Transport leków przez błony biologiczne

Zanim lek dotrze do odpowiedniego receptora i wywoła określony

efekt farmakologiczny, musi przedostać się z miejsca podania (np.
przewód pokarmowy) do miejsca działania (np. mózg). Przemieszcza-
jąc się pomiędzy kompartmentami organizmu lek musi przekraczać
różne bariery biologiczne. Są to najczęściej podwójne, fosfolipidowe
błony komórek.
Istnieją też bardziej złożone bariery, np.:
o bariera nabłonkowa tworzona przez śluzówkę przewodu po-
karmowego składa się ze ściśle przylegających do siebie ko-
mórek (lek aby dostać się do organizmu musi pokonać dwie
błony komórkowe – zewnętrzną i wewnętrzną)
o śródbłonek naczyniowy jest bardziej skomplikowaną barierą -
w szczelinach między jego komórkami znajduje się luźna ma-
sa białkowa nie przepuszczająca większych cząsteczek
• w mózgu i w łożysku występują bardzo ścisłe połączenia
między komórkami śródbłonka
• z kolei w wątrobie i śledzionie śródbłonek nie jest ciągły, co
pozwala na łatwiejsze przechodzenie leków

Przechodzenie cząsteczek substancji przez błony komórkowe zachodzi

za pośrednictwem czterech głównych mechanizmów:
1. Dyfuzji biernej przez lipidy
2. Dyfuzji przez pory wodne
3. Transportu przenośnikowego
4. Pinocytozy
Dyfuzja przez pory wodne ma małe znaczenie z punktu widzenia farma-
kokinetyki leków, ponieważ mała średnica porów uniemożliwia przejście
leków o wielkości > 1nm.
Pinocytoza polega na utworzeniu z zagłębienia błony komórkowej pę-
cherzyka z zawartością zewnątrzkomórkową. Pęcherzyk ten może uwol-
nić się do wnętrza komórki lub zostać wydalony po drugiej stronie (np.
przechodzenie insuliny przez barierę krew-mózg). Mechanizm ten rów-
nież rzadko pośredniczy w dystrybucji leków.
Najważniejsze z punktu widzenia farmakokinetyki leków są procesy dy-
fuzji biernej przez lipidy oraz transportu przenośnikowego.

1
 Dyfuzja bierna przez lipidy

MAŁE DUŻE
CZĄSTECZKI NIENAŁADOWANE NIENAŁADOWANE JONY
HYDROFOBOWE CZĄSTECZKI CZĄSTECZKI
POLARNE POLARNE HCO3- K+
O2 N2 H2O CO2 glukoza Na+ Ca2+
-
benzen H+ Mg2+ Cl
mocznik

Dyfuzja bierna jest podstawowym mechanizmem przenikania leków

przez błony biologiczne. Niezjonizowane substancje o właściwościach
lipofilnych przechodzą bez problemu przez błonę lipidową. Siłą napędo-
wą tego przemieszczania się jest gradient stężenia substancji po obu
stronach błony.
stężenie stężenie
zewnętrzne (Cz) wewnętrzne (Cw)

powierzchnia błony (A) grubość błony (h)

A
Przepływ [mol/s] = P × ∆C ×
h

P – współczynnik przenikalności leku

∆C – przezbłonowy gradient stężeń (Cz – Cw)
A – powierzchnia błony
h – grubość błony
2
Współczynnik przenikalności P dla substancji biernie przechodzącej
przez błonę komórkową zależy od dwóch wartości wynikających z bu-
dowy leku:

D – współczynnik dyfuzji – miara poruszania się cząsteczek w lipidach.

Zależny od kształtu oraz wielkości cząsteczki.
K – współczynnik rozdziału – miara rozpuszczalności danej substancji w
tłuszczach. Zależny od polaryzacji cząsteczki.

Współczynnik rozdziału K jest jedną z najważniejszych wartości za-

leżnych od budowy leku, która określa przenikanie leku przez błonę lipi-
dową. Oznacza się go badając dystrybucję danej substancji pomiędzy
wodą a olejem roślinnym:

[Lek w oleju] 1000

K=1000
[Lek w wodzie] 1

Lek łatwo rozpuszczalny w lipidach. Łatwo

przenika przez błony lipidowe o ile nie jest zbyt
duży.

[Lek w oleju] 1
K=0.001
[Lek w wodzie] 1000

Lek słabo rozpuszczalny w lipidach. Źle prze-

chodzi przez błony komórkowe.

Rozpuszczalność w tłuszczach jest jedną z najważniejszych cech charak-

teryzujących dany lek, wpływa bowiem m.in. na szybkość jego wchła-
niania z jelit, przechodzenie do mózgu i tkanek czy szybkość eliminacji
przez nerki.

3
 pH i stan zjonizowania
Większość leków to słabe kwasy lub zasady, w związku z czym istnieją
one zarówno w formie zjonizowanej jak i niezjonizowanej, a wzajemny
stosunek tych form zależy od pH środowiska. Ma to podstawowe zna-
czenie dla procesów wchłaniania i dystrybucji ponieważ przez błonę
lipidową przenikać może tylko lek w postaci niezjonizowanej.
Dla słabej zasady reakcja jonizacji wygląda następująco:
Ka
BH+ B + H+

a stałą dysocjacji pKa można obliczyć z równania Hendersona-

Hasselbalcha:
[BH+]
pKa = pH + log
[B]

Dla słabego kwasu odpowiednie wzory to:

Ka [AH]
AH A- + H+ pKa = pH + log
[A-]
Obliczmy przykładowo pKa strychniny wiedząc, że w środowisku żołądka
(pH = 2) zmierzona przez nas liczba zjonizowanych cząsteczek strych-
niny wynosi 107 a niezjonizowanych 10:
107
pKa = 2 + log 1 = 2 + log 106 = 2 + 6 = 8
10
Policzmy teraz ile razy więcej w żołądku (pH = 2) jest cząsteczek nie-
zjonizowanych kwasu salicylowego (pKa = 3) niż cząsteczek zjonizowa-
nych:
[AH]
pKa = pH + log
[A-]
[AH]
3 = 2 + log
[A-]
[AH] [AH]
log - = 1 czyli - = 101
[A ] [A ]

Wynika z tego, że w środowisku żołądka jest dziesięciokrotnie więcej

niezjonizowanych cząsteczek kwasu salicylowego niż zjonizowanych.
4
Wartość pKa można zdefiniować również jako takie pH, przy którym
liczba cząsteczek zjonizowanych i niezjonizowanych leku jest dokładnie
taka sama.

Stopień jonizacji leków w zależności od pH

niskie pH pH = pKa wysokie pH

Słaby kwas AH > A+ H+ AH = A+ H+ A+ H+ > AH
Słaba zasada BH+ > B BH+ = B B > BH+

Chlorochina pKa
Desmetylimipramina SILNA 12 SŁABY
Amfetamina ZASADA KWAS
Atropina 11
Kwas askorbinowy
Histamina 10
Propranolol
Chlorpromazyna 9 Fenytoina
Mepyramina 8 Tiopental
Dopamina Fenobarbital
7
Noradrenalina Chlorotiazyd
Morfina 6
Sulfametoksazol
Ergometryna 5 Warfaryna
Trimetoprim 4 Metotreksat
Chlordiazepoksyd Aspiryna
3
Diazepam Probenecid
2 Penicyliny
SŁABA SILNY
ZASADA 1 KWAS L-DOPA

Wartości pKa niektórych leków o odczynie kwaśnym i zasadowym

(za: Rang 2000, „Pharmacology”, Churchil Livingstone, Edinburgh)

Jeśli nie wiadomo, czy lek jest słabym kwasem czy zasadą można to
czasem odgadnąć – leki bywają rozpowszechniane w postaci soli:
• słabe kwasy tworzą sole z silnymi zasadami (np. sól sodowa ampi-
cyliny)
• słabe zasady tworzą sole z silnymi kwasami (np. chlorowodorek
epinefryny)
5
 Wpływ różnic pH na rozmieszczenie leków w organizmie

Jeśli pomiędzy kompartmentami wodnymi przedzielonymi błoną lipido-

wą istnieją różnice pH, to ilość cząsteczek leku w tych kompartmentach
może się znacznie różnić. Mówi o tym prawo podziału pH sformułowane
przez Brodiego. Zgodnie z tym prawem jeśli błona rozdziela dwie fazy
wodne o różnym pH, to:
• słaby kwas będzie gromadził się po stronie o większym pH
(bo tam jest silniej zjonizowany)
• słaba zasada będzie gromadziła się po stronie o mniejszym pH
(bo tam jest silniej zjonizowana)

Słaby kwas pKa 6 Słaba zasada pKa 6

pH 7,4 pH 5,0 pH 7,4 pH 5,0

[AH] 10 10 [AH] [B] 10 10 [B]

[A-] [H+] 90 1 [A-] [H+] [BH+] 1 90 [BH+]

∑ = 100 ∑ = 11 ∑ = 11 ∑ = 100

(za: Danysz 1996, „Podstawy farmakologii”, Volumed, Wrocław)

Nie wszystkie leki podlegają jednak w pełni prawu podziału pH – niektó-

re bowiem substancje nawet w postaci niezjonizowanej nie są wystar-
czająco rozpuszczalne w lipidach aby przejść przez błony biologiczne
(np. aminoglikozydy posiadające w swej budowie cząsteczkę cukru).

6
Na poniższym rysunku przedstawiono w jaki sposób słaby kwas (aspiry-
na) oraz słaba zasada (petydyna) byłyby rozmieszczone w wyidealizo-
wanych warunkach w trzech kompartmentach organizmu ludzkiego – w
soku żołądkowym (pH 3), osoczu (pH
Sok żołądkowy 7,4) oraz moczu (pH
Osocze 8).
Mocz
pH 3 pH 7,4 pH 8
słaby kwas pK 3,5

>400
Aspiryna

Anion A-

Niezdysocjowany
100 kwas AH

< 0,1

>106
słaba zasada pK 3,5
Petydyna

Zjonizowana zasada
Niezjonizowana BH+
100 zasada B
30

(za: Rang 2000, „Pharmacology”, Churchil Livingstone, Edinburgh)

Zakłada się, że przez błony przechodzi wyłącznie forma niezjonizowana
i dlatego osiąga takie samo stężenie w każdym kompartmencie. Forma
zjonizowana nie przechodzi przez błony, więc po pewnym czasie całko-
wite stężenie leku (forma zjonizowana + forma niezjonizowana) w każ-
dym kompartmencie będzie inne. Słabe kwasy gromadzić się będą w
kompartmencie o wysokim pH i vice versa. Zjawisko takie nazywa się
pułapką jonową.
Przykładowe konsekwencje pułapki jonowej:
• Zakwaszenie moczu:
o przyspiesza wydalanie słabych zasad (dlatego podajemy Fu-
ragin z witaminą C)
o opóźnia wydalanie słabych kwasów
• Alkalizacja moczu
o przyspiesza wydalanie słabych kwasów (dlatego w zatruciu
aspiryną alkalizuje się mocz)
o opóźnia wydalanie słabych zasad

7
 Transport leków z użyciem nośników

Duża część błon komórkowych posiada mechanizmy wyspecjalizowane

w transporcie istotnych z punktu widzenia fizjologii substancji takich jak
cukry, aminokwasy czy neuroprzekaźniki. Transport taki odbywa się
zwykle przy pomocy wyspecjalizowanego przezbłonowego białka prze-
nośnikowego wiążącego jedną lub więcej cząsteczek danej substancji i
uwalniającego je po drugiej stronie błony. Taki sposób przenikania sub-
stancji przez błony charakteryzuje się, w odróżnieniu od dyfuzji biernej,
następującymi cechami:
• możliwością transportu przez błonę substancji hydrofilnych
• wybiórczością względem przenoszonych substancji (niekoniecznie
dużą)
• wysycaniem się przenośników przy wysokich stężeniach substratu
• możliwością wystąpienia kompetycyjnego hamowania przez konku-
rujące substancje

Wyróżniamy dwa rodzaje transportu przenośnikowego:

1. Dyfuzja ułatwiona:
• odbywa się zawsze zgodnie z gradientem stężeń więc nie może sama
wytwarzać takiego gradientu
• nie wymaga zużytkowania energii
• może odbywać się przy użyciu białka transportującego (np. wit. B12)
bądź kanału jonowego (np. K+, Na+)
• w transporcie leków raczej nie odgrywa istotnego znaczenia

2. Transport aktywny
• może odbywać się wbrew gradientowi stężeń (wykorzystuje energię
czerpaną z rozkładu ATP)
• może generować gradient elektrochemiczny
• ma istotne znaczenie w transporcie błonowym leków np. w:
o kanalikach nerkowych
o drogach żółciowych
o barierze krew-mózg
o przewodzie pokarmowym