Kaligirang Pangkasaysayan ng El Filibusterismo

Bago pa man bumalik sa sariling bayan si Jose Rizal noong Oktubre

1887, marami ng kasawiang dinanas ang kanyang mga kamag-anakan at
kaibigan dahil sa pagkakasulat niya ng Noli Me Tangere. Nang mga
panahong yaoy nagdaranas din ng suliranin sa lupa ang mga
magsasaka ng Calamba. Ito ay kanilang inilapit kay Rizal na
humingi naman ng tulong ang pagdinig sa kasi ng problema sa lupa,
napasabay pa sa pagdinig ng kaso ni Rizal ukol sa pagpapalathala
ng tinaguriang makamandag na babasahing Noli Me Tangere.
Maraming mga tuligsa at pagbabanta ang tinanggap ni Rizal. Ang
kanyang pamily ay giniyagis din ng maraming mga panggigipit.
Sinimulan ni Rizal and nobelang El Filibusterismo sa harap ng
karanasang ito. Magkakabisa sa kanya kaipala ang mga sakit sa
loob na dinanas niya at ng kanyng pamilya. Bagaman may mga
pagpapalagay na mayplanosi Rizal para sa ikalwang nobela, naiba
ito ng mga pangyayaring kinasangkutan niya sa pagbabalik sa
sariling bayan. Tuwiran at di-tuwiran, naapektuhan ito ng wala
pang anim na buwang pagkamalas niya ng mga kasamaang ginagawa ng
mga pari, katulad ng pagpapayaman sa kanilang mga asyenda, pangaakit sa mga babae, panggugulo, pagliligpiy sa mga kaaway atbp.
Nilisan ni Rizal ang Pilipinas noong Pebrero 3, 1888 dahil sa
pangamba niyang manganib ang buhay ng mga mahal sa buhay.
Katakut-takot na liham ng mga pagbabanta na karamihan ay walang
lagda ang dumarating at ipinayo ng gobernador na bumalik siya sa
ibang bansa. Ani Rizal sa isang sulat na ipinadala niya kay
Blumetritt habang naglalakbay.
Lahat ng mga punong panlalawigan at mga arsobispo ay naparoroon
sa Gobernador Heneral araw-araw upang akoy ipagsumbong. Ang
buong ahente ng Dominiko ay sumulat ng sumbong sa mga alkalde na
nakita nila akong lihim na nakikipagpulong sa mga babae at
lalaki sa itaas ng bundok. Totoong akoy naglalakad sa bundok
kung bukangliwayway na kasama ng mga lalaki, babae at bata upang
damhin ang kalamigan ng umaga ngunit laging may kasamang
tenyente ng guwardiya sibil na marunong managalog
Inalok ako ng salapi ng akong mga kababayan para lisanin ang
pulo. Hiniling nila ang mga bagay na ito hindi lamang sa aking
kapakanan kundi sa kanila na rin sapagkat marami akong kaibigan
at kasalamuha na maaaring ipatapon kasama ko sa Balabag o
Marianas. Dahil dito kahit may kaunting karamdaman, akoy dalidaling nagpaalam sa aking pamilya.
Hindi nagwakas sa paglisan ni Rizal ang suliranin. Ang kanyang
pamilya ay inusig. Umakyat ang kaso sa lupa ng mga Mercado-Rizal
hanggang Kataastaasang Hukuman ng Espanya. Maraming kamag-anakan
niya ang namatay at pinag-usig. May isa pang tinanggihang
mapalibinng sa libingang Katoliko. Sa gitna ng mga pag-aalalang

ito, ginigiyagis si Rizal ng mga personal at pulitikal na

suliranin; nangungulila siya kay Leonor Rivera at waring walang
kasiglahan ang insipirasyong dulot ng paniningalang-pugad kay
Nellie Boustead; sinasagot niya ang kabi-kabilang tuligsang
tinatamo ng Noli Me Tangere; namatayan siya ng dalawang kaibigan
at mababa ang pagkikilalang iginagawad sa kanya ng mga kasama sa
Kilusang Propaganda. Bukod ditoy dumanas si Rizal ng suliranin
sa pananalapi. Naisiwalat ni Rizal ang kanyang paghihirap sa
isang liham na naipadala kay Jose Maria Basa:
Akoy nanghihinawa na sa paniniwala sa ating mga kababayan.
Parang silay nagkakaisa upang maging mapait ang aking buhay;
pinipigilan nila ang aking pagbabalik, nangangakong bibigyan ako
ng tustos, at pagkatapos na gawin sa loob ng isang buwan ay
kalilimutan nang muli ako Naisanla ko na ang aking mga alahas,
nakatira ako sa isang mumurahing silid, kumakain ako sa mga
pangkaraniwang restawran upang makatipid at mailathala ko ang
aking aklat. Hindi naglao iyon, ititigil ko kung walang darating
sa aking salapi. A, sasabihin ko sa iyong kung hindi lamang sa
iyo, kung hindi lamang ako naniniwalang may mga mabubuti pang
Pilipino, nais kong dalhin ang aking mga kababayan at ang lahat
sa demonyo
Sa kabutihang palad, nang lahat ang pag-asa ni Rizal, dumating
ang hindi niya inaasahang tulong ni Valentin Ventura mula sa
Paris. Ipinadala niya ang kabuuang gugol sa pagpapalimbag ng
aklat matapos mabalitaan ang pangangailangan ni Rizal sa salapi.
Natapos limbagin ang aklat noong Setyembre 18, 1891
saGhent,Belgium. Inihandog ni Rizal ang nobela sa alaala ng mga
paring sina Gomez,BurgosatZamora.
Ang pagkahandog na ito sa tatlong paring martir ng ikalawang
nobela ni Rizal ang panunahing dahilan kung bakit ito ay
itinuturing na isang nobelang political. Naglalahad dito sa isang
malatalaarawang pagsasalaysay ang mga suliranin ng sistema ng
pamahalaan at ang mga kaakibat na problema: problema sa lupa,
pamamahala, pamamalakad ng relihiyon at edukasyon, katiwalian
atbp. Tuwiran at di-tuwiran, masasalamin din ang mapapait na
karanasang gumiyagis kay Rizal sa ilang mga eksena at yugto ng
nobela.
Masagisag at malarawan ang ebolusyon ni Simoun mula kay
Crisostomo Ibarra, bagaman hindi maiiwasang makilala ang mga
kapaitan at kabiguan sa paraang hindi maipagkakamali kasama na
pati ang pangungulila at pag-aasam sa pag-ibig.
Sa El Filibusterismo, ipinakilala ni Rizal ang isang
pagbabanyuhay niya bilang nobelista.
Karagdagang Impormasyon:

Ang nobelang El Filibusterismo (literal na Ang Pilibusterismo)

o Ang Paghahari ng Kasakiman ay ang pangalawang nobelang isinulat
ng pambansang bayani ng Pilipinas na si Jos Rizal, na kaniyang
buong pusong inialay sa tatlong paring martir na lalong kilala sa
bansag na Gomburza o Gomez, Burgos, at Zamora. Ito ang karugtong
o sequel sa Noli Me Tangere at tulad sa Noli, nagdanas si Rizal
ng hirap habang sinusulat ito at, tulad din nito, nakasulat ito
sa Kastila. Sinimulan niya ang akda noong Oktubre ng 1887 habang
nagpapraktis ng medisina sa Calamba.
Sa London, noong 1888, gumawa siya ng maraming pagbabago
sa plot at pinagbuti niya ang ilang mga kabanata. Ipinagpatuloy
ni Rizal ang pagtatrabaho sa kaniyang manuskrito habang
naninirahan sa Paris, Madrid, at Brussel, at nakumpleto niya ito
noong Marso 29, 1891, sa Biarritz. Inilathala ito sa taon ring
iyon sa Gent. Isang nagngangalang Valentin Ventura na isa niyang
kaibigan ang nagpahiram ng pera sa kanya upang maipalimbag at
mailathala ng maayos ang aklat noong Setyembre 22, 1891.
Ang nasabing nobela ay pampulitika na nagpapadama, nagpapahiwatig
at nagpapagising pang lalo sa maalab na hangaring makapagtamo ng
tunay na kalayaan at karapatan ng bayan.

Mga Tauhan:
Simoun Mayamang mag-aalahas, pinagkakamalang Indiyong
Ingles, Amerikano, Mulato, Portuges at Cardenal Moreno

Isagani Isang binatang may matayog na isipan, makata at

katipan ni Paulita Gomez

Paulita Gomez Katipan ni Isagani, mayaman, maganda,

pamangkin ni Donya Victorina

Basilio Isang binatang nakapag-aral ng medisina dahil sa

sariling sikap

Juli Katipan ni Basilio, anak ni Kabesang Tales,

nagpaalila upang matubos ang ama

Pari Camorra Paring mukhang artilyero

Pari Salvi Tinatawag na moscamuerta o patay na langaw

Pari Sibyla Vice Rector ng Unibersidad

Pari Irene Kaibigan at tagapayo ni Kapitan Tiyago,

namamahala sa pagpapatayo ng Akademya ng Wikang Kastilang

Pari Fernandez May kaibigang pangangatwiran, kaiba sa

kapwa pari

Pari Florentino Amain ni Isagani

Kabesang Tales Naging Cabeza de Barangay, datiy isang
tahimik na tao, ngunit nang angkinin ng korporasyon ng mga prayle
ang lupang sinasaka ay sumama sa mga tulisan

Don Custodio Pinakamasipag sa lahat ng nagpapalagay,

kilala rin sa tawag na Buena Tinta

Ginoong Pasta Isang abogadong sanggunian ng mga prayle

kung may suliranin, pinagsanggunian din ng mga estudyante tungkol
sa pagpapatayo ng Akademya

Ben Zayb Manunulat at mamamahayag

Donya Victorina Pilipinang kumikilos at umaasal na tulad

ng isang tunay na Espanyola at itinuturing na mapait na dalandan
ng kaniyang asawa

Quiroga Kaibigan ng mga prayle, naghahangad na magkaroon

ng konsulado ng mga Intsik

Don Timoteo Pelaez Isang negosyante, masuwerteng nakabili

ng bahay ni Kapitan Tiyago, ama ni Juanito

Mataas na Kawani Ang nagmamalasakit sa mga Pilipino na

kawani ng pamahalaang Kastila, katunggali ng Kapitang Heneral sa
pagpapalaya kay Basilio

Kapitan Heneral Ang pinakamataas na pinuno ng bayab, sugo

ng Espanya, malapit na kaibigan ni Simoun

Hermana Penchang Ang manang na umampon kay Juli na ginawang

katulong ang dalaga, mahilig sa pagpaparami ng indulgencia

Placido Penitente Nag-aaral ng pagkamanananggol, magaling

sa Latin, pinakamatlino sa bayan ng Batangas, hindi naagiliwan ng
mga propesor kaya binalak nang huminto sa pag-aaral

Makaraig Mayaman at isa sa pinakamasigasig na isang

magkaroon ng Akademya ng Wikang Kastila

Juanito Pelaez Mapaglangis at kinagigiliwan ng mga

propesor, mapanukso, kuba at umaasa sa katalinuhan ng iba

Sandoval Isang Kastilang kawani na salungat sa mga

ginagawa ng kanyang mga kababayan, nagpatuloy ng pag-aaral sa
Pilipinas

Pecson Isang mag-aaral na palaisip subalit pesimistiko o

laging may kabiguang laging natatanaw sa hinaharap

El Filibusterismo: Buod ng Bawat Kabanata 1-39

Kabanata 1
Sa Ibabaw ng Kubyerta
Buod
Umaga ng Disyembre. Sa Ilog Pasig ay sumasalunga ang Bapor Tabo. Lulan
nito sa kubyerta sina Don Custodio, Ben Zayb, P. Irene, P. Salvi,
Donya Victorina, Kap. Heneral at Simoun.
Napag-usapan ang pagpapalalim ng ilog Pasig. Mungkahi ni Don Custodio:
mag-alaga ng itik. Ani Simoun namang kilalang tagapayo ng Kap.
Heneral: Gumawa ng tuwid na kanal na mag-uugnay sa lawa ng Laguna at
sa look ng Maynila. Nagkasagutan sila ni Don Custodio at ng ilang
pari. Ayaw ni Donya Victorina na matuloy ang pag-aalaga ng pato dahil
darami ang balot na pinandidirihan niya.

Kabanata 2
Sa Ilalim ng Kubyerta
Buod
Tinungo ni Simoun ang ibaba ng kubyerta. Masikip sa pasahero ang
ilalim ng kubyerta. Naroon ang dalawang estudyate na pinakukundanganan
ng iba-si Basilio na nag-aaral ng medisina at mahusay ng manggamot at
isang katatapos pa lamang sa Ateneo, isang makata, si Isagani. Kausap
sila Kap. Basilio. Napag-usapan si Kap. Tiyago. Pinauwi raw siya, ani
na naging tagapayo ng kapitan nitong mga huling araw. Napaling ang
usapan sa paaralang balak ng mga estudyante ukol sa pagtuturo ng mga
Kastila. Hindi raw ito magtatagumpay ayon kay Kap. Basilio.
Magtatagumpay, ayon sa dalawang binata. Lumayo ang matandang Basilio.
Napag-usapan si Paulita Gomez, ang kasintahan ni Isagani at tukod ng
ganda, mayaman at may pinag-aralan kaya nga lamang ay tiya si Donya
Victorina. Ipinahahanap ni Donya Victorina kay Isagani ang asawa , si
De Espadaa, na sa bahay pa ni Padre Florentino, amain ng binata,
nagtatago.
Dumating si Simoun at kinausap ng magkabigan. Ipinakilala ni Basilio
kay Simoun si Isagani. Sinabi ni Simoun na di niya nadadalaw ang
lalawigan nina Basilio sapagkat ang lalawigan nina Basilio sapagkat
ang lalawigang itoy mahirap at di makabibili ng alahas. Matigas na
tumutol Si Isagani at anya: Hindi kami namimili ng alahas dahil di
namin kailangan. Napangiti si Simoun. Nasabi raw niyang dukha ang
lalawigan, dahil ang mga pari sa simbahan ay Pilipino.
Nag-anyaya si Simoun sa pag-inom ng serbesa. Tumanggi ang dalawa. Ayon
kay Simoun, Sinabi ni Padre Camorra na kaya tamad ang mga Pilipino ay
dahil pala-inom ng tubig at di ng serbesa. Mabilis na tumugon si

Basilio; Sabihin ninyo kay Padre Camorra na kung siya ay iinom ng

tubig sa halip ng serbesa, marahil ay mawawala ang sanhi ng mga usapusapan. At dagdag ni Isagani: lumuluhod sa alak at sa serbesa na
pumapatay ng apoy; na kapag pinainit ay sumusulak; nagiging malawak na
dagatan at gumugunaw ng santinakpan. Hindi niya pinakinggan ang
pagsingkil ni Basilio.
Itinanong ni Simoun kung ano ang itutugon niya sakaling itanong ni
Padre Camorra kung kailan magiging sulak at malawak na karagatan ang
tubig. Tugon ni Isagani: Kapag pinainit ng apoy; sa sandaling ang
mumunting ilog na watak-watak ay magkakasamasama sa kailalimang
hinuhukay ng tao. Binigkas ni Basilio ang isang tula ni Isagani na rin
ukol sa pagtutulong ng apoy at tubig sa pagpapatakbo sa makina (steam
engine). Pangarap daw ayon kay Simoun dahil ang makina ay hahanapin
pa.
Nang umalis si Simoun saka lamang nakilala nang lubusan ni Isagani ang
mag-aalahas na tinawag na Kardinal Moreno. May dumating na utusan.
Ipinatawag ni Padre Florentino ang pamangkin. Ngunit nakita ng
kapitan si Padre Florentino at itoy inanyayahang pumanhik sa ibabaw
ng kubyerta.

Kabanata 3
Ang mga Alamat
Buod
Dinatnan ni Padre Florentino na nagtatawanan na ang nangasa kubyerta.
Nagdaraingan ang mga prayle sa pagkamulat ng mga Pilipino at pag-uusig
sa mga bayarin sa simbahan. Dumating si Simoun. Sayang daw at di
nakita ni Simoun ang mga dinaanan ng bapor. Kung wala raw alamat ay
walang kuwenta sa kanya ang alinmang pook ayon kay Simoun. Isinalaysay
ng kapitan ang alamat ng Malapad-na-bato. Ito raw ay banal sa mga
katutubo noong una bilang tahanan ng mga espiritu. Nang panahanan daw
ng mga tulisan ay nawala ang takot sa espiritu, nasalin sa mga
tulisan.
Sinabi ng Kapitan na may isa pang alamat na ukol kay Donya Geronima.
Si Padre Florentino ang nahingang magkuwento. May magkasintahan daw sa
Espanya. Naging arsobispo sa Maynila ang lalaki. Nagbabalatkayo ang
babae. Naparito at hinihiling sa arsobispo na sundin nito ang pangako
pakasal sila. Iba ang naisip ng arsobispo. Itinira ang babae sa isang
yungib na malapit sa Ilog Pasig.
Nagandahan si Ben Zayb sa alamat. Nainggit si Donya Victorina na ibig
ding manirahan sa kuweba. Tinanong ni Simoun si Padre Salvi. Sa inyong
palagay, hindi ba higit na mainam ay ilagay sa isang beateryo tulad ni
Sta. Clara? Hindi raw siya makakahatol sa mga ginawa ng isang
arsobispo, ayon kay padre Salvi. At upang mabago ang paksa ay
isinalaysay ang alamat ni San Nicolas na nagligtas sa isang Intsik sa

pagkamatay sa mga buwayang naging bato nang dasalan ng intsik ang

santo.
Nang datnan nila ang lawa ay nagtanong si Ben Zayb sa Kapitan kung
saan sa lawa napatay ang isang Guevarra, Navarra o Ibarra.
Itinuro ng Kapitan. Naghanap si Donya Victorina ng bakas ng pagkamatay
ng tubig labingtatalong taon matapos mangyari iyon. Nakasama raw ng
ama ang bangkay ng anak, ani Padre Sibyla. Iyon daw ang pinakamurang
libing, ayon kay Ben Zayb. Nagtawanan ng iba! Si Simoun ay namumutla
at walang kibo. Ipinalagay ng Kapitan na si Simoun ay nahilo dahil sa
paglalakabay.
Kabanata 4
Kabesang Tales
Buod
Si Tandang Selong umampon kay Basilio sa gubat ay matanda na. Ang ama
ng dalagang si Lucia, si Kabesang Tales, na anak ni Tandang Selo, ay
isa nang kabesa de baranggay. Yumaman ito dahil sa tiyaga. Nakisama
muna sa isang namumuhunan sa bukid. Nang makaipon ng kaunti ay
naghawaan ng gubat na nang ipagtanong niya ay walang may-ari, ar
ginawa niyang tubuhan. Inisip niyang pag-aralin na sa kolehiyo si Huli
upang mapantay kay Basilio na kasintahn nito. Nang ang bukid ay
umunlad ito ay inangkin ng mga prayle. Pinabuwis si Kabesang Tales.
Tinaasan nang tinaasan ang pabuwis. Di na nakaya ni Kabesang Tales.
Nakipag-asunto sa mga prayle.
Matigas ang sabi ni Kabesang Tales. Ipinakita ng mga prayle ang
kanilang titulo sa lupa. Wala. Naging kawali si Tano. Di ibinayad ng
kapalit ang anak. Anya: Binungkal kot tinamnan ang lupang ito,
namatay at nalibing dito ang aking asawat anak na dalaga {si Lucia}
sa pagtulong sa akin kayat di ko maibibigay ang lupang ito kundi sa
sino mang didilig muna rito ng kanyang dugo at maglilibing muna ng
kanyang asawat mga anak. At anya pa rin ukol sa pagiging kawal ni
Tano, akoy bumabayad sa abogado. Kung mananalo ako sa asunto ay alam
ko na ang aking gagawin upang siyay mapabalik; ngunit kung akoy
matalo, di ko na kailangan ang anak.
Tinanuran ni Kabesang Tales ang kanyang bukid. Lagi siyang may pasang
baril. Di makapasok doon ang sino man dahil balita si Kabesang Tales
sa pagbaril. Nagdala siya ng gulok. Balita sa arnis ang kabesa.
Ipinagbawal ang gulok. Nagdala siya ng palakol. Si Kabesang Tales ay
nahulog sa kamay ng mga tulisan at ipinatubos. Isinanla ni Huli ang
kanyang mga hiyas liban sa isang locket o agnos na bigay sa kanya ni
Basilio. Hindi rin nakasapat ang panubos. Ipinasyang mangutang kay
Hermana Penchang at maglingkod dito bilang utusan. Noon ay bisperas ng
Pasko. Kinabukasan. Araw ng Pasko ay maglilingkod na siyang alila.
Masalimuot ang naging panaginip ni Huli nang gabing iyon.

Kabanata 5
Ang Noche Buena ng Isang Kutsero
Buod
Gabi nat inilalakad na ang prusisyong pang-noche buena nang dumating
si Basilio sa San Diego. Naabala sila sa daan dahil nalimutan ng
kutsero ang sedula nito at itoy kinakailangang bugbugin muna ng mga
guwardiya sibil.
Idinaan ang imahen ni Metusalem, ang pinaka-matandang taong nabuhay sa
mundo. Kasunod na idinaan ang mga imahen ng tatlong Haring Mago.
Nakapagpaalaala kay Sinang ang itim na Haring Melchor. Itinanong kay
Basilio kung nakawala na ang kanang paa ni Bernardo Carpio na naipit
sa kabundukan ng San Mateo. Kasunod sa prusisyon ang mga batang
malulngkot sa pag-ilaw. Si San Jose naman. Kasunod naman ay mga batang
may mga parol. Nasa dulo ng prusisyon ang Birhen.
Natapos ang prusisyon. Napuna ng mga sibil na walang ilaw an parol ng
karitela. Pinarusahan uli ng mga sibil ang kutsroong si Sinong.
Naglakad na lamang si Basilio.
Tanging bahay ni Kap. Basilio ang tila masaya sa mga nadaraanan ni
Basilio. May mga manok na pinapatay. Nasilip ni Basilio na ang Kapitan
ay nakikipag-usap sa kura, sa alperes, at kay Simoun.. nagkakaunawaan
na tayo, G. Simuon, ani Kapitan Basilio, Tutungo tayo sa Tiani upang
tingnan ang inyong mga alahas. Nagbilin ng isang kairel sa relo ang
alperes. Isang pares na hikaw naman ang ipinakikibili ng kura. (Bakit
kaya hikaw?)
Nasabi ni Basilio s sarili na si Simuon ay may kasindak-sindak na
pagkatao. Ang lahat ay nakapaghahanap-buhay sa bayang ito maliban sa
amin.
Sa bahay ni Kap. Tiyago ay iginagalang si Basilio, lalo na ng
matandang utusan, nang makitang tumistis ng isang maysakit si Basilio
na parang walang ano man.
Ibinigay ng mga utusan ang mga ulat. Mga kalabaw na namatay, mga
katulong na napipiit at namatay ang matandang nagtatanod sa gubat.
Nanghinayang si Basilio nang mabatid na sa katandaan namatay ang
matanda.. Ibig niyang makatistis ng tao. Ang huling balitay ukol sa
pagkadukot ng mgs tulisan kay Kab. Tales. Di nakakain ng hapunan si
Basilio.

Kabanata 6
Si Basilio
Buod
Nang tumutunog ang mga batingaw ng noche buena si Basilio ay palihim
na nagtungo sa gubat. Paliit ang buwan. Kayat paaninaw na tinungo ni
Basilio ang libing ng kanyang ina. Ipinagdasal ang kaluluwa ng ina at
gunita ng nakaraang may 13 taon.
Namatayan ang kanyang ina. May dumating na lalaking sugatan. Pinahakot
siya ng kahoy na ipansusunog sa bangkay ng ina at ng sugatang lalaki.
May dumating pang isang lalaki. Tumulong ito sa pagtatalsakan ng kahoy
at paglilibing sa kanyang ina.
Umalis siya sa gubat. Lummuwas ng Maynila. Maysakit at gulanit ang
damit. Ninais nang pasagasa sa mga karuwahe dahil sa hirap at gutom.
Natagpuan niya sina Kap. Tiyago na katatpos dalhin sa beateryo si
Maria Clara. Kinuha siyang katulong o utusan. Ping-aral sa Letran.
Unang taon: wala siyang nabibigkas kundi ang pangalan niya at ang
salitang adsum o narito po. Minaliit siya dahil sa luma at gulanit na
suot. Gayunman ay lagi siyang nagsasaulo ng leksiyon. At nang matuos
niyang sa tatlo o apat na paraan sa kanyang klase ay may 40 lamang ang
nagtatanong di na sumama ang loob niya. Nang magsulit, natugon niya
ang tanong sa kanya at ang marka niya para sa unang taon ay aprovado.
Ang siyam niyang kasamahan sa pagsusulit ay nangag-ulit na lahat.
Ikatlong taon. Naisipan ng professor na Dominiko ang pagtanong kay
Basilio na akala niyay tanga upang magpatawa sa klase. Natugon ni
Basilio ang tanong. Parang loro siya sa pagsagot. Nooy di na tinanong
si Basilio. Bakit pa tatanugin itoy di naman nakapag-papatawa sa
klase? Nawalan ng sigla sa pag-aaral si Basilio. Ngunit isang
professor niya ang nasiyahang tumanggap ng hamon ng mga kadete sa
isang pasyalan at nagyakag ng mga estudyante niya na inilaban niya sa
mga kadete sable laban sa baston. Namayani si Basilio sa labanan.
Nakilala ng professor. Nang magtapos: sobresaliente at may mga medalya
pa.
Muhi si Kap. Tiyago sa mga prayle mula nang magmongha si Maria Clara.
Pinalipat si Basilio sa Ateneo Municipal. Malaki ang natutuhan ni
Basilio. Nagsulit siya sa pagkabatsilyer. Ipinagmalaki siya ng kanyang
mga profesor. Nakasulit siya at kumuha ng medisina. Pagkatapos, naging
matiyaga at masigasig sa pag-aaral si Basilio. Kaya di pa man
nakakatapos ay nakapanggamot na siya. At huling taon na ng pag-aaral
ni Basilio. Pagkatapos niyay pakaksal na sila ni Huli.

Kabanata 7
Si Simoun
Buod
Pauwi na sana si Basilio nang may marinig siyang mga yabag at liwanag
na palapit. Nangubli siyan sa puno ng baliti. Sa kabila ng puno
tumigil ang dumating. Nakilala ito ni Basilio-ang mag-aalahas nang
mag-alis ito ng salamin. Nangsimulang maghukay si Simoun sa tulong ng
isang asarol. Naalaala si Basilio. Ito ang taong tumulong sa
paglilibing sa kanyang ina at sa pagsunog sa isa pang lalaking doon
namatay. Nag-isip si Basilio. Sino sa dalawang lalaking ito ang
namatay o ang buhay na nagbubuhay Simoun- ang si Ibarra?
Napakita na kay Simoun si Basilio at nag handog ng pagtulong bilang
ganti sa tulong na ipanagkaloob nito nam ay 13 ton na ang nakalilipas.
Tinitutukan ni Simoun ng baril si Basilio. Sino ako sa palagay mo?
tanong ng mag-aalahas. Tugon ni Basilio. Kayo poy isang taong mahal
sa akin, kayoy ipinalalagay ng lahat, matangi sa akin, na patay na at
ang mga kasawian sa buhay ay madalas kong ikinalulungkot. Lumapit si
Simoun sa binata. Aniya: Basilio, ikay naghahawak ng isang lihim na
maaring magpangayaya sa akin, at ngayoy natuklasan mo pa ang isa na
kung mabubunyag ay ikasisira ng aking mga balak. At sinabi ni Simoun
na dapat ay patayin na niya si Basilio upang iligtas ang kanyang
layunin. "Gayunman, hindi ko marahil pagsisihan na ikay di ko
patayin. Gaya ko rin ay may dapat kang ipakipagtuos sa lipunan. Ikaw
at ako ay uhaw sa katarungan Dapat tayong magtulungan.
At inamin ni Simoun na siya nga si Ibarra. Isinalaysay nito ang
pagkakapaglibot sa buong daigdig upang magpakayaman. Nagbalik upang
ibagsak ang pamahalaang marumi sukdang ipagdanak ng dugo. Siya raw ay
sadyang nagpapalala sa pag-iimbot at pagmamalabis ng taong pamahalaan
at simbahan upang gisingin ang damdamin ng bayan sa paghihimagsik.
Ngunit sinuwatan niya sina Basilio at mga kasamahan na nagbabalak
magtayo ng paaralan ng Wikang Kastila at humihinging gawing lalawigan
ng Espanya ang pilipinas at bigyan ng pantay na karapatan ang mga
Kastila at Pilipino. Ito raw ay magbibigay daan sa Pilipinas sa
pagiging bayang walang sariling pagkukuro, walang kalayaan at pati
kapintasan ay hiram dahil sa pagpipilit manghiram ng wika. Ibig raw
nina Basilio na matulad ang Pilipinas sa mga bansang magugulo sa Timog
Amerika (South Amerika).
Ayon kay Basilio ang kastila ay isang wikang magbubuklod-buklod sa mga
pulo ng Pilipinas.
Itoy pinabulaan ni Simoun. Anya: Ang kastila kailanman ay di magiging
wikang pangkalahatan sa bayang ito ; sapagkat sa mga kulubot ng
kanyang isip at sa pintig ng kanyang puso ay wala ang mga akmang
pananalita sa wikang iyan. Iilan lamang daw ang nakapagsasalita ng

Kastila. At ang iilang ito ay mawawalan ng sariling kakayahan,

magpapailalim sa ibang utak, paaalipin. Tinuligsa ni Simoun ang mga
pangkat na naghahangad luminang sa wikang Kastila at di sa kaalamang
magsalita o sumulat sa sarili nilang wika. Tinuligsa rin niya ang mga
nagpapanggap na di sila maalam magsalita at umunawa ng sariling wika.
Mabuti, ani Simoun, at hangal ang pamahalaang Kastila na ayaw
magpaturo ng wika nito sa mga nasasakupang di tulad ng Rusya at
Alemanya. Ani Simoun: Kayoy nakalilimot na habang ang isang bayan ay
may sariling wika, napananatili rin nito ang kanyang paglaya. Ang wika
ay isang pag-iisip ng bayan .
Inihimutok ni Simoun na ang kilusan ng kabataan sa pagpapaturo ng
Kastila ay ipinagdurusa ng kanyang loob. Naniniwala siyang matapat sa
kabataang ito ang paniniwala na sa kapakanan ng bayan ang kanilang
ginagawa. Ninais niyang kausapin sina Isagani at Macaraeg. Ngunit
baka di siya pakinggan ng mga ito. Naisip rin niyang pagpapatayin ang
mga ito.
Nagpatuloy si Simoun ukol sa kilusang ibinunsod ng kabataan Bukod sa
isang pag-aaksaya ng panahon ay nilinlang ninyo ang bayan sa pag-asa
sa wala at tinutulungan ninyong magyuko ng ulo sa mga mapangamkam.
Ayaw silang matulad kayo sa mga Kastila? Napakabuti! Paunlarin ninyo
ang katutubong ugali. Ayaw kayong bigyan ng kinatawan sa Kortes?
Mabuti. Ano ang magagawa ng isang tinig sa karamihan? Habang
nagmamaramot sila sa pagbibigay ng karapatan sa inyo lalong malaki ang
matatamo ninyo pagkatapos upang ibagsak sila at gantihan ng sama ang
sama. Ayaw ituro sa inyo ang kanilang wika, paunlarin ang isang
katutubong wikain nang mawala ang pagtatangi-tangi at magkaroon ng mga
layuning pambansa. Huwag hayaang magpalagay ang Kastila na sila ang
panginoon dito at silay bahagi ng bayang ito kundi manlulupig at
dayuhan. Sa gayoy matatamo ninyo ang paglaya. Iyan ang dahilan at
binayaan ko kayong mabuhay!
Nakahinga si Basilio. Aniyay di siya pulitiko. Lumagda siya sa
kahilingan ukol sa paaralan dahil inaakala niyang iyoy mabuti. Sa
panggagamot daw siya nakaukol.
Sa kasalukukuyang kalagayan daw ay di makapanggagamot
Basilio ayon kay Simoun. Ang sakit ng bayan ay siyang
nangangailangan ng kagamutan. Walang halaga ang buhay
isang layuning dakila, parang isang bato sa linang sa
sangkap sa isang gusali.

nang mahusay si
higit
na di nauukol sa
halip maging

Ani Basilio pinili niya ang siyensiya para makapaglingkod sa bayan.

Nauwi sa kadakilaan ng karunungan ang pag-uusap. Ang karunungan ay
panghabangpanahon, makatao at pandaigdig. Sa loob ng ilang daantaon,
kapag ang sangkatauhan ay tumalino na, kung wala nang lahi-lahi, lahat
ng bayan ay malaya at wala nang mang-aalipin at napaaalipin, iisa na
ang katarungan at lahat ng taoy mamamayan na ng daigdig at ang
tanging layunin ng tao ay pagkakamit ng karunungan, ang salitang

kagitingan at pag-ibig sa bayan ituturing na panatisismo o kabaliwan

at ikabibilanggo ng nagsasabibig nito.
Napailing si Simoun. Upang makaabot daw sa kalagayang sinabi ni
Basilio ang daigdig kailangan munang lumaya ang mga tao at ito ay
nangangailangan namang pagpapadanak ng dugo upang ang mga sinisikil ay
makalaya sa mapaniil. Pangarap lamang daw ang kay Basilio. Ang
kadakilaan ng tao ay di magagawa sa pagpapauna sa kanyang panahon
kundi nasa pagtugon sa kanyang pangangailangan at hangarin sa pagunlad.
Napuna ni Simoun na hindi naantig ang kalooban ni Basilio. Inulos niya
ng tuya si Basilio. Sinabi ni Simoun na walang ginagawa si Basilio
kundi tangisan ang bangkay ng ina na parang babae. Paano ako
makapaghihiganti? tanong ni Basilio. Akoy dudurugin lamang nila.
Sinabi ni Simoun na tutulungan siya. Hindi na raw bubuhayin ng
paghihiganti ang ina o kapatid niya, tugon si Basilio. Ano ang
mapapala ko kung silay ipaghihiganti? .
Makatulong sa iba nang di magdanas ng gayon ding kasawian, tugon ni
Basilio. Ang pagpapaumanhin ay di laging kabaitan, itoy kasalanan
kung nagbibigaay-daan sa pang-aapi. Walang mang-aalipin kung walang
paaalipin. At ipinaalaala ni Simoun na sa pag-aaral ni Basilio ay
maaaring danasin nito ang dinanas ni Ibarra. Nagtaka si Basilio. Siya
na raw ang inapi ay siya pa ang kamumuhian. Likas sa tao ang mamuhi sa
kanyang inaapi, ani Simoun. Ngunit di ko sila pinakikialaman;
pabayaan nila akong makagawa at mabuhay. Tugon ni Basilio na sinundan
ni Simoun ng:
At magkaanak ng mababait na alipin Ang mga damdaming mabuti o masama
ay namamana ng anak. Kayo ay walang hangad kundi isang munting
tahanan, kaunting kaginhawahan, isang asawa; isang dakot na bigas; at
iyan ang mithiin ng marami sa Pilipinas, at kung iyan ay ibigay sa
inyo, ituturing ninyong kayoy mapalad na.
Magmamadaling araw na. Matapos sabihing di niya pinagbabawalan si
Basilio sa pagbubunyag ng kanyang lihim ay sinabing kung may kailangan
si Basilio ay magsadya lamang ito sa kanyang tanggapan sa Escolta.
Nagpasalamat si Basilio. Naiwan si Simoun na nag-iisip: Di kaya niya
napaniwala si Basilio sa paghihiganti o may balak itong maghiganti
ngunit naglilihim lamang at nais sarilinin iyon o sadyang wala nang
hangad maghiganti. Lalong nagtumining sa loob ni Simoun ang matinding
nasa na makapaghiganti.

Kabanata 8
Maligayang Pasko
Buod
Hindi naghimala ang birhen. Di nagbigay ng karagdagang salaping
kailangan ni Huli. Natuloy si Huli sa pagpapaupa kay Hermana Penchang.
(Iyon ay araw ng Pasko). Sa sama ng loob ay napipi si Tandang Selo.

Kabanata 9
Ang mga Pilato
Buod
Pinag-usapan sa bayan ang nangyari kay Tandang Selo at kung sino ang
may kasalanan sa ipinagkagayon ng matanda.
Ang alperes o tenyente ng guardia sibil? Ano raw ang kasalanan niya?
Kaya lamang daw niya sinamsam ang mga sandata ay utos sa kanya iyon,
hindi upang bigyan ng pagkakataon ang mga tulisan upang madukot si
Kabesang Tales. At di raw niya kasalanan kung di man matagpuan si
Kabesang Tales.
Ang asenderong bagong gumagawa ng lupa ni Kabesang Tales? Paano raw
niya isusuplong ang pagdadala ni Kabesang Tales ng armas e kung
tingnan siyay parang pinipili ang pinakamabuting patamaan sa kanya.
Kung namalagi raw si Kabesang Tales sa bahay ay di sana nadukot ng mga
tulisan.
Si Hermana Penchang na bagong panginoon ni Huli? Ang may sala raw ay
si Tandang Selo na rin na may kasalanan dahil di marunong magdasal at
di nagturo ng wastong pagdarasal sa mga kaanak na tulad ng ginagawa
niya ngayon kay Huli na tinuturuan niya ng dasal at pinababasa niya ng
aklat na. Tandang Basyong Makunat. Nang mabalitaang tutubusin ni
Basilio ang kasintahan ay nagsabing si Basilio ay isang demonyong nagaanyong estudyante na ibig magpahamak sa kaluluwa ng dalaga.
Nakauwi si Kabesang Tales sa tulong ng salaping napagbilhan ng mga
alahas ni Huli at nautang ng dalaga kay Hermana Penchang. Nabatid
niyang iba na ang gumagawa ng kanyang lupa, nagpaupang utusan si Huli,
pipi ang amang si Tangdang Selo, at pinaalis siya sa kanyang bahay, sa
atas ng hukuman at sa katuwaan ng mga kura at gugmawa ng lupa. Si
Kabesang Tales ay naupo sa isang tabi at nanatiling walang kibo.

Kabanata 10
Kayamanan at Karalitaan
Buod
Sa bahay ni Kabesang Tales nakipanuluyan si Simoun. Itoy nasa pagitan
ng San Diego at Tiyani. Nagdarahop si Kabesang Tales ngunit dala nang
lahat ni Simoun ang pagkain at ibang kailangan at dalawang kaban ng
mga alahas.
Ipingmalaki ni Simoun ang kanyang rebolber kay Kabesang Tales.
Nagdatingan ang mga mamimili ng alahas. Si Kapitan Basilio, ang anak
na si Sinang at asawa nito, Si Hermana Penchang mamimili ng isang
singsing na brilyante para sa birhen ng Antipolo. Binuksan ni Simoun
ang dalawang maleta ng alahas. Mga alahas na may ibat ibang uri,
ayos, at kasaysayan.
Napatingin si Kabesang Tales sa mga alahas ni Simoun. Naisisp niyang
parang sa tulong ng kayamanang iyon ay tinutudyo siya ni Simoun,
nilalait ang kanyang kapahamakan. Sa bisperas pa naman ng araw ng
kanyang pag-alis sa bahay niyang iyon isa lamang pinakamaliit sa mga
brilyanteng iyon ay sapat nang pantubos kay Huli at makapagbigay ng
kapanatagan sa matanda na niyang ama. Wala namimili isa man sa mga
nagsitawad sa mga luma ang makasaysayang alahas ni Simoun.
Inilibas ni Simoun ang mga bagong hiyas. Dito namili sina Sinang at
iba pa. Siya raw ay namimili rin ng alahas, ani si Simoun. Tinanong si
Kabesang Tales kung may may ipabibili. Iminungkahi ni Sinang ang
kuwintas. Tinawaran agad ni Simoun ng makilalang iyon nga ang kuwintas
ng kasintahang nagmongha. Limandaang piso. O ipagpalit ng Kabesa sa
alin mang hiyas na maibigan niya. Nag-isip si Kabesang Tales. Ani
Hermana Penchang ay di dapat ipagbili iyon dahil minabitu pa ni Huli
ang paalila kaysa ipagbili iyon. Isinangguni raw muna ni Kabesang
Tales sa anak ang bagay na iyon. Tumango si Simoun.
Ngunit nang nasa labas na ng bahay ay natanaw ni Kabesang Tales ang
prayle at ang bagong gumagawa ng lupa. Nangagtawanan pa iyon ng makita
si Kabesang Tales. Tulad niya ay isang lalaking nakita ang kanyang
asawa na kasama ang ibang lalaki at pumasok sa isang silid at
nangagtatatwanang inaglahi ang kanyang pagkalalaki. Bumalik ng bahay
si kabesang Tales. Sinabi kay Simoun na di niya nakausap ang anak.
Kinabukasan, wala si Kabesang Tales. Gayundin ang rebolber ng magaalahas-wala sa kaluban at ang naroroon ay isang sulat at kuwintas ni
Maria Clara. Humingi ng paumanhin si Kabesang Tales sa pagkakahuha ng
baril na kailangan daw niya sa pagsapi niya sa mgas tulisan.
Pinagbilinan si Simoun na mag-ingat sa paglakad sapagkat pagnahulog
ang mag-aalahas sa kamay ng mga tulisan ay mapapahamak ito. Ani
Simoun-sa wakas ay natagpuan ko ang taong aking kailangan: Pangahas
ngunit mabuti nga ito-marunong tumupad sa mga pangko.

Dinakip ng mg a guwardiya sibil si Tandang Selo. Natutuwa si Simoun.

Tatlo ang pinatay ni Kabesang Tales ng gabing iyon. Ang prayle, ang
lalaking gumagawa sa lupa, at ang asawa nito ay nagkaroon ng madugong
pagkamatay-putol ang leeg at puno ng lupa ang bibig. Sa tabi ng
bangkay ng babae ay may papel na kinasusulatan ng Tales na isinulat ng
daliring isinawsaw sa dugo.
Kabanata 11
Los Baos
Buod
Ang Kap. Heneral ay nangaso sa Bosoboso. May kasama siyang banda ng
musiko sapagkat siya ang pangalawang patrono real ng Pilipinas o
kinatawan ng patrono real ng hari. Walang nabaril na ibon o usa ang
Kapitan heneral. Ibig na sanang pagbihisang- usa ang isang tao. Mabuti
na raw iyon sapagkat maawain siya sa hayop. Ang totooy natutuwa
siyat di makikita na di siya makatatama ng ibon o usang babarilin.
Nagbalik sila sa Los Banos.
Nooy ika-31 ng Disyembre.
Naglalaro ng tresilyo sa bahay-aliwan sa Los-Banos ang Kapitan
Heneral, si Padre Sibyla at Padre Irene. Galit na galit naman si Padre
Camorra. Hindi alam ng huli na kaya nagpapatalo ang dalawang kura ay
sapagkat nais nilang makalamang sa isa sa pakikipag-usap sa Kapitan
ukol sa paaralan ng kastilang balak ng kabataan.
Samantalang nagsusugal ay pinag-aralan at pinasyahan ng Kapitan ang
mga papeles ng pamamahala na inisa-isa ng kalihim pagpapalit ng
tungkulin, pagbibigay ng biyaya, pagpapatapon at iba pa. Saka na ang
ukol sa paaralan ng kastila. Naroon si Don Custodio at isang prayleng
Dominiko- si Padre Fernandez.
Nagalit si Padre Camorra dahil sa isang sinadyang maling sugal ni
Padre Irene na ikinapanalo ng Kapitan. Punyales, si Kristo na ang
makipagsugal sa inyo! ani Padre Camorra at tumayo na.
Si Simoun ang pumalit kay Padre Camorra. Siya ay biniro ni Padre Irene
na kanyang itaya ang kanyang mga brilyante. Pumayag si Simoun. Wala
raw namang maitataya ang kura. Ani Simoun: Akoy babayaran ninyo ng
pangako. Kayo Padre Sibyla, sa bawat limang bilang ay mangangako na
kayoy di kikilala sa karalitaan, kababaang loob, at pagsunod sa
kabutihang asal (magmamalabis siya sa maluhong pamumuhay at paggugol,
di siya magpapakita ng awa sa mga dukha, at di siya susunod sa mga
tuntunin ng kabutihang asal.); at kayo, Padre Irene, sasabihin lamang
ninyo na lilimutin ninyo ang kalinisang ugali, ang awa sa kapuwa, at
iba pa. Sa maliit na hinihingi koy kapalit ang aking mga brilyante.
At ito (tinapik pa ang Kapitan Heneral), sa limang bilang ay isang
vale na limang araw sa piitan (karapatan ni Simoun na mapabilanggo sa
isang tao nang limang araw); isang pag-papapiit sa limang buwan; isang

utos na pagpapatapon na walang nakasulat na pangalan; karapatan sa

isang madaliang utos na pagpapabaril sa iasng taong pipiliin ko at iba
pa.
Sa kakaibang kundisyong ito ng pagsusugal ay napalapit sina Don
Custodio , Padre Fernandez at ang Mataas na Kawani. Ang huli ay
nagtanong kung ano ang mapapala ni Simoun sa kanyang mga hiling.
Para raw luminis ang bayan at maalis na lahat ang masasamang damo,
tugon ni Simoun.
Ipinalalagay ng nangakarinig na ang gayong kaisipan ni Simoun ay gawa
ng pagkaharang sa kanya ng mga tulisan. Sinabi naman ni Simoun na nang
pigilan siya ng mga tulisan ay walang kinuha sa kanya kundi ang 2
niyang rebolber at mga bala. Kinumusta pa raw ang heneral. Marami raw
baril ang tulisan . Anang heneral ay ipagbabawal niya ang mga sandata.
Ani Simoun: Huwag. Ang mga tulisan ay marangal; sila ang tanging
marangal na kumikita ng ikabubuhay nila. Halimbawa, pawawalan ba ninyo
ako nang di man lang kukunin ang aking mga alahas ? Ang kasamaan ay
wala sa mga tulisan sa bundok nasa mga tulisan sa bayan at siyudad.
Gaya ninyo, ani Padre Sibylang nakatawa.
Gaya natin , ganti ni Simoun, Tayo nga lamang ay mga di-hayagang
tulisan.
Ika-11:30 na. Itinigil ng heneral ang laro at parunggitan. May
kalahating oras pat manananghali na marami pa tayong suliraning paguusapan.
Ipinasiya ng heneral na ipagbawal ang armas de salon (sandatang
pampalamuti sa salas). Tumutol ang Mataas na Kawani. Wala raw bansa sa
daigdig na nagbabawal niyon. Manok lang daw ang kayang patayin niyon.
Laging sinasalungat ang heneral ng Mataas na Kawani. Walang nangyari
sa pagtutol ng huli. Nagbigay ng payo si Simoun. Huwag ipagbawal ang
armas de salon liban sa iisang sukat na kasalukuyang nabibili noon.
Ito ang nasunod.
Sunod na pinag-usapan ang suliranin ng paaralan sa Tiyani. Ang guro ay
humihingi ng bahay-paaralan. Ani Padre Sibyla si Socrates ay nagturo
sa plasa, si Plato sa ilalim ng mga kahoy at si Hesus ay sa mga
bundok. Pilibustero raw ang guro sa Tiyani, ayon kay Padre Camorra.
Ipinasiya ng heneral na pigilin sa pagtuturo ang guro. Tumutol ang
Mataas na Kawani.
Anang heneral ay di dapat humusay pa sa Espanya ang mga paaralan pa sa
Pilipinas. Sa susunod , dugtong pa nito, lahat ng daraing ay pipigilin
sa tungkulin.
Ipinayo ni Don Custodio na gawing paaralan ang sabungan. Kung linggo
at pista lang lang daw ginagamit at pinakamaayos na gusali, ang mga
sabungan. Kung simpleng araw daw ay nakatiwangwang lamang.

Pinutol ng heneral ang pagtatalo. Pag-aaralan daw niya. Isinunod ang

balak na paaralan ng kabataan ukol sa Wikang Kastila. Anim na buwan
nang naghihintay ito ng pagpapasiya.
Tinanaong ng heneral ang kawani Sang-ayon ang tinanong. Pinuri ang
balak ng kabataan. Tumutol sa balak si Padre Sibyla. Wala raw sa
panahon at isang paghamak sa mga Dominiko. Ayon kay Simoun ay kahinahinala ang balak. Iniisip ni Padre Irene na tagapagsalita ng kabataan
para sa paaralan na wala nang pag-asa ang paaralan. Tutol si Simoun.
Ipinasyang huwag nang magsalita.
Inisa-isa ang kabataang may panukala ng paaralan. Si Isagani raw ay
mahilig sa pagbabago at pagsulong kayat mapanganib. Ipinagtanggol ni
Padre Fernandez si Isagani. Ani Padre Camorra, ang binata ay bastos.
Sa bapor da ay itinulak niya at siyay itinulak din nito.
Ang mayamang si Macaraig na paborito ni Padre Irene ay may tagatangkilik na isang kondesa kayat di ito pinag-usapan. Isinunod si
Basilio. Tubig na tulog daw ito, ayon kay Padre Irene. Tahimik daw at
may pinagmulang si Padre Salvi ang higit na nakaaalam(ngunit wala si
Padre Salvi.) Tila raw nakabangga na ito ng mga sibil at may ama itong
napatay sa isang paghihimagsik. Itala raw ang pangalan ni Basilio,
utos ng heneral. Tumutol ang kawani. Ipinagtanggol ang kabataan.
Tumango sina Padre Fernandez, Padre Irene at Don Custodio.
Tumutol si Padre Camorra: Ang mga Indiyo ay di dapat matuto ng kastila
at pagnatuto ay makikipagtalo sa mga kastila.
Ani Padre Sibyla: Hindi pinag-uusapan dito ang pagtuturo ng kastila:
dito ay may isang lihim ng paghahamok ng mga estudyante at ng
Unibersidad ng Sto. Tomas. Pag nasunod ang kanila, natalo kami (mga
Dominiko), yayabang ang mga iyan at tuloy-tuloy na. Pagkatapos naming
bumagsak, isusunod nila ang Pamahalaan.
Nagsalita si Padre Fernandez na isa ring Dominiko: Pulitikahin natin
sila para di nila masabing tinalo nila tayo. Sa halip na labanan natin
sila ay sang-ayunan natin at purihin sa balak nila. Bakit
makikipagkagalit tayo sa Bayan; kakaunti tayo, marami sila. Kailangan
natin sila, tayoy di nila kailangan. Ngayoy mahina ang bayan. Ngunit
bukas-makalaway lalakas iyan. Matuwid ang mga kahilingan ng mga
estudyante. Kikilala pa sila sa atin ng utang na loob. Gumaya tayo sa
mga Hesuwita.
Lalong nagalit si Padre Sibyla nang mabanggit ang hesuwita. Nagsabadsabaran ang magkakaharap at di naunawaan ang lahat. Pumasok ang kura
sa Los Banos upang sabihing nakahanda na ang pananghalian.
Siyang pagbulong ng mga Kawani sa Heneral. Ang anak noong si Kab.
Tales ay humihiling na palayain ang kanyang nuno na napipiit kapalit
ng ama.

Kumatig si Padre Camorra sa pagpapalaya. Sumang-ayon ang Heneral.

Kabanata 12
Placido Penitente
Buod
Malungkot na patungo sa Unibersidad ng Santo Tomas si Placido
Penitente sapagkat ibig na niyang tumigil ng pag-aaral tulad ng nasabi
na niya sa 2 sulat niya sa ina. Pinakiusapan nga lamang siya ng ina na
kahit batsilyer sa artes ay matapos niya.Nasa ikaapat na taon na siya.
Ang paghahangad ni Placido na magtigil ng pag-aaral ay palaisipan sa
kanyang mga kababayang taga Tanawan. Siya ang pinakamatalino sa bantog
na paaralan ni Padre Valerio roon. Hindi naman siya sugarol, walang
kasintahang magyayayang pakasal, at laban sa mga aral ng Tandang
Basyong Makunat, masalapi.
Nagulat pa si Placido nang makapasok na siya sa Magallanes (dating
Sto.Domingo) at siyay tapikin ni Juanito Palaez sa balikat. Si Palaez
ay mapaghangin at paborito ng mga guro. Anak ng mestisong Kastila.
Mayaman. May pagkakuba.
Kinumusta ni Juanito ang bakasyon ni Placido. Pagkatapos ay ibinalita
ang pagbabakasyon niya sa Tiyani, kasama si Padre Camorra. Nangharana
raw sila ng magagandang babae. Wala raw bahay na hindi nila napanhik.
At may ibinulong kay Placido na ikinamangha tila ng huli. Tanga raw si
Basilio sa pagkakaroon ng katipang tulad ni Huli. Pero susuko rin daw
si Huli kay Padre Camorra.
Nagtanong ng leksyon si Palaez kay Penitente sapagkat noonh lamang
papasok ang kuba. Pulos walang pasok noong nakaraang mga araw. May
kaarawan ng guro, may pista ng santo, mayroong umambon.
Ang leksyon daw nila ay ukol sa mga salamin. Niyaya ni Pelaez si
Penitente na maglakwatsa. Tumutol ang huli. Nagpatuloy sila ng
paglakad. May naalala si Pelaez. Nang hingi ng abuloy para sa
monumento ng isang paring Dominiko. Nagbigay si Placido para magtigil
na si Pelaez at alam din ng Batangueno na nakatutulong ang gayong mga
abuloy sa pagpasa ng estudyante. Malapit na sila sa Unibersidad.
Naroon si isagani na nakikipagtalo ukol sa aralin. Ang ibang
estudyante ay naniningin ng magagandang dalagang nagsisimba. Namutla
at namula sa lugod si Isagani nang magkulusan ang mga mag-aaral at
magtinginan sa isang bagong dating na victoria o karuwahe. Nakita niya
si Paulita Gomez, ang kanyang katipan, na kasama si Donya Victorina.
Si Donya Victorina ay ngumiti kay Juanito Pelaez. Si Tadeo na kaya
lamang pumasok sa paaralan ay upang alamin kung may pasok at kung
mayroon ay aalis at magdadahilang maysakit ngunit nakapapasa, sa anong
himala ay napasunod kay Paulita sa simbahan.
Nagpasukan na sa paaralan ang mga estudyante. Ngunit may tumawag kay
Placido. Pinalagda si placido sa kasulatang tutol sa balak na paaralan
ni Macaraig. Hindi lumagda si Placido. Walang panahong basahin ang
kasulatan. Nalaala niya ang isang amain na nawalan ng mga pag-aari

nang lumagda sa isang kasulatang di binasa. Ngunit sa matagal na

pagpipilitan ay nahuli sa klase si Placido Petinente. Pumasok parin si
Placido. Hindi na patiyad. Pinatunog pa ang takong ng sapatos. Inakala
niyang ang pagkakahuli niya ay pagkakataon na upang siyay mapuna at
makilala ng kanyang guro. Silay may mahigit na 150 sa klase. At siya
ngay napuna ng guro na lihim na nagbanta. Bastos magbabayad ka sa
akin.
Kabanata 13
Ang Klase sa Pisika
Buod
Isang silid na taluhaba ang silid ng klase. Ang upuan ay parang hagdan
na tatlong baytang at nakapaligid sa 3 panig ng silid. Sa isang dulo
ng silid ay ang hapag ng guro na sa likod ay ang pisarang may
nakasulat na Viva! na naroon mula pa nang unang araw ng pasukan sa
taong iyon. Walang palamuti ano man ang mga dingding na bato. May mga
kasangkapan sa pisika ngunit ito ay nakasusi sa isang aparador na may
salamin at kung gamitin man ay ipinakikita lamang sa klase mula sa
malayo tulad ng Santisimo ng Pare. Iyon ay ipinakikita lamang sa mga
dayuhan upang di masabi ng mga ito na nahuhuli ang UST sa ibang bansa
sa kahusayan sa pagtuturo at kaya lamang di natututo ang mga Pilipino
ay dahil katutubo ang walang-katalinuhan.
Ang guro, si Padre Millon ay isang batang Dominikong napabantog sa
pilosopiya sa Kolehiyo ng San Juan de Letran. Iyon ang una niyang
pagtuturo ng pisika.
Unang tinanong sa klase ang isang antukin. Parang ponograpo itong
tumugon ng isang isinaulong leksiyon na ukol sa salamin, bahagi nito,
kauriang bubog o kalaing. Pinatigil ng guro ang estudyante.
Pinilosopiya ang musika. Kung kalaing, metal at bubog daw ang salamin
ano raw uri ang kahoy na may makintab na barnis o marmol na binuling
maigi? Di tinugon ng estudyante ang tanong. Ipinagpatuloy ang
isinaulong aralin na parang plakang natigil at muling pinaandar sa
ponograpo. Pinatigil uli ang estudyante, muling tinanong sa sampay
bakod na kastila.
Binulungan ito ni Pelaez. Mali ang idinikta. Sinunod nito. Natawa pati
ang guro matapos insultuhin ang estudyante. Binigyan uli ng tanong sa
bahagi ng salamin. Kung ano ang ibabaw ay siyang salamin, bale wala
ang harapan; ang mahalagay ang nasa likuran. Di ba? Nalito ang
estudyante. Lahat ay sumesenyas na sumang-ayon na siya at nadiktahan
siya ni Pelaez nang Concedo, Padre, (sang-ayon Padre). Iyon ang
itinugon ng estudyante.
Tanong uli ng prayle: Kung katkatin ang asoge sa likod at palitan ng
bibingka, ano mayroon?
Bulong ni Pelaez: Bibingka!

Tinawag ng propesor si Pelaez. Tumayo ang tinawag. Napabubulong ito

kay Placido. Sa katatapak sa paa ni Penitente ay napasigaw sa sakit
ang tagadikta. Siya ang tinatanong ng propesor matapos na siyay
murahin at taguring espiritu sastre. Sinasabi ng aklat na ang mga
salaming kalaing ay binubuo ng tanso o ng iba pang kalaing, totoo o
hindi? tanong ng guro.
Ganyan ang sabi ng aklat, Padre, tugon ni Placido.
Ang salaming bubog ay binubuo ng isang patag na bubog na ang
magkabilang mukha ay pinakintab ng maigi at ang isang mukha ay
kinulapuan ng tinggang puti, tama?
Iyan ang sabi ng aklat,Padre?
Ang tinggang puti ba ay kalaing?
Sabi po ng aklat.
Ergo (samakatuwid), ang salaming bubog na may merkuryo, isang kalaing,
ay salaming bubog-kalaing. Paano mo maipaliliwanag, espiritu sastre?
Nalito si Placido. Inulan ng mura si Placido. Nagtawanan ang klase.
Itinanong ang pangalan ni Placido. Napalatak na patuya ang kura.
Anito: Placido Penitente lalong angkop ang Placido suplado. Lalapatan
kita ng penitencia. Hinanap sa mahabang talaan ang pangalan ni
Placido. A labinlimang pagliban! I*sa lang at aalisin ka na sa klase.
Napatindig si Placido. Aapat daw ang liban niya at ikalima ang
pagkahuli niya. Himig intsik na nanuya ang guro. Bihira akong bumasa
ng talaan kayat sa bawat isang huli ay limang liban ang inilalagay
ko. Makaikatlo kitang nahuli kayat labinlima. Kung ang limang liban
mong inamin ang susundin ko, may utang ka pang 10. At bibigyan kita ng
masamang marka sa masamang sagot mo ngayon.
Ngunit Padre, hindi dapat na ang isang wala sa klase ay makabigkas ng
mali sa aralin, tanong ni Placido.
"A... pilosopong metapisiko! Hindi mo ba alam na maaaring ang lumiban
sa klaseng iyon, saan man siya naroon, ay di rin nakaalam ng aralin?
Pilisopastro!"
panunuya pa ng Pari.
Nagpanting ang tainga ni Placido. Tama na, Padre. Maaring markahan
ninyo ako nang ano mang marka ngunit wala kayong karapatang umaglahi
sa akin! Inyo na ang inyong klase! At ang estudyante ay umalis nang
walang paalam .
Natigagal ang klase. Di nila akalaing magawa iyon ni Placido.
Nagsermon ang pari. Nagsuwail daw si Placido sa mga tumataguyod sa
paaralan ng kastila. Nagmura si Padre Millon hanggang sa tumugtog ang

kampanilya. Naglabasan ang may 234 na estudyanteng di pumapasok nang

walang nalaman at lumabas nang sa gayon ding kalagayan.
Kabanata 14
Sa Bahay ng mga Mag-aaral
Buod
Malaki ang bahay na tinitirahan ng estudyanteng si Makaraig. Maluwag
ang bahay na ito at puro binata ang nakatira na pawang nangangasera.
Iba-iba ang kanilang edad at pag-uugali.
Si Makaraig ay isang mayamang mag-aaral ng abogasya at pinuno ng
kilusan ukol sa isyu sa Akademya ng wikang kastila. Ang pangunahing
estudyante na sina Isagani, Sandoval, Pecson at Pelaez ay inimbitahan
ni Makaraig upang pag-usapan ang kanilang pakay. Mananalig sina
Isagani at Sandoval na pagbibigyan hiling, samantalang nag-aalinlangan
si Pecson. Si Sandoval ay larawan ng mga kastilang may malasakit at
pagpapahalaga sa mga Pilipino.
May dalang magandang balita si Makaraig. Ibinalita nila na si Padre
Irene ay ang nagtatanggol sa kanila laban sa mga sumalungat sa
kanilang adhikain. Kailangan ng grupo ang pagkiling ni Don Custodio,
isa sa mga kataas-taasang lipon ng paaralan sa kanilang panig.
Dalawang paraan ang kanilang naisipupang pumanig sa kanila si Don
Custodio, si G. Pasta isang manananggol at si Pepay na isang mananayaw
na matalik na kaibigan ni Don Custodio. Napagkaisahan ng lahat na
piliin ang manananggol upang maging marangal ang kapamaraanan.
Kabanata 15
Si Senyor Pasta
Buod
Ikinuwento ni Isagani kay Senyor Pasta ang kanilang sitwasyon at ang
naging reaksyon nito ay mapanganib daw ang ganyang uri ng mga
petisyon, mas mabuting hayaan daw na gobyerno ang kumilos.
Kabanata 16
Ang Kasawian ng Isang Intsik
Buod
Si Quiroga, isang negosyanteng Intsik na naghahangad magkaroon ng
konsulado ang kanyang bansa ay naghandog ng isang hapunan. Dinaluhan
ito ng mga tanyag na panauhin, mga kilalang mangangalakal, mga prayle,
mga militar, mga kawani ng pamahalaan, gayun din ang kanilang mga
suki.
Dumating si Simoun at nang singilin niya si Quiroga sa utang na siyam
na libong piso, sinabi nitong nalulugi siya. Inalok ni Simoun na
bawasan ng dalawang libong piso ang utang ni Quiroga kung papaya gang
intsik na itago sa kanilang bodega ang mga armas na dumating. Hindi
raw dapat mangamba ang Intsik, sapagkat ang mga baril ay unti-unting

ililipat sa ibang bahay na pagkatapos ay gaagawan ng pagsisiyasat at

marami ang mabibilango. Siya ay lalakad sa mga mapipiit upang kumita.
Napilitang sumang-ayon si Quiroga. Ang pangkat ni Don Custodio ay naguusap tungkol sa komisyong ipapadala sa India para pag-aralan ang
paggawa ng sapatos para sa mga sundalo.Sa pulutong ng mga pari, ay
pinag-uusapan nila ay tungkol sa ulong nagsasalita sa may perya sa
Quiapo na pinamamahalaan ni Mr. Leeds.
Kabanata 17
Ang Perya sa Quiapo
Buod
Maganda ang gabi. Ang peryay punong-puno ng panonoorin at manonood.
Ang 12 galing sa bahay ni Quiroga ay patungo sa kubol ni Mr. Leeds.
Tuwang-tuwa si Padre Camorra sa dami ng magagandang dalagang nakikita
lalo na nang makasalubong si Paulita na kasama nina Isagani at Donya
Victorina. Punyales! Kailan pa ako magiging kura sa Quaipo, anang
makamundong prayle at kinurot sa tiyan si Ben Zayb. Si Isagani namay
inis sa bawat tumititig kay Paulita.
May pinasok na tindahan ng mga tau-tauhang kahoy ang pangkat nina
Padre Camorra. Naghawigan sila-sila. Ang isa raw ay kahawig ni Zayb.
Kahawig daw ni Padre Camorra ang isa. Marami ang lilok na anyong
Prayle.
May isang kuwadrong tanso ng babaing pisak ang mata, gula-gulanit ang
damit, nakalupasay at namimirinsa at namimirinsa ng lumang damit. Ayon
kay Padre Camorra ay isang hanggal ang umisip ng larawang iyon.
Sumagot si Ben Zayb na iyon ay ayon sa pamagat: la Prenza Filipina o
prinsang ginagamit sa Pilipinas. Isa namang kuwadro ay naglalarawan ng
isang lalaking nakagapos ang mga kamay at tinuturuan ng mga guwardiya
sibil. Pamagat Ang Bayan na Akaba . Pinagtawanan din nila ito.
May nakitang larawan na kahawig ni Simoun. Hinanap nila ang magaalahas. Wala ito. Ayon kay Padre Camorray natakot na baka pagbayarin
nila sa pagpasok sa paglabas ni Mr. Leeds. Ani Ben Zayb naman: Baka
natakot na matuklasan natin ang lihim ng kanyang kaibigan si Mr.
Leeds. Makikita ninyot ang lahat ay sa salamin lamang.
Kabanata 18
Ang mga Kadayaan
Buod
Sinalubong ni Mr. Leeds ang mga panauhin sa kanyang perya. Bago
nagsimula ang palabas, nagsiyasat si Ben Zayk upang Makita ang salamin
sa kanyang inaasahang matagpuan, ngunit wala siyang nakita.
Pumasok si Mr. Leeds sa isang pinto at may dalang kahong kahoy sa
kanyang pagbabalik. Ipinaliwanag niya na ito ay natagpuan naiya sa
isang libingang nasa-piramid ni Khufu, isang Paraon ng Ehipto. Ang
kahon ay may lamang abo at kapirasong papiro na kinasusulatan ng

dalawang salita. Sa pamamagitan ngpagbigkas ngunang salita ang abo ay

nabubuhay at nakakausapang isang ulo at pagbanggit ng ikalawang salita
ito ay babalik sa dating kinalalagyan nito.
Bumigkas ng isang salita si Mr. Leeds, lumabas ang isang ulo at sinsbi
nitong siya si Imuthis. Siya ay umuwi sa sariling bayan pagkatapos ng
pag-aaral at mahabang paglalakbay. Sa kanyang pagdaraan sa Babilonia
ay nabati niya ang isang lihim na hindi ang tunay na Sumerdis ang
namamahala doon kundi si Gautama, isang magnanakaw ng kapangyarihan at
namamahala sa tulong ng pandaraya. Sa katakutang isumbong siya kay
Cambises ay binalak ang ikakasawi ni Imuthus sa tulong ng mga
saserdoteng Taga-Ehipto na siyang nakapangyayari noon sa kanilang
bayan. Siya ayumibig sa isang anak ng pari at naging kaagaw niya rito
ang pari sa Abidos. Nagpanukala ang pari ng kaguluhan at siya ang
sinangkalan. Isinakdal siya at napiit, tumakas at napatay. Ayon sa ulo
siya ay nabuhay muli upang ihayag ang gayong kataksilan. Titig na
titig kay Padre Salvi ang espinghe habang nagsasalita ito. Dahil sa
takot hinimatay ang prayle.
Kinabukasan nagpalabas ng utos ang gobernador na nagbabawal sa palabas
ngunit wala na si Mr. Leeds, nagtungo ito sa Hongkong dala ang kanyang
lihim.
Kabanata 19
Ang Mitsa
Buod
Lumabas sa klase si Placido Penitente. Hindi na siya ang dating
mapagtimpi. Galit na galit siya. Nais niyang gumawa ng isang libo`t
isang paghihiganti. Parang ibinubulong ng kanyang budhi: Placido
Penitente, ipakilala mong ikaw ay may karangalan, na ikaw ay matapang
at maginoo. Taga-Batangas ka na ang paglait ay hinuhugasan ng dugo.
Nakitang nagdaan ang isang sasakyang kinalulunanan nina Padre Sibyla
at Don Custodio. Nais niyang habulin ang kura at ihagis sa ilog.
Napadaan sa Escolta. May naraanang dalawang Agustino sa pinto ng basar
ni Quiroga. Ibig pag-uundayan ng suntok. Nagpigil. May naraanang
dalawang kadete na nakikipag-usp sa isang kawani. Sinagasa niya ito.
Tumabi ang mga kadete. Inaalihan ng hamok si Placido.
Inakala na ni Placidong wala na siyang pagkakataong mag-aral. Aniya sa
sarili. Hindi raw kami marunong maghiganti. Dumating na sana ang
lintik at nang makita nila.
Naratnan ni Placido sa bahay na kanyang tinutuluyan ang kanyang ina si
Kabesang Andang. Kararating nito mula sa Batangas. Sinabi ni Placido
na di na siya mag-aaral. Naghinagpis ang ina. Nakiusap sa anak.
Nagpaalam si Placido sa ina. Ginala nito ang Sibakong, Tundo, San
Nicolas, Sto. Kristo. Mainit pa ang ulo. Nguni`t nakaramdam ng gutom.
Naisipang umuwi. Inakalang wala na sa bahay ina`t nagtungo na sa

kapitbahay upang makipangginggi. Mali siya. Naroon pa ang ina.

Naghihintay.
Ipinakiusap daw ni Kabesang Andang sa prokurador ng Agustino na iayos
ang suliranin ni Placido sa nakagalit na Dominiko. Ayaw ni Placido.
Tatalon daw muna siya sa ilog Pasig o magtutulisan bago mag-aral na
muli. Nagsermon uli ang ina ukol sa pagtitiis. Di na kumain muna,
muling umalis ang binata. Nagtungo sa daungan ng mga bapor. Inisip
niyang magtungo sa Hongkong, magpayaman at kalabanin ang mga prayle.
Ginabi siya sa paggagala. Walang natagpuang kaibigan. Napatungo siya
sa perya. Nakita niya si Simoun. Sinabi niya dito ang nangyari sa
kanya at ang hangad niyang pasa- Hongkong. Napatulog siya sa magaalaha.
Isinama ni Simoun si Placido sa kanyang karuwahe. Pag-karaan ng
pagtakbo ipinatigil ang sasakyan. Bumaba sina Simoun at Placido.
Nakita nina Placido sina Isagani at Paulita na namamasyal. Nainggit si
Placido. Kinainisan sina Simoun at Isagani. Anya: Sa ganyan lamang
mapapakinabangan. Nagpatuloy ng paglalakad sina Simoun at Placido
hanggang sapitin nila ang isang bahay na munti pagawaan ng mga pulbura
na pinangangasiwaan ng dating guro sa San Diego. Inatasan si Simoun na
pakipagkitaan ng guro ang tenyente at ang kabo ng mga militar,
gayundin si Kabesang Tales. Nagtanong ang guro sa di pa nila
kahandaan. Ani Simoun: sapat na sina Kabesang Tales, ang mga naging
kabinero at isang rehinameyento ng mga kawal. Kung ipagpapaliban ay
baka patay na si Maria Clara. Tumalima ang dating guro.
Dalawang oras na nag-usap sa bahay ni Simoun ang magaalahas at ang
binata bago umuwi sa kaserahan si Placido.
Nang mapag-isa ang mag-aalahas ay nagtalo ang loob ni Simoun. Sinurot
siya ng budhi dahil bahagi siya ng kabulukang nais niyang puksain.
Waring nakita niya ang anyo ng kanyang ama at ng kay Elias na
tumututol sa kanyang ginawa. Ngunit umiling siya. Kung ako`y tumulad
sa inyo ay patay na ako, aniya. Gumawa ako ng masama upang mabigyang
daan ang mabuti. Nilalagnat noon si simoun.
Kinabukasan ay buong bait na nakikinig si Placido sa nangangaral na
ina. Hindi tumututol sa mungkahi nito. Ipinayo na lamang sa ina na
bumalik na sa lalawigan kaagad dahil kung malaman daw ng prokurador na
naroon si Kabesang Andang ay hihingian pa ito ng regalo at pamisa.

Kabanata 20
Si Don Custodio
Buod
Ang usapin ukol sa akademya ng salitang kastila ay nasa mga kamay ni
Don Custodio, na siyang pinagkatiwalaan lumutas sa suliraning ito.
Si Don Custodio de Salazar y Sanchez deMonteheredondo ay kilalang
tanyag sabahagi ng lipunan sa Maynila at tinaguriang Buena Tinta.
Siya ay nakapag-asawa ng isang mayaman at sa pamamagitan ng yaman ng
asawa, nakapagnegosyosiya kahit kulang sa kaalaman sa mga tungkuling
kanyang hinahawakan siya ay pinupuri dahil siya ay masipag.
Nang bumalik siya sa Espanya walang pumansin sa kanya dahil sa
kakulangan niya sa pinag-aralan, kaya walapang isang taon nagbalik na
siya sa Pilipinas at nagmagaling sa mga Pilipino sa kanyang kunwaring
magandang karanasan sa Madrid.
Lumagay siya parang amot tagapagtanggol, ngunit siyay naniniwalang
may ipinanganak upang mag-utos at ang ibay upang sumunod. Ang
Pilipinoy ipinanganak upang maging utusan, kayat kailangang
pagsabihang lagi na ang mga itoy sa gayon lamang ukol.
Sa loob ng labing limang araw, si Don Custodio ay bumuo ng pasiya ukol
sa kasulatan at handa na niya itong ipaalam sa lahat.

Kabanata 21
Mga Anyo ng Taga-Maynila
Buod
Nang gabing iyon ay may pagtatanghal sa teatro de Variendades, ang Les
Choches de Corneville ng bantog na mga Pranses. Ubos kaagad ang tiket,
at mahabang-mahaba ang hanay ng nagsipasok.
Isang Kastila ang tanging walang bahala sa pagpasok sa dulaan. Itoy
si Camarroncocido na anyong pulubi o palaboy. May lumapit sa kanya na
isang kayumangging lalaki na matanda at may amerikanang mahabat
hanggang tuhod. Siyay si Tiyo Kiko. Pinakitaan nito ng mga mamisong
Mehikano si Camarroncocido. Iisa ang kanilang hanapbuhay: pagdidikit
ng mga paskil.
Anim na piso ang iniupa ng mga Pranses kay Tiyo Kiko. Ani
Camarroncocido: E, magkano naman ang ibinigay nila sa mga prayle?
Dapat mong malaman na ang buong kikitain ng palabas ay mauuwi sa mga
kumbento.
Ang palabas ay humati sa Maynila. Mayroong nagsitutol dito bilang
masagwa at laban sa moralidad, tulad nina Don Custodio at ng mga
prayle. Mayroon namang nagtanggol dito. Mga pinuno ng hukbo at mga
marino, ang kawani, at maraming matataas na tao. Laban ang mga babaing

may asawa o may kasintahan. Ang wala namay sang-ayon sa opera. Naging
malaki at malaganap ang bulung-bulungan at kasamang nababanggit ang
Kapitan Heneral, si Simoun, si Quiroga at mga artista.
Ani Camarroncocido kay Kiko: Ang kalahati ng mga nagsisipasok sa
teatro ay manonood dahil sinasabi ng mga prayle na huwag manood: at
ang palabas dahil ipinagbabawal ng mga prayle. Mabuti ang iyong mga
paskil ngunit higit na mabisang pantawag ng tao ang pastoral o
pagbabawal ng mga pari.
Nang makaalis si Tiyo Kiko ay may napansin si Camarroncocido na mga
taong tila hindi sanay mag-amerikana at sa wariy umiiwas mapuna.
Anya: Mga sekretarya kaya o magnanakaw? Kinapa ang sariling mga bulsa.
Walang laman. Ano sa akin sino man sila? anito at nagkibit-balikat.
Isang kagawad ng hukbo ang kumausap sa mga di-kilalang tao na apat o
lima sa bawat pulutong. Pagkatapos, ang kagawad ay lumapit sa karwahe
at masiglang nakipag-usap sa taong lulan niyon si Simoun. May narinig
ang palaboy na Kastila: Ang hudyat ay isang putok. At umalis ang
karwahe. May binabalak! ani Camarroncocido.
Nagpatuloy
nag-uusap.
ay malakas
At yayaman

ng lakad si Camarroncocido. Dalawang tao ang narinig niyang

Anang isa na may hawak na rosaryo at kalmen: Ang mga kura
kaysa Heneral. Ang heneral ay umaalis; ang mga ay naiiwan.
tayo. Ang hudyat ay isang putok.

Ani Camarroncocido: Doon ang heneral dito si Padre Salvi. Kaawa-awang

bayan! Ngunit anio sa akin?
Sa labas ng dulaan ay naroon si Tadeo at isang kababayang baguhan sa
lungsod. Niloloko ni Tadeo ang kababayang tanga sa pagsasasbi ng mgsa
kahanga-hangang kasinungalingan. Maraming mga taong nagdaraan ang
sinasabi ni Tadeo na mga kaibigat kakilala niyang malalaking tao
kahit di totoo. Dumarating sina Paulita Gomez at ang tiyang si Donya
Victorina. Nakilala ni Tadeo si Padre Irene na nakabalatkayo ngunit
di naitago ng tunay na katauhan dahil sa mahaba niyang ilong. Dumating
din si Don Custodio.
Nang makita ni Tadeo na dumating sina Makaraig, Pecson, Sandoval at
Isagani ay lumapit ito at bumati sa apat. May labis na tiket ang mga
ito dahil di sumama sa kanila si Basilio. Inanyayahang pumasok si
Tadeo. Di na naghintay ng ikalawang paanyaya si Tadeo. Iniwan ang
taga-lalawigan na nag-iisa.

Kabanata 22
Ang Palabas
Buod
Maingay sa dulaan. Lampas na sa oras ay di pa nagsisimula ang palabas
dahil wala pa ang Kapitan Heneral. May nagsisipadyak ng baston at
sumisigaw na buksan na ang tabing. Maraming pabastos na paghanga sa
mga babae na maririnig sa mga artilyero. Maraming tsismisan. Mausok.
Maraming pagtatalo. May isang matigas ang ulo sa isang luklukang di
kanya at ayaw ibigay iyon sa may-aring si Don Primitivo. Hindi ito
napakiusapan ng tagapamahala. Nagsigawan ang mga artilyero. Ibibigay o
hindi na oo na hindi! Nalibang ang mga tao. Ang mga tanod ay di
makapangahas magpaalis sa nasa upuan ni Don Primitivo dahil sa ito ay
isang mataas na tao sa pamahalaan.
Dumating ang Heneral. Tumugtog ng marcha real. Si Pepay ay nasa isang
palko na handog ni Makaraig. Katapat ito ng palko ng mga estudyante.
Si Don Custodio ay tinipan ni Pepay sa dulaan kayat di man ibig ay
napilitan ang tagapagmungkahi na pasadulaan.
Masaya si Pepay. Masaya rin ang mga estudyante pati si Pecson. Si
Isagani lang ang hindi dahil nakita niya sa dulaan si Paulita na
kasama ni Pelaez na kanyang karibal.
Isang Pransesa ang umawit, si Gertude. Isang awit na puno ng tsismis
ng linggo ang kanyang ipinaririnig. Tigas na kasasalin ni Tadeo sa
Kastila ng mga salitang Pranses. Gayon din ang ginawa ni Juanito
Pelaez kina Paulita at Donya Victorina. Karaniwan naman ay mali si
Juanito. Umawit si Serpolette. May pumalakpak sa una. Nakilala ito ni
Tadeo. Padre Irene na pinapag-espiya ni Padre Salvi sa kung sadyang
masama nga ang palabas ng mga Pranses ay namukhaan ng mananayaw.
Kakilala pala siya ni Serpolette sa Europa pa.
Isang babae ang dumating na kasama ang asawa. Ipinamalaki ang
pagdating niya nang huli sa lahat. Nang makitang may palko pang walang
laman ay inaway ng ginang ang asawa. Sinutsutan siya ng mga tao.
Wikang paismid: Ang mga ungas! Akala moy marurunong ng Pranses. (Tama
naman.)
Si Juanitoy nagpapanggap na maalam ng Pranses na di naman nalalayo sa
Espaol. Kapag nagtawa ang mga taoy nakikitawa siya. Kapag nagsiungol
o nagsiubo, napapailing siya. Humanga sa kanya si Donya Victorina at
hinangad pakasalan ang binatang kuba pag namatay si De Espadaa.
Inubo nang masasal si Juanito. Sinigawan siya. Paalisin ang tisiko.
Nais awayin ito ni Pelaez. Nakilalang si Don Custodio iyon. Natakot
ang binata. Kundi lamang kasama ko kayo anya kina Paulita. Lalong
humanga si Donya Victorina kay Pelaez.
Ayon kay Ben Zayb, na isa sa mga nagsiganap ay hindi artista, di
marunong umawit.

Napag-usapan ang di pagsipot ni Simoun sa dulaan.

Pinagtalunan ng mga estudyante ang kagandahan at kapangitan ng wikang
Pranses . Dumating si Makaraig mula kay Pepay. Malungkot. Nag-usisa
ang lahat. Napasiyahan na raw ang tungkol sa paaralan ayon kay Padre
Irene. Sinang-ayunan nag paaralan. Ngunit itoy ipaiilalim sa
Unibersidad ng Sto. Tomas, sa pamamahala ng mga Dominikano.
Kung gayoy mga kabesa de baranggay tayo, ani Tadeo. Hinagisan ni
Pecson ng maruming medyas si Sandoval.
At ang masakit ayon kay Makaraig ay ipinayo pa ni Padre Irene na
ipagdiwang ng mga estudyante ang tagumpay nila.
Ani Pecson: Sigi, magdiwang tayo sa isang pansiteryang paglilingkuran
ng mga Intsik na hubad! Pinagtibay ang balak. Hindi na hinintay ng mga
estudyante ang ikalawang yugto ng opereta. Nagsialis sila sa gitna ng
alingasngas ng buong bulwagan.
Kabanata 23
Isang Bangkay
Buod
Nang gabing iyon, ikapito, ay makalawang umalis at dumating si Simoun
sa bahay na may ibat ibang taong kasama. Nakita siya ni Makaraig nang
mag-iikawalo sa may daang Ospital, malapit sa kumbento ng Sta. Clara.
Nakita siya ni Camarroncocido sa may dulaan nang mag-iikasiyam na may
kausap na tila estudyante.
Si Basilio ay dir in nanonood. Nagrerepaso siya sa bahay. Hindi na
nag-sasama sa mga kamag-aaral mula nang tubusin si Huli sa
pagkakaalila. Pinag-aralang mabuti ang pagpapagaling kay Kapitan
Tiyago na noon ay lalong naging mahirao pakiba-gayan. Kung minsan ay
mahal na mahal nito si Basilio at kung minsay nilalait. Pabigat
nang pabigat ang karamdaman nito.
Ang pagbabawas sa paghitit ni Kapitan Tiyago ay isinasagawa ni Basilio
ngunit kung nasa lalawigan o nasa paaralan siyay may nagbibigay ng
labis na apyan sa matanda. Si Simoun at si Padre Irene lang naman ay
walang itinatagubilin kay Basilio kundi ang pagalingin ang maysakit,
pagtiisan ito sa pag-aalaga.
Sa pagrerepaso ni Basilio ay dumating si Simoun. Mula nang magkita
sila sa San Diego ay noon lamang sila nagkaharap. Kinumusta ni Simoun
ang maysakit. Malubha, ani Basilio. Malala na raw ang kalat ng lason
sa katawan. Tulad daw ng Pilipinas, ani Simoun.
Hinimok ni Simoun si Basilio na makiisa sa himagsikan liban sa pamahalaang Kastila dahil ang hindi kakampi sa kanila ay ituturing na
kaaway na dapat pata-yin. Inatasan ni Simoun si Basilio na itakas si

Maria Clara mula sa kumbento ni Sta. Clara habang nagkakagulo ang

buong lungsod.
Sinabi ni Basilio na huli na, dahil sa nagpakamatay na si Maria Clara.
Naroon siya sa kumbento upang makibalita kaya niya nabatid. Nang
bumalik siya ay nakita niya ang liham na padala ni Padre Salvi kay
Padre Irene na siyang nagpabasa niyon kay Kapitan Tiyago na nagpanangis nang mabatid na patay na si
Maria Clara.
Litong-lito na patakbong nanaog ng bahay si Simoun. Nawala sa pagaaral ang isip ni Basilio. Ang naglaro sa isip ay ang kahabag-habag na
buhay nina Ibarra at Maria Clara.
Kabanata 24
Mga Pangarap
Buod
Mag-uusap sina Isagani at Paulita sa Luneta. Handang-handa si Isagani
sa pagbabagsak ng kanyang galit sa gabi. Pany raw ang tingin ni
Isagani sa mga Pransesa. Kaya
raw siya sumama kay Juanito ay para nga magkita sila ni Isagani. Si
Donya Victorina raw ang
may ibig kay Pelaez. Nagkatawanan ang dalawa.
Nagkapalitan sila ng mga pagtanaw sa kinabukasan. Nais ni Isagani na
sa nayon manirahan. Pinakaiibig raw niya ang kanyang bayang iyon. Bago
raw niyanakita si
Paulita, ang bayang iyon ang tangi niyang kaligayahan at magandangmaganda para sa kanya. Ngunit nang makilala niya si Paulita ay naging
parang may kulang sa kanya ang bayang iyon at
Natiyak niyang ang kulang ay si Paulita
Ngunit ayaw ni Paulita na tumungo roon. Ayaw niyang magdaan sa mga
bundok na malimatik. Ang ibig niyang paglalakbay ya sa pamamagitan ng
tren.
Pinaghambing ni Isaganisa isip ang pansin ng mga taong pamahalaan sa
nagkaramdam na si Simoun at ang mga sugatang kawal na galling sa
digma. Sa huliy ni walang pumapansin. Ngunit kay Simoun ay nabahala
ang marami. Iba na raw ang mayaman, ayon sa
binata. Ang bayang nasa isip niya ay di lamang Pilipinas kundi pati
ang Espanya.
Dumating sina Paulita. Nginitian nito si Isagani. Nangiti na rin ang
binata
at napawi ang lahat ng kanyang mga hinanakit sa dalaga. Nalubos na
sana ang kanyang tuwa nang

itanong sa kanya ni Donya Victorina kung nakit ang binata ang

pinaghahanap na asawang Kastila.
Ipinagkaila ng binata na alam niya dahil sa kanilang bayan sa nayon
(kay Padre Florentino) nagtatago si De Espadana. Sinabi ng donya na nais niyang mag-asawa uli.
Nagtanong pa ang donya kumg anot pakasal siya kay Pelaez. Ang pilyong
Isagani naman ay namuri pa sa kinaiinisan niyang
kamagaral. Pinagbigyan ng donya ang pamangkin at binatang kausap. Kung
matutuloy ng naman si Paulita kay Isagani, magiging sarili niya si
Juanito.
Kabanata 25
Tawanan at Iyakan
Buod
Idinaos ang piging ng mga estudyante sa Panciteris Macanista de Buen
Gusto. Labingapat sila, kasama si Sandoval. Pinakyaw nilang lahat ang
mesa. Ani ng isang paskin: Luwalhati kay Don Custodio sa kaitaasan at
Pansit sa lupa sa mga Binatang may Magagandang Kalooban!
Matatlim ang mga salita ng mga estudyante. Naghalakhakan silay pilit
at may tunog ng paghihinakit.
Dumating si Isagani. Si Pelaez na lang ang kulang. Ani Tadeo sanay si
Basilio na ang inanyayahan nila sa halip ng impormal na si Juanito. At
malala-sing pa raw sana nila si Basilio upang mapagtapat ng mga lihim
ukol daw sa nawawalang bata at sa isang mongha.
Nagkainan. Inihandog nila ang pansit-langlang klay Don Custodio. Ang
sopas ay tinaguriang sopas ng panukala;lumpiang intsik ay inalay kay
Padre Irene ; ang tortay inukol sa prayle (torta de Frailes). Tumutol
si Isagani. May isa raw prayleng di dapat isama sa panunumpa. Tumutol
din si Tadeo. Kahabag-habag daw na inihambing ang alimasag sa mga
prayle; ang pansit gisado ay inukol sa pamahalaan at sa bayan. Ayon
kay Makaraig, ang pansit ay katutubong lutuing Pilipino. May ibig magalay ng pansitkay Quiroga na isa raw sa apat na kapangyarihan sa
Pilipinas. Anang isa naman ay sa Eminencia Negra (Simoun) raw dapat
ialay ang pansit.
Pinapagtalumpati si Tadeo. Di ito nakahanda. Nagsimula ito kahit
papaano. Sinigawan siya ng mga kasamahan . Gaya daw ang binigkas ni
Tadeo. Naghingian ng pagkain. Nahilingan ng talumpati si Pecson.
Inatake ni Pecson ang mga prayle. Mula raw sa kamusmusan hanggang sa
libingan ay prayle ang kasama natin.
May nakakita sa utusan ni Padre Sibyla, ang biserektor sa Unibersidad.
Sumakay ito sa karuwahe ni Simoun. Nagtiktik ito sa mga estudyante.
Ani Makaraig: Ang busabos ng bise-rektor na pinglilingkuran ng
panginoon ng Heneral!

Kabanata 26
Mga Paskil
Buod
Maagang nagbangon si Basilio upang magtungo sa ospital. Nais niyang
pakialaman ang kanyang linsensiyatura sa Unibersidad pagkatapos
madalaw ang may sakit. Uutang siya kay Makaraig ng perang gugugulin.
Ang naimpok niya ay naipanubos kay Huli.
Sa tapat ng San Juan de Letran ay may nagtanong sa kanya ukol sa
pagbabangon. Iniugnay niya sa isip ang pagkakatungo sa kanya ni
Simoun. Marami raw nadadamay na mga estudyante ayon sa nagbabalita.
Nagpatuloy sa paglalakad si Basilio.
Nakasalubong niya ang isang katedratiko na malapit ang loob sa kanya.
Itinanong kung nasa piging ng mga estudyante si Basilio. Mabuti raw at
wala. Nang malamang kasapi si Basilio sa kapisanan ay pinayuhan nitop
ang binata na umuwi nat sirain niya ang lahat ng kasukatang
magdadawit sa kanya. Nabanggit ni Basilio si Simoun. Wala raw
kinalaman dahil nahihiga ang mag-aalahas dahil sa sinugatan ng kung
sino. Ditoy may ibang mga kamay na nakapangingilabot, anang
katedratiko.
Itinanong ni Basilio kung may kasangkot na tulisan. Wala raw. Panay
raw mga estudyante. Nagkatagpo raw sa unibersidad ng mga paskil o mga
paskin (posters) na mapanghimagsik.
May nasalubong silang isa pang katedratiko na kakilala ni Basilio,.
Ang una: Nangangamoy na si Kapitan Tiyago. Nilalapitan na siya ng mga
uwak at buwitre.
Nagpatuloy si Basilio sa paglalakad. Mga karagdagang balita. Marami
raw estudyante ang papupugutan ng ulo, ipabibilanggo, ibabagsak sa
pag-aaral.
Nagunita ni Basilio ang sinabi ni Simoun. Sa oras na kayoy itiwalag
nila di kayo makatatapos sa inyong karera. Pinaghinalaan ni Basilio na
may kinalaman si Simoun sa mga paskil.
Nakita niya si Sandoval. Tinawag ito. Naging bingi ito sa tawag niya.
Tuwang-tuwa si Tadeo. Wala na raw klase. Ibibilanggo raw lahat ang
kasama sa kapisanan ng mga estudyante. Tuwang-tuwa pa rin ito dahil
wal ng klase.
Si Pelaez naman ay parang baliw na paulit-ulit ang pagsasabi: Walawala akong kinalaman, wala akong kinalaman ; ikaw ang saksi ko Basili,
na sinabi kong isang quijoterias ang lahat
Mabilis tumalilis si Juanito nang makita ang isang tanod na palapit sa
kanila.
Natanaw ni Basilio si Isagani. Namumutla ang huli ngunit
pinagpupuyusan ng kalooban.
Nakapagtataka, mga ginoo, na walang kakuwenta-kuwentang mga bagay ay
nagkakagulo tayo na parang mga mayang paking na itinaboy ng tautauhang panakot. Ito lang ba ang pangyayari na ang kabataan ay
mabibilanggo dahil sa kalayaan? Nasaan ang mga binitay, ang mga
pinagbabaril? Bakit tayo magsisiurong ngayon?
May nagtanong: Sino ba ang ungas na sumulat naiyon?
Walang halaga ang kung sino ang sumulat. Tungkulin nilang ( mga kura )
alamin niyon. Ngunit di tayo dapat patangay sa kaguluhang ito kung
saan naroon ang panganib ay doon tayo dumako dahil naroon ang
karangalan. Kung nasasabi sa paskil ay kaayon ng ating kalooban, sino

man ang sumulat noon ay dapat nating pasalamatan. Kung hindi naman ay
sapat nang tutulan natin at tanggihan, ani Isagani.
Tumalikod si Basilio. Di siya sang-ayon sa sinabi ng kaibigan. Tutungo
siya kay Makaraig upang mangutang. Di niya alintana ang mahiwagang
senyas ng mga kalapit bahay ni Makaraig.
Napadubo siya at napaharap sa dalawang tanod na beterana. Anya:
Naparito ako upang makipagkita ako sa kaibigan kong si Makaraig.
Nagkatinginan ang dalawang tanod.
Dumating si Makaraig at ang kabo at dalawang kawal. Nagtaka si
Makaraig kay Basilio. Anito: Marangal na pagkatao! Sa panahon ng
kapayapaan ay umiwas kayo sa amin ..
Inusig ng kabo si Basilio. Dinakip rin ito nang pakilala kung sino
Pati ba ako? tanong ni Basilio. Nagatawa si Makaraig. Huwag kayong
mag-alala. Mabutit ng maibalita ko sa inyo ang ukol sa hapunan kagabi
samantalang nasa sasakyan tayo.
Sa sasakyan ay ipinagtapat ni Basilio ang kanyang pagsasadya kay
Makarai. Sinabi ni Makaraig na ma-aasahan siya ni Basilio at sa
magtatapos raw ng madodoktor ay aanyayahan pa nila ang mga kawal na
dumakip sa kanila.

Kabanata 27
Ang Prayle at ang Estudyante
Buod
Si Isagani ay ipinatawag ni Padre Fernandez na isang katedratiko.
Labis na iginagalang ito ng binata.
Ayon sa pari narinig nito si Isagani sa pagtatalumpati ng binata.
Itinata-nong ng kura kung kasama si Isagani sa hapunan. Pinuri rin ang
pagkakaroon ni Isagani ng paninindigan . Pinaupo ang binata. Ngunit
nanatiling nakatayo si Isagni. Patuloy na nagsalita ang pari. May mga
dalawang libong estudyante na raw ang naturuan niya o sinikap niyang
turuang mabuti at karamihay pumupula at lumalalos sa mga prayle
ngunit walang makapagsalita nang tapatan o harapan.
Ayon kay Isagani ay di kasalanan iyon na kabataan na pag nagsalita
laban sa maykapangyarihan ay kaagad nang sinasabing pilibustero at
alam ng pai ang ibinubunga ng gayong paratang. Baliw ang sino mang
magsabi nang malakas sa kanyang iniisip sapagkat siyay magtitiis ng
pag-uusig, ani Isagani.
Sinabi ng prayle na di niya inuusig si Isagani at malaya itong
nakapagsasalita ng anuman sa kanyang klase. Sa halip ay paborito pa
niya si Isagani.
Pangiting nagpasalamat ang binata. Sinabi niyang itinatangi rin niya
ang katedratiko. Ngunit di tayo maguusap dito ng ukol sa ating
sarili kayat ipinakikiusap ko sa aking katedratiko na ibahin na ang
paksa.

Maaari raw si Padre Fernandez ay gayon nga ngunit di raw gaya ng

katedratiko ang ibang prayleng Domoniko. At tiniyak ni Isagani ang mga
sakit sa pagtuturo ng mga prayle. Binabawasan hanggat maaari ang
pagbibigay ng mga kaalaman sa pagpatay sa sigla at sigasig ng
magaaral. Walang inihahasiksa amin kundi mga kaisipang luma, mga
lisyang simulaing kasalungat ng pagkakasulong. Parang mga bilanggong
gobyerno ang mga estudyante. Salat na salat ang mga ito sa natututuhan
tulad ng pagkasalat ng bilanggo sa pagkaing inirarasyon ng nakasubasta
sa pagpapakain. At sinabi ni Isagani na parang may sabuwatan ang
pamahalaan at ang mga Pilipino upang manatili sa kamangmangan ang mga
ito.
Napakagat-labi si Padre Fernandez. Sinabi nitong lampas na sa guhit ng
pag-uusap ang mga paratang ni Isagani.
Hindi, Padre, ganti ni Isagani. Ang mga prayle sa lahat ng orden ay
naging mga kontratista ng karunungan at sila ang nagsasabi mismo na
kami ay hindi nararapat matuto pagkat baling araw ay magpapahayag
kami ng paglaya. Itoy pagtanggi na ang bilanggo ay pakanin pa upang
di na makalabas sa bilangguan. Ang kalayaan ay katambal ng tao at,
gayundin, ng talino at katarungan. Ang pagtanggi ng mga prayle na
maging amin iyan ang dahilan ng kawalan naming ng kasiyahan.
Ang karunungan ay hindi ipinagkakaloob kundi sa karapat-dapat
lamang, anang Pari. Ipagkaloob iyan sa mga walang tibay ng loob at
kapos sa wastong asal ay taliwas sa layunin niyon.
Tinutulan ito ni Isagani. Hindi raw totoo iyon. Kung ano kami ay kayo
ang may gawa. Ang bayang inaalipin ay natutong magkunwari; ang
paghaharian ay lumikha ng mga alipin. Ipagpalagay natin, kahit di
totoo, na ang mga estudyante ay mgawalang dakilang asal at katibayanng
loob. Sino ang may kasalanan? Kami o kayong nagturo sa amin sa loob ng
may tatlong siglo? Kung pagkatapos ng panahong iyon ay walang nayari
ang manggagawa ng palayok kundi mga sira siyay napakatanga marahil.
O masama at marumi ang putik na ginagamit?
Kung gayoy higit pang napakahangal gayong alam na palang masama at
marumi ang putik ay bakit nagpapatuloy pa sa pagsasayang ng panahon,
at di lamang hangal, kundi manlilinlang at magnanakaw pa dahil alam
nang walang ibubunga ang ginagawa niyay patuloy pa sa pagtangap
kabayaran.. at di lamang hangal , mandaraya at magnanakaw kundi isa
pang talipandas dahil ayaw nilang subukin ang kakayahan ng iba sa
paggawa ng magiging kapakipakinabang.
Nakilala ni Padre Fernandez ang kanyang kagipitan. Noon lamang siya
nakaranas niyonpagkatalo sa isang estudyanteng Pilipino lamang. Anang
kura: Kinapopootan ng bayan ang sundalo na dumakip at hindi ang hukom
na nagpanaog ng hatol na pagkabilanggo Kamiy napapagitna sa dalawang
sibat sa inyo at sa pamahalaan . Kung ano ang utos sa amin ay siya
naming sinusunod. Ang nag-uutos sa pagpapaputok ay masasabung siya na
ring naglalagay ng balas a kanyon.

Pinulaan ni Isagani ang pagtatago ni Padre Fernandez sa likod ng

pamahalaan. Nangatwiran ang katedratiko. Ang ibig kong sabihiy may
mga batas na mabuti ang layon ngunit masama ang ibinubunga. Upang
maiwasan ang isang pagdaraya ay nagpapatibay ng maraming panugpo na
pinaglalaruan lamang ng mga mamamayan. Maglagda kayo ng isang batas,
kahit sa Espanya, at pag-aralan ng mga tao kung paano ito madaraya.
Ngunit nalalayo tayo tayo sa paksa Kaya sasabihin kong ang masamang
ugali ninyo ay di dapat isisi sa amin ni sa Pamahalaan kundi sa
masamang pagkakatatag n gaming kapisanan. Ang naghahangad magpatotoo
ng lahat ay wala isa mang napatutunayan. Ang mga kapisanan ay nawalan
ng pg-iingatdahil sa umaapaw na kasaganaan.
Opo, may pumipilit na silay mag-aral. Katungkulan ng bawat tao na
hanapin ang kanilang kaganapan ng pagkatao. Katutubo sa tao na
linangin ang kanyang talino at lalong matindi ang nais na ito rito
dahil itoy hinahadlangan.Ang bumubuhay sa pamahalaan ay humihingi sa
pamahalaan ng liwanag upang lalong makatulong sa bansa. Pamahalaan na
rin at ang mga prayle na rin ang pumipilit na kaming mga indiyo ay
maghanap ng karunungan dahil sa inyong pag-aglahi sa amin sa
kawalangpinag-aralan at kamangmangan. Kamiy inyong hinuhubaran at
pagkarapos ay pinagtatawanan ninyo an gaming kahihiyan.
Kabanata 28
Pagkatakot
Buod
Ipinangalandakan ni Ben Zayb sa El Grito na tama siya sa madalas
niyang sabihing nakasasama sa Pilipinas ang pagtutuo sa kabataan.
Itoy pinatunayan ng mga paskil.
Naging takot ang lahat mula sa Heneral hanggang sa mga intsik. Ang mga
prayle ay di nakasipot sa basar ni Quiroga. Ang intsik man ay nag-ayos
ng tindahan na madaling maisara kung sakali. Inisip ni Quiroga na
magtungo kay Simoun at isangguni kung panahon na upang gamitin ang mga
baril at pulburat bala na ipinatago nito sa kanya. Ayon sa himatong
ni Simoun iyon ay palihim na ilalagay sa mga bahay-bahay at saka
magpapahalughog ang pamahalaan. Daami ang madarakip at mabibilanggo.
Maami, lalo sa mayayaman, ang patutulong sa kanila ni Simoun at iyon
ay mangangahulugan ng malaking salapi. Ngunit di niya nakausap si
Simoun. Ipinasabi lamang na huwag galawin ni Quiroga ang anuman sa
kinalalagyan.
Nagtungo si Quiroga kay Don Custodio upang isangguni kung dapat
sandatahan ng intsik ang sariling tahanan. Ayaw ring tumanggap si Don
Custodio ng sinuman. Kay Ben Zayb nagtungo ang intsik. Nang makita
niya na nakapatong sa mga papeles ng manunulat ang dalawang rebolber,
kaagad nagpaalam ang intsik. Umuwi ,nahiga at nagdahilang maysakit.
Kinahapunan ay kumalat pa ang balitang may panayam ang mga estudyante
at mga tulisan sa San Mateo; niyari daw ang balak na paglusob sa

lungsod sa isang Pansiterya; may bapor pandigma aw ang mga Aleman sa

look, katulong ng mga estudyante; may mga estudyante pa aw na nagtungo
sa Malakanyang upang magpahayag ng pagkamaka-Kastila ngunit nahulihan
sila ng armas kayat pinagpipit; naligtas daw ang Heneral dahil nooy
nakikipanayam sa mga puno ng orden o provincial sa Pilipinas.
May nagpanukalang magpabaril kaagad ng isang dosenang pilibusterilyo
upang matigil ang gulo. Anang isay sapat nang palakarin sa mga
lansangan ang mga kawal na kabayuhan at may hilang kanyon at ang lahat
ay magsisipanhik ng bahay upang manahimik. Anang isa naman,
pagpapatayin ang mayayaman at linisin ang bayan.
Kina Kapitan Tiyago. Unay ibinilanggo na si Basilio at naghaluhog sa
mga kasulatan ng binata. Nayanig ang kahinahunan ni Kapitan Tiyago.
Saka ngayoy dumating si Padre Irene at nagbabalita ng kung anu-anong
mga nakatatakot. Nanginig sa takot ang matanda. Nakadilat ang mata na
napakapit sa kura. Nagpilit bumangon. Ngunit di nakaya. Bumagsak na
bumubula ang bibig. Patay na. Nasindak ang kura. Tumakbo. Nakahawak sa
kanya ang patay na nakaladkad niya hanggang sa gitna ng silid.
Kinagabihan. Sa isang binyagan ay may nagsabog ng kuwalta. Nag-agawan
ang mga bata. Nagkaingay sa may pinto ng simbahan. Isang opisyal ang
nagdaan. Nabigla ito sa pag-aakalang gawa iyon ng mgs pilibusterilyo.
Hinabol ng sable ang mga batang nagsipasok sa simbahan. Nagtakbuhan
ang mga tao. Nagsimula na raw ang himagsikan.
Dalawang tao ang nahuling nagbabaon ng sandata sa silong ng isang
bahay na tabla. Hinabol ng mga tao ang dalawa upang ibigay sa
pamahalaan. Di ito nangahuli. Ang mga baril ay lumang eskopeta na
maari pang makasugat sa gagamit.
Isang beterano ang napatay dahil pinagkamalan ng isang kawani na yaon
ay estudyante. Isang bingi ang sinino sa Dulumbayan. Hindi ito
sumagot. Binaril. Patay!
Sa isang tindahan ay si Tadeo kaagad ang ipinakibalitaan. Binaril na
raw, anang pinagtanungan. Napadaing ang babae. Malaki raw ang utang ni
Tadeo sa kanya. Anang kausap ay baka raw madamay pa kay Tadeo ang may
tindahan. Natahimik ang babae.
Luku-luko raw si Isagani. Kusa pa raw nagpadakip. Babarilin daw
malamang. Walang anuman daw sa kanyat walang utang sa kanya si
Isagani, anang ginang na may tindahan. Ano raw kaya ang gagawin ni
Paulita. Baka raw pakasal sa iba, anang tumugon. Halos lahat ng bahay
ay may mga nagrurosaryo.
Sa tirahan nina Placido Penitente, hindi naniniwala ang platero sa mga
paskil. Gawa lang daw iyon ni Padre Salvi. Ayon naman sa isay si
Quiroga ang may gawa. May ibig daw ipasok na kontrabando si Quiroga at
nasa look na sandaang libong pisong mehikano. Nagkaroon daw ng
kaguluhan. Pinadulasan ang mga kawani sa adwana at nakalusot ang
salapi.

May narinig silang mga yabag. Natigil ang usapan kay Quiroga. Kunway
binanggit ng isa si San Pascual Bailon. Ang dumating ay si Placido .
Kasama ang manggagawa ng kuwitis o pulbura si Simoun.
Hindi raw nakausap ni Placido ang mga bilanggo.Tatlumpu raw. Ayon sa
manggagawa ng pulbura ay magpupugutan ng ulo sa gabing iyon. Hindi raw
mangyayari iyon, anang isa, dahil si Simoun na siyang madalas magpayo
niyon ay maysakit. Nagkapalitan ng tingin ang dalawang bagong dating.
Nang gabing iyon ay pinalitan ang mga tanod sa pinto ng siyudad.
Ipinalit ay mga artilyerong Kastila. Kinabukasan ay nakatagpo sa
Luneta, malapit sa pinto, ng bangkay ng isang dalagitang kayumanggi.
Halos hubad. Ngunit nakita man iyon ni Ben Zayb ay di na nabalita.
Kabanata 29
Ang Huling Pati-ukol kay Kapitan Tiyago
Buod
Marangal ang libing ni Kapitan Tiyago. Si Padre irene ang hinirang na
tagapamahala at tagapagpatupad ng testamento ng kapitan. Paghahatihatiin ang kanyang kayaman sa Sta. Clara, sa Papa, sa Arsobispo, at sa
mga orden. P20.00 ay itinira para pangmatrikulang mga estudyante
mahihirap. Iminungkahi ito ni Padre Irene para masabing tagatangkilik
siya ng mga estudyante. Inalis ni kapitan Tiyago ang P25.00 pamana kay
basilio dahil sa kawalang-utang na loob ngunit isinauli ni paddre
Irene at siya raw ang magpapaluwal sa sariling bulsa.
Nang nakaburol si Kapitan Tiyago ay marami ang usap-usapan ukol sa
kanya. Nakita raw ng mga mongha ang nagliliwag na kaluluwa ni Kapitan
Tiyago. Iyon daw ang utang sa maraming pamisang nagawa ni Kapitan.
Naisip ng sakristan na ipanabing ang kaluluwa ni Kapitan Tiyago ay may
hawak pang mangkok ng taho. May nangaghaka namang hamunin ni Kapitan
Tiyago ng sabong si San Pedro. Pero paano magkakamatayan o magkakatalo
mag manok na kaluluwa? Ayon kay Pilosopo Primotivo, di magkakatalo
sagkat ang pagkataloy kaugnay ng sama ng loob ay walang puwang sa
langit.
Hinandugan ni Quiroga ng isang tabako si Don Primotivo. Saka nagtanong
nang malumanay: Sigulo puede de contalata aliedo galela con kilisto,
a? Cuando muele, mia contalista, ja? May nagtalo sa damit na isusuot
kay KapitanTiyago. Abito? Mayroon nito si kapitan tinong. Lumang-luma
at binayaran niya ng P36.00. Ipagkakaloob niya ito sa mahal na
kaibigan. Tumutol ang sastre.Prak daw ang kailangan nakaprak ang
kaluluwang nakita ng mga mongha. May yari na ang sastre na P32.00 ang
halaga, dahil suki niya ang namatay. Lumang damit ang ipinasuot ni
Padre Irene. Hindi raw mahalaga sa langit ang damit.
Tatlong prayle ang dapit sa libing ni Kapitan. Maraming kamanyang nang
sinunog at gayundin ang iwinisik na agua bendita.

Si Donya Patrocinio na matandang kaagaw ni Kapitan Tiyago sa

pagpapataasan ng ihi sa pagkabanal ay nagnais mamatay na kinabukasan
upang malibing siya ng lalong dakila at kahanga-hanga.
Kabanata 30
Si Huli
Buod
Nabalita sa San Diego ang pagkamatay ni Kapitan Tiyago at ang
pagkadakip kay Basilio. Dinamdam ng bayan nang higit ang huli. Maari
raw ipatapon o patayin ang binata. Enero rin daw nang bitayin ang
tatlong martit sa Kabite. Mga pari na iyon, nabitay pa. Tiyak daw na
bibitayin din si Basilio.
Nagkagayon daw si Basilio, ayon kay Hermana Penchang, dahil di nagaagwa bendita sa Simbahan dahil narurumihan sa tubig. Hindi raw
nakasasakit ang agwa bendita. Nakagagaling pa nga raw ito. May ilan pa
ang nanisi rin sa binata.
Ngunit marami ang nagsasabing di dapat mangyari iyon kay
Basilio.Tahimik ito. Naghihiganti raw lamang ang mga prayle dahil sa
pagkakatubos ni Basilio kay Huli na anak ng tulisang si Tales.
Mabuti raw at pinaalis na niya si Huli, ani Hermana Penchang. Ayaw daw
niyang magalit ang mga prayle sa kanya. Ang totooy di niya ibig
ipatubos si Huli.
Si Hermana Bali ang nagbalita kay Huli ng tungkol kay Basilio.
Hinimatay pa si Huli dala ng balita. Sa Pilipinas ay kailangan ang
ninong sa ano mang pagkilos. Wala nang tagatangkilik si Basilio sa
pagkamatay ni Kapitan Tiyago kayat tiyak na mabubulok sa bilangguan
si Basilio o mabibitay wala mang kasalanan.
Naisip niyang tulungan si Basilio. At may kung anong nagbulong sa
kanya na patulong kay Padre Camorra, ang nakapagpalaya kay Tandang
Selo. Kung sabagay, nang pasalamatan niya ang kura ay di ito
nasiyahan. Humingi ito ng pagpapasakit pa. Mula nooy iniwasan na
ito ni Huli. Gayunman, may mga binatang binambo ni Padre Camorra nang
mangharana ang mga iyon sa dalaga. May nangagsapantaha na ng di mabuti
kay Huli ukol kay Padre Camorra.Pinarunggitan siya sa paglalakad niya.
Mula nooy naging malungkutin si Huli. Minsay naitanong kay Hermana
Bali kung nahuhulog sa impiyerno ang nagpapakamatay. Di natuloy ang
balak niya. Natakot siya sa impiyerno.
Ipinayo ni Hermana Bali na magtanong sila sa tribunal. Kaunting
pabagsak lang daw at papayuhan na sila nito. Ngunit ang tagasulat ay
walang nagawa o naipayo kundi patunguhin ang dalawang babae sa hukom
pamayapa. Sa wakas ay nagpayo ang hukom: Ang tanging makapagliligtas
kay Basilio ay si Padre Camorra kung iibigin niya, sabay turo kay
Huli.

Hindi kumibo si Huli. Inaakala ni Hermana Bali na tumpak ang payo.

Ayaw ni Huli na magtuloy sila sa kumbento. Batid ni Hermana Bali ang
dahilan. Si Padre Camorra
ay tinaguriang Si Kabayo sadyang malikot sa babae.
Nakiusap si Huli na ang manang na lamang sana pumasakumbento. Wika ng
hukom ay higit na mabisa ang pamanhik ng isang dalagang may mukhang
sariwa kaysa mukha ng isang matanda. Nanaog ang dalawa. Nang nasa daan
nay ayaw na naman ni Huli. Ang pagpapakasakit na hinihingi ni Padre
Camorra ay pinagbingihan ni Huli mangahulugan ng di kapatawaran ng
sariling ama. Ngayon bay gagawin niya iyon dahil kay Basilio?
Magiging isa siyang lusak. Maging si Basilioy mandidiri sa kanya.
May ilang nagparunggit na di siya papatulan ng kura. Maraming dalaga
sa bayan. Aanhin nito ang isang taganayon lamang. At babarilin si
Basilio!
Binangungot si Huli nang gabing iyon. Dugo! Sindak! Mga putok. Nakita
ang ama. Si Basilioy naghihingalo.
Kinahapunan ng sumunod ng araw ay kumalat ang balitang may mga binaril
na sa mga estudyante. Ipinasiya ni Huli na kinabukasan uli ay
magsasadya na siya sa kumbento, mangyari na ang mangyari. Ngunit nang
mag-uumaga nay di rin siya nagtungo sa kumbento. Dumaan ang mga araw.
Umasa si Huli sa isang himala. Gabi-gabiy di siya pinatulog ng mga
pangamba.
Sa wakas ay dumating ang balita mula sa Maynila na si Basilio na
lamang ang nabibilanggo. Nakalaya ng lahat ang kasamahan. Ipatatapon
na raw sa Carolinas si Basilio. Ito ang nag-udyok kay Huli na hanapin
si Hermana Bali. Nagbihis ng pinakamahusay na damit.
Kinagabihan ay naging usap-usapan ang nangyari kay Huli nang hapong
iyon. Tumalon sa bintana ng kumbento at patay na dinampot sa batong
nakabunton sa ibaba. Si Hermana Bali ay patakbong bumaba sa pinto ng
kumbento at nilibot ang daan at nagsisigaw at nagpupukpok sa pinto ng
kumbento si Tandang Selo. Itinaboy ito ng palo at tulak.
Kabanata 31
Ang Mataas na Kawani
Buod
Hindi man lamang nabalita sa mga pahayagan ang nangyari kay Huli.
Nangakalaya ang mga estudyanye. Unay si Makaraig. Pinakahuli si
Isagani. Nabalita sa tulong ni Ben Zayb, ang pagiging mahabagin ng
Heneral. Ang tanging di nakalaya ay si Basilio.
Ipinagtanggol ng Mataas na Kawani si Basilio. Mabuting bata raw at
matatapos na ng panggagamot. Lalong napahamak si Basilio dahil lahat
ng sabihin ng Kawani ay tinututulan ng Heneral. At kailangan daw

magkaroon ng halimbawang di dapat tularan ang mga mahilig sa

pagbabago. Si Basilio ay pinagbintangan ng Heneral na gumamit ng bawal
na aklat sa medisina. Sinabi ng Kawani na dapat matakot ang Heneral sa
bayan. Natawa ang Heneral wala raw siyang pakialam sa bayan dahil ang
naghalan sa kanya ay ang bayang Espanya hindi ang bansang Pilipinas.
Kapag itinanggi sa isang bayan ang liwanag, tahanan, katarungan at
kalayaan ituturing ng bayan na magnanakaw ang nagtanggi ng mga ito.
Nang nasa kanyang sasakyan na ang Mataas na Kawani ay nasabi niya sa
kanyang kutserong katutubo: Kapag dumating ang araw ng inyong
pagsasarili ay alalahanin mong sa Espanyay hindi nawalan ng mga
pusong tumitibok dahil sa inyo.
Makaraan ang dalawang oras ay nagbitiw sa tungkulin ang Kawani at
nagsabing siyay uuwi sa Espanya lulan ng kasunod na koreo (bapor).
Kabanata 32
Ang Bunga ng mga Paskil
Buod
Dahil sa mga nangyayari sa mga estudyante ang maraming magulang ay din
a nagpaaral ng mga anak. Buti pa ang maglimayom o kayay masaka.
Marami ang di nakasulit sa eksaming ibinigay ng serbisyo sibil. Natuwa
pa si Tadeo, sinigan ang kanyang mga aklat. Si Pelaez ay napatali sa
negosyo ng ama. Napasa-Europa si Makaraig. Si Isaganiy sa aklat
lamang ni Padre Fernandez nakasulit. Si Salvador ay nakapasa dahil sa
kahusayang magtalumpati. Si Basilio lamng ang di nakakuha ng
pagsusulit. Nasa bilangguan pa siya. Doon niya nabatid ang pagkawala
ni Tandang Selo sa tulong ni Senong na kutsero na tanging dumadalaw sa
bilanggong kanayon.
Si Simoun ay mabuti nat ayon kay Ben Zayb ay di mag-uusig at sa halip
ay madaraos ng isang pistang walang katulad bago umalis sa bayan.
Naipayo ni Ben Zayb na bilin ni Simoun ang bahay ni Kapitan Tiago na
nabili ng ama ni Pelaez. Mula nooy madalas si Simoun sa tindahan ng
mga Pelaez na wika ng ibay pinakisamahan na niya. At tumagal ang
ilang linggo ay nabalitang ikakasal si Juanito kay Paulita.
Higit na magkabagay si Juanito at Paulita. Kapuwa walang isip at
muning lampas sa pansariling kaligayahan kapwa anak-Maynila.
Hinintay-hintay ng buong Maynila
Simoun daw ang mamamahala. Itoy
Heneral. Ang mga taga-Maynila ay
Simoun upang silay anyayahan sa

ang piging sa kasal ng dalawa. Si

ganapin dalawang araw bago umalis ang
nakipag-agawan sa pakikipagkilalakay
piging.

Kabanata 33
Ang Huling Matuwid
Buod
Araw ng pag-alis ni Simoun. Sasama na siya sa Kapitan Heneral.
Nakahanda na ang kanyang dadalhingmga alahas at lahat na. Paniwala ng
marami na hindi makapangahas magpaiwan si Smoun. Maring paghigantihan
siya ng mga galit sa kanya o pag-uusigin siya ng kahaliling Heneral.
Nagkulong si Simoun sa kanyang silid. Wala raw dapat tanggapin kundi
si Basilio. Dumating ang binata. Pinatuloy siya sa utusan Kay laki ng
ipinagbago ni Basilio. Payat na payat, gusot ang buhok at walang ayos
ang pananamit. Wala ang dating kaamuan sa kanyang mga mata.Matalim na
ang mga iyon. Para siyang bangkay na nabuhay. Maging si Simoun ay
nagulumihan sa anyo ng kababayan. Sinabi ni Basilio kay Simoun na siya
ay naging masama na anak at kapatid na nilimot niya ang pagkapatay ng
kapatid kaya siya ay pinarusahan ng Diyos. Siya ngayon ay nakahanda ng
gumanti ng samasama. Sinabi niya na ang pag-iwas niya sa gulo na tulad
ng pakikiisa kay Simoun ay nagbunga lamang ng kanyang pagkabilanggo
Sasanib na raw siya kay Simoun.
Noon lamang nagsalita si Simoun . Nasa sa panig daw pala niyang talaga
ang katwiran. Ang kanyang usapin ay siyang usapin ng mga sawimpalad na
tulad ni Basilio.
Tumindig si Basilio na maaliwalas na ang mukha. Sinabi niyang
matutuloy na ang himagsikan dahil hindi na siya nag-aatubili. Sinabi
ni Simoun na ang mga ating mapayapa at ayaw ng gulo ang siyang
nagtulak sa kanya upang ipagtuloy ang kanyang mga balak. Kung noon
sanay nagkatulungan na ang mga nasa sa mataas na lipunan at ang mga
nasa ibaba ang gawain sana ay mapagkawanggawa at hindi madugo at
buktot.Sa mga imbi niya natagpuan ang kanyang mga katulong. Kung sila
man ay hindi makagawa ng makinis na estatuwa sapat nang simulan nila
ang paglilok at bahala na ang mga susunod sa kanila.
Di maunawaan ni Basilio si Simoun. Nagtuloy sila sa laboratoryo. Sa
mesa roon ay may isang kakaibang ilawan. Ang pinakalalagyan ay anyong
Granada, may bitak at naiino pa ang mga tila buto nito. Tinanggal ni
Simoun ang mitsa. Bakal na may dalawang sentimetro ang kapal na
sisidlan na may isang litrong gas. Binuhusan ito ni Simoun ng likido.
Nabasa ni Basilio ang nakatitik sa lalagyan ng likido
nitroglisirina.
Tumango si Simoun. Ipinaliwanag niya na ang granada ay hindi isang
payak na dinamita. Iyon daw ang mga tinipon na luha ng mga api na
siyang panglaban nila sa lakas at dahas. Noon lamang nakakita ng
dinamita si Basilio. Hindi makakibo ang estudyante. Tinurnilyuhan ni
Simoun ang isang masalimuot na kasangkapang inilagay sa ilawan.Sinabi
ni Simoun na ang ilawan ay gagamitin sa isang pista. Pagkaraan ng 20
minuto ang liwang nitoy mangungulimlim at kapag ginalaw ang mitsa ay
sasabog ang Granada kasunod ang mga supot ng pulbura sa kainan at
walang makaliligtas sa mga bisita ng kapistahan.

Nabigo ang pagkakagulong katulong sana ang mga artilyero dahil sa

kawalan ng pangangasiwa.Ngayon kailangan niya si Basilio upang
mangunguna sa labanan. . Kukunin nila sa tindahan ni Quiroga ang mga
baril at patayin ang lahat ng kalaban at ayaw sumama at patayin. Hindi
na sinuri ni Basilio ang narinig. Binulag na siya ng tatlot
kalahating buwang pagkabilanggo.Nais niyang maghiganti.
Kabanata 34
Ang Kasal ni Paulita
Buod
Nasa sa daan si Basilio. Ika-8 ng gabi. Makikituloy sana siya kina
Isagani ngunit hindi umuwi ang kaibigan sa buong araw na iyon.
Dalawang oras na lamang at sasabog na ang ilawan ni Simoun. Maraming
dadanak na dugo. Marami ang mamamatay. Sinalat ni Basilio ang kanyang
rebolber at mga bala. Naalala niya ang babala ni Simoun na siya ay
lumayo sa daang Anloague.
Naghinala si Basilio. Ang bahay ni Kapitan Tiyago ay nasa daang
iyon.May binanggit na kasayahan si Simoun. Sa bahay na iyon idaraos
ang piging sa kasal nina Paulita at Juanito. nakita niyang dumating
ang sasakyan ng bagong kasal. Nahabag si Basilio kay Isagani. Naisip
niyang yakaginng sumama sa kanya si Isagani.Siya rin ang tumugon.
Hindi papayag si Isagani sa gayong madugong pagpatay sa marami. Hindi
pa nararanasan nito ang nangyari sa kanya.
Nagunita niya ang pagkabilanggo, ang kabiguan sa pag-aaral,ang
nangyari kay Huli. Muling hinaplos ang puluhan ng rebolber at ninasang
dumating na sana ang sandaling hinihintay. Nakita niyang dumating si
Simoun. Si Sinong ang kutsero ni Simoun. Sumunod ang sasakyan ni
Simoun sa mga bagong kasal.
Nagtungo si Basilio sa Anloague. Doon ang tungo halos ng lahat sa
bahy ni Kapitan Tiyago. Ang Kapitan Heneral ang ninong at dadalo sa
hapunan, dala ang isang tanging ilawang handog naman ni Simoun.
Ang mga dingding ng bahay ay dinikitan ng magagarang papel ar
magagarang aranya at mga bulaklak ang palamuti. Mga angkat ang
alpombra. Kurtinang pulang pelus na nabuburdahan ng ginto at may unang
titik ng pangalan ng mag-asawa. May tinuhog na artipisyal na bulaklak
ng suha. Magarang- magara ang bahay na iyon. Parang hapag ng mga
diyoses ang pagdarausan ng hapunan. Ang mesa para sa mga dakilang
panauhin at mga diyus-diyusan ay sa asotea nakalagay. Pipito ang doon
ay luluklok.Naroon ang pinakamasarap at pinakamamahaling alak. Uboskaya si Don Timoteo.Kung sinabi lamang ng Heneral na ibig nitong
makain ng tao, gagawin iyon ni Don Timoteo.

Kabanata 35
Ang Piging
Buod
Ikapito ng gabi nang magsisimulang dumating ang mga may paanyaya. Una
ang maliliit. Sunod ang palaki sa katayuan sa tungkulin at sa
kabuhayan. Lahat ay pinagpupugayan ni Don Timoteo.
Dumating ang bagong kasal. Kasama si Donya Victoria. Batian. Kamayan.
Naroon na sina Padre Salvi ngunit wala pa ang Heneral. Nais tumungo
ni Don Timoteo sa palikuran ngunit di siya makaalis at wala pa ang
Heneral. May pumintas sa mga kromo sa pader. Nagalit si Don Timoteo.
Iyon saw ang pinakamahal na mabibili sa Maynila. Sisisngilin daw niya
ang utang ng namintas kinabukasan.
Dumating na rin ang heneral. Nawal ang mga dinaramdam ni Don Timoteo.
May nagsabi na ang araw ng kapitan dahil natititigan na tio nang
harap-harapan.
Si Basilio ay nasa harap ng bahay at pinapanood ang mga nagdaratingan.
Naawa siya sa mga inakala niyang mga walang malay na mamamatay roon.
Naiisip na bigyan ng babala ang mga iyon. Ngunit siyang pagdating ng
sasakyan nina Padre Slavi at Padre Irene. Nagbago siya ng isip.
Hindi ako dapat magmalabis sa pagtitiwalang inilagak sa akin. Akoy
may utang na loob sa kanya; sa kanilay wala. Siya ang humukay ng
libingan ng aking ina na pinatay nila. Akoy nagpakabuti; pinagsikapan
kong magpatawad, ano ang ginawa sa akin? Mangamatay na nga sial na ang
aming pagtitiis, nasabi ni Basilio.
Nakita niya si Simoun, dala ang ilawan. Waring kakila-kilabot ang anyo
ni Simoun na naliligid ng apoy. Parang nag-alinlangan sa pagpanhik sa
hagdan si Simoun. Ngunit nagtuloy rin ito. Nang dumating ang Kapitan
Heneral ay sandaling nakipag-usap dito at sa ibang naroon ang magaalahas. Saka ito nawala sa paningin ni Basilio.
Namayani na naman ang kabutihang-loob ni Basilio. Nalimot ang ina, ang
kapatid, si Huli, ang sariling kaapihan. Ninais na iligtas ang
nangasabahy. Ngunit hinadlangan siya ng mga tanod dahil sa marusing
niyang anyo. Namutla si Simoun nang makita si Basilio na iniwan ng
tanod-pinto upang magpugay sa mag-aalahas. Matigas ang mukha ni Simoun
na tumuloy sa sasakyan at nag-utos. Sa Eskolta. Matulin!
Mabilis ding lumayo si Basilio. Ngunit may nakita siyang isang
lalaking tatanaw-tanaw sa bahay. Si Isagani! Niyaya niya itong lumayo.
Marahang itinulak ni Isagani ang kaibigan. Nagpilit si Basilio. Bakit
ako lalayo Bukas ay hindi na siya ang dati. May hapdi ang tinig ni
Isagani. Ipinaliwanag ni Basilio ang ukol sa ilawan. Hinila niya si
Isagani. Tumutol ito. Mabilis na lumayo si Basilio.
Nakita ni Isagani na nagtungo sa kainan ang mga tao. Naisip niyang
sasabog ang bahay kasama si Paulita. Mabilis na nagpasya ito.

Sa loob ay nagkatagpo ang nagpipiging ng isang kaputol na papel na

ganito ang nakasulat.
MANE THACEL PHARES
JUAN CRISOSTOMO IBARRA
Isa raw biro iyon, ani Don Custodio. Patay na raw si Ibarra. Nang
makita ni Padre Salvi ang papel at sulat ay namutla ito. Sinabi nitong
iyon nga ang lagda ni Ibarra. Saka nahilig sa sandigan ng silya ang
kura nanlambot sa takot.
Nagkatinginang takot na takot ang lahat. Tatawag sana ng mga kawal ang
Kapitan Heneral. Walng nakita kundi mga utusang di niya kilala.
Nagkunwang hindi takot. Magpapatuloy tayo sa pagkain, aniya. Huwag
intindihin ang isang pagbibiro.
Ngunit nagsalita si Don Custodio. Ipinalagay kong ang kahulugan ng
sulat ay papatayin tayo ngayong gabi .
Di nakakibo ang lahat. May nagsabi. Baka lasunin tayo. Binitiwan ang
mga kubyertos. Lumabo ng ilawan.
Iminungkahi ng Kapitan Heneral kay Padre Irene na itaas ng huli ang
mitsa ng ilawan. Biglang may mabilis na pimasok, tinabig ang utusang
humadlang, kinuha ang ilawan, itinakbo sa asotea at itinapon sa ilog,
May humingi ng rebolber, may magnanakaw raw. Ang anino ay tumalon sa
rin sa ilog.
Kabanata 36
Mga Kapighatian ni Ben Zayb
Buod
Mula sa bahay ni Kapitan Tiyago ay patakbong tinungo ni Ben Zayb ang
kanyang tanggapan upang sulatin ang pangyayari. Pinalabas niyang
bayani ang Kapitan Heneral, sina Padre Irene, Don Custodio at Padre
Salvi. Ang lathalain ay isa ring paghahangad ng mabuting pagyao at
paglalakbay ng Heneral.
Ngunit ang kanyang isinulat ay ibinalik sa kanya ng patnugot ng
pahayagan. Ipinagbawal ng Heneral ang pagbanggit ng ano mang ukol sa
pangyayari.
Dumating ang balita mula sa Pasig. Nilusob dawn g maraming tulisan ang
bahay-pahingahan ng mga prayle at nakatangay ng may dalawang libong
piso. Malubha ang isang prayle at dalawang utusan. Gumalaw ang guniguni ni Ben Zayb. Gagawin niyang bayani ang kura na sa pagtatangol ay
nagkasira-sira ang isang silyang ginamit laban sa mga tulisan.

Nagtungo siya sa Pasig. Natagpuan niyang ang nasugatan ay si Padre

Camorra. Doon siya pinapagtika sa kasalanang ginawa sa Tiyani. May
isang maliit na sugat sa kamay at may pasa sa ulo. Tatlo ang mga
magnanakaw na may taglay ng gulok. Limampung piso ang nanakaw. Ayon
kay Ben Zayb ay hindi tama ang salaysay ni Padre Camorra. Kailangan
daw gawing marami ang mga tulisan.
May nadakip sa mga tulisan. Sila raw ay inanyayahang sumama sa pangkat
nina Matanglawin upang sumalakay sa kumbento at mga bahay ng
mayayaman. Pangungunahan sila ng isang Kastila na mataas, kayumanggi,
puti ang buhok at ang pasabiy kumikilos sa utos ng Kapitan Heneral na
kaibigan niyang matalik. Katulong pa raw nila ang mga artilyero. Wala
raw dapat ikatakot. Ang hudyat daw ay isang malakas na putok. Walang
putok. Inakala ng mga tulisan na sila ay nilinlang. Nagsiurong ang
ilan Ang ibay nagsibalik sa bundok. Balak nilang maghiganti sa
Kastila na makalawa nang lumoko sa kanila. Ang tatlong tulisan ay
nagpasiyang manloob.
Ayaw paniwalaan ang mga tulisan sa paglalarawang si Simoun ang puno
nila. Ngunit si Simoun ay di matagpuan sa bahay niya . Maraming bala
at pulbura roon. Si Don Custodio ay naghanda ng habla laban kay
Simoun. Mabilis na kumalat ang balita ukol sa mag-aalahas. Marami ang
di makapaniwala.
Kabanata 37
Ang Hiwagaan
Buod
Nabatid din ng madla, sa likod ng pagpigil sa balita, ang mga
pagbabangon at mga supot ng pulbura . Ito ang naging paksa ng usapan
ng lahat - palihim nga lamang. Si Chikoy kasi, payat na platero. Ay
nagdala ng hikaw para kay Paulita nang tinatanggal na ang mga palamuti
at mga hapag sa bahay ni Kapitan Tiyago at nakita niya mismo ang
suput-supot na pulbura sa ilalim ng mesa, sa silong, sa bubungan, sa
likod ng mga upuan.
Ayon daw kay G. Pasta ay iisa ang maaring gumawa ng gayon-isang kaaway
ni Don Timoteo o kaagaw ni Juanito.
Naroon sa bahay ng mga platero si Isagani. Anang may-aring si Kapitan
Loleng ay magtago si Isagani.
Ngumiti lamang si Isagani.
Nagpatuloy si Chikoy. Dumating daw ang mga sibil. Wala namang
mapgbintangan. Si Don Timoteo lamang daw at si Simoun ang nangasiwa sa
pag-aayos ng bahay na iyon. Pinaalis daw ang lahat ng mga di kailangan
sa imbestigasyon.

Naku, kung may isa man lang daw na nanigarilyo sa mga trabahador,
sasabog ang buong daan ng Anlogue. Kung sumabog daw ang mga pulbura
ang noong gabi.
Nangatakot ang mga babae. Naghulaan kung sino ang pinaghihinulaan. Mga
prayle. Si Quiroga. Isang estudyante. Si Makaraig. At tumingin si
Kapitan Toringgoy kay Isagani. Ani Chikoy: ayon sa ilang kawani, si
Simoun. Nagtaka ang lahat.
Naalala ni Momoy, isang dumalo sa piging, ang pagalis ni Simoun sa
bahay bago magsimula ang hapunan.
Si Simoun daw ay nawawala, patuloy ni Chikoy. Kasalukuyang itoy
pinaghahanap ng mga sibil. Lalong nabuo sa isip ng mga kababaihan ang
pagiging demonyo ni Simoun na nagkakatawang-tao.
Naalala uli ni Momoy ang pagkakaagaw sa ilawan ni Simoun na nuoy
namamatayan ng ningas. Nagpayot dito sa silid ni Isagani.Nagpatuloy
si Chikoy.Tinataya raw ng mga maykapangyarihan na ang ilawan ay siyang
magpapasiklab sa pulbura.
Nahintakutang gayon na lamang si Momoy. Ngunit nang makita ang
kasintahang si Siensa na nakatingin sa kanya ay nagtapang-tapangang
nagsabi: Masama ng ginawa ng magnanakaw. Mamatay sanang lahat! Nagantanda sa takot ang lahat ng matanda at babae. Lumapit si Momoy kay
Isagani.
Hindi nga mabuting kumuha ng di kanya. Ani Isagani na mahiwang
nakangiti. Kung nalaman lamang ng magnanakaw na iyon kung ano ang
nilalayon .kung siya ana ay nakapag-isip-isip tiyak na di niya gagawin
ang gayon. Pantayan man ng kahit ano . Hindi ako tatayo s kanyang
kalagayan!
Saka nagpaalam si Isagani. Ngunit upang hindi na bumalik pa sa kanyang
amain.

Kabanata 38
Kasawiang-palad
Buod
Buong Luzon halos ang nilaganapan ni Matanglawin sa kanyang
panunulisan. Siyay pumatay sa hukom pamayapa sa Tiyani, nanunog,
nangulimbat. Ngayoy sa Batangas, bukas ay sa Kabite, di maglilipataraw ay sa Tayabas, pagkatapos ay sa Panggasinan o sa Albay. Laging
naliligtasan ni Matanglawin ang mga habol sa kanya. At sa kawalangkaya
ng mga sibil sa dumakip sa mga tulisan ay mga magsasakang walang sala
ang kanilang dinarakip.
May anim o pitong magsasaka ang dinakip ng mga sibil matapos ang isang
pagsalakay ni Kabesang Tales. Abut-siko at kabit-kabit ang gapos ng

mga ito na inilakad nang tanghaling tapat sa kainitan ng Mayo walang

sombrero at nakayapak. Ang pawis nilat alikabok ay nagpuputik sa
kanilang mukha ang magkahalong poot at kawalang pag-asa.
Ni hindi nila mapahid ang mahapding pawis na sumisigid sa kanilang mga
mata. Kung may isang nabubuwal sa hapo at gutom ay hinahagupit silang
lahat at ang nabuwal ay makakaladkad sa kanilang pagtakbo. Sumisigaw
ang nabuwal na patayin na siya. Umiiyak. Parang bata. Isinusumpa ang
oras ng kanyang pagsilang.
Nilalait pa sila ng mga guwardiya sibil. Ngunit may isang sibil na
tutol sa gayong pagmamalupit. Nang di makatiis ay sumisigaw na rin ito
sa mapagparusa: Hoy, Mautang, bayaan mo silang magsilakad nang payapa!
Nagpakikilalang bago ka nga lamang Carolino patuya pang tugon ni
Mautang. Ano ba ang ginagawa ninyo sa mga bihag ng digma?
Pinakukundanganan namin. Tugon ni Carolino:
Mangyariy kaaway na nagsilaban ang mga iyon ang mga itoy mga
kababayan natin! ganti ng mapagpahirap. At bumubulong kay Carolina:
Ginaganyan natin iyan upang lumaban o tumakas at nang barilin na
lamang natin.
Isang bilanggo ang sinumpong ng pagdumi o pag-ihi marahil at nakiusap
na payagan muna siyang makatigil nang sandali. Di siya pinayagan.
Mapanganib daw ang lugal na iyon. Naliligid sila ng bundok.
Higit kang malupit pa kaysa mga Kastila, anang bihag.
Isang putok nang narinig. Gumulong-gulong si Mautang tutop ang dibdib
na nilabasan ng dugo sa bibig
Alto! Sigaw ng kabong putlang-putla. (matatapang lamang sa walang
laban). Isang putok pa at ang kabo naman ang tinamaan sa bisig at
namaluktot sa sakit.
Itinuro ng kabo ang mga bilanggo. Fuego! sigaw niya. At ang mga bihag
ay pinagbabaril. Saka pa lamang lumaban ng putukan sa mga nasa batuhan
sa bundok. Ang mga nasa batuhan ay tinayang may tatatlong riple
lamang. Lumusob ang mga sibil. Ang unang umakyat patungo sa
pinangungublihan ng mga di kilalang kalaban ay gumulong-gulong na
pababa.
Hala, Carolino! Nahan ang mabuti mong pagpapatama! pasigaw na wika ng
kabo.
Isang lalaki ang biglang lumitaw sa ibabaw ng isang talampas.
Nagwawasiwas ito ng baril.
Paputukan! sigaw ng kabo kasabay sa pagmumura.

Tatlong kawal ang nangagputok. Patuloy na may isinisigaw ang lalaki.

Hindi siya mauunawaan.
Natigilan si Carolino. Parang nakilala niya iyon. Tinutukan siya ng
baril ng kabo. Ipinagbabaril sa kanya ang lalaki. Tumalima si
Carolino. Gumulong at nawala sa talampas ang lalaki. May isinigaw ito.
Natulig si Carolino.
Parang nagsitalilis ang mga nagtatago sa itaas. Lumusob ang mga sibil.
Isa pang lalaki ang lumitaw, sa talampas. Iniamba ng lalaki ang sibat.
Pinaputukan siya ng mga kawal. Nabulid ang lalaki.
Ang unang umabot sa kaitaasan ay may dinatnang matandang lalaking
naghihingalo. Binayuneta ito. Di man lamang kumurap ang matanda.
Nakatingin kay Carolino. Nakaturo ang daliri sa likod ng talampas.
Gulilat at putlang-putla si Carolino. Nakilala niyang ang matanday
ang ingkong niyang si Tandang Selo. Nakita niyang ang mga nanlalalim
na mata ng matanda ay mga salamin ng matinding hinanakit. At nang
mamatay ito ay patuloy na may itinuturo sa likod ng talampas.
Kabanata 39
Katapusang Kabanata
Buod
Malungkot na tumugtog ng kanyang armonyum si Padre Florentino. Kaaalis
ni Don Tiburcio de Espadana na nag-akalang siya ang Kastilang
tinutukoy sa telegrama na darakpin daw sa gabing iyon. Inakalang
siyay natunton na ni Donya Victorina.
Ang telegrama ay pinabasa ng tenyente ng guwardiya sibil sa bayan kay
Padre Florentino sa ngalan ng pagkakaibigan. Anang telegrama:
Espanyol escondido casa Padre Florentino cojera remitara vivo
muerte.
Ang totoo, si Simoun ang Kastilang tinutukoy sa telegrama. Sugatang
dumating doon si Simoun may dalawang araw na. Di man lamang siya
inusisa ay tinanggap siya ng pari. Hindi pa nakabalita ang pari ng
nangyari sa Maynila. Inakala ng pari na dahil wala na ang Kapitan
Heneral ay may nagtangkang maghiganti kay Simoun. Ang sugat niyay
buhat daw sa kawalang-ingat, ayon sa mag-aalahas. Nagkasiya ang pari
sa mga palagay. At nakatulong ang hinala ng pari na si Simoun ay
tumakas samga kawal na tumutugis nang tanggapin nito ang telegrama.
Si Simoun ay tumangging paggamot pa sa mediko sa kabesera. Pumayag
siyang paalaga kay Dr. de Espadana lamang. Malubha ang mga sugat ni
Simoun.
Tumigil sa pagtugtog si Padre Florentino. Iniisip ng pari ang
kahulugan ng pakutyang ngiti ni Simoun nang mabatid nito ang tungkol
sa telegrama at sa ikawalo ng gabi ang dating mga darakip. Naisip ni

Padre Florentino na isang taong palalo si Simoun. Datiy

makapangyarihan, ngayoy kahabag-habag. Ngunit bakit sa kanya pinili
ni Simoun na makituloy? At darakpin na lamang nang patay o buhay ay
nakukuha pang ngumiti nang pakutya. Inisip ni Padre Florentino kung
paano maililigtas ng isang paring Pilipino si Simoun gayong noong
kapanahunan nito ay humamak sa kanyang pagkamahabang-uri ng pagkapari
at pagka-indiyo.
Di pinansin ni Simoun ang pakisuyo ni Padre Florentino may dalawang
buwan ang nakalilipas upang tulungang makalaya si Isagani sa piitan.
Si Simoun ang gumawa ng mga kaparaanan upang mapadali ang pagaasawa ni
Paulita kay Juanito na lubos na ipinagdamdam ni Isagani at ikinalalayo
nito sa mga kapwa tao. Nilimot ni Padre Florentino ang lahat. Wala
siyang inisip kundi ang pagliligtas kay Simoun. Ngunit parang walang
pagnanasang mailigtas ni Simoun ang sarili.
Pumasok si Padre Florentino sa silid ni Simoun. Wala nang mapangutyang
anyo sa mukha ni Simoun. Waring isang lihim na sakit ang noon ay
tinitiis ng mag-aalahas.
Napaghulo ng pari na uminom ng lason si Simoun. Nabaghan ang pari.
Tinangka ni Padre Forentino na ihanap ng lunas si Simoun. Pasigaw na
sinabi ng mag-aalahas na huwag na silang mag-aksaya ng panahon dahil
mamatay siyang dala niya ang kanyang lihim. Ang pari ay lumuhod sa
kanyang reclinatorio (luhuran sa pagdarasal) at nanalangin sa paanan
ng imahen ni Hesukristo at pagkatapos ay buong kabanalang kanyang
inilapit ang isang silyon sa maysakit, at tumalagang makinig.
Ipinagtapat ni Simoun ang tunay niyang pangalan. Halos nasindak ang
pari. Malungkot na ngumiti ang maysakit. Tinakpan ng pari ng panyo ang
mukha at tumungo upang makinig. Isinalaysay ni Simoun ang kanyang
buhay. Labintatlong taon siya sa Europa. Nagbalik siyang puno ng
pangarap at pag-asa.Pinatawad ang mga nagkasala sa kanyang ama
pabayaan lamang siyang mabuhay nang payapa. Ngunit mahiwagang mga
kamay ang nagtulak sa kanya sa isang kaguluhang gawa-gawa at ang lahat
ay nawala sa kanya.: pangalan, yaman, pag-ibig, kinabukasan, kalayaan
at naligtas lamang siya sa kamatayan sa tulong ng isang kaibigan.
Tinika niyang maghiganti. Nangibang bansa siya dala ang bahagi ng
kayamanan ng kanyang magulang at siyay nangangalakal. Nakilahok siya
sa himagsikan sa Kuba. Nakilala niya roon ang kapitan heneral na noon
ay kumandante pa lamang. Pinautang siya. Naging kaibigan matalik dahil
sa kawalanghiyaan ng kapitan na si Simoun ang nakaalam. Sa tulong ng
salapi ay nakuha niyang maging kapitan heneral ang kaibigan at naging
sunud-sunuran sa kanya dahil sa katakawan sa salapi.Inupatan niya ang
kapitan sa paggawa ng maraming kabuktutan.
Mahaba ang pagtatapat ni Simoun at gabi na nang matapos. Sandaling
naghari ang katahimikan. Inihingi ng tawad ng pari ang mga pagkukulang
ni Simoun at hiniling niya kay Simoun na igalang ang kalooban ng Diyos
Mahinahong nagtanong si Simoun kung bakit hindi siya tinulungan ng
Diyos sa kanyang layunin. Ang sagot ng pari ay dahil masama ang

kanyang pamamaraan.Hindi maililigtas ng krimen at kasamaan ang mga

dinumihan ng krimen at kasamaan.Ang poot ay walang nalilikha kundi mga
panakot ; ang krimen ay mga salarin ang nalilikha. Pag-ibig lamang ang
nakagagawa ng mga bagay na dakila. Ang katubusan ay kabutihan; ang
kabutihan ay pagpapasakit, ang pagpapasakit ay pag-ibig.
Tinanggap ni Simoun ang lahat na sinabi ng pari. Inamin niyang siya ay
nagkamali. ngunit naitanong niya ng dahil ba sa magkakamaling iyon ay
ipagkait na ng Diyos ang kalayaan ng isang bayan at ililigtas ang
napakaraming higit pang salarin kaysa sa kanya. Ang matatapat at
mababait ay nararapat na magtiis nang ang mga adhika nila ay makilala
at lumaganap.Ang nararapat na gawin ay magtiis at gumawa ang tugon ng
pari.
Napailing si Simoun. Ang magtiis at gumawa ay madaling sabihin sa mga
hindi pa nakaranas ng pagtitiis at paggawa. Anong klaseng Diyos ang
humingi ng ganoon kalaking pagpapasakit. Sinabi ng pari ay ito raw ang
isang Diyos na makatarungan.Diyos na nagpaparusa sa kakulangan natin
ng pananalig at sa mga gawa nating masama.Pinabayaan natin ang
kasamaan kayat katulong tayo sa paglikha nito. Ang kalayaan ay di
natin dapat tuklasin sa tulong ng patalim. Tuklasin natin ito sa
tulong ng nagpapataas ng uri ng katwiran at karangalan ng tao.. Gumawa
tayo ng mabuti , tapat at marangal hanggang mamatay tayo dahil sa
kalayaan.
Pinisil ni Simoun ang kamay ng pari. Naghari ang katahimikan. Dalawang
pisil pa. Nagbuntunghininga si Simoun. Higit na mahabang katahimikan.
Nang mapunang hindi umiimik ang maysakit ay pabulong na nagwika si
Padre Florentino; Nasaan ang kabataang naglalaan ng magagandang
sandali, ng kanilang mga pangarap at kasiglahan alang-alang sa
ikabubuti ng kanilang bayan ? Saan naroon ang handang magpakamatay
upang hugasan ng dugo ang napakaraming pagkakasala? Upang karapatdapat
ang pagpapakasakit itoy kailangang malinis at busilak. Nasaan ang
kabataang may lakas na tumanan na sa aming mga ugat, ng kalinisan ng
diwa na narumihan na sa amin, ng apoy ng sigla na patay na sa aming
puso? O kabataan, kayoy aming hinihintay!
Nangilid ang luha sa mga mata ng pari. Binitawan ang kamay ni Simoun.
Lumapit sa durungawan. May kumatok na utusang nagtanong kung
magsisindi na ng ilawan. Sa tulong ng isang lampara ay tinanglawan si
Simoun. Hinipo ito; nabatid na ito ay patay na.Lumuhod at nanalangin
si Padre Florentino.
Tinawag ang mga utusan, pinaluhod at pinagdasal. Umalis sa silid si
Padre Florentino, kinuha ang takbang bakal ni Simoun. Dinala ito sa
talampas na laging inuupuan ni Isagani upang sisirin ng tingin ang
kalaliman ng dagat. Doon ay inihagis ng pari ang mga takba ng
brilyante at alahas ni Simoun. Nilulon ng dagat ang kayamanang yaon.

Noli Me Tangere: Buod ng Bawat Kabanata 1-62

Kabanata 1
Ang Pagtitipon
Nakatakdang ganapin sa gabing iyon ang marangyang handaan sa
tahanan ni Don Santiago Delos Santos o mas kilala bilang si Kapitan
Tiyago. Ang nasabing handaan ay upang magsilbing pasalubong sa isang
binatang kagagaling lamang sa Europa, na hindi iba sa Kapitan sapagkat
ito ay anak ng kanyang matalik na kaibigan. Ang pagsalubong ay
gaganapin sa kanyang bahay sa kalye ng Anluwage. Napuno ng mga
panauhin ang tahanan ni Kapitan Tiyago, sapagkat sa lugar na iyon,
isang malaking karangalan ang maging panauhin ng Kapitan. Kilala siya
bilang taong nabibilang sa mataas na lipunan at matulungin sa mga
mahihirap. Si Tiya Isabel na pinsan ng Kapitan ang taga-istima ng mga
bisita, at sadyang magkakahiwalay ang mga panauhing babae sa mga
lalake. Nagpakahuling dumating ang ibang mga panauhin, kabilang na
sina Dr. de Espadaa at ang kabiyak nitong si Donya Victorina. Sa
lahat ng mga panauhin ng Kapitan, hindi nagpapahuli ang kinatawan ng
simbahan sa pangunguna nina Padre Sibyla, ang kura paroko ng Binundok;
Si Padre Damaso na sadyang magaslaw kumilos at magsalita; dalawang
paisano; at si Tenyente Guevarra, ang tenyente ng guardia civil. Bawat
grupo ng mga panauhin ay may kani-kaniyang paksa, isang pagkakataon
upang ipagparangalan ang kani-kanilang saloobin, humanap ng papuri, at
makipag-tagisan ng kuro-kuro. Napag-usapan sa gabing iyon ang tungkol
sa mga Indio na walang iba kundi ang mga Pilipino; ang tungkol sa
pagkakatanggal ni Padre Damaso sa Parokya ng San Diego sa kabila ng
paninilbihan nito ng matagal na panahon; ang tungkol sa pulbura at
armas, monopolyo ng tabako at iba pa. Hindi na pinalagpas ni Pare
Damaso ang pagkakataon upang ihayag niya ang matinding panlilibak sa
mga Indio, na ayon sa kaniya ay mga hamak at mabababang uri ng
nilalang. Gumawa naman ng paraan si Pare Sybila na ibahin ang usapan
at ito ay napadako sa pagkakatanggal ni Padre Damaso bilang kura
paroko sa loob ng 20 taon. Ayon kay Pare Damaso, hindi dapat
nakikialam ang hari ng Espanya sa pagpaparusa sa mga erehe sapagkat
ito ang nararapat. Ito naman ay tinutulan ng Tinyente at inilahad na
ang nangyaring parusa ay marapat lamang sa pananaw ng Kapitan Heneral.
Ipinaliwanag din nito na ang dahilan ng kanyang pagkakalipat ay
sapagkat pinahukay nito ang bangkay ng isang marangal na lalaki, na
pinagbintangang erehe dahil lamang sa hindi pangungumpisal. Ang bagay
na ito ay nakapagpagalit ng lalo sa pari, lalo na nang maalala nito
ang mga nawaglit na mahahalagang kasulatan. Namagitan uli si Pari
Sybila upang pakalmahin ang mahahayap na pananalita ni Padre Damaso.
Kalaunan ay lumawig muli ang talakayan.

Kabanata 2
Si Crisostomo Ibarra
Dumating si Kapitan Tyago kasabay ang isang binata na halatang
nagluluksa ayon sa kasuotan. Binati ng Kapitan ang kanyang mga
panauhin, at tulad ng kaugalian, humalik siya sa kamay ng mga pari.
Ang mga pari naman ay nabigla, lalo na si Padre Damaso ng makilala
nito na ang binata. Ipinakilala ni Kapitan Tiyago ang kagalang galang
na binata bilang anak ng kanyang nasirang kaibigan na si Don Rafael
Ibarra. Kadarating lamang ng binata mula pitong taon na pag-aaral nito
sa Europa. Kusang nagpakilala si Ibarra bilang Juan Crisostomo Ibarra
y Magsalin kasabay ng pakikipag-kamay nito, isang kaugaliang natutunan
niya sa bansang Alemanya. Tumanggi naman na makipag-kamay si Padre
Damaso at bagkus ay tinalikuran nito ang binata. Lumapit ang Tinyente
kay Ibarra at nagpasalamat ito sa ligtas niyang pagdating. Pinuri rin
nito ang kabaitan ng kanyang ama, na siyang nagpanatag sa kalooban ng
binata. Palihim naman ang pagsulyap ni Padre Damaso sa Tinyente na
tila ba nagbabanta. Dahilan upang tapusin ng Tinyente ang pakikipagusap nito kay Ibarra. Nang malapit na ang hapunan, inanyayahan ni
Kapitan Tinong, sa pananghalian kinabukasan si Ibarra. Si Kapitan
Tinong ay malapit na kaibigan ni Kapitan Tiyago at kaibigan din ng
kanyang ama. Magalang na tumanggi ang binata sapagkat patungo siya sa
San Diego sa araw na iyon.

Kabanata 3: Ang Hapunan

Nagtungo na ang mga panauhin sa hapag-kainan. Kanya-kanyang kilos
at nararamdaman ang mga panauhin, na kung panonoorin ay
maihahalintulad sa isang komedya. Si Padre Sibyla ay nasisiyahan,
kabaligtaran naman ni Padre Damaso. Ito ay walang pakundangang
nagdadabog at nataamaan tuloy ang isang kadete. Hindi naman ito
pinansin ng Tinyente, bagkus ay masusing pinagmamasdan ang kulot na
buhok ni Donya Victorina. Hindi tuloy nito namalayan na natapakan na
niya ang kola ng saya nito, bagay na nakapag-painis sa Donya. Ang
ibang bisita naman ay kanya- kanya ng usapan at papuri sa masarap na
handa ng Kapitan. Sapagkat ang hapunang iyon ay pagsalubong sa
pagdating ni Ibarra, karapat-dapat na siya ay maupo sa kabisera.
Pinagtalunan naman ng dalawang Pari kung sino ang dapat maupo sa
kabilang dulo ng kabisera. Ayon kay Padre Damaso, si Padre Sibyla ang
dapat maupo sapagkat siya ang kura sa lugar na iyon. Sinalungat naman
ito ni Padre Sybila at kinatwiran nito na si Padre Damaso ang padre
kumpesor ng pamilya ni Kapitan Tyago. Sa kalaunan, inialok ni Padre
Sybila ang upuan sa Tinyente, na tinanggihan naman ng huli.
Inanyayahan naman ni Ibarra si Kapitan Tyago ngunit magalang itong
tumanggi bilang nakaugalian. Nang inihain na ang pagkain, hindi
sinasadyang napunta kay Padre Damaso ang hindi masasarap na bahagi ng
manok; bagkus ay mga leeg at pakpak ang laman ng kanyang tinola. Lalo
itong nag-alburuto sa mga pangyayari. Lingid sa kaalaman ng pari, ang
espesyal na tinola ay para lamang kay Ibarra. Kasabay ng kainan ang

mahabang usapan. Nagbahagi ang binata ng kanyang buhay, tulad ng pagaaral sa Europa ng pitong taon, ang pagpunta sa iba't ibang bansa at
pag-aaral ng kasaysayan at pag-unlad ng mga bansang ito, ang
pagsasalita ng ibang wika, ang hindi paglimot sa kanyang bayan sa
kabila ng kaunlarang namasdan sa ibang bansa, at ang ang hindi
pagkaka-alam sa tunay na dahilan sa nangyari sa kanyang ama. Ang bagay
na ito naman ang nagkumpirma sa hinala ng Tinyente na wala ngang alam
ang binata. Binanggit ni Ibarra na sa kanyang mga bansang napuntahan,
iisang antas lamang ang kabuhayan, pulitika at relihiyong tinatamasa
ng mga ito sapagkat pinahihintulutan ito ng sarili nilang kalayaan at
kakayanang pamahalaan ang kanilang sariling bansa. Binatikos naman ito
ni Padre Damaso at ininsulto ang binata na kahit paslit ay kaya itong
matutunan; at ang kanyang pagpunta sa Europa ay maliwanag na pagaksaya ng salapi. Magalang naman na tinanggap ni Ibarra ang salita ng
pari at binanggit na lamang ang mga ala-ala niya na si Padre Damaso ay
karaniwan nang kasalo sa kanilang hapag-kainan at malapit na kaibigan
ng kanyang ama. Hindi naman nakakibo ang pari dahil sa mga naging
kaganapan sa pagitan nila ng ama ni Ibarra. Maagang nagpaalam si
Ibarra ng gabing iyon, kaya't hindi sila nagkita ni Maria Clara, ang
dalagang anak ni Kapitan Tyago. Nagpatuloy naman ng pag-alipusta si
Padre Damaso sa binata. Isinulat naman ni Ibarra sa pahayagan ng
Estudios Coloniales ang kanyang mga obserbasyon sa gabing iyon.

Kabanata 4 - Erehe at Pilibustero

Nagpalakad-lakad si Ibarra sa plasa ng Binondo at napagmasdan
nitong sa kabila ng matagal na panahon na pangingibang bansa, wala man
lang pinagbago ang kanyang bayan. Kung ano ang siya niyang iniwan, ay
ito rin ang kanyang natunghayan sa kanyang pagbabalik. Mababakas na
ala man lang pinag-unlad ang bayang iyon. Habang naglalakad ay nagiisip din si Ibarra sa sinapit ng ama. Sinundan siya ni Tinyente upang
kwentuhan ng tungkol sa kanyang ama. Si Don Rafael ay isa sa pinakamayaman sa bayan ng San Diego, matulungin at maraming nagmamahal. Sa
kabila ng kanyang kabaitan ay marami ring naiinggit dito, kabilang na
ang mga pari sa simbahan- sa pangunguna ni Padre Damaso. Dahil sa
ganitong sitwasyon, minabuti ng Don na hindi mangumpisal, bagay na
lalong ikinagalit ng mga pari. May isang Kastila doon na walang
kaalam-alam, palaboy, at pinag-kakatuwaan ng lahat. Hinirang ito ng
Don bilang kulektor. Isang araw, hindi nakapag-pigil ang kolektor sa
mga batang nagtatawa sa kanya kaya't inakma niyang saktan ang mga
bata. Kumaripas ng takbo ang mga bata at ng hindi niya maabutan,
binalibag niya ng baton at tinamaan ang isa. Tumumba ang bata at
walang awang pinagsisipa ito ng artilyero. Nakita ito ni Don Rafael at
inawat niya ang artilyero. Ayon sa mga sabi-sabi, sinaktan ni Don
Rafael ang Kastila hanggang sa kakapalag nito ay tumama ang ulo sa
malaking bato. Tinulungan ni Don Rafael ang bata, ang Kastila naman ay
sumuka ng dugo at natuluyang mamatay. Nagkaroon ng imbestigasyon ang
mga guardia sibil, ikinulong si Don Rafael at dito na naglabasan ang
mga lihim niyang kaaway. Kabilang sa mga paratang sa kanya ang
pagiging erehe at pilibustero, pangangamkam ng lupain at iba pang

ilegal na paraan sa pagpapayaman, ang pagbabasa ng El Correo de

Ultramar at iba pang ipinagbabawal na babasahin, pagtatago ng mga
sulat at larawan mula sa isang binitay na pari, pakikipagkaibigan at
pagkupkop sa mga tulisan at pagsusuot ng Barong Tagalog. Ang dating
mga kaibigan ng Don ay nangawala at tumalikod sa kanya. Tanging si
Tinyente Guevarra lamang ang naging kakampi ni Don Rafael, sa kabila
ng paniniwala ng taong bayan na ang Tinyente ay nasisiraan ng bait. Si
Tinyente rin ang humanap sa Kastilang abugado ayon na rin sa pakiusap
ni Don Rafael. Mahusay ang abugadong ito ngunit nagsulputan sa kung
saan saan ang kanyang mga kalaban hanggang ang kaso ay tumagal at
naging masalimuot. At ang masaklap ay hindi pa man tapos ang
paglilitis, siya ay nakakulong na at nagdadanas ng hirap sa loob ng
rehas. Ang mga pangyayaring ito, kasabay ng hirap na nararanasan ay
labis na nakaapekto sa Don kung kayat ito ay nagkasakit. Tuluyan na
itong namatay sa loob ng bilangguan at ni wala man lang nakiramay na
kapamilya o kaibigan.

Kabanata 5- Isang Tala sa Gabing Madilim

Pumunta ng Maynila si Ibarra ng araw na iyon at nanuluyan sa
Fonda deLala. Sa kanyang silid ay nagmuni-muni ang binata tungkol sa
sinapit ng ama. Kalaunan ay napadako ang tingin nito sa durunguwan, at
sa kabila ng ilog ay tanaw na tanaw niya ang nagliliwanag na bahay ni
Kapitan Tyago. Tila bagat naririnig pa niya ang kasayahan sa loob ng
bahay, ang kalansingan ng mga pinggan at kubyertos at tugtog ng mga
orkestra. Sa gabing iyon sa bahay ni Kapitan Tyago ay nagaganap uli
ang isang kasiyahan. Dumating ang nag-iisang anak nito na si Maria
Clara, kung kaya't sinalubong siya ng kanyang mga kaibigan, kababata,
mga Kastila at paring malalapit sa ama, mga Pilipino, Intsik, at
militar. Ang lahat ay nakatuon ang paningin sa kagandahan ni Maria
Clara, na nakasuot ng isang marangyang kasuotan at napapalamutian ng
alahas na diyamante at ginto. Si Donya Victorina naman ay matiyagang
inaayos ang buhok ng dalaga. Si Padre Salvi na mahilig sa mga
magagandang dilag ay masayang masaya at kadaupang palad niya ang mga
dalaga roon. Lihim din ang kanyang paghanga sa kagandahan ni Maria
Clara. Madaling nakatulog si Ibarra ng gabing iyon, kabaligtaran naman
ni Padre Salvi na hindi dinalaw ng antok sapagkat hindi mawala sa
kanyang isipan si Maria Clara.

Kabanata 6- Si Kapitan Tyago

Si Kapitan Tyago na ngayon ay mahigit kumulang 35 taong gulang,
ay nag-iisang anak ng isang negosyante ng asukal sa bayan ng Malabon.
Hindi siya pinag-aral ng kanyang ama bagkus ay naging katulong at
naturuan naman siya ng isang paring dominiko. Itinuloy niya ang
pangangalakal ng mamatay ang kanyang ama, nakilala si Pial Alba mula
sa bayan ng Sta. Cruz at sila ay nagpakasal. Kapwa mahusay magpalakad
ng negosyo kaya't sila ay natanyag bilang pinakamayaman kayat sila ay
nabibilang sa matataas na antas ng lipunan. Si Kapitan Tyago ay

mailalarawan bilang isang magandang lalaki, may morenong

pangangatawan, pandak, at bilugan ang mukha. Ang kanyang hitsura ay
sinira ng pananabako at pag-nganga nito. Naninilibihan siya bilang
gobernadorcillo, at kasama sa kanyang paglilingkod ay ang hamakin ang
mga Pilipino at hayaan ang mga Kastila sa ganitong gawain. Itinuturing
din ng Kapitan na siya ay isa nang Kastila, at ang mga Pilipino ay
Indio. Sa paniniwala ng Kapitan, ang mga Kastila ay mararangal at
karapat-dapat pag-ukulan ng paggalang at pagpapahalaga. Kaibigan siya
ng lahat ng mga may kapangyarihan, lalong lalo na ang mga pari. Kung
kaya't hindi mawawala ang kanyang pangalan sa misa at padasal para
bilhin ang langit. Nabibili niya ang kabanalan at mga santo na kanyang
maibigan. Ang kanyang silid ay punong-puno ng mga dinadasalang katulad
nina Sta, Lucia, San Pascual Bailon, San Antonio De Padua, San
Francisco De Asis, San Antonio Abad, San Miguel, Sto. Domingo,
Hesukristo at ang larawan ng Banal na Mag-anak (Hesus, Maria at
Hosep). Sa pagnenegosyo ni Kapitan Tyago ay nakabili siya ng maraming
ari-arian, kabilang na dito ang pagbili ng lupain sa San Diego. Ito
ang naging daan upang makilala nila ang kura doon na si Padre Damaso
at ang pinakamayaman sa bayang iyon na si Don Rafael Ibarra. Sa kabila
ng magandang buhay na tinatamasa ng mag-asawa, sa loob ng anim na taon
ay hindi pa sila nagkaka-anak sa kabila ng walang humpay nilang
pamamanata. Pinayuhan sila ni Padre Damaso na mamanata sila sa Obando
at magsayaw si Pia Alba sa kapistahan ng San Pascual Bailon at Sta.
Clara sa Nuestra Senora De Salambao. Makalipas ang kaunting panahon ay
nagdalantao nga si Pia Alba, (sa panghahalay na rin ni Padre Damaso
bagamat ang katotohanang ito ay nailantad sa kalaunan). Ngunit ang
babae ay naging masasakitin at tuluyang namatay pagkatapos ito ay
manganak. Pinangalanang Maria Clara ang bata at kinalinga ni Tiya
Isabel. Binusog din siya ng pagmamahal nina Kapitan Tyago at mga
prayle. Lumaking magkababata sina Ibarra at Maria Clara, pati na rin
ng kanilang mga kaibigan. Ipinasok ng kanyang ama mula sa udyok ng mga
pari si Maria Clara sa kumbento ng Sta Catalina ng ito ay maging
katorse anyos. Pumunta naman si Ibarra sa Europa upang mag-aral ng
pagka-medisina. Si Kapitan Tyago at Don Rafael ay nagkasundong
ipakasal ang dalawa sa takdang panahon, bagay na indi naman tinutulan
ng dalawa sapagkat sila ay nag-iibigan.

Kabanata 7- Suyuan sa Asotea

Maaga pa lamang ng araw na iyon ay nakapagsimba na sina Maria at
Tiya Isabel. Pagkatapos mag-almusal ang mag-anak ay nagkanya-kanya na
siya ng gawain. Si Tiya Isabel ay naglinis ng bahay dahil sa mga kalat
bunga ng hapunan ng nakaraang gabi. Nagbuklat naman ng mga kasulatan
tungkol sa kabuhayan si Kapitan Tyago. Si Maria Clara ay nanahi habang
kausap din ang ama upang malibang ang sarili sapagkat ngayon ang araw
ng kanilang pagkikita ni Ibarra, at siya ay hindi mapakali sa
pananabik na masilayan ang kanyang sinisinta. Napagpasyahan na siya ay
magbakasyon sa San Diego sapagkat nalalapit na ang pista doon. Pamayamaya ay dumating na si Ibarra at hindi maikakailang nataranta ang
dalaga. Pumasok pa ito sa silid at tinulungan naman siya ni Tiya

Isabel na ayusin ang sarili. Lumabas rin ito at nagkita ang dalawa sa
bulwagan. Nagtama ang kanilang paningin at kapwa nagkaroon ng
kaligayahan sa kanilang mga mata. Nagtungo sila sa Asotea upang
makapag-sarili at makaiwas na rin sa alikabok na likha ng pagwawalis
ni Tiya Isabel. Masinsinang nag-usap ang dalawa tungkol sa kanilang
nararamdaman, sa kanilang mga sinumpaan sa isa't-isa, sa kanilang
kamusmusan, sa kanilang naging tampuhan at mabilis na pagbabati. Kapwa
itinago ng dalawa ang mga ala-ala at bagay na ibinigay nila sa isa'tisa: ang dahon ng sambong na inilagay ni Maria Clara sa sumbrero ni
Ibarra upang hindi ito mainitan, at ang sulat ni Ibarra kay Maria bago
ito tumulak papuntang Europa. Binasa ito ni Maria Clara sa katipan.
Kabilang sa sulat ang layunin ni Don Rafael na pag-aralin si Ibarra sa
malayong lugar upang makapaglingkod ng mataas na kalidad sa bayang
sinilangan. Handa rin itong magtiis na mawalay sa anak upang sa
bandang huli ay maibigay nito sa bayan ang kanyang hangarin. Dito
natigilan si Ibarra dahil naalala nito na bukas ay undas at marami
siyang kailangang gawain. Nagpaalam na ang binata at pinagbilinan ni
Kapitan Tyago si Ibarra na sabihin sa kanyang katiwala na sila ay
magbabakasyon doon. Hindi naman mapigilan ni Maria na maluha dahil sa
pangungulila kay Ibarra, kaya't sinabihan siya ng kanyang ama na
ipagtulos si Ibarra ng dalawang kandila at ialay sa santo ng
manlalakbay.

Kabanata 9-Mga Suliranin Tungkol sa Bayan

Nakatakdang kuhanin ni Maria Clara ang kanyang kagamitan sa
kumbento ng araw na iyon. Hinihintay na lamang siya ni Tiya Isabel sa
karwahe upang tuluyan na silang makaalis ng siya namang pagdating ni
Padre Damaso. Nalaman ng huli ang kanilang pakay sa pag-alis at ito ay
hindi minabuti ng pari. Bubulong bulong ito na umakyat papunta sa
bahay ng Kapitan. Sinalubong siya ng Kapitan at inabot nito ang kamay
upang magmano ngunit tinanggihan ito ng Pari. Bagkus ay sinabi kaagad
nito na ang pakay niya ay makausap ng sarilinan ang kapitan. Dito ay
sinabi niya na hindi dapat maglihim ng kahit ano pa man sa kanya si
Kapitan sapagkat siya ang pangalawang ama ni Maria Clara. Dapat na
ring itigil ang pakikipagmabutihan ng dalaga sa binatang si Ibarra.
Sinabihan din nito na and Kapitan na hindi siya dapat maghangad ng
kabutihan para sa kanyang mga kaaway. Nakumbinsi ng pari ang kapitan
kaya't pagka-alis ng nito, pinatay ng Kapitan ang mga kandilang
itinulos ni Maria Clara para sa paglalakbay ni Ibarra pauwi sa bayan
ng San Diego. Sa kabilang dako, nagtungo naman si Padre Sybila sa
kumbento ng Dominikano sa Puerta de Isabel II. Dinalaw niya ang
matandang pari na may matinding sakit. Ibinalita niya dito ang mga
nakaraang kaganapan, katulad ng pang-aaway na ginawa ni Padre Damaso
sa bahay ni Kapitan Tyago. at ang pagpanig ng Tinyente diumano sa
kapitan-heneral at pakikipag-alyansa kay Padre Damaso. Nakipagpalitan
din ng saloobin ang matandang maysakit, at dito ay sinabi niya na ang
pagtaas ng buwis ang dahilan ng pagkaubos nang kanilang mga kayamanan.
Natututo na rin aniya ang mga Pilipino sa paghawak ng ari-arian.

Kabanata 10- Ang San Diego

Ang San Diego ay isang maalamat na bayan sa Pilipinas,
matatagpuan sa baybayin ng lawa at may malalawak na kabukiran. Ang
ikinabubuhay ng mga tao sa bayan na ito ay pagsasaka at dahil sa
kakulangan sa edukasyon at kaalaman sa pagnenegosyo, nalalamangan sila
ng mga dayuhang tsino. Kung pagmamasdan ang buong bayan mula sa
ituktok ng simbahan, kapansin pansin dito ang isang gubat na nasa
kalagitnaan ng kabukiran. Katulad ng ibang bayan sa Pilipinas,
pinamumunuan ito ng simbahan at sunud-sunuran lamang ang pamahalaan
dito. Si Padre Damaso ang kura paroko sa simbahan na iyon bago ito
mailipat sa ibang bayan dahil sa ginawa nito kay Don Rafael Ibarra.
Iilan lamang ang may mataas na tungkulin at kinikilala sa bayang iyon,
ang mga Kastila at ilang mayayamang Pilipino. Ayon sa alamat, may
isang matandang Kastila ang dumating sa bayan ng San Diego, matatas
magtagalog at malalalim ang mga mata. Bumili siya ng gubat sa pook na
iyon at pinambayad ang kanyang mga ari-arian tulad ng damit, alahas at
salapi. Hindi nagtagal ay natagpuan ang matanda na nakabitin sa puno
ng isang balete. Ang pangyayaring ito ay naging sanhi ng pagkatakot ng
mga tao doon kaya't sinunog ng ilan ang mga damit ng matanda at
itinapon naman ang kanyang mga alahas sa ilog. Kalaunan, dumating ang
anak ng matanda na nagngangalang Saturnino. Pinagsikapan nitong
sinupin ang mga naiwang ari-arian ng ama at nakapag-asawa ng isang
taga-Maynila. Dito rin sila nanirahan sa San Diego at nagkaroon ng
isang supling, si Don Rafael na siya namang ama ni Ibarra. Si Don
Rafael ay kinagiliwan ng mga magsasaka at dahil sa pagsusumikap nito,
ang San Diego ay naging bayan mula sa pagiging nayon. Kalaunan, ang
pamumunong ito ni Don Rafael ay naging ugat ng inggit at galit sa ilan
niyang mga kaibigan.
Kabanata 11- Ang mga Makapangyarihan
Mabibilang lamang ang mga tao na kinikilalang makapangyarihan o
casique sa bayan ng San Diego. Katulad ito ng Roma at Italya sa
mahigpit na agawan sa kapangyarihan sa pamumuno sa bayan. Hindi
kabilang dito sina Don Rafael, Kapitan Tyago, at ilang namumuno sa
pamahalaan. Bagamat si Don Rafael ang pinakamayaman sa bayan, ang
iginagalang ng lahat at pinagkakautangan ng marami, hindi pa rin siya
ang nagmamay-ari ng kapangyarihan sa bayang iyon. Si Kapitan Tyago na
may mga ari-arian din at kabilang sa mataas na antas ng lipunan,
sinasalubong ng banda ng musiko, at pinagsisilbihan ng masasarap na
pagkain ay walang posisyon sa lipon ng mga makapangyarihan. Ang
posisyon naman sa pamahalaan tulad ng gobernadorcillo o kapitan sa
bayan ay mabibili sa halagang P5,000 at madalas pa na kagalitan ng
alkalde mayor. Sino ba talaga ang makapangyarihan sa San Diego? Walang
iba kundi ang kura paroko sa simbahan at ang Alperes na siyang puno ng
mga gwardiya sibil. Ang kura paroko na si Padre Bernardo Salvi, ang
batang pransiskano na mukhang masasakitin at siyang pumalit kay Padre

Damaso. Higit na may kabaitan ito kumpara kay Padre Damaso, kung meron
mang naging kabaitan ang huli. Ang Alperes naman ay lasinggero,
mapambugbog sa asawa at malupit sa kanyang mga tauhan. Nakapag-asawa
ito ng Pilipina, si Donya Consolacion, na mahilig magkolorete sa
mukha. Dahil sa agawang ito sa kapangyarihan ng dalawang Kastila,
natural lamang na may palihim na hidwaang nagaganap. Ngunit sa
publikong lugar ay ipinapakita ng dalawa ang kanilang pakunwaring
pagkakasunduan.
Buod ng
Kabanata 12- Araw ng mga Patay
Ang sementeryo ng San Diego ay matatagpuna sa isang malawak na
palayan at nababakuran ng lumang pader at kawayan. Masukal ang
libingan at may malaking krus na nakatirik sa kalagitnaan. Makipot ang
daan patungo sa sementeryo, maputik kapag tag-ulan at maalikabok naman
kung tag-araw. Isang napakalakas na ulan ang bumuhos ng gabing iyon,
at dalawang tao ang abalang-abala sa paghuhukay sa isang bahagi ng
sementeryo. Ang isa ay batikang sepulturero at ang kanyang katulong ay
bago at hindi mapakali sa kanilang ginagawa. Hindi nito maitago ang
pandidiri at kinakalaban ang pagbaliktad ng sikmura sa pagdura at
paghitit ng sigarilyo. Sinaway ng batikang sepulturero ang kanyang
kasama sa pagrereklamo nito at pinagpatuloy ang paghuhukay hanggang sa
maiahon ang bangkay. Sariwa pa kasi ang bangkay na kanilang hinuhukay,
sapagkat dalawampung araw pa lamang itong naililibing mula ng mamatay.
Sinusunod nila ang pinag-utos ni Padre Garrote, na walang iba kundi si
Padre Damaso, ang kura paroko ng panahong iyon; na ilipat ang bangkay
sa libingan ng mga Intsik. Ngunit dahil sa kabigatan ng bangkay at sa
malakas na buhos ng ulan, minarapat na lamang nila na itapong ito sa
lawa. Mabibilang lamang ang mga tao na kinikilalang makapangyarihan o
casique sa bayan ng San Diego. Katulad ito ng Roma at Italya sa
mahigpit na agawan sa kapangyarihan sa pamumuno sa bayan. Hindi
kabilang dito sina Don Rafael, Kapitan Tyago, at ilang namumuno sa
pamahalaan. Bagamat si Don Rafael ang pinakamayaman sa bayan, ang
iginagalang ng lahat at pinagkakautangan ng marami, hindi pa rin siya
ang nagmamay-ari ng kapangyarihan sa bayang iyon. Si Kapitan Tyago na
may mga ari-arian din at kabilang sa mataas na antas ng lipunan,
sinasalubong ng banda ng musiko, at pinagsisilbihan ng masasarap na
pagkain ay walang posisyon sa lipon ng mga makapangyarihan. Ang
posisyon naman sa pamahalaan tulad ng gobernadorcillo o kapitan sa
bayan ay mabibili sa halagang P5,000 at madalas pa na kagalitan ng
alkalde mayor. Sino ba talaga ang makapangyarihan sa San Diego? Walang
iba kundi ang kura paroko sa simbahan at ang Alperes na siyang puno ng
mga gwardiya sibil. Ang kura paroko na si Padre Bernardo Salvi, ang
batang pransiskano na mukhang masasakitin at siyang pumalit kay Padre
Damaso. Higit na may kabaitan ito kumpara kay Padre Damaso, kung meron
mang naging kabaitan ang huli. Ang Alperes naman ay lasinggero,
mapambugbog sa asawa at malupit sa kanyang mga tauhan. Nakapag-asawa
ito ng Pilipina, si Donya Consolacion, na mahilig magkolorete sa
mukha. Dahil sa agawang ito sa kapangyarihan ng dalawang Kastila,
natural lamang na may palihim na hidwaang nagaganap. Ngunit sa
publikong lugar ay ipinapakita ng dalawa ang kanilang pakunwaring
pagkakasunduan.

Kabanata 13 - Mga Babala ng Bagyo

Dumating si Ibarra sa San Diego at kaagad na nagtungo sa
sementaryo kasama ang kanilang matandang katiwala. Agad nitong hinanap
ang puntod ng ama na si Don Rafael. Ayon sa kanyang katiwala, ang
libingan ay tinamnan niya ng mga bulaklak ng adelpa at sampaga.
Nasalubong nina Ibarra ang sepulturero at tinanong nila ito ang
libingan ng kanyang ama. Pinagtapat naman ng sepulturero na itinapon
ang bangkay sa lawa dahil sa kabigatan nito at hindi na nailibing sa
libingan ng mga Intsik, ang bagay na pinag-utos ng kura paroko. Higit
na ikinasindak ito ni Ibarra at ang matandang katiwala ay napaiyak sa
narinig. Sa matinding galit at poot ay iniwan ni Ibarra ang kausap at
ng makasalubong niya si Pari Salvi ay hindi nito napigilang daluhungin
ang pari. Humingi ng paliwanag si Ibarra sa pari kung bakit nagawa
nitong lapastanganin ang bangkay ng kanyang ama. Ipinaalam naman ng
huli na ang may kagagawan niyon ay si Padre Damaso.

Kabanata 14 - Si Tasyo, ang Baliw o ang Pilosopo

Nang araw na iyon ay dumalaw din sa libingan si Pilosopo Tasyo
upang hanapin ang puntod ng kanyang asawa. Si Don Anastacio ay kilala
sa bansag na Pilosopo Tasyo, kilala ng lahat ng tao sa San Diego sa
kakaiba nitong personalidad. Lagi itong laman ng lansangan at lakad ng
lakad. Marami rin itong sinasabing pananaw tungkol sa pulitika at
lipunan, bagay na hindi nauunawaan ng karamihan kayat tinawag nila
itong baliw. Matalino ang matanda at matalinghaga kung manalita.
Galing siya sa isang mayamang pamilya at nag-aral ito sa unibersidad
ng San Jose. Pinahinto ito ng kanyang ina sa pag-aaral sa paniniwalang
ang katalinuhan nito ang magiging dahilan upang makalimutan ang Diyos.
Minarapat din ng kanyang ina na mag-pari na lamang ang binata, bagay
ni sinuway naman ng Pilosopo at bagkus ay nag-asawa na lamang.
Pagkalipas ng isang taon ay nabiyudo ang Pilosopo at sa halip na magasawang muli ay inilaan na lamang sa pagbabasa ng mga aklat hanggang
sa mapabayaan na nito ang minanang kabuhayan mula sa kanyang ina.
Kapansin pansin ang kakaibang kasiyahan sa mukha ni Pilosopo Tasyo sa
kabila ng papadating na unos at pagguhit ng matatalim na kidlat sa
kalangitan. Matalinghaga rin ang kanyang sagot sa mga taong nagtataka
sa kanyang reaksyon, na ang bayo ang siyang lilipol sa mga tao at
hangad niya ang pagkakaroon ng delubyo na siyang lilinis sa
sanlibutan. Suhestyon din niya sa kapitan ang pagbili ng tagahuli ng
kidlat imbes na mga paputok at kwitis. Hindi rin nito sinang-ayunan
ang pagpapatugtog ng mga batingaw sapagkat mapanganib ito kapag
kumukulog. Pinagtawanan naman siya ng bawat makarinig. Tumuloy naman
ang Pilosopo sa simbahan at doon ay naabutan niya ang dalawang bata at
sinabihan niya ito na kung maari ay umuwi sila sa kanilang ina dahil
ang huli ay naghanda ng isang espesyal na hapunan. Bagay na bagamat
natuwa ang mga bata ay tumanggi ang mga ito dahil na rin sa tungkulin
sa simbahan. Patuloy na naglakad lakad si Tasyo hanggang sa makarating
sa bahay ni Don Filipo at Aling Doray. Napag-usapan nila ang pagdating
ni Ibarra sa bayan at nabanggit ng Pilosopo na naramdaman niya ang
paghihinagpis ni Ibarra ng malaman ang sinapit ng kanyang ama. Sinabi

rin nito na isa siya sa anim na taong nakipaglibing sa ama nito.

Napadako ang kanilang usapan patungkol sa purgatoryo, isang bagay na
hindi pinaniniwalaan ng Pilosopo at pinaniniwalaan naman ng marami.
Hindi man siya naniniwala dito ay nirerespeto naman niya ang pananaw
ng relihiyon na ito ay gabay upang ang tao ay mabuhay ng malinis.
Kalaunan ay nagpaalam na ang matanda at masiglang masiglang lumakad
palayo sa gitna ng matatalim na kidlat at dumadagundong na kulog.

Kabanata 15- Ang Mga Sakristan

Ang dalawang sakristan ay sina Crispin at Basilio, mga anak ni
Sisa at siyang kausap ni Pilosopo Tasyo sa simbahan. Hinabilin ng huli
ang inihandang hapunan ng kanilang ina. May matinding suliraning
hinaharap ang dalawang musmos at ito ay lubos na nagdudulot ng
kawalang pag-asa sa magkapatid, lalo na kay Crispin, ang nakababata sa
dalawa. Pinagbintangan kasi siya ng Pari na nagnakaw ng dalawang onsa
o halagang P32.00. Ang sahod lamang nila ay dalawang piso sa isang
buwan, kung kayat hindi niya mababayaran ang nawawalang salapi, at ang
pataw na multa ng tatlong beses. Hiniling nito sa kanyang kuya na
tulungan siyang bayaran ang ibinibintang sa kanya ng pari, bagay naman
na tinutulan ni Basilio dahil na rin sa kailangan niya itong ibigay sa
kanilang ina upang may makain. Nahiling tuloy ni Crispin na mabuti
pang lahat sila ay magkasakit. Nangulila din ang bata sa kanyang ina,
na kung ito ay kapiling nila tiyak niyang ipagtatanggol sila nito sa
kalupitan ng mga pari. Naisip rin niya na mabuti pa nga ay ninakaw na
lang niya ang nawawalang pera at ng sa gayon ay maibabalik pa niya ito
at mamatay man siya sa palo ay may maiiwan naman siya sa kanyang ina
at kapatid. Nag-aalala naman si Basilio sa galit ng ina kapag nalaman
nito na napagbintangang magnanakaw ang kanyang kapatid. Buo naman ang
tiwala ni Crispin na hindi maniniwala ang kanilang ina na ginawa niya
iyon, dahil ipapakita niya ang maraming latay sa buo niyang katawan
dahil sa palo ng kura, pati ang bulsa niyang butas. Sasabihin rin niya
na ang tangi niyang pera ay isang kuwalta lamang na aginaldo sa kanya
noong nakaraang pasko, at pati ito ay pinag-interesan ng ganid na
prayle. Bukod sa mga palong tinatamo ni Crispin, gutom na gutom na rin
siya sapagkat hindi na siya pinapakain mula ng siya ay pagbintangan.
Patuloy na nag-uusap ang magkapatid tungkol sa kanilang kalagayan at
hindi nila namalayan ang pagpanhik ng sakristan mayor. Narinig nito
ang kanilang pag-uusap at nagpupuyos ito sa galit. Pinagmulta niya si
Basilio dahil daw sa salang maling pagpapatugtog nito sa kampana.
Sinabi naman nito kay Crispin na hindi siya makakauwi hanggat hindi
niya ibinabalik ang ninakaw na salapi. Tinangkang mangatwiran ni
Basilio, bagay na nakapagpahamak pa sa kanya sapagkat hindi siya
papauwiin hangang hindi ika-sampu ng gabi. Ang desisyon ng sakristan
ay lubhang mapanganib para kay Basilio sapagkat mahigpit na
ipinapatupad ng guwardiya sibil na bawal ng maglakad ang sinuman bago
sumapit ang ika-siyam ng gabi. Pagkasabi nito ay kinaladkad na ng
sakristan si Crispin at hindi na magawang makiusap ni Basilio sa
pangamba at awa sa kapatid. Dinig na dinig nito ang pagpapalahaw at
daing ng kapatid dahil sa sakit na nararamdaman. Wala siyang magawa

kundi ang matulala at balutin ng matinding paghihinagpis, awa, at

kawalang pag-asa na may magawa siya para tulungan at baguhin ang
kalagayan ng kapatid. Sa kabila ng kamusmusan ng kaisipan ay tumindi
ang pagnanais na makapag-araro sa bukid upang maka-alis sa kalupitan
ng simbahan. Kasabay ng pagtila ng ulan ay ang pagpapatihulog ni
Basilio mula sa bintana ng kampanaryo gamit ang lubid ng kampana.
Kabanata 16- Si Sisa
Sa isang maliit na dampa sa labas ng bayan ay abalang abala si
Sisa, ang butihing ina nila Crispin at Basilio. Makikitang salat na
salat siya sa kabuhayan, at ang likas na ganda nito ay pinatanda ng
panahon at pagdurusa. Nakapag-asawa siya ng isang lalaking walang
idinulot sa kanya kundi dalamhati. Gabi gabi itong nagsusugal,
iresponsable, tamad, at nagpapalaboy laboy sa lansangan. Wala itong
pakialam sa buhay nilang mag-iina, bagkus ay nakukuha pa siya nitong
bugbugin kapag ito ay umuuwi. Si Sisa naman ay patuloy na tinitiis na
lamang ang ugali ng kanyang asawa at patuloy pa rin niya itong
minamahal na animoy ay diyos. Naghanda ng masarap na hapunan si Sisa
para sa kanyang mga anak. Bagay na hindi nila madalas matikman sa
kanilang buhay. Inihain niya ang paborito ng mga bata: tuyong tawilis
at sariwang kamatis para kay Crispin; at tapang baboy-damo at isang
hita ng patong bundok naman para kay Basilio, mula sa kagandahang loob
ni Pilosopo Tasyo. Sa kasamaang palad, ang naunang dumating ay ang
kanyang asawa na walang pakundangang inubos ang inihain niya para sa
kanyang mga anak. Hindi man lang nito itinanong ang kalagayan nilang
mag-iina at bagkus ay inihabilin pa na bigyan siya ng kwarta mula sa
kita ng dalawang bata. Walang nagawa ang martir na si Sisa kundi
maghinagpis sa pag-ala-ala na wala na ang masarap na hapunan na
inihanda niya para sa kanyang mga anghel. Nagluto siyang muli upang
kahit papaano ay may makain ang mga bata pagdating nito mula sa
simbahan. Makalipas ang matagal na sandali at pagkainip sa paghihintay
ay nakarinig siya ng malalakas na tawag mula kay Basilio.

Kabanata 17- Si Basilio

Duguan si Basilio nang dumating ito sa kanilang tahanan.
Pinagtapat nito sa Ina na siya ay hinabol ng mga gwardiya sibil at
nadaplisan ng bala sa ulo. Hindi nito nagawang huminto sa paglalakad
sa takot na ikulong at paglinisin sa kuwartel. Sinabi rin nito sa ina
na sabihing nahulog na lamang siya sa puno kaysa ipagtapat ang tunay
na nangyari. Napag-alaman din ni Sisa na napag-bintangan si Crispin na
nagnakaw ng dalawang onsa, at nabaghan ang puso ni Sisa dahil sa awa
sa kanyang anak. Lingid sa kanyang kaalaman ang mga parusang
tinatamasa ni Crispin sa kamay ng Sakristan. Nawalan naman ng gana si
Basilio na kumain at bagkus ay nag-alala ng todo sa kanyang ina ng
malaman nito na dumating ang kanyang ama. Alam kasi nito ang
pambubugbog na ginagawa ng ama sa kanyang ina. Sa hinagpis at galit ni
Basilio ay naisambulat nito na mabuti pang mawala na ang kanyang ama
at mabuhay silang tatlo na lamang. Sa ganitong kalagayan ay mabubuhay

pa sila ng maayos, na siya namang pinagdamdam ni Sisa. Para sa kanya,

sa kabila ng ugali ng kanyang asawa ay mamarapatin pa rin niyang
magkakasama silang lahat. Nakatulugan ni Basilio ang kanyang mga
alalahanin at pagod. Binangungot ito sa kalagitnaan ng tulog sapagkat
nakita niya sa kanyang panaginip ang pambubugbog ng kura at sakristan
mayor kay Crispin. Pinalo nila ng yantok si Crispin sa ulo hanggang
ito ay duguang humandusay sa lapag. Nagising si Basilio sa yugyog ng
kanyang ina, at pinagtapat na lamang niya ang pangarap niya para sa
kanyang ina at kapatid. Nais niyang huminto na sa pagsasakristan
kasama ni Crispin, magpapastol siya ng baka at kalabaw na pag-aari ni
Ibarra, at pagsapit niya ng edad na kaya na niyang mag-araro sa bukid,
siya ay hihiling ng kapirasong lupa para sakahin. Pauunlarin niya ang
sakang iyon hanggang sa umunlad ang kanilang buhay. Pag-aaralin din
niya si Crispin kay Pilosopo Tasyo at ang kanyang ina ay hihinto na sa
pananahi. Bagamat nagpakita ng pagkatuwa ang kanyang ina, lihim naman
itong nasasaktan dahil hindi na sinama ni Basilio ang kanyang ama sa
mga plano nito.
Kabanata 18- Mga Kaluluwang Naghihirap
Si Padre Salvi ay matamlay na nagdaos ng misa ng araw na iyon.
Abala ang mga matatanda sa bayan tungkol sa nalalapit na kapistahan
habang naghihintay na makausap ang Padre. Nais nilang malaman kung
sino ang magmimisa, kung si Padre Damaso ba or si Padre Martin o ang
coordinator? Napag-usapan ng mga matatanda ang tungkol sa pagbili ng
indulgencia para sa kaligtasan ng mga namatay na kaanak na patuloy na
nagdurusa sa purgatoryo. Ang isang indulgencia ay katumbas ng mahigit
isang libong taon na kaligtasan mula sa pagdurusa sa purgatoryo. Sa
kanilang pagpapalitan ng kuro-kuro ay hindi nila namalayan ang
pagdating ni Sisa. May dalang handog si Sisa para sa mga prayle. Nagani siya ng mga sariwang gulay mula sa kanyang mga tanim at pako na
paborito ng kura. Tumuloy na si Sisa sa kusina ng kumbento upang iayos
ang kanyang mga dala. Hindi man lamang siya pinansin ng mga sakristan
at mga tauhan sa kumbento. Sa huli ay nakausap ni Sisa ang
tagapagluto. Napag-alaman niya na maysakit ang pari at hindi niya ito
makakausap. Nagimbal din siya sa nalaman na si Crispin ay tumakas
kasama ng kanyang isa pang anak pagkatapos nitong magnakaw ng dalawang
onsa. Alam na ito ng mga gwardiya sibil at kasalukuyan itong papunta
sa kanilang bahay upang hulihin ang kanyang mga anak. Tinuya rin siya
nito na hindi niya naturuan ng kabutihang asal ang magkapatid at higit
sa lahat ay nagmana ang mga ito sa kanyang walang kwentang asawa.
Kabanata 19-Mga Suliranin ng Isang Guro
Nagkita sa tabi ng lawa si Ibarra at ang guro sa San Diego.
Itinuro ng huli kung saan naitapon ang bangkay ng kanyang ama at isa
si Tinyente Guevarra sa iilang nakipaglibing. Isinalaysay ng butihing
guro ang ginawang pagtulong ni Don Rafael sa ikauunlad ng edukasyon at
naitulong nito sa kanyang kapakanan. Si Don Rafael kasi ang tumustos
sa kanyang mga pangangailangan sa pagtuturo nuong siya ay nagsisimula
pa lamang. Naisalaysay ng guro ang mga suliraning kinakaharap ng San

Diego tungkol sa edukasyon. Isa na dito ang kawalang ng panggastos

para sa mga kagamitan sa pag-aaral, ang kawalan ng silid aralan na
akma upang makapag-aral ng walang balakid ang mga bata, ang kakaibang
pananaw ng mga pari sa paraan ng pagtuturo, ang mga patakaran ng
simbahan tungkol sa nilalaman ng kanyang mga aralin, at ang kawalan ng
pagkakaisa ng mga magulang ng mag-aaral at ng mga taong may
katungkulan. Ang mga libro ay nasusulat sa Kastila at kahit anong
tyaga ng guro na iaral sa kanyang mga estudyante ang nilalaman ng
babasahin, pilit itong pinanghihimasukan ni Padre Damaso. Madalas din
itong mamalo at pagmumurahin ang mga bata kapag nakarinig ito ng ingay
mula sa tapat ng kwadra, kung saan nag-aaral ang mga bata dahil nga sa
walang silid-aralan. Ang mga magulang naman ay pinapanigan ang mga
pari tungkol sa pagpalo bilang epektibong paraan ng pagdedesiplina at
pagtuturo. Ang pakikialam ng Pari, at ang maraming mga balakid sa
pagtuturo ang naging sanhi upang magkasakit ang guro. At nang siya ay
bumalik upang magturong muli, higit pang nabawasan ang bilang ng
kanyang mga mag-aaral. Laking pasasalamat niya ng hindi na si Padre
Damaso ang kura sa San Diego, kayat minabuti niyang iangkop ang
nilalaman ng mga aralin sa kalagayan ng kanyang mga mag-aaral. Bagamat
nagkaroon siya ng kalayaan para iangkop ang kanyang mga aralin, higit
pa ring pinahalagahan ng simbahan ang pagtuturo tungkol sa relihiyon.
Sa mga binanggit na ito ng guro, nangako naman si Ibarra na gagawin
ang kanyang makakaya upang matulungan ang guro at maiangat ang
kalagayan ng edukasyon sa bayan. Kanya itong babanggitin sa araw ng
pulong sa paanyaya ni Tinyente Mayor.

Kabanata 20 Ang Pulong sa Tribunal

Ang tribunal ang tanging bulwagan na nagsisilbing lugar para sa
pagpupulong at pag-uusap ng mga makapangyarihan at mayayaman sa bayan.
Panauhin noong araw na iyon sina Ibarra at ang guro. Nahahati ang mga
nasa pulong sa dalawang kinatawan o lapian: ang conserbador na siyang
pangkat ng mga matatanda na pinamumunuan ng Kabesa at ang liberal na
binubuo naman ng mga kabataan sa pamumuno ni Don Filipo. Ang mga paksa
ng pagpupulong na iyon ay tungkol sa gaganaping kapistahan labingisang araw mula sa araw na iyon, mga programa at aktibidad na gagawin
para sa pista, at ang pagtatayo ng paaralan para sa bayan. Sinamantala
ng mga mayayaman sa bayan ang pulong na iyon upang makapagtalumpati
kahit na walang katuturan ang ibang mga pinagsasabi. Katulad na lamang
ni Kapitan Basilyo na nakalaban ni Don Rafael. Sinalungat naman ito ni
Don Filipo na nagmungkahi na bawat gawain ay dapat may talaan ng mga
gastos. Dapat din magpagawa ng isang malaking tanghalan sa plasa at
magtanghal ng palatuntunan tulad ng komedya sa loob ng isang linggo.
Binanggit din ni Don Filipo ang pagkakaroon din ng paputok upang
maging lalong kasiya siya ang pista. Hindi naman lahat ay sumang-ayon
sa kanyang mungkahi. Nagbigay naman ng panukala ang Kabesa na
nagsabing marapat na tipirin ang pagdiriwang, dapay ay wala na ring
paputok at ang mga gaganap sa programa ay dapat mga taal na taga San
Diego. Ang sentro din ng pagtatanghal ay dapat mga sariling ugaling
Pilipino. Walang bisa ang mga panukalang inihandog ng magkabilang

pangkat sapagkat nakapagdesisyon na ang kura tungkol sa pista. Ang mga

gagawin ay anim na prusisyon, tatlong sermon, tatlong misa mayor at
isang komedya.

Kabanata 21 Mga Pagdurusa ni Sisa

Sa narinig mula sa kusinero ay kumaripas ng takbo si Sisa pauwi
sa kanilang bahay. Hindi mawala sa kanyang isipan ang mga pangitain na
dadamputin ng mga gwardiya sibil ang kanyang mga anak at ang bintang
na pagnanakaw ng salapi ng dalawang bata. Namataan niya ang mga
gwardya sibil na papalayo sa kanilang bahay, bagay na nakagaan sa
kanyang takot sapagkat hindi nito kasama ang kanyang mga anak. Nang
magpang-abot sila ng gwadiya sibil sa daan, pilit siyang pinaamin na
ilabas ang dalawang onsang ninakaw ng kanyang mga anak. Bingi ang mga
gwardiya sibil sa kanyang pagmamakaawa at pangangatwiran kung kaya't
kinaladkad siya ng mga ito papuntang kwartel. Hiyang- hiya si Sisa
habang kinakaladkad ng mga gwardiya sibil sa harap ng taong-bayan,
lalo na ng sa oras na iyon ay natapat na tapos na ang misa at ang mga
tao ay kasalukuyang lumalabas ng simbahan. Lahat ay napapatigil sa
nagaganap na eksena sa lansangan at walang magawa si Sisa kundi
panghinaan ng loob at mag-iiyak. Pagdating sa kwartel ay inihagis siya
ng mga ito at nagsumiksik na lamang siya sa isang sulok. Bingi ang
lahat sa kanyang pakiusap at pagmamakaawa. Tanghali na ng pakawalan
siya ng Alperes. Umuwi si Sisa sa kanilang bahay at muling hinanap ang
kanyang mga anak. Ngunit ala ni anino o tinig ng mga bata kahit sa
bakuran. Pumanhik muli siya ng bahay at namataan niya ang punit na
damit ni Basilio na may bahid ng dugo. Hindi niya matanggap ang
nasilayan at nilamon ng pighati ang kanyang katinuan. Nagpalaboy-laboy
siya sa lansangan habang sinasambit ang pangalan ng kanyang mga anak.

Kabanata 22 Liwanag at Dilim

Ito ang araw ng pagdating ni Maria Clara at ni Tiya Isabel sa San
Diego upang mamalagi doon para sa pista ng bayan. Kumalat ang balita
ng kanyang pagdating sapagkat kinagigiliwan siya lahat ng mga tao
doon. Kumalat din ang madalas na pagkikita nila ni Ibarra, bagay na
ikinagalit ni Padre Salvi. Napapansin naman ni Maria Clara ang
pagbabago ng kilos at mga titig nito tuwing siya ay kaharap. Plano ng
magkatipan na magkaroon ng piknik sa ilog kasama ang kanilang mga
kaibigan. Iminungkahi ni Maria Clara na huwag ng isama si Padre Salvi
sapagkat siya ay nababahala kapag ito ay nasa paligid niya. Hindi
naman ito napagbigyan ni Ibarra dahil sa hindi ito magandang tingnan.
Habang nag-uusap ang dalawa ay dumating naman si Padre Salvi kung
kaya't nagpaalam na si Maria upang mamahinga. Inimbitahan ni Ibarra si
Padre sa piknik at kaagad naman itong sinang-ayunan ng kura.
Pagkalipas ng ilang oras ay umuwi na rin si Ibarra. Sa kanyang
paglalakad ay nakasalubong niya ang isang lalaking humihingi ng
tulong. Pinaunlakan naman siya ni Ibarra.

Kabanata 23 Ang Piknik

Madaling araw pa lamang ay masigla ng nagsisigayakan ang mga
kababaihan at kabinataan para sa kasiyahan sa araw na iyon.
Magkakasamang naglalakad ang mga kababaihan, hiwalay sa kalalakihan.
Kasama rin sa piknik na iyon ang mga kawaksi at matatandang babae.
Sasakay sila sa dalawang bangka habang mangingisda sa ilog.
Magkakasama ang matatalik na magkaibigan na sina Maria Clara, Iday,
Victorina, Neneng at Sinang sa isang bangka. Hindi mapigilan ang
kanilang mga tawanan at kwentuhan, bagay na nag-uudyok kay Tiya Isabel
upang sila ay sawayin. Makalipas ang ilang sandali ay nagkaroon ng
butas ang bangkang sinasakyan ng mga kalalakihan kung kaya't sila ay
napalipat sa bangka ng mga dalaga. Nagkaroon naman ng katahimikan sa
panig ng mga dalaga sapagkat sila ay inatake ng hiya. Si Elias naman
ay patuloy lamang sa pagsagwan sa bangka. Upang hindi mainip at maaliw
ang lahat, umawit si Maria ng Kundiman at ang lahat ay parang idinuyan
sa awitin. Malapit ng maluto ang agahan, kung kaya't gumayak na ang
mga kalalakihan upang mangisda. Sa kasamaang palad, ni isang isda ay
wala silang nahuli sapagkat may buwayang naroroon. Nabahala ang mga
kababaihan sa paglitaw ng buwaya at lalo na ng nilundag ito ni Elias.
Naglaban ang dalawa sa ilog, ngunit higit na malakas ang buwaya.
Kagyat namang lumundag si Ibarra sa tubig upang tulungan si Elias.
Napatigagal naman si Maria sa ginawang iyon ni Ibarra, at tila ba
tumigil na rin ang kanyang paghinga. Natalo naman ng dalawa ang buwaya
at nagpatuloy sila sa pangigisda hanggang sa sila ay makahuli ng
sariwang isda. Masayang nag-pananghalian ang mga magkakaibigan sa
ilalim ng mga puno malapit sa batisan.

Kabanata 24 Sa Kagubatan
Maagang nakapagmisa si Padre Salvi at kaagad na nag-almusal,
ngunit hindi na nito tinapos ang pagkain at nagpunta na ito sa lugar
ng piknik sakay ng karwahe. Malayo pa ay pinahinto na niya ang karwahe
upang sa gayon ay malayang makapanood ng lihim sa mga kadalagahan.
Hindi naman siya nabigo sa ninais na mangyari, nakita nga niya ang mga
dalaga at masayang pinagmamasdan ang mga binti at sakong ng mga ito
habang nagkakatuwaan. Pinigil na lamang ng pari ang kanyang sarili na
sundan pa ang mga ito kung kaya't hinanap na lamang niya ang mga
kalalakihan. Pagkapananghalian ay nag-usap-usap ang mga nagpiknik.
Nabanggit ni Padre Salvi na may tumampalasan kay Padre Damaso kaya't
nagkasakit ito. Nagkataon na dumating si Sisa at nais ni Ibarra na
siya ay pakainin ngunit dala ng pagkawala ng katinuan nito ay
tumalilis itong papalayo sa pangkat. Nabanggit din ang pagkawala ng
mga anak ni Sisa, kung saan nagkaroon ng matinding pagtatalo sina Don
Filipo at Padre Salvi. Ikinatwiran ng una na higit pang pinahalagahan
ang dalawang onsa kaysa sa pagkawala ng mga bata. Pumagitna na sa
Ibarra sa dalawa upang hindi na umabot sa sakitan ang dalawa. Lumayo
si Ibarra at nakiumpok sa mga binata at dalagang naglalaro ng Gulong
ng Kapalaran. Itinanong ni Ibarra sa Gulong kung may mga katuparan ang
kanyang binabalak. Natapat naman ang dais sa sagot na pangarap lamang.

Hindi ito sinang-ayunan ni Ibarra sapagkat mayroon na siyang katibayan

at pahintulot sa pagpapatayo ng bahay-paaralan. Hinati ni Ibarra ang
kasulatan at ibinigay kay Maria Clara at Sinang. Dumating naman si
Padre Salvi at walang hudyat na pinunit nito ang aklat. Aniya,
malaking kasalanan ang maniwala sa nilalaman nito. Ikinainis naman ito
ni Albino at isinagot sa kura na mas malaking kasalanan ang kanyang
pakikialam sa pag-aari ng iba. Lumayas naman kaagad ang kura at
padabog na bumalik ng kumbento. Makalipas ang ilang sandali ay
dumating naman ang mga gwardya sibil at sarhento. Hinahanap nila si
Elias kay Ibarra sapagkat ito ang nanakit kay Padre Damaso.
Kinuwestyon din nila si Ibarra sa pagkupkop niya kay Elias, bagay na
sinalungat ni Ibarra at sinabing walang karapatang kwestyunin ninuman
ang kanyang desisyon kung sino ang nais niyang imbitahin sa kanyang
tahanan. Hinalughog ng gwardya sibil ang kagubatan ngunit ala silang
nakitang Elias.

Kabanata 25 Sa Tahanan ng Pilosopo

Sinadya ni Ibarra si Pilosopo Tasyo sa kanyang tahanan upang
humingi ng payo tungkol sa paaralan na nais niya ipasimulan. Nadatnan
niya itong abalang-abala sa pagsusulat ng hieroglyphics sa wikang
Tagalog. Napansin naman siya ng matanda at siya ay inanyayahan nito.
Binanggit ni Pilosopo na ang kanyang mga sinusulat ay walang
makakaunawa sa ngayon sapagkat ang mga susunod na henerasyon ang
tanging makauunawa ng kanyang saloobin. Ayon sa kanya, ang mga susunod
na salinlahi ay mga walang piring sa mata at gising sa nangyayari sa
lipunan. Nabanggit ni Ibarra na kahit siya ay dito ipinanganak at
lumaki, ramdam niya na palagay ng mga tao na siya ay dayuhan lamang.
Kung kaya't kailangan niya ang payo ng matanda sapagkat ito ay higit
na kilala ng mga tao. Sumalungat naman si Pilosopo at iminungkahi na
dapat niyang isangguni ang kanyang mga binabalak sa mga kinikilalang
tao sa lipunan, katulad ng Kura. Magbigay man ng masasamang payo ang
mga makapangyarihan sa bayan, maipapakita naman ni Ibarra na ang
kanyang mga binabalak at ginagawa ay ayon sa pinagkasunduan ng mga
makapangyarihang tao sa bayan. Mainam pa na pakunwari na lamang siyang
sumunod kaysa maging kalaban pa niya ang mga iyon. Hindi naman ito
lubos na sinang-ayunan ni Ibarra sapagkat naniniwala siyang ang
matuwid na layunin ay hindi na kailangang balutan ng baluktot na
gawain. Buo ang paniniwala ni Ibarra na sasang-ayunan siya ng
pamahalaan at ng mga tao sa bayan sapagkat ang kanyang ninanais ay ang
kapakanan ng nakararami. Hindi siya makumbinsi ni Pilosopo Tasyo na
ang kapangyarihan ng simbahan ay higit pa sa kakayahan ng pamahalaan.
Lalo na ang pagsasabi niya dito na kung nais niyang matupad ang
kanyang mga balakin ay marapat na yumuko muna siya sa mga may
kapangyarihan kung ayaw niyang walang mangyari sa kanyang mga balakin.
Hindi matanggap ni Ibarra ang mga sinabi sa kanya ni Pilosopo Tasyo,
sapagkat ang kanyang mga pananaw ay ideolohiyang liberal, na kanyang
nakamulatan sa pag-aaral sa Europa. Ang mga ganitong prinsipyo ay
hindi pa katanggap-tanggap sa simbahan na siyang nagmamay-ari ng

lahat, pati ang buhay ng mga tao sa kanilang nasasakupan. Inihalimbawa

ni Pilosopo Tasyo ang kalagayan ni Ibarra sa mga halaman: sa rosas na
yumuyuko rin sa hangin kapag hitik na ito sa mga bulaklak at kung
hindi ito ay mababali lamang; at sa puno ng makopa na kailangan pa
niyang tukuran upang kumapit ang mga ugat nito sa lupa dahil kung
hindi niya ito gagawin ay ibubuwal lamang ito ng hangin. Ganito rin si
Ibarra sa kanyang pananaw. Isa siyang punong itatanim sa mabatong
lupain na nagmula pa sa bayan ng Europa- kailangan niya ng makakapitan
at masasandalan. Aniya, hindi kaduwagan ang pagyuko sa kapangyarihan,
ang pagyuko at pag-iwas sa dumarating na punlo, mas mainam iyon kaysa
salubungin ang mga bala ng baril at tuluyan ng hindi makabangon.
Naglaro sa isipan ni Ibarra na paano kung hindi lubos ang pagtulong ng
simbahan sa kanyang mga balakin dahil na rin sa ang karunungan ay
kaagaw ng simbahan sa pagpapayaman at kung may maiiwan ba siyang
legacy sa kanyang mga binabalak para sa bayan. Binigyan naman siya ng
inspirasyon ni Pilosopo Tasyo sa pagsasabi nito na hindi man siya
magtagumpay ay may uusbong na pananim na siyang magpapatuloy ng
kanyang mga nasimulan. Nagpaalam na si Ibarra pagkapahayag nito kay
Pilosopo Tasyo sa kanyang pakay sa kura.
Kabanata 26 Ang Bisperas ng Pista
Bisperas ng Pista ng San Diego tuwing ika-10 ng Nobyembre. At sa
bisperas pa lamang ng Pista ay nakahanda na ang lahat. Nagagayakan ang
mga bahay ng kanilang mga pinakagarbong palamuti, kurtina at iba'tibang dekorasyon at pati na mga minana at antigong kagamitan. Ang
hapag-kainan naman ng mga mayayaman ay punong-puno ng mga iba't-ibang
masasarap na putahe, kakanin, panghimagas at mga inangkat at
mamahaling mga alak mula pa sa Europa. Inilalaan ang mga pagkaing ito
para sa lahat, kahit na taga-ibang bayan upang maging masaya ang
kapistahan. Ang bawat sulok ng bahay ay malinis at makintab, sadyang
pinaghandaan at iginayak para makita ng lahat. Maya't maya rin ang
pagpapaputok ng kwitis, batingaw ng kampana at tugtugan ng mga banda
ng musiko. Ang plasa naman ng San Diego at mga matataong lugar ay
pinalamutian ng arkong kawayan, pati na rin ang harapan ng simbahan na
nilagyan ng tolda para sa prusisyon. May tanghalan din na nakalaan
para sa pagtatanghal ng komedya at iba pang palatuntunan. May
partisipasyon sa kasayahan ang mga mayayaman sa Sa Diego, tulad ni
Kapitan Tiago at Kapitan Joaquin, ang intsik na si Carlos, at iba pa.
Si Padre Damaso naman ang nakalaang magmisa sa umaga. Ang mga
magsasaka at mahihirap ay iginayak ang kanilang mga pinaka-mainam na
ani upang ihandog sa mga may-ari ng kanilang bukirin. Kasalukuyan
namang tinatapos ang bahay-paaralan na pinapagawa ni Ibarra malapit sa
kanyang tahanan sa pamamatnubay ni Nol Juan. Sagot niyang lahat ang
gastos dito, at magalang na tinanggihan ang alok na tulong ng mga
mayayaman at ng pari. Ang bahay-paaralan na kanilang itinatayo ay
katumbas ng mga paaralan sa Europa, hiwalay ang mga babae sa lalaki,
may lugar para sa pagtatanim ng puno at gulay, may bodega at mayroon
ding silid pang-disiplina sa mga batang mag-aaral. Marami ang humanga
sa kanyang ginawa ngunit marami din naman ang palihim niyang naging
kaaway.

Kabanata 27 Sa Pagtatakipsilim
Sadyang hinigitan ni Kapitan Tyago ang paghahanda sa kapistahan
sapagkat ikinasisiya niya ang mabangong pagtanggap ng mga tao kay
Ibarra na kanyang mamanugangin, lalo na at kahit sa Maynila ay tanyag
na tanyag ang binata. Sa ganitong pagkakataon ay kasama siyang
mapupuri sa mga pahayagan. Samu't saring pagkain at inumin na inangkat
pa mula sa ibang bansa ang nasa kanyang tahanan. Pinasalubungan din
niya si Maria ng mga kagamitang may mamahaling bato. Nagkita sina
Ibarra at Kapitan Tyago ng bandang hapon. Nagpa-alam naman si Maria na
mamasyal kasama ang mga kaibigan nitong dalaga, at kinumbida ng mga
ito si Ibarra, na pinaunlakan naman ng huli. Inanyayahan ni Kapitan si
Ibarra na duon na maghapunan sapagkat darating si Padre Damaso, na
magalang namang tinanggihan ni Ibarra. Lumakad na ang magkatipan
kasama ang mga kadalagahan. Napadaan sila sa kanilang kaibigan na si
Simang at ito ay sumama rin sa kanila na mamasyal. Nang marating nila
ang liwasang bayan, sinalubong sila ng isang ketongin na
pinandidirihan ng lahat. Nahabag naman si Maria at binigay niya dito
ang iniregalo ng kanyang ama sa kabila ng pagtataka ng kanyang mga
kasama. Lumapit naman ang walang katinuan na si Sisa at kinausap ang
ketongin. Itinuro nito ang kampanaryo at sinabing anduon ang kanyang
mga anak, at pagkasabi nito ay umalis ng pakanta-kanta. Lumisan na rin
ang ketong na dala ang bigay sa kanya ni Maria. Napag-isip isip ni
Maria na marami pala ang mga mahihirap at kapus-palad at iyon ay
naging lingid sa kanyang kaalaman
Kabanata 28 Sulatan
Ang pagsusulatan ay isang kaugaliang Pilipino at ang paraan ng
ligawan noong kapanahunan ni Rizal. Buod. Katulad ng inaasahan,
nalathala sa pahayagan sa Maynila ang mga naganap sa kapistahan ng San
Diego. Iniulat ang marangyang kapistahan at mga tanyag na tao sa San
Diego, pati na rin ang mga musiko, at mga palatuntunang naganap.
Kasama rin sa balita ang mga pari sa bayan, ang komedyang naganap at
mga mahuhusay nitong artista, na tanging mga Kastila lamang ang
nasiyahan sapagkat ang komedyang iyon ay idinaos sa wikang Kastila.
Ang mga Pilipino naman ay nasiyahan sa komedyang Tagalog. Hindi naman
dumalo si Ibarra sa mga palabas na iyon. Kinabukasan ay nagkaroon ng
prusisyon para sa mga santo at santa. Nagkaroon din ng misa na
pinamunuan ni Padre Manuel Martin. Nagkaroon din ng sayawan na
pinangunahan ni Kapitan Tyago at Maria. Ikinayamot naman ito ng huli.
Sinulatan ni Maria si Ibarra sapagkat ilang araw na niya itong hindi
nakikita. Hiniling ng dalaga na siya ay dalawin at nagpaimbita ito na
imbitahan siya ni Ibarra sa pagpapasinaya ng binata ng bahay-paaralan.
Kabanata 29 Ang Kapistahan
Umaga pa lamang ay handa na ang mga banda ng musiko upang magbigay
saya at salubungin ang kapistahan. Sinabayan pa ito ng tunog ng
kampana at mga siklab at pasabog ng paputok. Nagising ang mga tao sa

bayan at nagsigayak na para makiisa. Ang taumbayan ay naghanda ng

kanilang pinakamainan na kasuotan at mga alahas. Naghanda rin ng
masasarap na pagkain ang bawat tahanan at hinahatak ang mga tao upang
tikman ang mga ito. Taliwas ito sa ikinilos ni Pilosopo Tasyo,
sapagkat ayon sa kaniya, paglulustay lamang ng pera at pakitang tao
lamang ang pagsasaya sa araw na ito. Marami ang dapat na higit
pagkagustasan ng may kabuluhan at marami ang hinaing ng bayan na hindi
natutugunan. Sang-ayon si Don Filipo sa ganitong pananaw ngunit ala
siyang lakas ng loob upang salungatin ang pari. Sa simbahan ay
naghihintay na ang mga tao at mga tanyag na tao sa bayan. Si Padre
Damaso naman ay itinaon ang sarili na magkasakit upang higit na
makakuha ng importansya mula sa lahat. Inalaagaan siya ng tagapangasiwa ng simbahan habng siya ay may sakit. Sinumulan ang mahabang
prusisyon ng iba't-ibang santo bandang alas otso ng umaga. Kahit sa
prusisyon ay ipinapakita ang pagkaka-iba ng antas o diskriminasyon sa
lipunan kahit na ang mga nagpuprusisyon ay mga ginggon. Natapos ang
prusisyon sa tapat ng bahay ni Kapitan Tyago, na inaabangan naman nila
Maria Clara, Ibarra at ilan pang mga Kastila.

Kabanata 30 Sa Simbahan
Dito inilalarawan ni Jose Rizal ang kanyang pagtutol sa mapanlait at
mahahayap na ugali ng mga prayle noong panahong iyon. Bagamat siya ay
tumatangkilik sa relihiyon, hindi naman niya maatim ang mga
kagaspangan ng pag-uugali ng mga prayle. Inilalarawan din ang matapat
na pagtangkilik ng mga Pilipino sa relihiyong nakagisnan, kahit pa ang
kapalit nito ay ang kanilang kabuhayan. Buod: Dinumog ng lahat ang
simbahan kung kaya't nagsiksikan ang mga tao sa kabila ng init at
iyakan ng mga bata. Bayad din ang misang iyon para sa kabanalan ng
lahat sa halagang P250. Ang paniniwala noon ay mas mabuti ng magbayad
ng mahal sa misa kaysa sa komedya sapagkat ang misa ay makapagdadala
ng kaluluwa sa langit, samantalang impyerno naman sa komedya. Hindi
naman sinimulan ang misa hanggat hindi dumarating ang alkalde mayor.
Sinadya naman ng alkalde na magpahuli, upang higit na mapansin ng
lahat. Nagsuot din ito ng limang medalya na sagisag ng kanyang
tungkulin. Nang siya ay dumating, naghanda na ang lahat upang makinig
sa pagmimisa ni Padre Damaso. Sinamantala naman ng Padre ang walang
pakundangang paglibak sa pari na nagmisa kahapon, si Padre Manuel
Martin. Ipinangalandakan ng mayabang na padre na higit siyang magaling
magmisa kaysa Kay Padre Martin. Hindi ito nagsimulang mag-sermon
hanggat hindi ito tapos makapag-mayabang.
Kabanata 31 Ang Sermon
Sinimulan ni Padre Damaso ang kanyang sermon mula sa isang sipi sa
Bibliya at nagsermon sa wikang Tagalog at Kastila. Ang kabuuan ng
sermon ni Padre Damaso ay pagpupuri sa mga banal na santo ng simbahan,

ang dapat tularan na sina Haring David, ang mapagwaging si Gideon, at

si Roldan na isang tapat na mananampalataya; at higit sa lahat ay ang
panlilibak sa mga Pilipino na binibigkas sa wikang Kastila kung kayat
walang kamalay-malay ang nakararami sa kahulugan ng kanyang mga
sinasabi. Pinatutsadahan din ng Padre ang lahat ng tao na kanyang
hindi gusto upang ipahiya ang mga ito sa karamihan. Sapagkat karamihan
ng mga tao doon ay walang naiintindihan sa pinagsasasabi ng Padre,
hindi nila napigilang antukin at mapahikab, lalo na si Kapitan Tyago.
Si Maria at Ibarra naman ay palihim na nagsusulyapan at nangungusap
ang kanilang mga mata. Sinimulan na din sa wakas ni Padre Damaso ang
misa sa wikang Tagalog. Dito ay walang pakundangan na tinuligsa niya
si Ibarra, bagamat hindi niya pinangalanan ang kanyang inaalipusta ay
mahahalata naman ng lahat na walang ibang pinatutunguhan ang kanyang
mga salita kundi si Ibarra lamang. Hindi naman na natuwa si Padre
Salvi sa nagaganap kung kaya't nagpakuliling na ito upang maging
hudyat kay Padre Damaso na tapusin na nito ang kanyang sermon. Ngunit
nanatiling bingi ang mayabang na pari at nagpatuloy pa ng kalahating
oras sa walang kwentang sermon at pag-alipusta kay Ibarra. Samantala,
palihim naman na nakalapit si Elias kay Ibarra habang tuloy ang misa.
Binalaan ni Elias si Ibarra na mag-ingat at huwag lalapit sa bato na
ibabaon sa hukay sapagkat maaari niya itong ikamatay. Wala namang
nakapansin sa pagdating at pag-alis ni Elias.

Kabanata 32 Ang Panghugos

Nagkaroon ng demonstrasyon ang taong dilaw kay Nol Juan patungkol sa
paggamit ng panghugos bago ganapin ang pagpapasinaya sa paaralan. Ang
istrukturang ito ay may walong metro ang taas at ang apat na haligi ay
nakabaon sa ilalim ng lupa. Ang apat na haligi naman ay nasasabitan ng
malalaking lubid na sa tingin ay napakatibay ng pagkakayari.
Ipinagmalaki ng taong dilaw na ang ganitong paraan ay natutuhan pa
niya sa nuno ni Ibarra na si Don Saturnino. Ipinakita ng taong dilaw
kung paano itinataas at ibinababa ang batong malaki na siyang ibabaon
sa hukay na napapagitnaan ng apat na haligi. Hinangaan naman ito ni
Nol Juan at pinuri rin ito ng mga tao sa paligid. Dumating ang araw ng
pagpapasinaya ng bahay-paaralan. Pinaghandaan niya ang araw na iyon,
naghanda din ang mga guro at mag-aaral ng mga pagkain para sa mga
panauhin. Mayroon ding mga banda ng musiko. Sinimulan ni Padre Salvi
ang pagbabasbas sa bahay-paaralan. Inilulan ang mga mahahalagang
kasulatan at relikya at iba pang mahahalagang bagay sa isang kahang
bakal, na ipinasok naman sa bumbong na yari sa tingga. Ang lubid ang
nagko-kontrol sa bato, na may hukay sa gitna kung saan ilalagay ang
tingga. Hawak naman ng taong dilaw ang lubid. Sinimulan ng Pari ang
seremonya at nagsibabaan ang lahat ng importanteng tao upang sumaksi.
Isa si Elias sa mga taong naroroon upang sumaksi sa okasyon. Hindi
niya winala ang tingin sa taong dilaw. Hustong pagbaba ni Ibarra upang
maki-isa sa pagsaksi ay humulagpos ang lubid mula sa kalo at kasaba'y
nito ay ang pagkagiba ng balangkas. Ilang saglit ang lumipas at
nasaksihan ng lahat na si Ibarra ay nakatayo sa pagitan ng nasirang

kalo at ng malaking bato. Ang taong dilaw ang siyang namatay at hindi
si Ibarra. Nais ng alkalde na ipahuli si Nol Juan ngunit sinabi ni
Ibarra na siya na ang bahala sa lahat.

Kabanata 33 Malayang Kaisipan

Ang pagkakatuklas ni Elias tungkol sa balak na pagpatay ng taong
dilaw kay Ibarra. Nagkakilala rin sina Elias at Ibarra sa kabanatang
ito. Matutunghayan ang katalinuhan ni Elias sa kabila ng kawalan nito
ng pormal na edukasyon. Palihim na dumating si Elias sa tahanan ni
Ibarra at sila ay nag-usap tungkol sa mga kaaway ni Ibarra. Pinayuhan
ni Elias si Ibarra na nagkalat ang kanyang mga kaaway kahit na ang
hangad niya ay kabutihan. Sinabi rin nito ang pagkatuklas niya sa
balak ng taong dilaw na patayin si Ibarra sa araw ng pagpapasinaya sa
paaralan, bagamat mahiwatig ang binitiwang salita ng taong dilaw sa
taong kausap nito, "hindi kakanin ng isda ang isang ito (Ibarra) tulad
ng kanyang ama". Palihim na sinubaybayan ni Elias ang taong dilaw at
napag-alaman nito na prinisinta nito ang sarili kay Nor Juan kahit
maliit ang sahod kapalit ng kanyang mga kaalaman. Nanghinayang naman
si Ibarra sa pagkawala ng taong dilaw sapagkat marami pa siyang
matutuklasan kung ito ay nabubuhay lamang. Bagay na sinalungat naman
ito ni Elias sapagkat tiyak niyang makakaligtas sa hukuman ang taong
dilaw dahil sa kabulagan ng hustisya sa bayan. Nagkaroon naman ng
interes si Ibarra sa pagkato ni Elias sapagkat marami itong nalalaman
at ang kanyang mga kaisipan ay kakaiba sa karaniwang mamamayan. Napako
ang kanilang usapan tungkol sa paniniwala sa Diyos at hindi tinanggi
ni Elias na siya ay nawalan na ng tiwala. Kalaunan ay nagpaalam na rin
si Elias at nangako ng katapatan kay Ibarra.
Kabanata 34 Ang Pananghalian
Sa araw na iyon ay darating ang Heneral at tutuloy sa bahay ni
Kapitan Tyago. Magkakaharap na nananghali ang mga mayayaman sa San
Diego. Nasa magkabilang dulo ng hapag si Ibarra at ang alkalde mayor.
Katabi ni Ibarra si Maria sa gawing kanan at ang eskribano naman sa
kaliwa. Nandoon din sa hapag sina Kapitan Tyago, iba pang mga kapitan
ng bayan ng San Diego, mga prayle, mga kawani ng pamahalaan at mga
kaibigan nina Maria at Ibarra. Nagtaka naman ang karamihan sapagkat
hindi pa dumarating si Padre Damaso. Habang kumakain ay nag-uusap-usap
ang mga nasa hapag. Napadako ang usapan sa hindi pagdating ni Padre
Damaso, ang kamang-mangan ng mga magsasaka sa mga kubyertos, ang mga
kursong nais nilang ipakuha sa kanilang mga anak, at kung ano-ano pa.
Pamaya-maya ay dumating na si Padre Damaso at lahat ay bumati sa kanya
liban kay Ibarra. Sinimulan ng ihanda ang serbesa at sinimulan na rin
ni Padre Damaso ang patutsada kay Ibarra. Tinangkang sumingit naman
ang alkalde upang maiba ang usapan ngunit lalong nagumalpas ang dila
ng pari. Hindi naman kumikibo si Ibarra at nagtimpi na lamang. Ngunit
talagang nananadya si Padre Damaso kayat inungkat ang nangyari sa
kanyang ama, bagay na hindi mapapayagan ni Ibarra kung kaya't

dinaluhong nito ang pari at tangkang sasaksakin. Pinigilan naman ni

Maria ang katipan kung kaya't bumalik ang hinahon ni Ibarra at umalis
na lamang ito.

Kabanata 35- Mga Usap-usapan

Ang pangyayaring naganap sa pananghalian ay naging mainit na
usapan sa buong bayan ng San Diego. Karamihan ay halos panig kay Padre
Damaso sapagkat ayon sa kanila, hindi mangyayari ang nangyari kung
nagtimpi lamang si Ibarra. Si Kapitan Martin lamang ang tunay na
nakaunawa sa ikinilos ng binata, sapagkat walang sinuman ang hindi
makakapag-pigil kung ang ama ang lalalapastanganin. Ang mga
matatandang babae sa bayan ay nahihintakutan na hindi panigan ang pari
sapagkat baka sila ay mapunta sa impyerno. Tanging si Kapitana Maria
ang nalugod sa ginawang pagtatanggol ni Ibarra sa kanyang ama. Ang mga
magsasaka naman ay nawawalan ng pag-asa na hindi matuloy ang paaralan,
na ang kahulugan niyon ay hindi pagkatuto ng kanilang mga anak.
Inihayag ni Don Filipo sa pag-aakalang hangad ni Ibarra na tumanaw ng
utang na loob ang taong bayan sa ginawang kabutihan at ng ama nito.
Ganunpaman, ala pa ring katwiran si Ibarra sapagkat laging ang tama ay
ang mga prayle. Isa pa, ang mga mayayaman at prayle ay may pagkakaisa,
hindi katulad ng taumbayan na watak-watak kung kayat mananalo ang mga
pari. Kumalat ang usap-usapan na tinawag nang Pilibustero ng mga
prayle si Ibarra, hindi naman ito madalumat ng mga mahihirap.

Kabanata 36-Ang Unang Suliranin

Isinasaad sa kabanatang ito ng Noli me Tangere ang desisyon ng
mga prayle na paghiwalayin sina Ibarra at Maria Clara pagkaraang maexkomunikado ang binata. Walang abisong dumating ang Kapitan Heneral
sa bayan nila Kapitan Kapitan Tiyago kayat naging abala ang lahat sa
paghahanda upang maibigay ang nararapat na pag-istima sa panauhin. May
nalalabi pang oras upang makapag-gayak at ito ay sinamantala ng lahat
maliban kay Maria Clara. Si Maria Clara ay patuloy ang pagtangis dahil
sa pagbabawal ng ama nito na makipagkita kay Ibarra hanggat hindi ito
ekskomunikado. Naging walang silbi ang pang-aalo ni Tiya Isabel at
Andeng sa dalumhati ng dalaga. Sinabi ng tiyahin na maari silang
sumulat sa Papa aty magbigay ng malaking limos upang mapawalang bisa
ang ipinataw sa binata. Si Andeng ay nagprisintang makagagawa ng
paraan upang magkausap ang magkatipan. Bumalik si Kapitan Tyago mula
sa kumbento at isiniwalat nito Kay Maria Clara ang desisyon ni Padre
Damaso na sirain ang nakatakdang pakikipag-isang dibdib nito kay
Ibarra. Si Padre Sibyla ay nag-utos naman na bawal nang tanggapin sa
kanilang tahanan ang binata, at ang utang ng kapitan na limampung
libong piso ay hindi rin dapat bayaran, o ang kapalit nito ay
kamatayan ng kaluluwa sa impyerno. Ang mga bagay na ito ay hindi
makayanang marinig ni Maria kung kaya't lalo itong naghinagpis. Inalo

naman ito ng ama at sinabing may inilalaan ang kanyang pangalawang ama
na si Padre Damaso- na isang binatang kamag-anak nito at manggagaling
pa mula sa Europa. Lalong nasindak ang dalaga at pati si Tiya Isabel
ay nagalit sa kapitan at pinagsabihan ito na hindi parang damit na
isinusuot ang magpalit ng katipan. Iminungkahi ni Tiya Isabel na
sulatan ng Kapitan ang Arsobispo ngunit sinalungat naman ito ng huli.
Sinabi niyang hindi sila nito pakikinggan kundi ang desisyon lamang ng
mga pari. Tinapos na nito ang usapan at hinarap ang paghahanda sa
bahay. Pagkalipas ng ilang oras ay dumating na nga ang Kapitan-Heneral
at napuno na rin ang bahay ni Kapitan Tyago ng mga panauhin. Si Maria
naman ay pumasok sa loob ng silid at taimtim na nananalangin ng
pasukin ni Tiya Isabel. Sinusundo siya nito upang harapin ang Kapitan
Heneral sapagkat ipinapatawag ito. Sumunod naman ang dalaga.
Kabanata 37 Ang Kapitan Heneral
Ipinapakita sa kabanatang ito ng Noli Me Tangere ang makataong
pamumuno ng Kapitan Heneral, na siyang may pinakamataas na pwesto sa
lipunan ngunit hindi naghahari-hariang katulad ng mga prayle.
Minarapat niyang magkaroon ng pantay na katarungan para sa lahat.
Buod. Naunang kinausap ng Kapitan Heneral ang binatang nakagalitan ni
Padre Damaso ng ito ay lumabas sa kalagitnaan ng sermon. Inakala ng
binata na siya ay sasamain ngunit pagkatapos niyang makausap ang
Kapitan Heneral ay nakangiti itong lumabas ng silid. Sumunod niyang
hinarap ang mga reverencia sa bayang iyon: sina Pari Sibyla, Pari
Martin, Pari Salvi at iba pang mga prayle. Nagpakita naman ng buong
paggalang ang mga pari sa pagyuko nila sa Kapitan. Binanggit din nila
ang pagkakasakit ni Padre Damaso kaya't wala siya sa araw na iyon.
Sumunod namang humarap sa Heneral sina Kapitan Tyago at Maria Clara.
Pinuri ng Heneral ang katapangan nito sa paggitna sa away ni Ibarra at
Damaso, at ang pagbabalik ng hinahon ni Ibarra dahil na rin sa kanya.
Binanggit nito na dapat siyang gantimpalaan sa kanyang ginawa, na
tinanggihan naman ng dalaga. Kalaunan ay dumating na rin si Ibarra
upang makausap ng Heneral. Ipinaalala naman ni Padre Salvi na ang
binata ay excomulgado ngunit hindi ito pinansin ng pari at sa halip ay
ipinaabot ang pagbati kay Padre Damaso. Pagkatapos ay umalis ang mga
pari na hindi naibigan ang ipinakita ng Heneral. Malugod na binati ng
Heneral si Ibarra at pinuri sa ginawang pagtatanggol nito sa ala-ala
ng kanyang ama. Sinabi rin ng Heneral na kakausapin niya ang Arsobispo
tungkol sa pagiging excomulgado ng binata. Napansin ng Heneral na
medyo nabalisa si Maria, kaya sinabi niyang nais itong makaharap bago
umaalis patungong Espanya. Sinabi naman niya sa alkalde na samahan
siya nito sa paglilibot. Malalaman sa pag-uusap ng binata at Kapitan
Heneral na kilala ng binata pati ang pamilya ng Kapitan Heneral sa
Espanya. Ipinamalas din ng Heneral ang paghanga sa katalinuhan ni
Ibarra bagamat iminungkahi ng huli na mas makabubuting sa Europa siya
manirahan sapagkat ang kanyang kaisipan ay nararapat lamang sa
kaunlaran ng ibang bansa. Magalang namang tumanggi si Ibarra at
sinabing higit na matamis ang mamuhay sa sariling bayan. Ilang sandali
pa ay binanggit ng Heneral kay Ibarra na kausapin si Maria at
inihabilin na papuntahin sa kanya si Kapitan Tyago. Umalis naman si

Ibarra upang puntahan ang katipan. Samantala, itinagubilin naman ng

Heneral sa alkalde mayor na protektahan si Ibarra upang maisakatuparan
nito ang mga layunin ng binata. Tumango naman ang Alkalde bilang
pagsunod. Dumating naman si Kapitan Tyago at pinuri ito sa pagkakaroon
ng mabuting anak at mamanugangin. Nagprisinta rin ang Heneral na
maging ninong sa kasal. Samantala, si Ibarra naman ay nagpunta sa
silid ni Maria ngunit sinabi sa kanya ni Sinang na isulat na lamang
nito ang kanyang sasabihin dahil sa mga oras na iyon ay gumagayak sila
papunta sa dulaan.

Kabanata 38 Ang Prusisyon

Ang mga kaganapan ay nakasentro sa idaraos na prusisyon at mga
nakatakdang gawain ng Heneral ng araw na iyon. Buod Ang mga paputok at
sunod-sunod na pagtunog ng mga kampana ay hudyat ng pagsisimula ng
prusisyon. Lahat ng nakiisa ay may dala-dalang mga kandila at parol.
Ang prusisyon na iyon ay ukol sa mga santong sina San Juan Bautista,
San Francisco, Santa Maria Magdalena, San Diego De Alcala at ang
pinakahuli ay ang Mahal na Birhen. Ang karo ni San Diego ay hinihila
ng anim na Hermano Tercero. Magkakasamang naglalakad ang Kapitan
Heneral, mga kagawad, Kapitan Tiyago, alkalde, alperes at Ibarra. Ang
huli ay napilitang sumama dahil na rin sa pag-imbita ng Heneral. Sa
harap ng bahay ni Kapitan Tyago ay may isang kubol na pagdarausan ng
pagbigkas ng tulang papuri o loa sa pintakasi ng bayan.
Pinangungunahan ng tatlong sakristan ang pila ng prusisyon, na
sinusundan naman ng mga guro, mag-aaral at mga batang may dala-dalang
parol na papel. Ang mga agwasil at tinitini naman ay may dalang mga
pamalo upang gamitin sa sinumang maniksik o humiwalay sa hanay.
Mayroon din silang kasama na namimigay ng libreng kandila para
gamiting pang-ilaw sa prusisyon. Sa tapat ng bahay ni Kapitan Tiago
inihinto ang mga karo at andas ng mga santo. Isang batang lalaking may
pakpak, nakabotang pangabayo, nakabanda at may bigkis ang lumabas
upang simulan ang pagpupuri sa wikang Latin, Kastila at Tagalog.
Sumunod naman ay ang pag-awit ni maria at lahat ay nabighani sa ganda
ng kanyang tinig. Ramdam naman ni Ibarra ang pighating nararamdaman ng
kanyang katipan sa boses nito. Napukaw ang atensyon ng binata ng ito
ay kausapin ng Heneral tungkol sa hapunan kung saan kailangan nilang
pag-usapan ang pagkawala ng dalawang sakristan na sina Crispin at
Basilio.

Kabanata 39 Si Donya Consolacion

Ang kabanatang ito ng Noli me Tangere ay inilaan sa paglalarawan kay
Donya Consolacion. Sinisimbulo ng kanyang personalidad ang mentalidad
ng mga Pilipinong walang pagmamahal sa sariling kultura kung kayat
binibihisan ang kanilang mga sarili ng ugaling dayuhan. Buod Si Donya
Consolacion ay asawa ng alperes at nagpipilit maging mukhang taga-

Europa sa pamamagitan ng paglalagay ng kolorete sa mukha at

pagsasalita sa wikang Kastila. Mataas din ang pagtingin nito sa sarili
at naniniwalang higit ang kanyang kagandahan kaninuman, kahit pa kay
Maria Clara. Sa katunayan, si Donya Consolacion ay dating labandera na
nakapag-asawa ng isang kawal na naging alperes ngayon. Salat din siya
sa edukasyon na mababakas sa kanyang pag-uugali. Ng araw na iyon,
iniutos ni Donya Consolacion na isara ang kanilang bahay sa kabila na
alam nitong tatapat ang prusisyon. Buong araw na siyang nagngingitngit
dahil sa galit sa kanyang asawa sa hindi nito pagpayag na sila ay
magsimba. Hindi lingid sa kanyang kaalaman na ikinahihiya siya ng
kanyang asawa, bukod pa ang lantarang pag-alipusta at pagmura nito sa
kanya. Nagdidili-dili ang Donya ng marinig nito ang pag-awit ni Sisa
mula sa kulungan, na dalawang araw ng nakakulong. Inutusan niya itong
umakyat sa wikang Kastila, bagay na hindi naman maintindihan ni Sisa,
kung kayat hindi ito sumunod. Nagalit ang Donya at dito niya ibinuhos
ang galit na nararamdaman sa asawa sa kawawang si Sisa. Hinampas niya
ito ng latigo at inutusang kumanta ang baliw. Napasigaw man sa sakit
ang babae ay hindi pa rin ito sumunod sa kapritso ng donya. Walang
nagawa ang donya kundi utusan ang gwardiya sibil na pakantahin ito, na
sinunod naman ni Sisa at umawit ng Kundiman ng Gabi. Naantig naman ang
damdamin ng donya kung kayat nawala sa isip nito na magsalita sa
Tagalog, na ikinagulat naman ng gwardya sibil. Napansin naman ito ng
Donya kung kaya't pinaalis niya ito. Hinarap naman niya si Sisa at
pinasayaw. Nang hindi ito sumunod ay hinampas niya ito muli ng latigo
at inutusang kumanta. Napabuwal naman si Sisa at nahubaran ito ng
damit kasabay ng pagdugo ng sugat. Ang pangyayaring ito ay nadatnan ng
alperes at nagalit ito sa nasaksihan. Inutusan niya ang isang kawal na
bihisan at pakainin si Sisa, alagaan, at gamutin din ang mga sugat
nito. Ang pag-aalaga ng alperes ay dahil na rin sa nakatakdang ihatid
si Sisa kay Ibarra kinabukasan.
Kabanata 40- Ang Karapatan at Lakas
Bandang ika-sampu ng gabi sinimulang sindihan ang mga kuwitis na
hudyat ng pagsisimula ng dula. Pinangasiwaan ni Don Filipo ang gabi ng
pista. Ng mga oras na iyon ay magkausap ang tinyente at si Pilosopo
Tasyo tungkol sa pag-ayaw ng Don sa kanyang tungkulin. Masama ang loob
ng tinyente na hindi tinanggap ng Kapitan ang kanyang pagbibitiw.
Nagsidatingan na ang mga malalaking tao sa bayan kung kaya't nagsimula
na ang palabas na pinangunahan nina Chananay at Marianito ng Crispino
dela Comare. Lahat ay nakatuon ang pansin sa dula samantalang si
Padre Salvi ay lantaran ang pagkakatitig kay Maria Clara. Sinisimulan
na ang ikalawang bahagi ng dula nang dumating si Ibarra. Nakatawag
pansin ito sa mga pari at hiniling kay Don Filipo na paalisin si
Ibarra. Tinutulan naman ito ni Don Filipo sapagkat malaki ang abuloy
ni Ibarra at higit siyang takot na suwayin ang utos ng Kapitan Heneral
kaysa sa utos nila. Sa inis ay umalis ang mga pari sa kalagitnaan ng
dula. Ilang saglit pa ay nagpaalam na rin si Ibarra sa mga kadalagahan
lalo na kay Maria Clara upang paroonann ang nalimutang tipanan.
Nangako siya na babalik bago matapos ang dula. Sa kalagitnaan ng dula

ay may lumapit na dalawang gwardya sibil kay Don Filipo at iniuutos na

itigil ang dula dahil nabubulahaw sa pagtulog sina Donya Consolacion
at alperes. Hindi ito mapagbigyan ni Don Filipo kung kaya't nagkaroon
ng gulo. Nang pagtangkaang patigilin ang mga musikero, hinuli ng mga
kuwadrilyero sa tribunal ang dalawang gwardiya sibil. Nagkataon na
nakabalik na rin si Ibarra sa mga sandaling iyon at hinanap kaagad si
Maria. Kumapit naman kaagad ang sindak na dalaga sa mga bisig ni
Ibarra habang si Tiya Isabel ay naglitanya ng panalangin. Sa galit ng
mga kalalakihan doon ay pinagbabato nila ang mga gwardya sibil na
huminahon lamang sa pakiusap ni Elias, na inabisuhan naman ni Ibarra
sapagkat wala silang magagawa ni Don Filipo sa bagay na iyon. Ang
pangyayari ay hindi nakaligtas sa pagmamanman ni Padre Salvi at
ibinalita rin ito ng kanyang tauhan. Sa kanyang pangitain ay nawalan
ng malay tao si Maria at si Ibarra ang kumarga sa dalaga. Sa ganoong
pangitain ay nagmistula itong baliw at nagtatakbo papunta sa bahay ni
Kapitan Tyago upang makasiguro na hindi totoo ang kanyang takot.
Nakahinga lamang siya ng maluwag nang makita niya ang anino nina Maria
Clara at Tiya Isabel mula sa labas ng bahay ng Kapitan. Umuwi na ito
ng masigurong hindi kasama ng dalaga si Ibarra.

Kabanata 41 - Dalawang Panauhin

Hindi dalawin ng antok si Ibarra ng gabing iyon. Balisa ito sa
kaguluhang naganap kung kaya't nilibang ang sarili sa paggawa sa
kanyang laboratoryo. Ilang sandali ay dumating si Elias sa tahanan ni
Ibarra. Layunin ni Elias na ipagbigay-alam kay Ibarra na may sakit si
Maria Clara, at kung may ipagbibilin ang binata bago siya pumunta sa
Batangas. Ipinaliwanag din ni Elias kay Ibarra kung paano niya nasugpo
ang kaguluhan ng nagdaang gabi. Sinabi nito na kilala niya ang
magkapatid at napakiusapan niya na itigil ang kaguluhan. Napahinuhod
naman ang magkapatid na gwardya sibil dahil sa kanilang utang na loob
kay Elias. Umalis na rin si Elias makalipas ang ilang sandali.
Nagmamadali naman na gumayak si Ibarra upang tumungo sa bahay ni
Kapitan Tyago. Sa daan ay nasalubong ni Ibarra ang kapatid ng taong
dilaw na si Lucas. Kinulit nito si Ibarra tungkol sa salapi na
makukuha ng kanyang pamilya dahil sa pagkamatay ng kanyang kapatid.
Sinagot ito ng maayos ni Ibarra na magbalik na lamang sa isang araw
sapagkat siya ay patungo sa maysakit. Ngunit sadyang mapilit si Lucas
at kinukulit si Ibarra. Bago pa man mawala ang pagtitimpi ng huli ay
tumalikod na lamang ito. Naiwan si Lucas na nagpupuyos ang kalooban,
at sa kanyang isipan ay iisa ang dugong nananalaytay sa ugat ni Ibarra
at ang lolo nito na nagparusa sa kanilang ama. Maari lamang silang
maging magkaibigan kung magkakasundo sila sa salaping ibabayad ni
Ibarra.

Kabanata 42 - Ang Mag-asawang De Espadana

Lahat ay hindi mapanatag at nalulungkot dahil sa pagkakasakit ni Maria
Clara. Tumawag na ng doktor si Kapitan Tyago at ngayon ay kasalukuyang
pinagpipilian nila ni Tiya Isabel kung saan maglilimos: sa Krus ng
Tunasan na himalang lumaki, o sa Krus na Matahong na nagpapawis. Sa
bandang huli ay napagpasyahan ng dalawa na parehong lumisan ang mga
ito upang gumaling kaagad si Maria Clara. Dumating na ang doktor na si
Tiburcio de Espadana at ang kanyang maybahay na si Victorina.
Nagmiryenda muna ang mag-asawa bago tingnan ng 'doktor' ang kalagayan
ni Maria. Kasama rin nila ang kamag-anak na si Linares na dumating pa
mula sa Espanya. Kasunod nilang dumating si Padre Salvi at ipinakilala
ng mag-asawa si Linares, nag-aaral ng pagka-manananggol sa Espanya at
pamangkin ni Don Tiburcio. (Dumating ito sa Pilipinas sa gastos na rin
ni Donya Victorina.) Nabanggit ni Kapitan Tyago na kadadalaw lamang ng
Kapitan Heneral sa kanilang tahanan. Lubos na nanghinayang ang
ambisyosang ginang at nahiling na sana ay nuon pa nagkasakit si Maria
Clara disin sana ay nakadaupang palad nila ang Heneral. Hinanap naman
ni Linares si Padre Damaso kay Padre Salvi, upang ibigay ang hatid
niyang sulat mula sa Espanya. Pagkatapos ng kanilang pag-uusap ay
pinuntahan nila si Maria na binabantayan ng mga kaibigan nito.
Sinimulang eksaminin ng doktor si Maria at sinabing maysakit nga ito.
Inirekomendang igamot kay Maria ang liquen at gatas, Jarabe de altea
at dalawang pildoras de Cinaglosa. Si Linares naman ay natulala at
nabighani ng husto kay Maria, na ipinakilala naman ni Victorina sa
dalaga. Tila nagising pa si Linares sa pagkatulala ng ibinalita ni
Padre Salvi na dumating na si Padre Damaso. Ang Pari ay hindi pa
lubusang magaling ngunit inuna nitong gawin ang pagdalaw kay Maria
Clara. Ating ilarawan si Donya Victorina, na napagkakamalang isang
Orofea at may gulang na 45. Ikinakaila nito ang tunay na edad, bagkus
ay sinasabing siya ay 32 taong gulang lamang. Noong kabataan ng Donya
ay masasabi rin na maganda ito ngunit pangarp na nito talagang
makapangasawa ng isang mayamang dayuhan. Sa pamamagitan nito, siya ay
mapapabilang sa alta-sosyedad at titingalain din ng karamihan. Sa
kasamaang palad, napangasawa niya ay isang mahirap pa sa daga na
Kastila, si Tiburcio. Sa edad nitong 35, higit pa itong matandang
tingnan kaysa kay Donya Victorina. Ito ay isang maralita at maledukadong taga-Espanya na itinaboy ng kanyang mga kababayan sa
Extremadura at naging palaboy, hanggang mapadpad siya sa Pilipinas
sakay ng barkong Salvadora. Sapagkat hindi naman sanay sa byahe, labis
siyang nahilo at nahirapan sa kanyang paglalayag. Nabalian pa siya ng
paa. Ika-15 araw na niya mula ng dumating sa Pilipinas ng siya ay
natanggap sa trabaho dahil na rin sa mga kapwa Kastilang kanyang
nakapalagayang-loob. Pinayuhan din siya ng mga ito na magpanggap na
lamang na mediko sa mga nayon na ang tanging puhuhan ay ang kanyang
pagiging Kastila. Dahil sa ala naman siyang alam sa anumang propesyon,
at hindi naman din siya nakapag-aral, lakas loob na lamang siya na
nagpanggap na doktor sa nayon. Ang totoo, dati lang siyang tagalinis
at tagapagpa-baga ng mga painitan sa pagamutan ng San Carlos sa
Espanya. Ngunit pagdating sa Pilipinas, naging ganap siyang isang
doktor dahil na rin sa katangahan at tiwala ng mga Indiyo. Nagsimula
sa mababang paniningil hanggang sa tumaas ng tumaas at naging

kakompetensya pa niya ang mga totoong doktor. Nagalit ang mga ito at
isinumbong sa Protomediko de Manila. Napilitan siyang tumigil sa
panggagamot at nawalan na rin siya ng pasyente. Ngunit nakilala naman
niya si Donya Victorina at sila ay nagpakasal. Pagkatapos ng kasal,
lumipat sila sa bayan ng Sta Ana upang idaos ang kanilang pulu't-gata,
at upang duon na rin manirahan. Si Donya Victorina rin ang sumuporta
sa kanyang asawa, ibinahay, binihisan at ibinili pa ng mga karwahe.
Ang kanyang pangalan ay ginawang Victorina delos Reyes de Espanada.
Binago na rin niya ang kanyang anyo upang maging mukhang taga-Europa.
Kinulayan nito ang mukha at nagpalamuti sa katawan. Makalipas ang
ilang buwan, siya kuno ay naglilihi at kailangan pa sa Espanya
manganak upang hindi matawag na rebolusyunaryo ang kanyang anak.
Ngunit walang panganganak na nangyari sapagkat ang Donya ay hindi
naman talaga buntis. Lumapit na rin siya sa mga hilot at manggagamot
ngunit walang nangyari. Kung kaya't walang nangyari sa ambisyon na
makapunta sa Espanya ang ginang bagkus ay manatili sa tinubuang lupa,
na kung tawagin niya ay "lupain ng mga salbahe". Wala rin siyang
tiwala sa mga kapwa Pilipino kung kaya't humirang pa siya ng Kastilang
taga-pangasiwa ng kanyang mga ari-arian. Sa pagkabigo ng kanyang
pangarap ay pinagbuntunan ng ginang ang kanyang asawa, na pumapayag
naman maging andres de saya at taga-salo ng alburuto ng asawa. Mas
mabuti na ang ganong kalagayan kaysa naman ang mamalimos sa kalye.
Inuutus-utusan din niya ito at may mga pagkakataon na sinasaktan niya
ito ng pisikal, na tinatanggap na lamang ng lalaki. Pati ang kapritso
ng ginang na magpagawa ng karatulang marmol na may nakaukit na: DOCTOR
DE ESPADAA, ESPECIALISTA EN TODA CLASE DE ENFERMEDADES. Walang nagawa
ang lalaki kahit labag sa kalooban nito na ianunsyo sa publiko na siya
nga ay isang manggagamot, sapagkat siya nga ay nagpapanggap lamang.

Kabanata 43- Mga Balak o Panukala

Halatang halata ang lubos na pag-aalala sa mukha ni Padre Damaso at
tuloy-tuloy itong pumasok sa silid ni Maria Clara. Nananangis ang Pari
at sinabi sa anak na hindi ito mamamatay. Lahat ay nagtaka sa
ipinakita ni Padre Damaso, hindi nila akalain na sa kabila ng
magaspang nitong ugali ay marunong pala itong umiyak at malambot ang
kalooban. Naisip din nila na mahal na mahal talaga ng pari si Maria.
Pamaya-maya ay tumindig ang pari at nagtungo ito sa silong ng balag
upang managhoy. Nang naibsan ang damdamin ni Padre Damaso ay
sinamantala ito ni Donya Victorin at ipinakilala si Linares. Sinabi ng
huli na inaanak siya ni Carlicos, ang bayaw ni Damaso. Iniabot ni
Linares ang sulat at dito ay nakasaad na siya ay humahanap ng
mapapangasawa at trabaho. Madali lamang na matatanggap ang binata ayon
kay Padre Damaso sapagkat ito ay naging abogado sa Universidad
Central. At sa mapapangasawa ay iminungkahing kakausapin niya si
Kapitan Tyago. Bagay naman na ikinalungkot ni Padre Salvi. Sinadya
naman ni Lucas si Padre Salvi upang isangguni ang marapat na
katarungan para sa kanyang kapatid. Umarte itong kaawa-awa at pilit na
pinapatulo ang luha upang mabaghan sa kanya ang pari. Sinabi nito na

binigyan lamang siya ng P500.00 ni Ibarra kapalit ang buhay ng kanyang

kapatid. Hindi naman ikinatuwa ng pari ang kaartehan ni Lucas kung
kaya't pinagtabuyan niya iyon. Walang nagawa ang oportunistang si
Lucas kung hindi bumulong bulong at napahiyang nilayasan ang pari
Kabanata 44-Pagsusuri ng Budhi
Patuloy na mataas pa rin ang lagnat ni Maria Clara at kapag ito ay
nagdedeliryo ay walang binabanggit kundi ang pangalan ng kanyang ina.
Patuloy naman siyang inaalagaan nni Tiya Isabel at mga kaibigang
dalaga. Si Kapitan Tyago naman ay walang tigil na nagpapamisa at nagaabuloy, ang pinakahuli ay ang pagbibigay ng tungkod na ginto sa
Birhen ng Antipolo. Makalipas ang ilang araw, kasabay ng pag-inom ng
gamot na nireseta ni Don Tiburcio ay humupa ang mataas na lagnat ni
Maria. Ikinatuwa naman ito ng mag-asawang Tiburcio, kung kaya't hindi
muna pinagdiskitahan ni Donya Victorina ang kanyang asawa.
Magkakaharap sina Padre Salvi, Kapitan Tyago at mag-asawang Espadana
at napag-usapan na malilipat sa parokya ng Tayabas si Padre Damaso.
Ayon kay Kapitan Tyago, ikalulungkot ito ni Maria Clara sapagkat para
na rin niyang ama ang pari. At ang pagkakasakit ng dalaga ay bunga ng
mga kaguluhan na nangyari noong gabi ng pista. Ikinasiya naman ng kura
na mainam nga na hindi nagkikita sina Ibarra at Maria Clara dahil
tuluyan itong gumaling. Sinalungat naman ito ni Donya Victorina at
sinabing ang nakapagpagaling kay Maria ay ang panggagamot ni Don
Tiburcio. Hindi naman siyempre nagpatalo ang pari at sinabing higit na
nakagagaling ang pagkakaroon ng malinis na budhi kaysa mga gamot.
Napikon ang Donya at iminungkahi sa pari na gamuting ng kanyang
kumpisal ang nakakabanas na si Donya Consolacion. Wala namang naisago
ang Pari kung kaya't tinagubilinan na lamang niya si Kapitan Tyago na
ihanda na si Maria para sa pangungumpisal. Ipinabigay rin niya ang
beatico upang lubusan itong gumaling. Oras na para uminom ng gamot si
Maria Clara at ininom nga nito ang pildoras na mula sa bumbong ng
kristal. Ititigil lamang niya ang pag-inom nito kapag siya ay
nakaramdam na ng pagkabingi. Nalaman ni Maria kay Sinang na abala si
Ibarra na mapawalang bisa ang pagiging ekskomulgado nito kung kaya't
hindi pa ito makasulat sa dalaga. Dumating naman si Tiya Isabel upang
ihanda si Maria sa pangungumpisal at pati na rin ang kalooban nito
tungkol sa paglimot kay Ibarra. Nagsimula na ang pangungumpisal ni
Maria Clara. Sa obserbasyon ni Tiya Isabel, Si Padre Salvi ay halatang
hindi nakikinig sa sinasabi ni Maria Clara bagkus ay matiim itong
nakatitig kay Maria na tila ba inaalam ang nasa isip ng dalaga.
Matapos ang kumpisalan ay lumabas si Padre Salvi na nakapangunot noo,
namumutla, pawisan at kagat-labi.
Kabanata 45 - Ang mga Pinag-uusig
Sa wakas ay natagpuan ni Elias si Kapitan Pablo sa isang yungib sa
kagubatan pagkatapos ng anim na buwan na hindi pagkikita. May dalawang
linggo na rin ang nakalipas nang malaman ni Elias ang sinapit ng

kapitan. Malapit ang loob niya sa matanda at itinuturing niya itong

ama. Pareho rin silang nag-iisa na sa buhay. Sinubukang kumbinsihin ni
Elias ang Kapitan na maisama ito sa mga lupain ng katutubo. Malayo man
ito sa sibilisasyon ay makakapamuhay ng mapayapa ang matanda at
makakalimot sa sinapit ng kanyang pamilya. Tinanggihan naman ito ng
matanda at matiim itong nanindigan na ipaghiganti ang masaklap na
nangyari sa kanyang mga anak sa kamay ng mga dayuhan. Hindi siya
matatahimik hanggat hindi nagkakaroon ng katarungan ang kaawa-awang
sinapit ng kanyang pamilya. Tatlo ang anak ni Kapitan Pablo, isang
babae at dalawang lalake. Pinagsamantalahan ng isang alagad ng
simbahan ang kanyang anak na dalaga. Ang isa niyang anak na lalaki ay
nag-imbestiga sa nangyari kung kayat nagpunta ito ng kumbento. Tila
nagkaroon naman diumano ng nakawan sa kumbento kung kaya't
pinagbintangan ang kanyang anak na lalaki. Hindi man napatunayan ang
nasabing nakawan, hinuli pa rin ito at ibinitin at nakatikim ng
pagpapahirap sa kamay ng mga awtoridad. Hindi tinugon ni Kapitan Pablo
ang mga sigaw ng pagtawag ng kanyang anak sapagkat noon ay mas nanaig
ang kanyang kaduwagan at pagnanais sa mapayapang buhay. Ang kura naman
ay hindi man lamang naparusahan kundi inilipat lamang ng panibagong
lugar. Ang isa naman niyang anak na lalaki ay pinaghinalaang
maghihiganti. Sa kasamaang palad, may isang pagkakataon na hindi nito
nadala ang kanyang sedula kung kaya't hinuli ito ng mga sibil.
Pinahirapan din ito at ng hindi na makayanan ay kinitil nito ang
sariling buhay. Kung kaya para kay Kapitan Pablo, wala nang mahalaga
sa kanya kundi ang ipaghiganti ang sinapit ng kanyang mga anak.
Lulusob sila sa bayan sa tamang oras, kasama ng iba pang mga kapuspalad na pinag-uusig ng pamahalaan. Lubos naman itong nauunawaan ni
Elias, kaya't ang simpatya niya ay nasa matanda. Minsan na ring
hinangad ni Elias ang paghihiganti, ngunit sa kagustuhang wala ng
madamay pa sa kanyang paghihiganti, kinalimutan na lamang niya ito.
Ayon kay Kapitan Pablo, madali itong gawin para kay Elias sapagkat
magkaiba naman sila ng sinapit. Si Elias ay bata pa at walang namatay
na mga anak. Pinangakuan naman niya si Elias na walang madadamay na
inosente sa gagawin nilang paghihiganti. Isinawalat din ni Elias kay
Kapitan Pablo ang naging pagkikita at pagkakaibigan nila ni Ibarra.
Ikinuwento rin nito ang mga katangian ni Ibarra at ang pang-aaping
sinapit ng pamilya nito sa kamay ng pari. Sinabi nito kay Kapitan
Pablo na makakatulong si Ibarra sa pagpapa-abot sa Heneral tungkol sa
mga hinaing ng bayan. Sumang-ayon naman ang matanda at malalaman niya
ang resulta ng pakikipag-usap ni Elias kay Ibarra tungkol dito
pagkatapos ng apat araw. Ang mga tauhan ng Kapitan Pablo ang
kakatagpuin ni Elias upang maipag-bigay alam sa matanda ang sagot ni
Ibarra. Kapag sumang-ayon si Ibarra, magkakaroon ng katarungan ang
kanilang mga hinaing at kung hindi naman, nangako si Elias na sasama
sa kanilang layunin.

Kabanata 46 -Ang Sabungan

Hindi mawawala ang sabungan sa anumang bayan na nasasakupan ng
mga Espanyol. Ang sabungan sa San Diego ay katulad din ng mga sabungan
sa ibang mga bayan. Nahahati ito sa tatlong bahagi: ang papasok na
pintuan kung saan nakatao ang taga-singil sa bawat isang pumapasok sa
sabungan. Ang ulutan na siyang ikalawang bahagi naman naririto ang
daanan ng mga tao at dito rin nakahanay ang mga nagtitinda ng samu'tsaring paninda. Kalapit ito ng isa pang lugar para sa mga tahur,
magtatari at mga karaniwang parokyano ng sabungan. Dito nagaganap ang
pustahan, tayaan at bayaran ng mga tao bago magsimula at pagkatapos ng
bawat sabong na magaganap. Ang ikatlong bahagi ay ang ruweda, na
pinagdarausan ng mga sultada. Ito ang pwesto ng mga may matataas na
katungkulan at iba pang tinitingala sa lipunan. Ng araw na iyon, ilan
lamang sa naparoon sa sabungan sina Kapitan Tyago, Kapitan Basilio at
Lucas. Dala ng tauhan ni Kapitan Tyago ang isang malaki at puting
lasak na manok, samantalang kay Kapitan Basilio ay isang bulik na
manok. Bago magsimula ang sabong at pustahan ay nagkumustahan muna ang
magkaibigan. Pagkatapos ay nagkasundo sa pustahan sa halagang
P3000.00. Naging matunog ang ginawang pustahan kayat nakipag-pustahan
na rin ang iba pang mga sabungerong naroroon. Lumilitaw naman sa
sabong na llamado ang puti at dehado ang pula. Naiinggit naman ang
magkapatid na Tarsilo at Bruno sapagkat wala silang salapi upang
makipusta. Lumapit sila kay Lucas upang manghiram ng salaping
maipansusugal, ngunit nagbigay naman ang huli ng kundisyon. Ang
kundisyon ay kung sasama sila sa paglusob sa kwartel, at kung sila ay
makapag-aakay pa ng iba ay may mas malaki ang kwartang kanilang
makukuha. Ayon din kay Lucas, hindi niya magagalaw ang perang inilaan
para doon ni Ibarra kung kaya't ipauuutang lamang iyon kung sila ay
papayag sa kasunduan. Noong una ay hindi pumayag ang magkapatid
sapagkat kilala nila si Ibarra at kadikit nito ang Kapitan Heneral.
Ngunit pagkalipas ng ilang sandali, namataan nila si Pedro na
binibigyan ni Lucas ng salapi kung kayat higit silang nanghinayang.
Bandang huli ay hindi na rin nakatiis ang magkapatid sa tawag ng
sugal. Lalo na at umiinit na ang labanan ng mga oras na iyon: ang
bulik ni Kapitan Basilio at ang lasak ni Kapitan Tiyago. Lumapit sila
kay Lucas at inihyag ang kanilang pagsang-ayon sa kondisyon.
Tinagubilinan sila ng huli na ang mga sandata ay paparating din
kinabukasan, ang utos ay kanilang matatanggap sa ikawalo ng gabi nang
ikalawang araw. Pagkatapos ng pakikipagkasundo ay naging abala na ang
lahat sa labanan.
Kabanata 47 - Ang Dalawang Senyora
Habang mainit ang labanan sa sabungan, ang mag-asawang Donya
Victorina at Don Tiburcio ay namamasyal. Ginagawa nilang libangan ang
pag-alipusta sa maralitang tahanan ng mga Indio. At lalo pang naasar
ang Donya sa hindi pagbibigay galang sa kanila ng mga nakakasalubong.
Napadaan ang mag-asawa sa tapat ng bahay ng alperes, na nagkataon
naman na naroroon si Donya Consolacion. Ng magtama ang kanilang

paningin, sumibangot at dumura ang maybahay nang alperes na malaking

ikinayamot ni Donya Victorina. Sinugod nito si Donya Consolacion at
nagkaroon ng balitaktakan. Inalipusta ng Donya ang alperes habang ang
huli naman ay tinungayaw ang kapansanan at pagpapanggap nang asawa
nang Donya. Hindi na rin pinaligstas ni Donya Consolacion ang
pagkakataong iyon, dinala ang latigo ng asawa at sinugod si Donya
Victorina. Ngunit hindi naman nagpang-abot ang dalawang Donya sapagkat
namagitan ang kanilang mga asawa. Nasaksihan ito ng taong-bayan
sapagkat ang kanilang away ay sadyang nakakabulahaw. Dumating din ang
kura at inawat ang dalawa. Sinagot naman ng alperes ang kura at
tinawag itong mapagbanal-banalang Carliston. Si Victorina naman ay
inutusan ang kanyang asawa na hamunin ang alperes ng barilan, na
tinanggi naman ng huli. Anupa't dahil dito ay nahablot na naman ang
kanyang pustiso. Pamaya-maya ay nakarating sa bahay ni Kapitan Tyago
ang mag-asawa. Nadatnan naman nila si Linares na kausap si Maria Clara
at mga kaibigan nito. Napagbalingan ng Donya ang binatang si Linares,
at inutusan ito na hamunin ang alperes at kung hindi ay sasabihin nito
sa lahat ang tunay niyang pagkatao. Hindi naman malaman ni Linares ang
kanyang gagawin. Habang humihingi ng paumanhin ang binata sa Donya ay
siya namang dumating ang Kapitan. Sinalubong kaagad ito ng Donya at
nagdadaldal tungkol sa nangyari. Inipit din nito si Linares sa
Kapitan, at sinabing kung hindi ito gagawin ng binata ay marapat
lamang na walang kasalang magaganap sapagkat hindi bagay si Maria
Clara sa isang duwag. Nagpahatid naman sa silid si Maria Clara dahil
sa narinig mula sa Donya. Madilim na ng umalis ang mag-asawang
Tiburcio at Donya Victorina, dala ang ilang libong piso na salaping
bayad ni Kapitan Tyago sa panggagamot ni Tiburcio kay Maria Clara. Si
Linares naman ay hindi matahimik sa gipit nitong sitwasyon
Kabanata 48 - Ang Talinghaga
Dumating ng araw na iyon si Ibarra at masayang dinalaw si Maria Clara
at Kapitan Tyago. Sinabi nito sa huli na tinanggal na ang kanyang
pagiging excomulgado, at ipinabasa ang sulat kay Tiya Isabel. Tuwang
tuwa naman ang tiyahin sapagkat magiliw siya kay Ibarra. Nabigla naman
ang binata ng siya ay mapunta sa balkon. Nandoon si Maria Clara at si
Linares naman sa gawing paanan nito na nag-aayos ng mga bulaklak.
Nagulat si Linares at si Maria Clara naman ay namutla, at sinikap mang
tumayo ngunit ito ay hindi pa lubos na magaling. Ipinaalam ni Ibarra
ang dahilang ng kanyang pagdalaw. Banaag naman sa mukha ni Maria Clara
ang pagkalungkot at dahil dito, ay nagpaalam kaagad si Ibarra. Sinabi
ng binata na dadalaw itong muli kinabukasan. Umalis si Ibarra na may
kaguluhan ang isip at damdamin. Sa kanyang paglalakad ay napadaan siya
sa ipinapagawang paaralan. Ipinaalam niya sa lahat lalo na kay Nol
Juan na wala silang dapat ipangamba sapagkat siya ay tanggap na muli
ng simbahan. Sinagot naman siya ni Nol Juan na ang pagiging
excomulgado ay hindi mahalaga para sa kanila, sapagkat lahat sila ay
mga excomulgado rin. Namataan ni Ibarra si Elias na nagkakarga ng bato
sa kariton at nabasa nito sa mukha ng huli na may nais siyang ipaalam

sa binata. Inutusan ni Ibarra si Nol Juan na ibigay sa kanya ang

talaan ng mga obrero. Iminungkahi ni Elias na sila ay mamangka sa lawa
upang mapag-usapan ang isang napakahalagang bagay, na sinang-ayunan
naman ni Ibarra. Dumating naman si Nol Juan at ibinigay ang listahan,
ngunit hindi nakalista doon ang pangalan ni Elias.

Kabanata 49 - Ang Tinig ng mga Pinag-uusig

Nang lumulan si Ibarra sa bangka ni Elias, waring ito ay hindi
nasisiyahan. Kaya, kaagad na humingi ng paumanhin si Elias sa
pagkagambala niya sa binata. Sinabi ni Ibarra ang dahilan,
nakasalubong niya ang alperes at gusto nitong muli na magkausap. Dahil
nag-aalala siyang makita si Elias, nagdahilan na lamang siya.
Nanghinayang naman ang binata ng sabihin ni Elias na di siya
matatandaan ng alperes. Saglit na napabuntonghininga si Ibarra
sapagkat biglang pumasok sa kanyang isip ang kanyang pangako kay
Maria.
Hindi na nag-aksaya ng panahon si Elias sinabi niya kaagad kay
Ibarra na siya ang sugo ng mga sawimpalad. Ipinaliwanag niya ang
napagkasunduan ng puno ng mga tulisan (Si Kapitan Pablo) na hindi na
binanggit pa ang mga pag-aalinlangan at pagbabala. Ang kahilingan ng
mga sawimpalad, ani Elias ay (1) humingi sila ng makaamang
pagtangkilik sa gobyerno na katulad ng mga ganap na pagbabago sa mga
kawal na sandatahan, sa mga prayle, sa paglalapat ng katarungan at sa
iba pang pangangasiwa ng gobyerno (2) pagkakaloob ng kaunting
karangalan sa pagkatao ng mga tao, ang kanilang kapanatagan at bawasan
ang lakas at kapangyarihang taglay ng mga sibil na madalas na nagiging
punot dulo ng paglapastangan sa karapatang pantao.
Tumugon si Ibarra na anumang pagbabago na sa halip na makakabuti
ay lalo pang makakasama. Sinabi nitong maaari niyang pakilusin ang
kanyang mga kaibigan sa Madrid sa pamamagitan ng salapi at pati na ang
Kapitan-Heneral ay kanyang mapapakiusapan, ngunit lahat sila ay walang
magagawa. Siya man ay hindi gagawa ng anumang pagkilos ukol sa mga
bagay na iyon sapagkat kung may kasiraan man ang korporasyon, ay
matatawag naman nilang masasamang kailangan.
Nagtaka si Ibarra, hindi niya sukat akalaing ang isang tulad ni
Ibarra ay naniniwala satinatawag na masamang kailangan na para bang
nais palabasin nito na kailangang gumawa muna ng masama upang
makapagdulot ng mabuti. Naniniwala siya na kapag ang sakit ay malala,
kailangang gamutin ng isang mahapding panlunas. Ang sakit ng bayan ay
malubha kayat kailangan ang kaparaanang marahas kung ito ay
makakabuti. Ang isang mabuting manggagamot, anya ay sinususri ang
pinagmulan ng sakit at hindi ang mga at hindi ang mga palatandaan nito
na sinisikap na bigyan ng lunas. Katulad ng mga sibil na sa pagnanais
daw na masugpo ang kasamaan, itoy iniinis sa pananakot, paggawa ng
marahas at walang habas na paggamit ng lakas. At kapag pinahina ang
guwardiya sibil ay malalagay naman sa panganib ang katahimikan ng

bayan. Paano raw magkakagayon gayong 15 taon nang may mga sibil,
ngunit ang mga tulisan ay patuloy pa rin sa pandarambong. Ang mga
sibil ay walang naidudulot na kabutihan sa bayan sapagkat kanilang
pinipigil at pinahihirapan ang isang tao kahit na marangal dahil
lamang sa nakalimutan ang cedula personal, at kapag kailangang malinis
ang kanilang mga kuwartel, ay manghuhuli sila ng mga kaawa-awang
mamamayan na walang lakas na tumutol.
Napag-usapan pa nila na bago itatag ang guardia civil nanunulisan
ang mga tao dahil sa matinding pagkagutom. Binigyang diin naman ni
Elias na ang mga sawimpalad na hinihingi ng bayan ang pagbabago sa mga
palakad ng mga prayle at ng isang pagtangkilik laban sa korporasyon.
Pero, sinabi naman ni Ibarra na may utang na loob na dapat tanawin ng
bayan sa mga paring pinagkakautangan ng pananalig at patangkilik noon
laban sa mga pandarahas ng mga may-kapangyarihan.

Lumitaw sa pagpapalitan ng kuro-kuro ng dalawa na kapwa nila

mahal ang bayan. Pero, hindi napahinuhod ni Elias si Ibarra tungkol sa
pakiusap ng mga sawimpalad. Kaya, ipinahayag niya kay Ibarra na
sasabihin na lamang daw niya sa mga ito na ilipat na sa Diyos o sa
kanilang mga bisig ang pagtitiwala na sa kapwa tao na di magtatamongpala.

Kabanata 50 - Ang mga Kaanak ni Elias

Isinalaysay ni Elias ang kanyang kasaysayan kay Ibarra upang
malaman nito na siya ay kabilang din sa mga swimpalad.May 60 taon na
ang nakakalipas, ang kanyang nuno ay isang tenedor de libros sa isang
bahay- kalakal ng kastila.Kasama ng kanyang asawa at isang anak na
lalaki, ito ay nanirahan sa Maynila.Isang gabi nasunog ang isang
tanggapang pinaglilingkuran niya. Isinakdal ang kanyang nuno sa salang
panununog. Palibhasay maralita at walang kayang ibayad sa abogado,
siya ay nahatulan. Ito ay ipinaseo sa lansangan na nakagapos sa kabayo
at pinapalo sa bawat panulukan ng daan. Buntis noon ang asawa,
nagtangka pa ring humanap ng pagkakakitaan kahit na sa masamang paraan
para sa anak at asawang may sakit. Nang gumaling ang sugat ng kanyang
nuno, silang mag-anak ay namundok na lamang. Nanganak ang babae,
ngunit hindi nagtagal namatay ito. Hindi nakayanan ng kanyang nuno ang
sapin-saping pagdurusang kanilang natanggap. Nagbigti ito. Hindi ito
naipalibing ng babae. Nangamoy ang bangkay at nalaman ng mga awtoridad
ang pagkamatay ng asawa.Nahatulan din siyang paluin.Pero, ito ay hindi
itinuloy at ipinagpaliban sapagkat dalawang buwan siyang buntis nuon.
Gayunman, pagkasilang niya, ginawa ang hatol.
Nagawang tumakas ng babae mula sa malupit na kamay ng batas,
lumipat sila sa kalapit na lalawigan. Sa paglaki ng anak na panganay,
ito ay naging tulisan. Gumawa siya ng panununog at pagpatay upang
maipaghiganti nila ang kaapihang natamo. Nakilalasiya sa tawag na

balat. Ang lahat ay natakot sa kanyang pangalan. Ang ina ay nakilala

naman sa tawag na haliparot,delingkuwente at napalo at ang bunso dahil
sa mabait at tinawag na lamang anak ng ina.
Isang umaga, nakagisnan na lamang ng anak ang ina na patay na.
Ito ay nakabulagta ssa ilalim ng isang puno at ang isang ulo ay
nakatingala sa isang bakol na nakasabit sa puno. Ang kanyang katawan
ay ibinaon samantalang ang mga paa,kamay ay ikinalat. Ang ulo naman ay
siyang dinala sa kanyang ina. Walang nalalabing paraan sa nakakabata
dahil sa kalunos-lunos na pangyayaring ito kundi ang tumakas. Siya ay
ipinadpad ng kapalaran sa Tayabas at namasukang obrero sa isang
mayamang angkan. Madali naman siyang nakagiliwan sapagkat nagtataglay
nga ito ng magandang ugali.
Siya ay masikap at ng nagkaroon ng puhunan, napaunlad niya ang
kanyang kabuhayan hanggang sa makakilala siya ng isang dalagang tagabayan na kanyang inibig ng tapat. Gayunman sinasagilahan siya ng
matinding pangamba na mamanhikan. Nangangambasiyang matuklasan ang
tunay niyang pagkatao. Mahal palibhasa ang babae, minsan ay nailugso
nito ang puri at desidido siyang panindigan ang nagawa. Ngunit, dahil
sa mayaman ang ama ng babae at wala siyang kayang ipagtanggol ang
sarili. Siya ay nakulong sa halip na makasal siya sa babae.
Bagamat hindi nagsama ang magkasuyo, ang kanilang pagtatampisaw
sa dulot ng pag-ibig ay nagkaroon ng bunga. Ang babae ay nanganak ng
kambal, isang babae at isang lalaki. Ang lalaki ay si Elias. Bata pa
sila ay iminulat sa kanilang patay na ang kanilang ama. Naniniwala
naman sila sapagkat musmos pa lamang ay namatay ang kanilang ina. Nang
magkaroon ng sapat na isip, palibhasay may kaya ang nuno si Elias ay
nag-aral sa mga Heswitas samantalang ang kapatid na babae ay sa
Concordia. Nagmamahalan silang magkapatid at ang pag-igkas ng panahon
ay hindi nila namamalayan. Namatay ang kanilang nuno kayat umuwi
silang magkapatid upang asikasuhin ang kanilang kabuhayan.
Maganda ang kanilang hinaharap, ang kanyang kapatid na babae ay
nakatakdang ikasal sa binatang nagmamahyal sa kanya, ngunit ang
kanilang kahapon ang nagwasak sa kanilang kinabukasan. Dahil sa
kanyang salapi at ugaling mapag-mataas, isang malayong kamag-anak ang
nagpamukha sa kanilang kahapong nagdaan. At ito ay pinatunayan ng
isang matandang utusan nila. Iyon pala ang kanilang ama. Namatay na
naghihinagpis ang kanilang ama dahil sa pag-aakalang siya ang naging
dahilan ng kasawian nilang magkapatid. Pero, bago ito namatay
naipagtapat niyang lahat ang kahapon ng magkakapatid.
Lalong binayo ng matinding kalungkutan ang kapatid ni Elias nang
mabalitaan niyang ikinasal sa iba ang kanyang kasintahan. Isang araw
nawala na lamang itot sukat.Lumipas ang anim na buwan nabalitaan na
lamang ni Elias na mayroong isang bangkay ng babaing natagpuan sa
baybayuin ng Calamba na may tarak sa dibdib. Ito ang kanyang kapatid.
Dahil dito siya ay nagpagala-gala sa ibat-ibang lalawigan bunga ng
ibat-ibang pagbibintang tungkol sa kanya na hindi naman niya
ginagawa. Dito natapos ang salaysay ni Elias.

Nagpalitan pa ng ibat-ibang pananaw ang dalawa hanggang sa

sabihin ni Ibarra kay Elias na sabihin niya sa mga sumugo sa kanya na
siya (Ibarra) ay taus-pusong nakikiisa sa kanilang mga damdaming.
Lamang, wala siyang magagawa kundi ang maghintay pa sapagkat ang sama
ay di-nagagamot ng kapwa sama rin. Dagdag pa rito, sa kasawian ng tao
siya man ay matroong kasalanan din. Nang makarating na sila sa
baybayin, nagpaalam na si Ibarra at sinabi kay Elias na siya ay
limutin na at huwag babatiin sa anumang kalagayang siya ay makita
nito. Nagtuloy si Elias sa kuta ni Kapitan Pablo at sinabi sa kapitan
na siya kung di rin lamang mamamatay ay tutupad sa kanyang pangako na
aanib sa kanila sa sandaling ipasiya ng pinuno na dumating na ang oras
ng pakikibaka sa mga Kastila.

Kabanata 51 - Mga Pagbabago

Sakmal ng pagkabalisa at di pag-igmik si Linares sapagkat
nakatanggap siya ng liham mula kay Donya Victorina.
Alam ni Linares na hindi nagbibiro ang Donya. Kailangang hamunin
niya ang alperes subalit sino naman kaya ang papayag na maging padrino
niya, ang kura kaya o si Kapitan Tiyago. Pinagsisisihan niya ang
kanyang paghahambog at pagsisinungaling sa paghahangad lamang na
makapagsamantala. Labis siyang nagpatianod sa kapritso ng Donya.
Dumating si Pari Salvi at nagmano sa Kapitan Tiyago. Masayang
ibinalita niya ang tungkol sa sulat na padala ng arsobispo tungkol sa
pagalis ng excommunion kay Ibarra kasabay ng kanyang pagpupuring and
binata ay kalugod lugod ngunit may kapusukan ng kauniti. Tanging ang
sagabal na lamang sa pagpapatawad ay si Pari Damaso. Pero anya ay
hindi makatanggi kung si Maria ang kakausap sapagkat inaama niya ang
pari. Narinig ni Maria ang usapan at nagtungo ito sa silid kasama si
Victoria.

Sa bahaging iyon ng usapan ng pari at Kapitan Tiyago pumasok si

Ibarra na kasama si Tiya Isabael. Binata niya ang kapitan at yumukod
naman kay Linares. Si Pari Salvi ay buong lugod na kumamay kay Ibarra
at sinabi nitong katatatapos pa lamang niyang papurihan ito.
Nagpapasalamat ang binata at lumapit kay sinang upang itanong kung
lumapit kay Sinang upang itanong kung galit sa kanya si Maria.
Ipinasasabi raw ni Maria ani Sinang na limutin na siya ng binata
ngunit sinabi ni Ibarra ng gusto niyang makausap ng sarilinan ang
kasintahan. Di nagluwat, umalis na si Ibarra.

Kabanata 52 - Ang Baraha ng Patay at ang mga Anino

Madilim ang gabi at malamig ang ihip ng hangin pumapaspas sa mga
dahong tuyo at alikabok ng makipot ng daang patungo sa libingan. May
tatlong anino na paanas na naguusap sa ilalim ng pinto ng libingan.
Itinanong ng isa kung nakausap na niya ng kaharap si Elias. Hindi raw
pero siguradong kasama ito sapagkat nailigtas na minsan ni Ibarra ang
buhay nito. Tumugon ang unang anino na ito nga ay pumayag na sumama
sapagkat ipapadala ni Ibarra sa Maynila ang kanyang asawa upang
ipagamot. Siya ang sasalakay sa kumbento upang makaganti siya sa kura.
Binigyang diin naman ng ikatlong anino na kasama ng lima lulusob sila
sa kwartel upang ipakilala sa mga sibil na kanilang ama ay may mga
anak na lalaki. Isa pa, sinabi ng alila ni Ibarra na sial ay magigng
20 na katao na. Saglit na huminto sa pagaasanan ang mga anino nang
mabanaagan nilang may dumarating na isang anino na namamaybay sa
bakod.
Pagdating sa lugar ng tatlo, nagkakilala sila. Ipinaliwanag ng
bagong dumating na anino na sinusubaybayan siya kayat naghiwa-hiwalay
na sila at tinagubilinan ang mga dinatnan ng kinabukasan ng gabi nila
tatanggapin ang mga sandata kasabay ng sigaw na "Mabuhay Don
Crisostomo"! ang tatlong anino ay nawala sa likod ng pader. Ang bagong
dating naman ay naghintay sa sulok ng pintuan.
Nang dumating ang ikalawang anino, namasid ito sa kanyang
paligid. Umaambon palibhasa, sumilong ito sa pintuan kayat nagkita
sila ng unang sumilong. Naisipan nilang magsugal at kung sinuman ang
manalo sa kanila ay maiiwan upang makipagsugal sa mga patay. Pumasok
sila sa loob nglibingan at sa ibabaw ng punto ay umumpog magkaharap
upang magsugal. Ang mataas sa dalawa ay si Elias at ang may pilat sa
mukha ay si Lucas. Nagsimula na silang magsugal sapagkat sa isang tao
lamang ang nakikipagpagsugal ang mga patay. Natalo si Elias kaya
umalis itong hindi kumikibo. Nilamon siya ng kadiliman.
Nang gabing iyonn dalawang sibil ang naglalakad sa tabi ng
simbahan. Pinaguusapan nila ang tungkol sa paghuli kay Elias sapagkat
sinumang makahuli rito ay hindi mapapalo sa loob ng tatlong buwan.
Nakasalubong nila si Lucas at itinanong kung saan ito pupunta. Sa
simbahan ani Lucas upang magpamisa. Pinabayaan nila sapagkat ayon sa
alperes walang pilat si Elias. Ilang saglit lamamg, si Elias mismo ang
nakasalubong ng mga sibil. Dinala siya sa liwanag upang kilalanin.
Sinabi ni Elias na hinahabol niya ang lalaking may pilat sapagkat
siyang bumugbog sa kanyang kapatid. Ang mga sibil ay patakbong
nagtungo sa simbahang pinasukan ni Lucas.

Kabanata 53 - Ang Mabuting Araw ay Nakikilala sa Umaga

Kinabukasan ng umaga, kumalat ang balita tungkol sa mga ilaw na
nakita sa libingan ng nakaraang gabi. Sa paniniwala ng mga puno ng mga
kapatiranh ni San Francisco, may 20 ang nakita niyang kandila na
sinindihan. Panaghoy at pahikbi naman ang narinig ni Ermana sipa kahit
na malayo ang kanyang bahay sa libinga. Sa pulpito, binigyang diin
naman ng kura sa kanyang sermon ang tungkol sa kaluluwa sa
purgartoryo.
Ang usapan ay hindi nakaligtas sa matalas na paningin nina Don
Filipo at Pilosopong Tasyo na ilang araw na ilang araw ngt naghihina.
Nasabi ni Don na tinaggap ng alkade ang kanyang pagbibtiw sa
tungkulin. Hindi namn mapakali si Tandang Asyo sapagkat naniniwala
siyang ang pagbibitiw ay hindi nararpat at napapanahon. Sa panahon ng
digmaan, anya, ang puno ay dapat na manatili sa kanyang tao. Sa
pagiisip ni Pilosopong Tasyo. Ayon sa kanya, nag iba ang bayan na di
na katulad noon na may 20 na taon na ang nakalipas. Ang nakaraan ay
nagbigay ng aralin. Namamalas na nag naging bunga ng pagdayo sa
Pilipinas ng mga Europeo at ang pagdayo naman ng mga kabataan sa
Europa ay nadadma na rin .
Ang mga kabataang nakapag aral sa Europa ay nagkaroon ng malawak
na kaalaman tungkol sa kaysayan, Matematika, Agham, wika at iba pang
uri ng kaalamn na itutring na enerhiya noong una. Kaya na ng tao na
pangasiwaan ang malawak na daigdig na kanyang ginagalwan at
tinatahanan. Sa panitikan, nagsimula na ring lumitaw ang mga makatang
nagpapahayag ng malaya at mga makaagham ng pagsubok. Hindi na rin
kayang sawatain ng kumbento ang paglaganap ng mga modernong
kabihasnan.
Nagkaroon pa ng palitan ng katwiran ang dalawa tungkol sa bayan,
sa relihiyon, sa kahihinatnan ng bayan, ugali ng mga binata at dalaga
ang ng mga naglilingkod sa Simbahan hanggang sa tanungin ni Don Filipo
si Tandang Tasyo kung hindi nangangailangan ng mga gamot sapagkat
napansin nitong hinang-hina na sya. Pero tinugon sya ni Tandang Tasyo
na ang mga mamamatay ay hindi na nangangailangan ng gamot at sa halip
ang mga maiiwan ang mangangailangan. Ipinakiusap din niya sa Don na
sabihin kay Ibarra na makipagkita sa kanya sa loob ng ilang araw
sapagkat malapit na siyang yumao. Sa kabila ng karamdaman ni Tandang
Tasyo ang kapakanan ng bayan ang kanyang inaalagata. Matibay ang
kanyang paniniwala ng ang Pilipinas ay tumatahak parin sa karimlan.
Hindi nagluwat, nagpaalam na si Don Filipo.

Kabanata 54 - Lahat ng Lihim ay Nabubunyag at Walang Di

Nagkakamit ng Parusa
Orasyon. Pahangos na patungo ang kura sa bahay ng alperes. Ang
mga taong gustong humalik sa kanyang kamay ay hindi niya pinapansin.
Tuloy-tuloy na pumanhik ito ng bahay at malakas na tinwag ang alperes.
Lumabas agad ang alperes kasunod ang asawang si Donya Consolacion.
Bago makapag salita ang kura, inireklamo agad ng alperes ang mga
kambing ng kura na naninira sa kanyang bakod. Sinabi naman ng pari na
nanganganib ang buhay ng lahat. Katunayan, anya ay mayroong
napipintong pag-aalsa na gagawin nang gabing iyon. Nalaman ito ng
pari, anya sa pamamagitan ng isang babae na nangumpisal sa kanya na
nagsabi sa kanya na sasalakayin ang kuwartel at kumbento. Dahil dito
nagkasundo ang kura at alperes na paghandaan nila ang gagawing
paglusob ng mga insurektos. Humingi ang kura ng apat na sibil na
nakapaisana ang itatalaga sa kumbento. Sa kuwartel naman ay palihim
ang pagkilos ng mga kawal upang mahuli nang mga buhay ang mga lulusob.
Layunin nito na kanilang mapakanta ang sinumang mahuhuling buhay. Ikawalo ng gabi ang nakatakdang paglusob, kuna kaya nakini-kinita ng
alperes at kura ang pag-ulan ng kurus at bituin sapagkat ganap silang
nakahanda.
Sa kabilang dako, isa naman lalaki ang mabilis na tumatakbo sa
daan patungo sa tirahan ni Ibarra. Mabilis na umakyat ng bahay at
hinanap sa nakitang utusan ang amo nito na kaagad naman itinuro na ito
ay nasa laboratoryo. Pagkakita ni Elias kay Ibarra ipinagtapat niya
kaagad ang nakatakdang paglusob at batay sa kanyang natuklasan. Si
Ibarra ang kapural at nagbayad sa mga kalahok sa paglusob. Ipinasunog
ni Elias kay Ibarra ang lahat ng mga aklat at kasulatan nito sapagkat
di na maiiwasan na siya ay mapasangkot at tiyak na siya ang isisigaw
ng sinumang mahuhuli ng mga sibil.
Tinulungan ni Elias si Ibarra sa pagpili ng mga kasulatan. Sa mga
kasulatan, nabasa niya ang tungkol kay Don Pedro Eibarramendia at
tinanong niya kay Ibarra kung ano ang relasyon nito sa kanya. Halos
nayanig ang buong pagkatao ni Elias nang sabihin ni Ibarra na iyon ang
kanyang nuno na ipinaikli lamang ang apilyido. Isa pa, ito ay isang
Baskongado. Natagpuan na ng piloto ang lahing lumikha ng matinding
kasawian sa kanilang buhay. Biglang bumunot ng balaraw si Elias at
naisip niyang gamitin iyon kay Ibarra. Ngunit, saglit lang ang
pagkadimlan ng kaisipan ng biglang siyang matauhan. Binitiwan niya ang
hawak na balaraw at tulirong tumingin ng tuwid kay Ibarra at saka
mabilis na pumanaog ng bahay. Nagtaka si Ibarra. Itinuloy ang pagsunog
sa mga mahahaagang papeles at dokumento.

Kabanata 55 - Ang Pagkakagulo

Oras ng hapunan pero nagdahilan si Maria na wala siyang ganang
kumain. Kaya niyaya niya ang kaibigan ni Sinangsa piyano. Nagbulungan
silang dalawa habang palakad lakad si Pari Salvi sa loob ng bulwagan.
Hindi mapakali si si Maria sa paghihintay nilang magkaibigan ang
pagdating ni Ibarra. Kasalukuyan kumakain noon ang argos na si
:Linares at isinadasal nilang umalais na ang "multong" si Pari Salvi.
Nakatakdang dumating sa ikawalo ng gabi si Ibarra. Ika-walo rin ng
gabi ang nakatakdang paglusob sa kumbento at sa kwartel. Nang sumapit
ang ikawalo, napaupo sa isang sulok ang pari samantalang ang
magkaibigan ay hindi malaman ang gagawin. Nang tumugtog ang kampana,
silang lahat ay tumindig upang magdasal. Sya namang pagpasok ni Ibarra
na luksang luksa ang suot. Tinangkang lapitan ni Maria ang kasintahan
ngunit biglang umalingawngaw na lamang ang sunod sunod na putok.
Napapatda si Ibara, hindi makapagsalita. Ang Kura naman ay nagtago sa
likod ng haligi. Ang mga tao sa bahay ni Kapitan Tiyago ay nakakarinig
ng puro putokan, sigawan at pinagbuhan sa may kumbento. At mga
nagsisikain na kumedor ay biglang pumasok at panay na tulisan
tulisanSi Tiya Isabal ay panay ang dasal samantalang ang magkaibigan
ang nagyakapan. Si Ibarra ay walang tinag sa kinatatayuan. Nagpatuloy
ang putukan atsilbatuhan kasabay ng pagsasara ng mga pintuan at
bintana ng biglaan.
Nang mawala ang putukan, pinapanaog ng alperes ang kura. Inakala
ng mga nasa bahay na nasugatan ng malubha sa pari Salvi. Tiniyak ng
alperes na wala ng panganib kaya lumabas na sa pinagtataguan ang kura,
nanaog ito. Si Ibara ay nanaog din. Pinasok naman ni Tiya Isabel ang
magkaibigan sa silid. Hindi nagkausap si Ibarra at Maria, basta
nagpatuloy nalamang sa paglakad ng binata, mabilis. Napadaan siya sa
hanay ng mga sibil na naka bayoneta pa. Sa may bandang tribunal,
nangingibabaw ang tinig ng alperes sa pagtatagubilin sa kapitan na wag
niyang pabayaan makatakas ang mga nahuling lumusob.
Pagdating ni Ibarra sa bahay, kaagad na inutusan ni Ibarra ang
kanyang katulong na ihanda ang kanyang kabayo. Tumuloy siya sa
gabinete at isinilid nya ang kanyang maleta ang mga hiyas, salapi,
ilang mga kasukatan at larawan ni Maria. Nagsukbit siya ng isang
balaraw at dalawang rebolber. Ngunit aalis na lamang siya nakarinig
sya ng malaks na pagputok sa pintuan. Tinig ng isang kawal na kastila.
Lalaban sana siya ngunit nagbago ang kanyang isip. Binitawan niya ang
kanyang baril at binuksan ang pinto. Dinakit siya ng Sarhento ng mga
dumating na kawal. Isinama.
Sa kabilang dako, gulong gulo ang isip ni Elias ng pumasok siya
sa bahay ni Ibarra. Para siyang sinusurot sa sariling budhi. Naalalala
niya ang sinapit ng kanyang angkan, ang kanyang nuno, si Balat,
kapatid na babae at ang kanyang ama. Waring ang lahat ay tinatawag
siyang duwag isang duwag. Labis na pangingipospos ang kanyang
damdmin. Hanggang sa maisip niyang balikan ang bahay ni Ibarra.
Dinatnan niya ang mga katulong ni Ibarra na hilong naghihintay sa
kanilang amo. Nang malaman niya ang nangyari kay Ibarra, nagkunwari

itong umalis. Pero lumigid lamang saka umakyat sa bintana na patungo

sa gabinete. Nakita niya ang mga kasulatan, mga aklat, alahas at
baril. Dinampot niya ang baril at ang iba naman ay isinilid niya sa
sako at inihulog sa bintana. Nakita niyang dumating ang mga sibil.
Kinuha ni Elias ang larawan ni Maria at isinilid ito sa isang supot.
Nagipon siya ng mga damit at papel, Binuhusan niya ito nga mga gas at
saka sinilaban.
Ang mga kawal ay nagpupumilit namang pumasok. Sinabihan sila ng
matandang katulong ng walang pahintolot sa may-ari, kaya hindi maa-ari
silang pumasok. Naalaska ng husto ang directocillo, sa isang hudyat
niya tinabig ng kawal ang matanda at mabilis silang pumanik. Pero
sinalubong sila ng makapal na usok at ang apoy na nakarating na sa
gabinete. Biglang nagkaroon ng bmalalakas na pagsabog. Mabilis pa sa
lintik na umatras at nanaog ng bahay ang mga kawal kasama ang mga
katulong ni Ibarra.

Kabanata 56 - Ang mga Sabi at Kuro-kuro

Hanggang sa kinabukasan sakmal pa rin ng takot ang buong bayan ng
San Diego. Ni isa mang tao ay walang makitang naglalakad sa gitna ng
daan. Tahimik na tahimik ang buong paligid. Pamaya-maya, isang bata
ang naglakas loob na magbukas ng bintana at inilibot ang paningin.
Dahil sa ginawa ng bata, nagsisunod ang mga iba na magbbukas ng
bintana. Ang mga magkakapit-bahay ay nagbalitaan. Lubhang kalagimlagim daw ang nagdaang gabi tulad noong mandambong si Balat. Sa
kanilang pag-uusap, lumilitaw na si Kapitan Pablo raw ang sumalakay.
Ipinapalagay naman ng iba na ang mga kuwadrilyero raw kaya dinakip si
Ibarra. Ang mga lalaki ay nagpunta naman sa kuwartel at sa may
tribunal. Lumitaw pa sa usapan ng mga tao na tinangka raw ni Ibarra na
itanan ang kasintahang si Maria upang hindi matuloy ang pakikipagisang dibdib niya kay Linares. Kaya lang sinansala ni Kapitan Tiyago
ang kanilang pagtatanan sa tulong ng mga sibil.
Samantala, nakausap ni Hermana Pute ang isang lalaking kagagaling
lamang sa tribunal. Sinabi nitong nagtapat na si Bruno. Pinatunayan
nito ang balita tungkol sa magkasintahang sina Ibarra at Maria. Sa
ngitngit daw ni Ibarra, pati simbahay nais niyang paghigantihan,
mabuti na lamang at nasa bahay ni Kapitan Tiyago si Pari Salvi. Ang
mga sibil daw ang sumunog sa bahay ng binata. May isang utusang babae
naman ang nagpahayag na nakita niyang nakabitin sa ilalim ng puno ng
santol si Lucas.

Kabanata 57 - Vae Victus! Sa Aba ng Mga Manlulupig

Balisa ang mga sibil na nasa kwartel. Panay ang kanilang
pagbabanta sa mga batang sumisilip sa puwang ng mga rehas upang
tingnan ang mga nadakip. Naroroon ang alperes, direktorsillo, Donya
Consolation at nag kapitan na halatang malungkot. Bago mag-ikasiyam
dumating ang kura at wala sa loob na naitanong niya sa alperes sina
Ibarra at Don Filipo. Kasunod niya ang isang parag batang umiiyak at
duguan ang salawal. Hinarap sa kura ang dalawang tanging buhay na
nabihag ng mga sibil.
Tarsilo Alasigan ang tunay na pangalan ni Tarsilo. Pilit siyang
tinatanong kung kaalam si Ibarra sa nasabing paglusob. Ngunit,
iginigiit din niyang walang kamalay-malay si Ibarra sapagkat ang
ginawa ay upang ipaghiganti ang kanilang amang pinatay sa palo ng mga
sibil. Dahil dito, iniutos ng alperes na dalhin si Tarsilo sa limang
bangkay, ito ay umiling. Nakita niya ang kanyang kapatid na si Bruno
sa tadtad ng saksak, si Pedro na asawa ni Sisa at ang kay Lucas na may
tali pang Lubid sa leeg. Dahil sa patuloy itong walang immik kahit sa
sunod-sunod ang pagtatanong sa kanya. Nagpuyos sa galit ang alperes.
Iniutos na paluin ng yantok si Tarsilo hanggang sa magdugo ang buong
katawan nito.
Hindi maoakanta si Tarsilo, kaya ito ay ibinalik sa bulwagan.
Nadatnan niya ang
isang bilanggo ring nagpapalahaw sa iyak at tumatawag sa mga santo.
Ipinasino kay Tarsilo ang dinatnan. Sinabi niyang nuong lamang niyua
nakita. Dahil dito, muli siyang pinalo hanggang sa mabalot ng dugo ang
buong katawan. Hindi nakayanan ng kura ang gayong tanawin kaya lumabas
siya sa bulwagan na namumutla. Nakita ng kura ang isang dalagang
parang nagbibilang ng mga naririnnig sa loob ng tribunal,
humahalinghing at nanananghoy ng malakas. Ang babaing ito ay ang
kapatid na dalaga nina Bruno at Tarsilo. Samantala, nang di mapansin
si Tarsilo, lalong nagngitngit ang alperes. Binulungan pa siya ni
Donya Consolacion na lalong pahirapan ang binata. Pero, hiningi na
lamang ni Tarsilo na madaliin ang kanyang kamatayan. Walang makuhang
anumang impormasyon at di mapaamin si Tarsilo kaya ito ay itinimba sa
isang balong nakakabaligtad ng sikmura ang tubig at amoy. Kung ilang
bese ibinulusok ang katawan ni Tarsilo sa balon. Hindi niya natagalan
ang pagpapahirap hanggang sa takasan siya ng hininga sa gayong uri ng
kalupitan. Nang matiyak na patay na si Tarsilo ang binalingan naman ay
ang isa pang bilanggo.
Ang pangalan diumano ng bilanggong ito ay Andong luko-luko at
kaya napapunta sa patyo ay upang magbawass sapagkat pinapakain ng
bulok ng biyenan nito. Inaantok ang alperes sa naging sagot ng
bilanggo, kaya iniutos itong ipasok na muli sa karsel.

Kabanata 58 - Ang Sinumpa

Tuliro at balisa ang mga pamilya ng mga bilanggo. Sila ay
pabalik-balik sa kumbento, kuwartel at tribunal. Ngunit, hindi sila
makapagtamo ng luna sa kanilang mga inilalakad. Palibhahsa wala silang
kilalang malakas at makakapitan na makakatulong upang palayain ang
kanilang kaanak na bilanggo. May sakit ang kura at ayaw na lumabas ng
kanyang silid at ayaw daw itong makipag-usap kahit kanino. Ang alperes
naman ay nagdagdag ng mga bantay upang kulahatin ang mga babaingh
nagsusumamo sa kanaya. Ang kapitan naman ay lalong nawalan ng silbi.
Nakakapaso ang sikat ng araw, ngunit ang mga babae ay ayaw
umalis. Palakad-lakad umiiyak ang mag-ina ni Don Filipo. Inusal-usal
naman ni Kapitana Tinay ang pangalan ng kanyang anak na si Antonio. Si
Kapitana Maria naman ay pasilip-silip sa rehas upang tignan ang kambal
niyang anak. Ang biyenan ni Andong ay nanduroon din at walang gatol na
ipinagsasabio na kaya raw hinuli si Andong ng mga sibil ay dahil sa
bago nitong salawal. Amy isang babae naman ang halos mangiyak-ngiyak
na nagsabing si Ibarra ang may pakana at kasalanan ng lahat. Ang suro
ng paaralan ay kasama-sama rin ng mga tao. Samantalang si Nol Juan ay
nakaluksa na sapagkat ipinalagay niyang wala ng kaligtasan si Ibarra.
Mag-iikalawa ng hapon ng dumating ang isang kariton na hila ang
isang baka. Tinangka ng mga kaanak ng mga bilanggo na sirain at
kalagan ang mga hayop na humihila sa kariton. Pero, ipinagbawalan sila
ni Kapitana Maria at sinabing kapag ginawan nila iyon, mahihirapan sa
paglakad ng kanilang ka-anak ng bilanggo.
Pamaya-maya, lumabas ang may 20 kawal at pinaligiran ng kariton.
Ang sinunod na ilaban ay mga bilanggo sa pangunguna ni Don Filipo na
nakuha pang batiin ng naka ngiti ang kanyang asawang si Doray ng
yakapin ang asawa, pero hinadlangan siya ng dalawang sibil. Nang
makita naman si Antonio ng inang si Kapitana Tinay binirahan ito ng
katakot takot na hagulgol. Si Andong ay napaiyak din ng makita ang
biyenan na may pasari ng kanyang pagkakakulong. Katulad ng kambal na
anak ni Kapitana Maria, and seminaristang si Albano ay naka gapos na
mabuti. Ang huling lumabas ay si Ibarra na walang gapos ngunit nasa
pagitan ng dalawang kawal. Ang namumutlang si Ibarra ay pasuyod na
tinignan ng mga maraming tao at naghahanap ng isang mukhang kaibigan.
Pagkakita kay Ibarra ng mga tao, biglang umugong ang salitaan na
kung sino pa ang may sala ay siya pa itong walang tali. Dahil dito ay
inutusan ni Ibarra na gapusin siya ng mga kawal ng abot-siko. Kahit na
walang utos ang kanilang mga pinuno ang mga sibil sumunod sin sila sa
utos ng binata. Ang alperes ay lumabas na naka-kabayo at batbat ng
sandata ang katawan. Kasunod ay may 15 ng kawal na umaalalay sa kanya.
Sa kalipunan ng mga bilanggo, tanging kay Ibarra lamang na walang
tumatawag sa kanyang pangalan sa halip siya ang binubuntunan ng sis at
tinwag na siyang duwag. Pati ang kanyang mga nuno at magulang ay
isinumpa ng mga tao hanggang siya ay tinawag ng erehe ng dapat
mabitay. Kasunod nito ay pinagbabato si Ibarra. Naalala niya ang
kwento ni Elias tungkol sa babaeng nakakita ng ulong nasa bakol at

nakabitin sa punongkahoy. Ang kasay sayan ng piloto ay parang biglang

naglaro sa kanyang pangitain.
Waring walang ibig dumamay kay Ibarra. Pati si Sinang ay
pinagbawalan umiyak ni Kapitan Basilio. Kahit na nasa gipit at abang
kalagayan ang binata. Walang naawa sa kanya. Doon nya nadama ng husto
ang mawalan ng inang bayan, pag-ibig, tahanan kaibigan at magandang
kinabuhasan.
Mula sa isang mataas na lugar, maamang nagmamasid si Pilosopong
Tasyo na pagod na pagod at naka balabal ng makapal na kumot. Sundan
nya ng tingin a ng papalaong kariton na sinakyan ng bilanggo. Ilang
sandali pa ipinasiya na niyang umuwi. Kinabukasan, nagisnan ng isang
pastol patay na si Tasyo sa may ointuan ng kanyang bahay.

Kabanata 59 - Pag-ibig sa Bayan

Ang ginawang pagluson ng mga naapi o sawimpalad ay nakarating at
napalathala sa mga diyaryo sa Maynila. Iba rin ang balitang nagmula sa
kumbento. Iab-iba ang estilo ng mga balitang lumaganap. At ang pangunawa sa mga ito ay batay sa talas ng isip, kuro-kuro, damdamin at
paniniwala. Ang mga tauhan ng kumbento ay higit na naliligalig. Ang
mga provincial ay palihim na nagdadalawan at gumagawa ng mga
pagpapanayam hinggil sa nangyari. Ang ilan naman ay nagpunta sa
palasyo at naghahandog ng tulong sa pamahalaang nasa panganib.
Nabanggit pa nga na na maging ang munting heneral o generalillo daw
MAG-AGUERO ay napagkuro ang kahalagahan ng korporasyon. Samantala,
ipinagbubunyi naman si Pari Salvi at sinabing ito ay karapat-dapat na
bigyan ng isang mitra.
Sa ibang kumbento naman ay iba ang pinag-uusapan. Ang mga nagaaral daw sa mga heswita sa Ateneo ay lumalabas na nagiging
pilibustero. Sa isang bahay naman sa Tundo, hindi mapakali si Kapitan
Tinong dahil minsan ito ay nagpakita ito ng kagandahang loob kay
Ibarra. Kaya panay ang sisi sa kanya ng asawang si kapitana Tinchang.
Ang kanilang dalawang anak na dalaga ay sa isang tabi lamang at di
umiimik. Nasabi pa ni Tinchang na kung siya ay naging lalaki lamang,
disin sana ay haharap siya sa Kapitan-Heneral at ihahandog nito ang
kanyang paglilingkod laban sa mga manghihimagsik.
Malapit ng mabanas ng husto si Tinong sa kakulitan ng asawa nang
dumating ang kanilang pinsan si Don Primitivo. Ito ay isng lalaking
may edad at mahilig magsasalita ng Latin. Siya ay ipinasundo ni
Tinchang upang hingan ng payo sapagkat marunong itong mangatwiran.
Kaagad na nag-umpisa ng pagsasalita si Tinchang pagkakita sa pinsa.
Ayon sa kanya, pinakain ni Tinong si Ibarra sa kanilang bahay at
niyukuran pa niya ito nang makita sa may tulay ng Espanya sa gitna ng
maraming tao at sinabing sila magkaibigan.

Sinabi ni Don Primitivo na dapat napakilala si Tinong kay Ibarra

pagkat ang mga mabubuti raw ay napaparusahan dahil sa mga masasama.
Kayat walang ibang nalalabing paraan kundi ang gumawa ng huling
habilin si Tinong. Nawalan ng malay ng di oras si Tinong dahil sa
payo. Nang bumalik ang kanyang ulirat, dalawang payo ang ibinigay ni
Don Primitivo: (1) magbigay sila ng regalo sa heneral ng kahit anong
alahas at idahilan na ito ay pamasko at (2) sunuging lahat ng mga
kasilulatan na maaaring makapagpahamak kay Tinong, na katulad ng
ginawang pagsunong ni Ibarra sa kanyang mga kasulatan.
Boto silang lahat sa payo.
Sa kabilang dako sa isang pagtitipon sa Intramuros na dinaluhan
ng mga dalaga, mga asawa at mga anak ng kawani ang tema ng kanilang
pag-uusap ay ang tungkol din sa naganap na pag-aalsa. Ayon sa isang
lalaking komang galit na galit daw ang heneral kay Ibarra sapagkat
naging napakabuti pa nito sa binata. Sinabi naman ng isang ginang na
talagang walang utang na loob ang mga indiyo kayat di dapat silang
ituring na mga tunay na tao. Kahit na araw ang itatayong paaralan ay
isang pakana lamang sapagkat ang tunay na layunin ni Ibarra ay gawin
lamang itong kuta na gagamitin niya sa kanyang pansariling
pangangailangan. Sumabad naman ang isa pang babae at ipinaliwanag na
is Tinchang daw ay nagregalo ng isang singsing na puno ng brilyante sa
heneral. Napalingon ang lalaking komang at tiniyak kung totoo ang
balita. Nagdahilan ang pingkok at nanaog na ng bahay.
Ilang oras pa ang nakalipas, ang ilang mag-anak sa Tundo ay
tumanggap ng mga paanyaya ng pamahalaan sa pamamagitan ng mga kawal.
Ang imbitasyon ay tungkol sa pagtulog ng ilang mayayaman at tanyag na
tao sa Fuerza de Santiago na may bantay pa. Si Kapitan Tinong ay
kasama sa mga inimbita.

Kabanata 60 - Ikakasal na si Maria Clara

Tuwang-tuwa si Kapitan Tiyago sapagkat hindi siya nahuli o
natanong man lamang. Hindi rin siya nakuryente o nabilanggo sa ilalim
ng lupa. Dahil dito, siya ay nagpamisa sa Mahal na Birhen sa Antipolo,
Birhen del Rosario at sa Birhen del Carmen. Kung hindi naimbita si
Kapitan Tiyago ng pamahalaan, masamang kapalaran naman ang dumapo kay
Kapitan Tinong. Tulad ng karamihan siya ay inimbitahan ng pamahalaan.
Di nakabuti ito sa kanya ang paglalakbay sa ibat-ibang tanggapan
nito sapagkat ng siya ay lumabas. Siya ay may sakit, putlain,
namamanas at di palaimik. Hindi na rin siya bumaba ng bahay, dahil
nangangamba itong baka batiin siya ng isang pilibustero. Alam ni
Tiyago ang ganitong sinapit ni Tinong.
Dumating sa bahay ni Tiyago si Linares at ang mag-asawang de
Espadaa na kapwa itinuring na pangkat ng makapamahalaan. Sinarili ni
Donya Virtorina ang usapan. Sinabi na kung babarilin si Ibarra, iyon

ang nararapat sapagkat siya ay isang pilibustero. Bagamat namumutla

at mahina si Maria, kanyang hinarap ang mga bisita. Humantong ang
usapan tungkol sa pagpapakasal nina Maria at Linares. Nagkayarian din
na magpapapista si Tiyago. Sinabihan niya si Tiya Isabel na kung ano
ang nasa loob ni Maria tungkol sa napipinto nitong pakikipag-isang
dibdib. Sa wari, desidido na si Tiyago na ipakasal si Maria sapagkat
nakini-kinita niyang siyay maglalabas-masok sa palasyo sa sandaling
maging manugang niya si Linares. Si Linares ang tagapayo ng Kapitan
Heneral, kayat inaakala ni Tiyago na siya ay kaiinggitan ng mga tao.
Kinabukasan, ang bulwagan ni Tiyago ay puno ng mga bisitang
kastila at intsik. Nangunguna sa mga ito si Pari Salvi, Pari Sibyla,
ilang pransiskano at dominikano, ang alperes na ngayon ay tinyente at
may grado ng komandante, ang mag-asawang de Espadaa, si Linares na
nagpatihuli ng dating at si tenyente Guevarra ng mga sibil.
Mangyari pa, ang paksa ng mga babae ay si Maria na kahit
malungkot siya ay magalang na tinanggap ang mga bisita. Sinabi ng
isang babae na maganda nga raw si Maria, pero ito raw ay tanga naman.
Kayamanan lang daw habol ni Linares. Sinabi rin na marunong daw siya
sa buhay sapagkat kaya siya ikakasal dahil bibitayin ang unang katipan
ni Ibarra. Sa narinig ni Maria lalo siyang nasaktan at naghirap ang
kalooban. Iniwan niya ang mga babaing nag-uusap.
Sa pulutong ng mga lalaking nag-uusap naman, lumitaw na ang kura
ay lilipat na ng Maynila samantalang di tiyak ng alperes kung saan ito
madedestino. Ipinaliwanag ni Guevarra na hindi mabibitay si Ibarra na
katulad ng mga nangyari kina GOMBURZA at sa halip ito ay ipatatapon
lamang. Binanggit din niya ang tungkol sa kaso ng binata at pagkaraan
ay binati niya si Maria. Ito raw ay nakakatiyak ng magandang
kinabukasan. At nagpaalam na ang tinyente.
Nagtungo sa asotea si Maria. Nakita niya ang bangkang pasadsad sa
may sadsaran ng bahay ni kapitan Tiyago. Puno ng damo ang ibabaw ng
bangka at may lulan itong dalawang lalaki. Bumaba ang isa sa lulan ng
bangka at pinanhik siya, si Ibarra. Nakatakas siya sa tulong ni Elias.
Dumaan lamang ang binata upang ipaalam ang damdamin nito at tuloy
bigyan ng laya ang kasintahan tungkol sa kanilang kasunduan. Inilahad
ni Maria ang tunay na kasaysayan at pagkatao nito. Napilitan umano
itong talikuran ang kanilang pag-iibigan alang-alang sa kanyang inang
namayapa at sa dalawang amang nabubuhay pa. Pero wala siyang tanging
pag-ibig kundi si Ibarra lamang. Mahigpit na niyapos at pinupog ng
halik ni Ibarra si Maria. Matagal. Pagkaraan, lumundag muli ito sa
pader at sumakay sa bangka. Nag-alis ng sumbrero si Elias at yumukod
kay Maria. Sumagwang papalayo sa lumuluhang si Maria.

Kabanata 61 - Ang Barilan sa Lawa

Habang mabilis na sumasagwan si Elias, sinabi niya kay Ibarra na
itatago siya sa bahay ng isang kaibigan sa Mandaluyong. Ang salapi ni
Ibarra na itinago niya sa may puno ng balite sa libingan ng ninuno
nito ay kanyang ibabalik upang may magamit si Ibarra sa pagpunta nito
sa ibang bansa. Nasa ibang lupain daw ang katiwasayan ni Ibarra at
hindi nababagay na manirahan sa Pilipinas, dahil ang buhay niya ay
hindi inilaan sa kahirapan. Inalok ni Ibarra na magsama na lang sila
ni Elias, tutal pareho na sila ng kapalaran at magturingan na parang
magkapatid. Pero, tumanggi si Elias.
Nang mapadaan sila sa tapat ng palasyo, napansin nilang
nagkakagulo ang mga bantay. Pinadapang mabuti ni Elias si Ibarra at
tinakpan ng maraming damo. Nang mapadaan sila sa tapat na polvorista,
silay pinatigil at tinanong ng bantay si Elias kung saan ito
nanggaling. Ipinaliwanag ni Elias na siyay galing ng Maynila at
rarasyunan niya ng damo ang hukom at ang kura. Kumbinsido ang bantay
sa paliwanag ni Elias kaya ipinatuloy niya ito sa pagsasagwan at
pinagbilinan na huwag magpapasakay sa bangka sapagkat katatakas pa
lamang ng isang bilanggo. Kung mahuhuli raw ito ni Elias, siya ay
bibigyan ng gantimpala. Inilarawan ng bantay ang bilanggong tinutukoy
ay nakalebita at mahusay magsalita ng Kastila. Nagpatuloy sa
pagsasagwan si Elias. Lumihis sila ng landas. Pumasok sila sa may
ilog-Beatang inawit ni Balagtas upang akalaing siya ay tagaPeafrancia.
Itinapon ni Elias ang mga damo sa pampang, kinuha ang isang
mahabang kawayan at ilang bayong at sumige sa pagsagwan. Nagkuwentuhan
muli sina Elias at Ibarra. Nakalabas na sila sa ilog-Pasig
At nakarating sa may Sta. Ana. Napadaan sila sa tapat ng bahaybakasyunan ng mga heswitas kaya hindi maiwasang manariwa sa isip ni
Elias ang masasayang araw na tinamasa niya, may magulang, kapatid at
maganddang kinabukasan. Namuhay nang masagana at mapayapa. Sumapit
sila sa malapad na bato at nang makitang inaantok na bantay na wala
siyang kasama at mahihingi, pinaraan niya si Elias.
Umaga na ang sapitin nila ang lawa. Pero sa di-kalayuan
nabanaagan nila ang isang palwa ng mga sibil na papalapit sa kanila.
Pinahiga ni Elias si Ibarra at tinakpan niya ito ng bayong. Nahalata
ni Elias na hinahadlangan sila sa baybayin. Kaya sumagwan itong
patungo sa may Binangonan, ngunit nagbago rin ng direksyon ang palwa.
Tinawag sila. Inisip ni Elias na magbalik sa bunganga ng Ilog-Pasig.
Nakuro ni Elias na napagtatalikupan sila at walang kalaban-laban. Isa
pa wala silang dala ni isa mang sandata. Mabilis na naghubad ng damit
si Elias. Sinabi niya kay Ibarra na magkita na lamang sila sa noche
buena sa libingan ng nuno ni Ibarra. Tumayo si Elias at tumalon sabay
sikad sa bangka.

Ang atensyon ng mga sibil sa palwa at nakasakay sa bangka ay

natuon kay Elias. Pinaulanan nila ng punglo ang lugar na pinagtalunan
nito. Kapag lumilitaw si Elias pinapuputukan ito. Nang may 50 dipa na
lamang ang layo ni Elias sa may pampang, nahapo na ang humahabol sa
kanya sa kasasagwan . Makalipas ang tatlong oras ay umalis na ang mga
sibil sapagkat napansin nilang may bahid ng dugo sa tubig ng baybayin
ng pampang.

Kabanata 62 - Ang Pagtatapat ni Padre Damaso

Umaga, hindi pansin ni Maria ang maraming regalo na nakabunton sa
itaas ng hapag. Ang mga mata niya ay nakapako sa diyaryong nagbabalita
tungkol sa pagkamatay o pagkalunod ni Ibarra. Pero, hindi naman
binabasa ni Maria ang Diyaryo. Pamaya-maya dumating si Pari Damaso na
hinilingan kaagad ni Maria na sirain ang kasunduan ng kanyang kasal
kay Linares at pangalagaan ang kapakanan ng ama. Sinabi ni Maria na
ngayong patay na si Ibarra walang sinumang lalaking kanyang
pakakasalan. Dalawang bagay na lamang ang mahalaga sa kanya, ang
kamatayan o ang kumbento.
Napagmuni ni Pari Damaso na pinaninindigan ni Maria ang kanyang
sinabi, kaya humingi ito ng tawad sa kanya. Napahagulgol pa ito ng
malakas habang binibigyan diin niya ang walang kapantay na pagtingin
kay Maria. Wala siyang nagawa kundi pahintulutan na pumasok sa
kumbento si Maria kaysa piliin nito ang kamatayan. Umalis si Pari
Damaso na sakbibi ng lumbay. Tumingala ito sa lagit at pabulong na
sinabing totoo ngang may Diyos na nagpaparusa. Hiniling niya sa Diyos
na siya ang parusahan at huwag ang walang malay niyang anak na
nangangailangan ng kanyang pagkalinga. Damdam na damdam ng pari ang
kasiphayuang dinaranas ni Maria.

Noli Me Tangere:
Sinimulang sulatin ni Dr. Jose P. Rizal ang mga unang bahagi ng "Noli
Me Tangere" noong 1884 sa Madrid noong siya ay nag-aaral pa ng
medisina. Nang makatapos ng pag-aaral, nagtungo siya sa Paris at doon
ipinagpatuloy ang pagsusulat nito. At sa Berlin natapos ni Rizal ang
huling bahagi ng nobela.

Ang pagsusulat ng "Noli Me Tangere" ay bunga ng pagbasa ni Rizal sa

"Uncle Tom's Cabin" ni Harriet Beacher Stowe, na pumapaksa sa
kasaysayan ng mga aliping Negro sa kamay ng mga panginoong putting
Amerikano. Inilarawan dito ang iba't ibang kalupitan at pagmamalabis
ng mga Puti sa Itim. Inihambing niya ito sa kapalarang sinapit ng mga
Pilipino sa kamay ng mga Kastila.

Sa simula, binalak ni Rizal na ang bawat bahagi ng nobela ay ipasulat

sa ilan niyang kababayan na nakababatid sa uri ng lipunan sa Pilipinas
at yaon ay pagsasama-samahin niyang upang maging nobela. Ngunit hindi
ito nagkaroon ng katuparan, kaya sa harap ng kabiguang ito, sinarili
niya ang pagsulat nang walang katulong.

Ipinaliwanag ni Rizal sa kanyang liham sa matalik niyang kaibigang si

Dr. Ferdinand Blumentritt ang mga dahilan kung bakit niya isinulat ang
"Noli." Ang lahat ng mga ito ay maliwanag na inilarawan sa mga
kabanata ng nobela.

Ang pamagat ng "Noli Me Tangere" ay salitang Latin na ang ibig sabihin

sa Tagalog ay "Huwag Mo Akong Salingin" na hango sa Ebanghelyo ni San
Juan Bautista. Itinulad niya ito sa isang bulok sa lipunan na
nagpapahirap sa buhay ng isang tao.

Mga Tauhan:

Crisostomo Ibarra
Binatang nag-aral sa Europa; nangarap na makapagpatayo ng paaralan
upang matiyak ang magandang kinabukasan ng mga kabataan ng San Diego.

Elias
Piloto at magsasakang tumulong kay Ibarra para makilala ang kanyang
bayan at ang mga suliranin nito.

Kapitan Tiyago
Mangangalakal na tiga-Binondo; ama-amahan ni Maria Clara.

Padre Damaso
Isang kurang Pransiskano na napalipat ng ibang parokya matapos
maglingkod ng matagal na panahon sa San Diego.

Padre Salvi
Kurang pumalit kay Padre Damaso, nagkaroon ng lihim na pagtatangi kay
Maria Clara.

Maria Clara
Mayuming kasintahan ni Crisostomo; mutya ng San Diego na inihimatong
anak ng kanyang ina na si Doa Pia Alba kay Padre Damaso

Pilosopo Tasyo
Maalam na matandang tagapayo ng marurunong na mamamayan ng San Diego.

Sisa
Isang masintahing ina na ang tanging kasalanan ay ang pagkakaroon ng
asawang pabaya at malupit.

Basilio at Crispin
Magkapatid na anak ni Sisa; sakristan at tagatugtog ng kampana sa
simbahan ng San Diego.

Alperes
Matalik na kaagaw ng kura sa kapangyarihan sa San Diego

Donya Victorina
Babaing nagpapanggap na mestisang Kastila kung kaya abut-abot ang
kolorete sa mukha at maling pangangastila.

Donya Consolacion
Napangasawa ng alperes; dating labandera na may malaswang bibig at
pag-uugali.

Don Tiburcio de Espadaa

Isang pilay at bungal na Kastilang napadpad sa Pilipinas sa paghahanap
ng magandang kapalaran; napangasawa ni Donya Victorina.

Linares
Malayong pamangkin ni Don Tiburcio at pinsan ng inaanak ni Padre
Damaso na napili niya para mapangasawa ni Maria Clara.

Don Filipo
Tinyente mayor na mahilig magbasa na Latin; ama ni Sinang

Seor Nol Juan

Namahala ng mga gawain sa pagpapatayo ng paaralan.

Lucas
Taong madilaw na gumawa ng kalong ginamit sa di-natuloy na pagpatay
kay Ibarra.

Tarsilo at Bruno
Magkapatid na ang ama ay napatay sa palo ng mga Kastila.

Tiya Isabel
Hipag ni Kapitan Tiago na tumulong sa pagpapalaki kay Maria Clara.

Donya Pia
Masimbahing ina ni Maria Clara na namatay matapos na kaagad na siya'y
maisilang.

Iday, Sinang, Victoria,at Andeng

Mga kaibigan ni Maria Clara sa San Diego

Kapitan-Heneral
Pinakamakapangyarihan sa Pilipinas; lumakad na maalisan ng pagkaekskomunyon si Ibarra.

Don Rafael Ibarra

Ama ni Crisostomo; nakainggitan nang labis ni Padre Damaso dahilan sa
yaman kung kaya nataguriang erehe.

Don Saturnino
Nuno ni Crisostomo; naging dahilan ng kasawian ng nuno ni Elias.

Mang Pablo
Pinuno ng mga tulisan na ibig tulungan ni Elias.

Kapitan Basilio
Ilan sa mga kapitan ng bayan sa San Diego Kapitan Tinong at Kapitan
Valentin

Tinyente Guevarra
Isang matapat na tinyente ng mga guwardiya sibil na nagsalaysay kay
Ibarra ng tungkol sa kasawiang sinapit ng kanyang ama.

Kapitana Maria
Tanging babaing makabayan na pumapanig sa pagtatanggol ni Ibarra sa
alaala ng ama.

Padre Sibyla
Paring Agustino na lihim na sumusubaybay sa mga kilos ni Ibarra.

Albino
Dating seminarista na nakasama sa piknik sa lawa.