Professional Documents
Culture Documents
نانوساختارهای صفر و یک و دو بعدی
نانوساختارهای صفر و یک و دو بعدی
تقسیمبندی مواد مختلف میتواند بر اساس ساختار ،خواص ،کاربردها و حتی ابعاد آنها انجام گیرد .دستهبندی نانومواد برمبنای ابعاد آنها یکی
از جالبترین تقسیمبندیها بهشمار می رود .در این مقاله ،به طور اجمالی و بدون بررسی مفصل جزئیاتی مانند خواص ،کاربردها و روشهای
سنتز ،به معرفی انواع نانوساختارها براساس ابعاد آنها پرداخته شده و تفاوتهای آنها مورد بحث و بررسی قرار میگیرد .همچنین ،نانوساختارهای
با ساختار اتمی جدید مثل فولرن ،نانولولههای کربنی و گرافن به طور مفصل مورد مطالعه قرار خواهند گرفت.
-1معرفی نانوساختارها
هر ماده ای در فضا دارای سه بعد طول ،عرض و ارتفاع است .اگر حداقل یکی از این سه بعد یک ماده در مقیاس نانومتری باشد ،به آن ماده
نانوساختار گفته می شود .تاکنون یک تعریف جامع برای نانوماده که مورد قبول همگان قرار گرفته باشد ،ارائه نشده است .با این وجود ،مقبولترین
تعریف برای نانوماده توسط موسسه ملی ابتکارات نانوتکنولوژی ایاالت متحده آمریکا ()US National Nanotechnology Initiative
ارائه شده است که عبارتستاز :نانومواد دستهای از مواد هستند که مقیاس طولی مشخصه آنها کمتر از 100نانومتر باشد .البته گاهی در برخی
از گزارشهای علمی ،موادی با ابعاد بیشتر از 100نانومتر هم نانوماده نامیده میشوند .مقیاس نانو ،مقیاس اندازهای است که در آن خواص ماده
متفاوت با خواص بالک (مقیاس ماکرو) میشود .یکی از دستهبندیهای متداول نانومواد (نانوساختارها) ،تقسیمبندی آنها براساس تعداد ابعادی
است که خارج از محدوده نانومتری قرار دارند .طبق این دستهبندی ،نانومواد به سه دسته صفر بعدی ،یک بعدی و دو بعدی تقسیم میشوند .اگر
هر سه بعد ماده در مقیاس نانومتری باشد ،در دسته نانوساختارهای صفر بعدی قرار میگیرد .اگر دو بعد ماده در مقیاس نانومتری باشد نانوساختار
یک بعدی؛ و اگر یک بعد در مقیاس نانومتری باشد به آن نانوساختار دو بعدی گفته میشود .شکل 1شمایی از انواع نانومواد صفر ،یک و دو
بعدی همراه با تصاویر گرفته شده از آنها با میکروسکوپهای الکترونی را نشان میدهد.
شکل ( -1الف) شمایی از انواع نانومواد صفر ،یک و دو بعدی همراه با (ب) تصاویر گرفته شده از آنها با میکروسکوپهای الکترونی.
تقسیم بندی نانومواد براساس ابعاد آنها یکی از مهمترین دستهبندیها بهشمار میرود؛ بهطوریکه این سه نوع نانوساختار ،هم از دیدگاه روشهای
سنتز و تولید ،و هم از جهت خواص و کاربردها دارای تفاوتهای چشمگیری با یکدیگر هستند .خواص الکتریکی ،نوری ،مغناطیسی ،سطحی و
...این سه نانوماده بسیار متفاوت بوده و در نتیجه هر کدام کاربردهای منحصربهفردی خواهند داشت .بهعنوان مثال ،نانومواد صفر ،یک و دو بعدی
توانایی جذب و انتشار نور متفاوتی دارند؛ بهطوریکه تنها امکان استفاده از نانوساختارهای یکبعدی در اتصاالت الکترونیکی وجود دارد و از
نانومواد صفر و دو بعدی نمیتوان در این کاربردها بهره جست .یک نکته بسیار مهم در تقسیمبندی نانومواد براساس ابعاد این است که بهعنوان
مثال در نانومواد یک بعدی ضروری نیست که حتماً فقط دو بعد در مقیاس نانو باشد ،بلکه امکان سنتز نانومواد یک بعدی که هر سه بعد آن در
محدوده نانو قرار داشته باشند وجود دارد .البته در این نانومواد باید یک بعد چندین برابر بزرگتر از دو بعد دیگر باشد .بهطور مشابه ،در مورد
@UTNano _@UT_Nano
1
نانومواد دو بعدی ،دو بعد دیگر این نانومواد هم میتوا نند در مقیاس نانو باشند اما باید این دو بعد بسیار بزرگتر از بعد دیگر باشند .شکل 2
تصاویر نانوساختارهای یک و دو بعدی گرفته شده با میکروسکوپ الکترونی عبوری را نشان میدهد.
شکل - 2تصاویر نانوساختارهای (الف و ب) یک بعدی و (پ و ت) دو بعدی گرفته شده با میکروسکوپ الکترونی عبوری.
نانومواد صفر بعدی که با نام نانوذرات هم شناخته میشوند ،معروفترین نانوساختار محسوب میشوند .نانوذرات میتوانند بهطور طبیعی یا
مهندسی شده شکلهای مختلفی مانند کروی ،استوانهای ،لولهای ،مکعبی ،توخالی ،هسته-پوسته و ...داشته باشند .با این وجود ،بیشتر نانوذرات
به شکل کروی یا بینظم هستند .شکل 3تعدادی از شکلهای متداول نانوذرات را نشان میدهد.
از آن جایی که هدف مقاله حاضر بررسی اشکال مختلف نانوساختارها نیست ،در اینجا فقط چند تصویر TEMاز آنها آورده شده است .شکل
4تصاویر TEMاز نانوذرات (نانوساختارهای صفر بعدی) کروی و چند وجهی را نشان میدهد.
شکل -4تصاویر TEMاز نانوذرات (نانوساختارهای صفر بعدی) کروی و چند وجهی.
@UTNano _@UT_Nano
2
دلیل اصلی کاربرد و شهرت بیشتر نانوساختارهای صفر بعدی (نانوذرات) نسبت به نانوساختارهای یک و دو بعدی ،روش سنتز سادهتر و هزینه
پایینتر تولید آنها است .بهطور کلی خواص مختلف مواد/نانومواد بستگی شدیدی به اندازه دانهها دارد ،از اینرو برای دستیابی به خواص
یکنواخت در سرتاسر ماده باید اندازه دانهها در ریزساختار خیلی متفاوت نبوده و توزیع باریکی از اندازه دانهها وجود داشته باشد.
معموالً با تبدیل ماده بالک به نانوماده ،ساختار اتمی (کریستالی) آن تغییر نمیکند و فقط ابعاد و اندازه دانهها کاهش مییابد .البته امکان تغییر
ساختار کریستالی با کوچکتر شدن اندازه دانهها وجود دارد .بهعنوان مثال در کربن نانوساختار ،عالوه بر ساختارهای معمول که شامل الماس و
گرافیت هستند ،ساختارهای جدید کربن صفر ،یک و دو بعدی هم تشکیل می شوند .جهت آشنایی بیشتر با انواع ،ساختارهای معمول کربن به
مقاالت بخش "نانوساختارهای کربنی" در سایت آموزش نانو مراجعه کنید .بیشتر ساختارهای جدید کربن نانوساختار ،صفر بعدی هستند .فولرن
( ) Fullereneمشهورترین نانوساختار جدید صفر بعدی کربن است .شکل 5شمایی از ساختار اتمی فولرن و تصویر TEMاز فولرن 60Cرا
نشان میدهد.
شکل ( -5الف) شمایی از ساختار اتمی فولرن و (ب) تصویر TEMفولرن .60C
این نانوساختار صفر بعدی (فولرن) دارای 20شش ضلعی و 12پنج ضلعی بوده و ساختار آن توخالی است .البته فولرن از بیرون حفره و منفذی
نداشته و یک نانوساختار پیوسته است .برای مطالعه بیشتر در مورد فولرنها به پیوست 1در انتهای متن مراجعه کنید.
یکی دیگر از نانومواد صفر بعدی معروف ،کوانتومداتها یا نقاط کوانتومی ( )Quantum Dot; QDهستند .نقاط کوانتومی ،بلورهای نیمههادی
در ابعاد نانو ( 1-10نانومتر) هستند که از 200تا 10000اتم تشکیل شده و اندازه آنها با اندازه یک پروتئین درشت برابری میکند .از جمله
متداولترین نقاط کوانتومی میتوان به کادمیوم سلنید ( )CdSeو سولفید کادمیوم ( )CdSاشاره کرد .کاربردهای نوین و اصلی نقاط کوانتومی
عبارتند از:
بهطور کلی ،خواص مختلف نقاط کوانتومی مانند خواص اپتیکی آنها بهشدت وابسته به اندازه آنها است .بهعنوان مثال ،پژوهشها نشان میدهند
که مقدار انرژی الزم برای انتقال الکترون از الیه ظرفیت به الیه هدایت با اندازه نقاط کوانتومی تغییر کرده و این نقاط بسته به اندازه خود
رنگهای مختلفی ساطع می کنند .نقاط کوانتومی بسیار حساس به روش و شرایط سنتز آن بوده و به همین دلیل سنتز آنها بسیار با دقت و
@UTNano _@UT_Nano
3
تحت شرایط کنترل شده انجام می گیرد .جهت آشنایی بیشتر با انواع نقاط کوانتومی به مقاالت "معرفی نقاط کوانتومی" و "آشنایی با نقاط
کوانتومی"در سایت آموزش نانو مراجعه کنید.
از سایر نانوساختارهای صفر بعدی میتوان به نانوخوشه ( )nanoclusterاشاره کرد .نانوخوشهها شامل تعداد کمی (چند ده عدد) اتم هستند.
این نانوساختارها میتوانند از یک عنصر یا چند عنصر مختلف تشکیل شوند و اندازه آنها معموالً کمتر از 2نانومتر است .نانوخوشهها معوالً از
جنس فلزات بوده و دارای خواص الکترونیکی ،اپتیکی و شیمیایی جذاب و منحصربهفردی هستند .البته طبق یک تعریف دیگر ،نانوخوشهها را
یک پل ارتباطی بین اتمها و نانوذرات بهشمار میآورند .از نانوخوشهها در کاربردهای مرتبط با پزشکی و کاربردهای فوتوکاتالیستی استفاده
میشود .شکل 6شمایی از ساختار نانوخوشههای طال را نشان میدهد.
-3نانوساختارهای یک بعدی
همانطور که در بخشهای قبلی گفته شد ،نانوساختارهای یک بعدی به موادی گفته میشود که در آنها یا دو بعد در مقیاس نانومتری بوده و
بعد دیگر در مقیاس نانومتری نباشد؛ و یا هر سه بعد در مقیاس نانومتری باشند ،بهطوریکه یک بعد چندین برابر بزرگتر از بعد دو بعد دیگر
باشد .نانوساختارهای یک بعدی بسته به پارامترهایی مانند هندسه سطح مقطع و نسبت ابعادی (نسبت بعد بزرگ به بعد کوچکتر) به سه دسته
نانومیله ( ،)nanorodنانوسیم ( )nanowireو نانولوله ( )nanotubeتقسیم میشوند .اگر نسبت ابعادی کوچک باشد به آن نانوساختار
یک بعدی نانومیله؛ و اگر بزرگ باشد نانوسیم گفته میشود .اگر هندسه سطح مقطع بهشکل کروی و توخالی باشد ،نانولوله نامیده میشود .شکل
7تصاویر گرفته شده با میکروسکوپ الکترونی از نانوساختارهای یک بعدی را نشان میدهد.
شکل - 7تصاویر گرفته شده با میکروسکوپ الکترونی از نانوساختارهای یک بعدی( :الف) نانومیله( ،ب) نانوسیم و (ج) نانولوله.
@UTNano _@UT_Nano
4
سنتز نانومواد یک بعدی بسیار دشوارتر از سنتز نانوساختارهای صفر بعدی است؛ به همین دلیل تولید انبوه آنها با مشکل مواجه بوده و در
کاربردهای تجاری بهخصوص کاربردهایی که در آن ها نیاز به حجم باالیی از نانومواد با قیمت پایین وجود دارد ،کمتر از نانوساختارهای یک بعدی
استفاده میشود .با این وجود ،بهدلیل خواص ویژه این نانوساختارها از آنها در تحقیقات و کاربردهای اپتیکی ،الکترونیکی و ...استفاده میشود.
یکی از پارامترهای مهم در تعیین نوع و خواص این نانوساختارها ،نسبت ابعادی ( )Aspect-ratioآنها است .نسبت ابعادی یک شکل
هندسی ،نسبت اندازههای آن در بعدهای مختلف است .بهعنوان مثال ،نسبت ابعادی یک مستطیل ،نسبت ضلع طوالنیتر به ضلع کوتاهتر ،یا به
عبارت دی گر ،نسبت طول به عرض آن است .در هنگام سنتز نانوساختارهای یک بعدی تمایل به سنتز نانوساختارهایی با باالترین نسبت ابعادی
وجود دارد .البته تعیین نسبت ابعادی به کاربرد مورد انتظار از نانوساختار یک بعدی هم بستگی دارد .پس از سنتز نانومواد یک بعدی ،یا آنها را
درون یک ماده (معموالً حالل) پراکنده کرده ،یا روی سطح یک جامد (زیرالیه) بهطور عمودی قرار میدهند .شکل 8نانوسیمهای رشد یافته
بهطور عمودی روی سطح یک زیرالیه را نشان میدهد.
نانوساختارهای یک بعدی سنتز شده از حالل دارای نسبت ابعادی کمتری نسبت به نانوساختارهای سنتز شده از روی سطح یک جامد هستند؛
بنابراین می توان انتظار داشت که نانوساختارهای یک بعدی پراکنده شده در حالل به شکل نانومیله و نانوساختارهای رشد یافته روی سطح جامد
به صورت نانوسیم باشند .نانومیلهها قابلیت سنتز انبوه دارند.
مشابه نانوساختارهای صفر بعدی ،اگر سطح مقطع نانوسیمهای نیمههادی ،به قدری کوچک باشد که اثرات کوانتومی از خود نشان دهد ،به آن
سیم کوانتومی ( )quantum wireگفته میشود .با اینکه سیم های کوانتومی کاربردهای کمتری نسبت به نقاط کوانتومی دارند ،اما سنتز
این سیمها بسیار پیچیده بوده و نیاز به شرایط خاص دارد.
نانولولههای کربنی ( ،) carbon nanotubesیکی از نانوساختارهای یک بعدی بسیار معروف و پرکاربرد هستند .این نانوساختارها همانند
فولرین یک ساختار جدید از کربن بوده و به دلیل ساختار کریستالوگرافی و خواص منحصر به فرد ،در بسیاری از ادوات نانوالکترونیکی مورد
استفاده قرار می گیرد .این ماده به دلیل مساحت سطحی قابل توجه ،ساختار توخالی ،استحکام مکانیکی باال ،خواص الکتریکی عالی و وجود
ساختارهای منحصر به فرد در پیوندهای الکترونی ،به طور گسترده در ذخیرهسازی انرژی ،مواد نانوکامپوزیتی و ساخت ادوات نانوالکترونیکی نظیر
نانوحسگرها به کار میرود .از نظر بلورشناختی ،نانولولههای کربنی ،لولههایهایی استوانهای شکل از جنس صفحات گرافنی هستند .این مواد
میتوانند با یک جداره ( )Single-Walled Carbon Nanotube, SWNTsیا چند جداره از صفحات گرافنی لوله شده (Multi-
)Walled Carbon Nanotubes, MWNTsساخته شوند .شکل 9شمایی از نانولولههای کربنی تک جداره و چند جداره را نشان
میدهد.
@UTNano _@UT_Nano
5
شکل -9شمایی از نانولولههای کربنی (الف) تک جداره و (ب) چند جداره.
-4نانوساختارهای دو بعدی
نانوساختارهای دو بعدی به سه دسته الیه نازک ( ،)Thin filmورق نازک ( )nano sheetو نانوصفحه ( )nano plateتقسیمبندی
میشوند .الیه نازک ها نسبت به دو گروه دیگر مشهورتر بوده و کاربردهای وسیعتری دارند .معموالً الیه نازکها روی زیرالیههای مختلف سنتز
میشوند .شکل 10شمایی از الیه نازکها همراه با تصویر SEMآنها را نشان میدهد.
الیههای نازک به دلیل دارا بودن خواص عالی مانند خواص اپتیکی و مقاومت به خوردگی و سایش ،در صنایع مختلف مانند ساخت ادوات
الکترونیکی و اپتیکی بهکار میروند .مشابه آنچه در نانوساختارهای صفر و یک بعدی گفته شد ،اگر در الیههای نازک نیمههادی ضخامت به
حدی کم باشد که اثرات کوانتومی در آنها غالب باشد به آن الیه نازک ،چاه کوانتومی ( )Quantum-wellگفته میشود .از عوامل مؤثر در
خواص و کاربردهای الیه نازکها می توان یکنواختی ضخامت و چسبندگی باال بین الیه و زیرالیه اشاره کرد .البته ،در کاربردهای مرتبط با
الکترونیک و اپتیک اهمیت این عوامل دوچندان میشود.
نانوصفحهها و نانوورقها مستقل از زیرالیه هستند .شکل 11شمایی از نانوصفحه و نانوورق را نشان میدهد .همانطور که در شکل 11هم
مشاهده میشود ،نانوصفحات ضخامت بیشتری نسبت به نانوورقها دارند.
@UTNano _@UT_Nano
6
شکل -11شمایی از (الف) نانوصفحه و (ب) نانوورق.
گرافن ( ،)grapheneورقهای دوبعدی از اتم های کربن در یک قالب شش ضلعی یا النه زنبوری است که در آن ،اتمها با هیبرید 2spبه هم
متصل شدهاند .این ماده به دلیل خواص منحصربه فرد خود ،در ساخت بسیاری از ادوات ظریف نانوالکترونیکی و نانوفناوری زیستی مورد استفاده
قرار میگیرد .از مهمترین این کاربردها میتوان به کاربردهای الکترونیکی ،کاربردهای استحکامبخشی در کامپوزیتها ،کاربردهای الکترواپتیکی،
مهندس ی پزشکی ،دارورسانی هدفمند و ذخیره انرژی اشاره کرد .در یک صفحه گرافنی ،هر اتم کربن با سه اتم کربن دیگر پیوند میدهد .گرافن
تک الیه ،مؤلفه اصلی ساختارهای کربنی به شمار می رود ،بدین معنی که با روی هم قرار گرفتن صفحات گرافنی ،گرافیت ،با لولهای شدن آن
حول یک محور ،نانولوله کربنی و با پیچیده شدن آن به صورت کره ،فلورین تشکیل میشود .الیههای گرافنی متشکل از 3تا 10الیه را «گرافن
کم الیه» و بین 10تا 30الیه را «گرافن چند الیه ضخیم» یا «نانوبلورهای نازک گرافیتی» مینامند .شکل 12شمایی از تبدیل گرافیت به گرافن
را نشان میدهد.
نتیجهگیری
هر ماده ای در فضا دارای سه بعد طول ،عرض و ارتفاع است .اگر حداقل یکی از این سه بعد در یک ماده در مقیاس نانومتری باشد ،به آن ماده
نانوساختار گفته میشود .دستهبندی نانومواد برمبنای ابعاد آنها یکی از جالبترین تقسیمبندیها بهشمار میرود .در این مقاله به معرفی
نانوساختارهای صفر ،یک و دو بعدی و هم چنین نانوساختارهای با ساختار اتمی جدید مثل فولرین ،نانولولههای کربنی و گرافن پرداخته شد.
گفته شد که نانوساختارهای صفر ،یک و دو بعدی هم از دیدگاه روشهای سنتز و تولید و هم از جهت خواص و کاربردها دارای تفاوتهای
چشمگیری با یک دیگر هستند .تأکید شد که اگر هر سه بعد ماده در مقیاس نانومتری باشد ،در دسته نانوساختارهای صفر بعدی قرار میگیرد.
اگر دو بعد ماده در مقیاس نانومتری باشد نانوساختار یک بعدی؛ و اگر یک بعد در مقیاس نانومتری باشد به آن نانوساختار دو بعدی گفته میشود.
@UTNano _@UT_Nano
7
اشاره شد که نانومواد صفر بعدی که با نام نانوذرات هم شناخته میشوند ،معروفترین نانوساختارها محسوب میشوند .دلیل اصلی کاربرد و شهرت
بی شتر نانوساختارهای صفر بعدی (نانوذرات) نسبت به نانوساختارهای یک و دو بعدی ،روش سنتز سادهتر و هزینه پایینتر تولید آنها است.
فولرین ،نقاط کوانتومی و نانوخوشهها به عنوان نانومواد صفر بعدی معروف معرفی شدند .اشاره شد که نانوساختارهای یک بعدی بسته پارامترهایی
مانند هندسه سطح مقطع و نسبت ابعادی (نسبت بعد بزرگ به بعد کوچکتر) به سه دسته نانومیله ،نانوسیم و نانولوله تقسیم میشوند .تأکید
شد که پس از سنتز نانومواد یک بعدی ،یا آنها را درون یک ماده (معموالً حالل) پراکنده کرده ،یا روی سطح یک جامد (زیرالیه) بهطور عمودی
قرار میدهند .سیمهای کوانتومی و نانولولههای کربنی به عنوان مشهورترین نانوساختارهای یک بعدی معرفی شدند .گفته شد که نانوساختارهای
دو بعدی به سه دسته الیه نازک ،ورق نازک و نانوصفحه تقسیمبندی میشوند .چاههای کوانتومی و گرافن بهعنوان نانوساختارهای دو بعدی
معروف معرفی شدند.
پیوستها
پیوست 1
فولرین یکی از آلوتروپهای (دگرشکلها) مصنوعی عنصر کربن است که از حرارتدهی گرافیت ساخته میشود .فولرن بسیار شبیه به توپ فوتبال
بوده و به همین دلیل به آن باکیبال هم گفته میشود .البته فولرن همیشه به صورت کروی نبوده و به شکلها بیضی و استوانهای هم وجود دارد.
فولرنها با فرمولهای شیمیایی 70C ،60Cو 78Cشناخته میشوند .از فولرینها در کاربردهای فوتونیک ،دارورسانی و ساخت کامپوزیتها استفاده
میشود.
@UTNano _@UT_Nano
8