირურგმა აზ-ზაჰრავიმ გამოიგონა რამდენიმე მნიშვნელოვანი ქირურგიული

X ს-ში სახალიფოში დაარსდა მოძრავი საავადმყოფო, რომელშიც იყო სამკურნალო საშუალებები,

XVII ს-ში საფრანგეთში და გერმანიაში იყვნენ ექიმები, რომლებიც მუშაობდნენ არაბულ

ისლამი ქრისტიანობისა და იუდაიზმისაგან განსხვავებით, სახვით ხელოვნებას ნაკლებად იყენებდა

ისლამში იკრძალება ცოცხალი არსებების გამოსახვა კერპთაყვანისმცემლობის თავიდან

ამიტომ, არაბებმა მთელი თავისი ძალისხმევა ჩადეს კალიგრაფიის ხელოვნების განვითარებაში.

მოგვიანებით არაბული კალიგრაფიის განვითარება ხდება სპარსეთის ქალაქებში, ოსმალებმა ასევე

IX-X საუკუნეებში დაიხვეწა ხელნაწერის გაფორმების და წიგნად აკინძვის წესი.მკვლევართა

4. ბიბლიოთეკები შუა საუკუნეების ისლამურ სამყაროში

არაბულ-მუსლიმური მეცნიერების განვითარებაში გამოირჩევა ორი პერიოდი: პირველ ეტაპზე

მეცნიერების შესახებ წარმოდგენა საუკუნეების მანძილზე იცვლებოდა და ვითარდებოდა. ადრეულ

“არაბული კულტურის” განვითარებაში აშკარად შეინიშნება ორი ნაკადის გავლენა: 1)აღმოსავლური

VIII-X სს-ში არაბულ სამყაროში აღმოცენდა ორი მნიშვნელოვანი სასწავლო და სამეცნიერო

უკვე X საუკუნეში ჩნდება სპეციალური შენობები ბიბლიოთეკებისათვის. ბიბლიოთეკებს

ისლამამდელი არაბეთის ნახევარკუნძული გამოირჩეოდა შედარებით მაღალი წიგნიერებით.

აღსანიშნავია, რომ მოციქული მუჰამადი ძალიან დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა სწავლა-განათლებას.

მეჩეთის სასწავლო ცენტრად გამოყენებამ უდიდესი როლი შეასრულა არაბული საზოგადოების

ყველაზე მეტი მსმენელი ჰყავდათ კანონიკური სამართლის რადგანაც ეს ცოდნა მომავალში

2. არაბული მედიცინის წვლილი ევროპული მედიცინის განვითარებაში

ჯუნდიშაბურის აკადემიის გამოცდილება ძირითადი საფუძველი გახდა ისლამური მედიცინის

IX საუკუნეში წარმოიშვა სამედიცინო ლიტერატურის ახალი ჟანრი — „სამოციქულო მედიცინა“.

ანდალუსიელმა ქირურგმა აზ-ზაჰრავიმ გამოიგონა რამდენიმე მნიშვნელოვანი ქირურგიული

X ს-ში სახალიფოში დაარსდა მოძრავი საავადმყოფო, რომელშიც იყო სამკურნალო საშუალებები,

XVII ს-ში საფრანგეთში და გერმანიაში იყვნენ ექიმები, რომლებიც მუშაობდნენ არაბულ

ისლამი ხელოვნებას არ იყენებდა რელიგიის პროპაგანდისათვის.

ისლამში იკრძალება ცოცხალი არსებების გამოსახვა კერპთაყვანისმცემლობის თავიდან

ამიტომ, არაბებმა მთელი თავისი ძალისხმევა ჩადეს კალიგრაფიის ხელოვნების განვითარებაში.

მოგვიანებით არაბული კალიგრაფიის განვითარება ხდება სპარსეთის ქალაქებში, ოსმალებმა ასევე

მხატვარი-მინიატიურისტები გამოსახავდნენ სცენებს ხალხის ყოველდღიური ყოფიდან, სასახლის

IX-X საუკუნეებში დაიხვეწა ხელნაწერის გაფორმების და წიგნად აკინძვის წესი.მკვლევართა

ბაღდადის პორტის დანიშნულებას ასრულებდა ქალაქი ბასრა. სახალიფოს სხვა ქალაქებიც

ახლო აღმოსავლეთის ქალაქებთან და საქალაქო ცხოვრებასთან ორგანულად იყო დაკავშირებული

1. საკულტო ნაგებობების არქიტექტურა

ისლამის წარმოშობამდე ჰიჯაზს პრაქტიკულად არ ჰქონდა არქიტექტურული ტრადიციები.

უმაიანთა პერიოდში, სვეტებიანი მეჩეთის გარდა, ვითარდება გუმბათოვანი ნაგებობა. მაგალითად

X საუკუნიდან გაჩნდა აღმოსავლეთში მედრესეებიც. თავისი დაგეგმარებით მედრესეები ახლოს იყო

X საუკუნეში აღორძინდა საფლავების არქიტექტურა, რაც სწრაფად გავრცელდა მთელ ისლამურ

მუსლიმურ სამყაროში მუსიკა სხვადასხვა ფორმით არის საბერძნეთის, სპარსეთის, ინდოეთის და