Professional Documents
Culture Documents
ﻟﻮﻣ ى ﭙﺮﻛﻰ
ﭘ ﺘﻮ ادﺑﻲ دوروﺗﻪ ﻳﻮه ﻟﻨ ه ﻛﺘﻨﻪ :ﺣﺴﯿﺐ ﷲ ﺷﯿﻨﻮاری
د ﭘ ﺘﻮ ژﺑﯥ د ادﺑﻲ دورو د ﻣﻌﻠﻮﻣﻮﻟﻮ او وﻳﺸﻠﻮ د ﭘﺎره د ﻣﻌﯿﺎر ﺎﻛﻞ ﻳﻮ ﺣﺘﻤﻲ او اړﻳﻦ ﻛﺎر دى ،ﻜﻪ ﭼﯥ د
ھﻤﺪﻏﻪ ﻣﻌﯿﺎر ﻟﻪ ﻣﺨﯥ د ﻮﻟﻮ دورو ﺎﻧﮕ ﺗﯿﺎوې ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺸﺨﯿﺺ او ارزﻳﺎﺑﻲ ﺷﻲ ،ﻛﻪ ﭼﯿﺮې ﺎﻛﻞ ﺷﻮى ﻣﻌﯿﺎر د
ﭘ ﺘﻮ ادﺑﯿﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﻮﻟﻮ دورو ﻳﻮﺷﺎن ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻪ ﺷﻲ ،ﻧﻮﺑﯿﺎ ددﻏﻮ دورو ﺎﻛﻞ ﻛﻮم ارز ﺖ ﻧﻪ ﭘﯿﺪاﻛﻮي .زﻣﻮﻧ ﺗﯿﺮو
ﻗﺪرﻣﻨﻮ اﺳﺘﺎداﻧﻮ د ادﺑﻲ دورو د ﺎﻛﻠﻮ ﭘﻪ ﻏﺮض ډﻳﺮد ﻗﺪر وړ ﻛﺎروﻧﻪ ﻛ ي دي او د ﭘ ﺘﻮ ادﺑﯿﺎﺗﻮ دورې ﻳﯥ د
ﺑﭕﻼﺑﯿﻠﻮ ﻣﻌﯿﺎروﻧﻮ ﻟﻪ ﻣﺨﯥ وﻳﺸﻠﻲ دي.
ﻠﻮرو دورو ﺘﻮ ادﺑﯿﺎﺗﻮﭘﻪ دوﻳﻢ ﻮک ﮐﯥ ﭘﻪ ﺘﻮ ادب دورې د ﭘ ﻣﺤﺘﺮم اﺳﺘﺎد ﭘﻮھﺎﻧﺪ ﻋﺒﺪاﻟﺤﻰ ﺣﺒﯿﺒﻲ د ﭘ
وﻳﺸﻠﻲ دي:
ﺷﻮى ﭼﯥ د ﭘ ﺘﻮ ژﺑﯥ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ اوﺷﺘﻪ واﻟﯽ د اﺳﻼم ﺗﺮﻣﺨﻪ د آرﻳﺎﻳﻲ ژﺑﻮ ﭘﻪ ﻟﻮﻣ ۍ دوره ﻛﯥ داﻛﻮ
ﺗﺮﻣﻨ ﺗﺜﺒﯿﺖ ﻛ ي.
دوﻳﻤﻪ دوره داﺳﻼم ﻟﻪ اﺑﺘﺪا ﺨﻪ ﭘﯿﻞ او ﺗﺮ ) ١٠٠٠ل.س( ﭘﻮرې رارﺳﯿ ي.
درﻳﻤﻪ دوره ﻟﻪ ) ١٠٠٠ھـ ق( ﭘﯿﻞ او ﺗﺮ ) ١٣٠٠ھـ ق( ﻛﺎل ﭘﻮرې ﭘﺎى ﺗﻪ رﺳﯿ ي.
ﻠﻮرﻣﻪ دوره ﻟﻪ ) ١٣٠٠ھـ ق( ﺨﻪ ﭘﯿﻞ ﻛﯿ ي.
اروا ﺎد اﺳﺘﺎد ﭘﻮھﺎﻧﺪ ﺣﺒﯿﺒﻲ ددﻏﻮ ادﺑﻲ دورو د وﻳﺸﻠﻮ او ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﻮﻟﻮ وروﺳﺘﻪ دارﻧﮕﻪ ﻟﯿﻜﻲ:
)) زه داﻣﻨﻢ ﭼﯥ زﻣﺎ ﻛﺎر او ﺳﻌﻰ ﺑﻪ ﺧﻮرا اﺑﺘﺪاﻳﻲ وي ،ﻣﮕﺮ ھﯿﻠﻪ ﻟﺮم ﭼﯥ وروﺳﺘﻨﻲ ﭘ ﺘﺎﻧﻪ ﺑﻪ دا ﭼﺎره ﻪ
ﺑﺸﭙ ه ﻛ ي او دا ﺑ ﺑﻪ د ﺗﺤﻘﯿﻖ او ﭘﻠ ﻨﯥ ﭘﻪ ﮔﻠﻮﻧﻮ ﻪ ﻜﻠﯽ او ﺳﻤﺴﻮر ﻛ ي ،ﺧﻮ:
ﺑﺎغ د ﮔﻠﻮ ﺑﻪ ﺳﻤﺴﻮر وي ﻣﻮږ ﺑﻪ ﻧﻪ ﻳﻮ
د ﺑﻠﺒﻠﻮ ﺑﻪ ﭘﺮې ﺷﻮر وي ﻣﻮږ ﺑﻪ ﻧﻪ ﻳﻮ
دﻟﺘﻪ اروا ﺎد اﺳﺘﺎد ﻣﺤﻤﺪ ﺻﺪﻳﻖ روھﻲ د اروا ﺎد اﺳﺘﺎد ﭘﻮھﺎﻧﺪ ﺣﺒﯿﺒﻲ دھﻐﻪ ﻟﯿﻜﻨﯥ ﭘﺮﺑﻨﺎ ﭼﯥ د ﭘ ﺘﻮ
ادﺑﯿﺎﺗﻮ دﻟﻮﻣ ي ﻮك ددرﻳﻢ ﭼﺎپ ﭘﻪ ﺳﺮﻳﺰه ﻛﯥ دارﻧﮕﻪ ﺛﺒﺖ ده:
))زﻣﺎ ھﯿﻠﻪ ھﻐﻪ وﺧﺖ داوه ﭼﯥ داﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﺳﻤﺪﺳﺘﻲ دﻟﻮﻣ ي ﻮﻟﮕﯽ د زده ﮐ ﻳﺎﻻﻧﻮ ﭘﻪ ﻛﺎر ورﺷﻲ او ﺑﯿﺎ
ﭼﯥ دﻏﻪ زده ﻛﻮوﻧﻜﻲ اﺳﺘﺎدان ﺷﻲ او ﺑﮫﺮ ﺗﻪ د ﻟﻮړو زده ﻛ و د ﭘﺎره وﻻړ ﺷﻲ او ﭘﻪ ﻟﻮړو ﭘﻮھﻨﺘﻮﻧﻮ ﻛﯥ زده
ﻛ ې وﻛ ي ،ﻧﻮ ﺑﻪ دوى د ﺧﭙﻠﯥ ﭘﻮھﻨﯥ ﭘﻪ ر ﺎ ﻛﯥ ﻧﻮې او ژورې ﯿ ﻧﯥ وﻛﻲ او ﺎﻳﻲ ﭼﯥ ﺗﺮدې ډﻳﺮ ﻪ،
ﮔ ﻮر او ﻣﺤﻘﻘﺎﻧﻪ ﻛﺘﺎﺑﻮﻧﻪ ﭘﺮھﻤﺪﻏﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎﻧﺪې وﻛﺎږي ...ﻣﮕﺮ زه ﭼﯥ اوس ﮔﻮرم ھﻐﻪ اﻣﯿﺪ ﻣﯥ ﺗﺮﺳﺮه ﻧﻪ
ﺷﻮ((.
اروا ﺎد اﺳﺘﺎد روھﻲ ﭘﻪ ډﭔﺮه اﺧﻼﻗﻲ ،ﻣﺆدﺑﺎﻧﻪ او اﺣﺘﺮاﻣﺎﻧﻪ ﺗﻮﮔﻪ د اﺳﺘﺎد ﺣﺒﯿﺒﻲ ﻟﻪ وﺳﻌﺖ ﻧﻈﺮۍ ﺨﻪ ﭘﻪ
ﮔ ﻪ اﺧﯿﺴﺘﻨﻪ دارﻧﮕﻪ ﻟﯿﻜﻲ)) :ﭘﻮھﺎﻧﺪ ﺣﺒﯿﺒﻲ د ادﺑﻲ دورو ﭘﻪ وﻳﺶ ﻛﯥ د ﻗﺪﻣﺎوو ﻻره ﻧﯿﻮﻟﯥ ده ﭘﻪ دې ﻣﻌﻨﺎ
ﭼﯥ ))دﻟﻐﺎﺗﻮ ﻓﻠﺴﻔﻪ(( ژﺑﻪ او ژﺑﻨ ﭘﻮھﻨﯥ ھﻢ د ادب ﺟﺰ ﺑﻮﻟﻲ .ﭘﻪ اوﺳﻨﻲ وﺧﺖ ﻛﯥ د ژﺑﯥ د ﺗﺎرﻳﺦ ﺣﺴﺎب
ﻟﻪ ادﺑﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﺨﻪ ﺟﻼ دى ،ﻜﻪ ﭼﯥ ادﺑﻰ ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﻮازې ھﻨﺮي ادﺑﯿﺎت ﺗﺮ ﯿ ﻧﯥ ﻻﻧﺪې ﻧﯿﺴﻲ ،ﻛﻪ ژﺑﭙﻮھﻨﻪ
او ادﺑﭙﻮھﻨﻪ د ﻋﻠﻢ ﺟﻼ ﺎﻧﮕﯥ وﮔ ﻮ ،ﻧﻮ ﻟﻮﻣ ۍ دوره د ﭘ ﺘﻮ ﭘﻪ ادﺑﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﯥ ﺎى ﻧﻪ ﻟﺮي((.
د اروا ﺎد اﺳﺘﺎد ﺣﺒﯿﺒﻲ ﻧﻪ وروﺳﺘﻪ ،د ﭘ ﺘﻮ ادﺑﯿﺎﺗﻮ ﻳﻮ ﭘﯿﺎوړى او ﻗﻮي ﻣﺆرخ اروا ﺎد اﺳﺘﺎد ﺻﺪﻳﻖ ﷲ
ر ﺘﯿﻦ ﭘﻪ ﺧﭙﻞ اﺛﺮ دﭘ ﺘﻮ ادب ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﯥ ادﺑﻰ دورې ﭘﻪ ﭘﻨ ﻮ دورو وﻳﺸﻠﯥ دي.
اﺳﺘﺎد ﭘﻮھﺎﻧﺪ ﺻﺪﻳﻖ ﷲ ر ﺘﯿﻦ د اﺳﻼم ﻧﻪ ﻣﺨﻜﯥ دوره ﺣﺬف ﻛ ې ده ،ﻜﻪ ﭼﯥ ﭘﻪ ھﻐﻪ زﻣﺎﻧﻪ ﻛﯥ د
ﭘ ﺘﻮ دادﺑﻲ آﺛﺎرو ﻛﻮم ﺮك ﻧﻪ وو ،ﺧﻮ ﭘﻪ دا وروﺳﺘﯿﻮ وﺧﺘﻮ ﻛﯥ داﺳﯥ اﺳﻨﺎد ﻣﻮﻧﺪل ﺷﻮي ﭼﯥ واﻳﻲ د
) ١۵٠ﻣﺨﺰﻳ د( ﻛﺎل ﭘﻪ ﺷﺎوﺧﻮا ﻛﯥ د )ﻣﺎﻟﻨﺪه ﭘﻨﻮ( ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﻮﻛﺘﺎب ﭘﻪ ﭘ ﺘﻮ ژﺑﻪ ﻟﯿﻜﻞ ﺷﻮى و ،او دﻏﻪ ﻛﺘﺎب
ﭘﻪ ﭘﺎﻟﻲ ژﺑﻪ ژﺑﺎړل ﺷﻮى دى ،او ﭘﻪ ھﻐﻪ ﻛﯥ ﻳﺎدوﻧﻪ ﺷﻮې ﭼﯥ ﻧﻮﻣﻮړى اﺛﺮ ﻟﻪ ﭘ ﺘﻮ ژﺑﯥ ﻧﻪ ژﺑﺎړل ﺷﻮى دى،
ﺧﻮ ﺮﻧﮕﻪ ﭼﯥ ﭘ ﺘﻮ ﻛﺘﺎب ﻻس ﺗﻪ ﻧﻪ دى راﻏﻠﻰ ،ﻧﻮ ﻜﻪ ﻟﻪ اﺳﻼم ﺨﻪ دﻣﺨﻪ زﻣﺎﻧﻪ د اﺳﺘﺎد ر ﺘﯿﻦ د
ادﺑﻰ دورو ﭘﻪ وﻳﺶ ﻛﯥ ﻧﻪ ده راﻏﻠﯥ.
اروا ﺎد ﭘﻮھﺎﻧﺪ ر ﺘﯿﻦ ادﺑﻰ دورې داﺳﯥ ﺎﻛﻠﻲ دي:
ﻟﻮﻣ ۍ دوره ﻟﻪ )١٠٠ھـ ق ( ﻧﻪ ﺗﺮ )٩٠٠ھـ ق( ﭘﻮرې ﭼﯥ ﭘﻪ دې دوره ﻛﯥ ددې دورې ادﻳﺒﺎن او ﺷﺎﻋﺮان،
ﯥ او ﭘ ﺘﺎﻧﻪ ﻧﺜﺮﻟﯿﻜﻮﻧﻜﻲ راﻏﻠﻲ دي. ﺷﺎﻋﺮاﻧﯥ
دوﻳﻤﻪ دوره ﻟﻪ ) ٩٠٠ھـ ق( ﻧﻪ ﺗﺮ ) ١١٠٠ھـ ق( ﭘﻮرې ،درﻳﻤﻪ دوره ) ١١٠٠ھـ ق( ﻧﻪ ﺗﺮ )١٢۵٠ھـ ق( ﭘﻮرې،
ﻠﻮرﻣﻪ دوره ﻟﻪ ) ١٢۵٠ھـ ق( ﻧﻪ ﺗﺮ) ١٣۵٠ھـ ق( ﭘﻮرې او ﭘﻨ ﻤﻪ دوره ﻟﻪ ) ١٣۵٠ھـ ق( ﻧﻪ را ﭘﻪ دې ﺧﻮا،د
ادﺑﻲ دورو ددې وﻳﺶ ﭘﻪ ﺑﺎب اروا ﺎد اﺳﺘﺎد روھﻲ ﺧﭙﻞ ﻧﻈﺮﭘﻪ دې ﺗﻮﮔﻪ وړاﻧﺪې ﻛﻮي:
)) ﭘﻪ دﻏﻪ وﻳﺶ ﻛﯥ ﯿﻨﻲ ﭕﮕ ﯥ ﻟﯿﺪل ﻛﯿ ي ،ﺧﻮ ﭘﻪ ﻣﺠﻤﻮع ﻛﯥ د ﻣﻌﯿﺎروﻧﻮ ﭘﻪ ﻟﺤﺎظ د ﺗ ْﺎﻣﻞ وړ ﺑﺮﻳ ﻲ،
ﻧﻮﻣﻮړي ﭘﻮه د ﻟﻮﻣ ۍ دورې د ادﺑﻲ ﺎﻧﮕ ﺗﯿﺎوو ﭘﻪ ﺑﺎره ﻛﯥ ډﻳﺮﭘﻪ زړه ﭘﻮرې ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻛ ى دى ،ده دوﻳﻤﻪ دوره ﻟﻪ
ﻣﯿﺎرو ﺎن ﺨﻪ ﭘﯿﻞ ﻛ ې ده ،دﻏﻪ ﻧﻈﺮ ھﻢ ﻣﻌﻘﻮل ﻜﺎري ،ﺧﻮ دوﻣﺮه ﺑﺎﻳﺪ وواﻳﻮ ﭼﯥ ﻻزﻣﻪ ﻧﻪ وه ﭼﯥ درﻳﻤﻪ
دوره د ﺑﺎﺑﺮ ﭘﺎﭼﺎ او د ھﻐﻪ د اوﻻدې ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎده ﺷﻲ ،ھﻤﺪارﻧﮕﻪ ﻠﻮرﻣﻪ دوره ﻳﯥ د ﻣﺤﻤﺪ زﻳﻮ د ﺳﻠﻄﻨﺖ د
ﭘﯿﻠﭕﺪو ﺳﺮه ﺗ ﻟﯥ ده او د ﭘﻨ ﻤﯥ دورې ﭘﻪ وﻳﺶ ﻛﯥ ﭼﯥ ھﻐﻪ ھﻢ دﻣﺤﻤﺪزﻳﻮ د ﺳﻠﻄﻨﺖ اداﻣﻪ ده ﺗﺪاﺧﻞ
ﻟﯿﺪل ﻛﯿ ي د ﻛﺘﺎب ﻣﺆﻟﻒ ادﺑﻲ دورې د ﭘﺎﭼﺎھﻲ ﻛﻮرﻧﯿﻮ ﺳﺮه ﭘﻪ ارﺗﺒﺎط ﻛﯥ ﺳﺎﺗﻠﻲ دي او ﭘﻪ دﻏﻪ اﺛﺮﻛﯥ ﭘﻪ
ادب ﺑﺎﻧﺪې دﺳﯿﺎﺳﻲ او اﻗﺘﺼﺎدي ﻋﻮاﻣﻠﻮ اﻏﯿﺰه ﻳﺎ ﺑﯿﺨﻲ ﻟﻪ ﭘﺎﻣﻪ ﻏﻮر ﭕﺪﻟﯥ او ﻳﺎ ﻟ ارز ﺖ ورﻛ ﺷﻮى دى،
ﺧﻮ ﺳﺮه ددې ﭘﻪ داﺳﯥ وﺧﺖ ﮐﯥ دﻏﺴﯥ ﮐﺘﺎب ﻟﯿﮑﻨﻪ ﻳﻮ ارز ﺘﻤﻦ ﮐﺎر ﮔ ﻞ ﮐﯿ ي ((.دﻟﺘﻪ د اروا ﺎد اﺳﺘﺎد
روھﻲ ﻧﻈﺮ دا را ﯿﺊ ﭼﯥ د ادﺑﻲ ﺗﺎرﻳﺦ د دورو ﭘﻪ ﺎﻛﻠﻮ ﻛﯥ ﻧﻪ ﻳﻮازې داﭼﯥ د رژﻳﻤﻮﻧﻮ ﺗﻐﯿﺮ او ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﺆﺛﺮ
دی ،ﺑﻠﻜﯥ ﺳﯿﺎﺳﻲ او اﻗﺘﺼﺎدي ﺷﺮاﻳﻂ ھﻢ ﻣﺜﺒﺖ رول ﻟﺮي.
ﺮﻧﮕﻪ ﭼﯥ ﭘ ﺘﻮ ادﺑﯿﺎت ﭘﻪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻟﺤﺎظ ﭘﻪ دورو وﻳﺸﻞ ﺷﻮي دي،ﻧﻮ ﭘﻪ ھﻤﺪې ډول وﻳﻼى ﺷﻮ ﭼﯥ ﭘ ﺘﻮ
ادﺑﯿﺎت د ﻣﻮﺿﻮع او ﻣﻀﻤﻮن ﭘﻪ ﻟﺤﺎظ ھﻢ ﭘﻪ ھﺮه دوره ﻛﯥ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﺑ ﯥ اﺧﺘﯿﺎر ﻛ ي دي.
د ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ﺗﻮﮔﻪ ﻛﻪ ﺳ ى د اﻧﺴﺎن ﺷﻌﻮري ﻣﺮﺣﻠﯥ ﭘﻪ ﭘﺎم ﻛﯥ وﻧﯿﺴﻲ او ﺷﻌﺮ ﺗﻪ د ﻣﻌﻨﺎ او ﻣﻔﮫﻮم ﭘﻪ ﻟﺤﺎظ
وﮔﻮري داﺳﯥ ﻣﻌﻠﻮﻣﯿ ي ﭼﯥ اول ﺑﻪ ﻓﺨﺮي او ﺣﻤﺎﺳﻲ اﺷﻌﺎر ﭘﻪ ﻳﻮ ﺑﺴﯿﻂ او ﺳﺎده ډول ﭘﯿﺪاﺷﻮي وي او
ﺑﯿﺎﺑﻪ د ﻋﺸﻖ او ﺟﻤﺎل ﭘﺮﺳﺘ ﻧﻐﻤﯥ اورﻳﺪل ﺷﻮې وي ،ﺗﺮدې وروﺳﺘﻪ ﺑﻪ اﺧﻼﻗﻲ او ﺗﻌﻠﯿﻤﻲ اﺷﻌﺎر او ﺑﯿﺎ
ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ او ﺗﺼﻮﻓﻲ ﺷﻌﺮوﻧﻪ ﻣﯿﺪان ﺗﻪ راوﺗﻠﻲ وي ،او ﻛﻮم ﺳﯿﺎﺳﻲ او اﻧﺘﺒﺎھﻲ ﻧﻈﻤﻮﻧﻪ ﭼﯥ اوس وﻳﻨﻮ داﺑﻪ
ﻟﻪ ﻮﻟﻮ وروﺳﺘﻪ زﻳ ﻳﺪﻟﻲ وي.
دﻏﻪ وﻳﺶ ﭼﯥ دﻣﻌﻨﺎ او ﻣﻀﻤﻮن ﭘﻪ ﻟﺤﺎظ د ﻳﻮې ﻧﻈﺮﻳﯥ ﭘﻪ ډول و ﻮدل ﺷﻮ ،زﻣﻮږ ﭘ ﺘﻮ ﺷﻌﺮ ﭼﯥ اوس
ددې وﺧﺖ د ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺗﻮ ﻟﻪ ﻣﺨﯥ ﻟﻪ ﻛﻮم وﺧﺘﻪ ﭘﯿﻞ ﻛﯿ ي دﻏﻪ دورې ﭘﻪ ھﻤﺪﻏﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﯿﺊ ،ﻜﻪ ﭼﯥ زﻣﻮږ
ﺗﺮ ﻮﻟﻮ ﭘﺨﻮاﻧﻰ او ﻟﻮﻣ ﻧﻰ ﺷﻌﺮ ﭼﯥ اوس ﻣﻮﻧ ﺗﻪ ﻣﻌﻠﻮم دى ھﻤﺎﻏﻪ د اﻣﯿﺮﻛﺮوړ ﻓﺨﺮي او ﺣﻤﺎﺳﻲ ﺷﻌﺮدى،
ﻣﮕﺮﻣﻮﻧ داﻧﻪ ﺷﻮ وﻳﻼى ﭼﯥ ﭘﺨﻮا ﺗﺮدﻏﻪ ﺷﻌﺮه ﺑﻪ د ﭘ ﺘﻮ ﺑﻞ ﻛﻮم ﻋﺸﻘﻲ ﻏﺰل ﻳﺎ ﻛﻮم ﺑﻞ راز ﺷﻌﺮ ﺑﯿﺨﻲ
ﻧﻪ وي او ﻟﻪ ھﻤﺪﻏﻪ ﺷﻌﺮه ﺑﻪ دا ﻧﻮرې دورې ﺷﺮوع ﺷﻮې وي ،ﻛﻪ ﭘﻠ ﻨﻪ وﺷﻲ ﺎﻳﻲ ﭼﯥ ﻣﻮﻧ ﺑﻪ ﺗﺮدﻏﻪ
ﺷﻌﺮه دﻣﺨﻪ ھﻢ ډﻳﺮ ﺑﻞ راز اﺷﻌﺎر ﭘﯿﺪاﻛ اى ﺷﻮ(١) .
د ادﺑﻲ دورو ﭘﻪ ﺑﺎب د ﯿﻨﻮ ﻧﻮرو ﭘﻮھﺎﻧﻮ ﻟﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎﺗﻮ وروﺳﺘﻪ د ﭘ ﺘﻮ دادﺑﻲ دورو د وﻳﺶ ﭘﻪ ﺑﺮﺧﻪ ﻛﯥ د
اﻛﺎدﻣﯿﺴﻦ ﻛﺎﻧﺪﻳﺪ ﻣﺤﻤﺪ اﻧﻮر ﻧﻮﻣﯿﺎﻟﻲ ھﻢ ﻳﻮه طﺮﺣﻪ وړاﻧﺪې ﻛ ې ده او ھﻐﻪ داﭼﯥ)) :دﭘ ﺘﻮ ادﺑﯿﺎت((
ﺗﺮﻋﻨﻮان ﻻﻧﺪې دده ﻳﻮه ﻣﻔﺼﻠﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ د ))اﻣﯿﺮﻛﺮوړ ﻳﺎد(( ﭘﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻛﯥ ﺧﭙﺮه ﺷﻮې ده ،ﭘﻪ دﻏﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻛﯥ
ﻣﺤﻤﺪ اﻧﻮر ﻧﻮﻣﯿﺎﻟﻲ د )) ادﺑﻲ دورې(( د اﺻﻄﻼح ﭘﺮ ﺎى د )) ادﺑﻲ دوران(( اﺻﻄﻼح ﻏﻮره ﮔ ﻲ او داﺳﯥ
اﺳﺘﺪﻻل ﻛﻮي ﭼﯥ ))ﻧﻦ ورځ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻮھﺎﻧﻮ د دورې او دوران ﺗﺮﻣﻨ ﺗﻮﭘﯿﺮ ﭘﻪ ﻣﺮﺳﻮﻣﻲ ﺗﻮﮔﻪ ﺗﺜﺒﯿﺖ ﻛ ى دى ،د
ﻣﺜﺎل ﭘﻪ ډول دوى دوره ھﻐﻪ ﺑﻮﻟﻲ ﭼﯥ د ﻳﻮې ﭘﺮوﺳﻲ د ﭘﯿﺪاﻳ ﺖ ،اﻧﻜﺸﺎف او .زوال درې واړه ﻣﺮﺣﻠﯥ ﭘﻪ
ﻧﻮې دورې ﺨﻪ ﻳﯥ ﻮل ﻣﺸﺨﺼﺎت ﺗﻮﭘﯿﺮ وﻟﺮي ،ﺧﻮ ھﻐﯥ ﻛﯥ ﺳﺮﺗﻪ رﺳﯿﺪﻟﯥ وي اوﻟﻪ ﺑﻠﯥ وروﺳﺘﻨ
دوران داﺳﯥ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻪ واﻳﻲ ،ﭼﯥ د ھﻐﻪ ﭘﻪ ﺗﺮڅ ﻛﯥ ﻻ د ﻳﻮې او ﺑﻠﯥ دورې ﺗﺮﻣﻨ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﯿﻠﻮاﻟﻰ ﻧﻪ وي
راﻏﻠﻰ ،اﻣﺎ ﭘﻪ ھﻐﻪ ﻛﯥ ﻳﻮا ﯥ د ﻧﻮې دورې ﻣﻨ ﭙﺎﻧﮕﻪ او ﻣﺘﺤﻮﻳﺎت ﺗﺒﺎرز ﻛﻮي او اﻧﻜﺸﺎف ﻳﯥ د زړې ﻣﺮﺣﻠﯥ
ﻣﺤﺘﻮﻳﺎت ﻧﻔﻲ ﻛﻮي ) ۵٠٠ﻣﺦ(.
د اروا ﺎد ﻧﻮﻣﯿﺎﻟﻲ ﭘﻪ ﻋﻘﯿﺪه د ﭘ ﺘﻮ ادﺑﯿﺎﺗﻮ د ﭘﺎره ﭘﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻲ ﺗﻮﮔﻪ درې دوراﻧﻪ ﺎﻛﻞ ﻛﯿﺪاى ﺷﻲ:
(١د ﺷﻔﺎھﻲ ادﺑﯿﺎﺗﻮ دوران.
(٢د ﺧﻮﺷﺤﺎل ﺧﺎن ﺧ ﻚ د ﮐﺘﺒﻲ ﻳﺎ ﺗﺤﺮﻳﺮي ادﺑﯿﺎﺗﻮ دوران.
(٣د ﻣﻌﺎﺻﺮو ﻛﺘﺒﻲ او ﺗﺤﺮﻳﺮي ادﺑﯿﺎﺗﻮ دوران.
ﺎﻏﻠﻲ ﻧﻮﻣﯿﺎﻟﻲ ﻟﻪ ﻧﯿﻮﻛﯥ ﺨﻪ د ﺧﭙﻞ ﺎن د ﺑﭻ ﻛﻮﻟﻮ ﻟﻪ ﭘﺎره د دوران اﺻﻄﻼح وﺿﻊ ﻛ ې ده ،ﭘﻪ دې ﻣﻌﻨﺎ:
ﺎﻏﻠﻰ ﻧﻮﻣﯿﺎﻟﻰ ﺑﻪ ورﺗﻪ واﻳﻲ: ﻛﻪ ﭼﭕﺮي ﻮك وواﻳﻲ ﭼﯥ ﺷﻔﺎھﻲ ادﺑﯿﺎت ﺧﻮ اوس ھﻢ ﺷﺘﻪ ،ﻧﻮ
))ھﻮﺷﺘﻪ ،ﺧﻮ دوران ﻳﯥ ﺗﭕﺮدى او اوس د ﻣﻌﺎﺻﺮو ﻛﺘﺒﻲ ادﺑﯿﺎﺗﻮ دوران دى(.
دﻟﺘﻪ ﻳﻮه ﺑﻠﻪ ﭘﻮ ﺘﻨﻪ راﭘﯿﺪﻛﯿ ي او ھﻐﻪ داﭼﯥ :آﻳﺎ د اﺳﻌﺪ ﺳﻮري او ﻜﺎرﻧﺪوی ﻗﺼﭕﺪې ،د ﺷﯿﺦ ﻣﺘﻲ
ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ ﺷﻌﺮ ،د اﻛﺒﺮ زﻣﯿﻨﺪاوري ﻏﺰل او د زرﻏﻮن ﺧﺎن ﺳﺎﻗﻲ ﻧﺎﻣﻪ ھﻢ ﭘﻪ ﻓﻮﻟﻜﻠﻮر ﻛﯥ را ﻲ او ﻛﻪ ﻧﻪ؟ ددې
ﺧﺒﺮې ﻮاب ده ورﻛ ى دى ،ﻜﻪ ﭼﯥ ﭘﻮرﺗﻨﻲ ﻣﺜﺎﻟﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﭘ ﯥ ﺧﺰاﻧﯥ را اﺧﯿﺴﺘﻞ ﺷﻮي دي ،ﻟﻮﻣ ى ﺑﺎﻳﺪ د
ﭘ ﯥ ﺧﺰاﻧﯥ ﺷﺘﻪ واﻟﻰ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻲ او وروﺳﺘﻪ ﻳﻲ ﻣﺤﺘﻮﻳﺎت ﭘﻪ ﺗﺼﻨﯿﻒ ﻛﯥ راﺷﻲ.
ﺎﻏﻠﻲ ﻧﻮﻣﯿﺎﻟﻲ ﺧﭙﻠﯥ ﺧﺒﺮې د اﻛﺎدﻣﯿﺰم ﭘﻪ روﺣﯿﻪ ﭘﯿﻞ ﻛ ي دي ،ﭘﻪ دې ﻣﻌﻨﺎ ﭼﯥ د ﺣﻘﯿﻘﺖ ﭘﻪ وړاﻧﺪﭔﯥ
ددﻏﻪ ﻳﺎ ھﻐﻪ ﺧﯿﺎل او ﭘﺮوا ﻧﻪ ده ﺳﺎﺗﻠﯥ ،دده دﻏﻪ اﻛﺎدﻣﯿﻚ ﺟﺮ ْات د ﻗﺪر وړدى ،ﺧﻮ ﻛﻠﻪ ﭼﯥ د اﺳﺘﺪﻻل د
ﭘﺎره اړﺗﯿﺎ ﭘﯿﺪاﻛﯿ ي او د ﭘ ﯥ ﺧﺰاﻧﯥ د ﻣﺘﻨﻲ ﻛﺮه ﻛﺘﻨﯥ ) (Tetual Criticismد ﭘﺮﻧﺴﯿﭙﻮﻧﻮ د ﺗﻄﺒﯿﻘﻮﻟﻮ ﻣﻮﻗﻊ
رارﺳﯿ ي ،ﻧﻮ ﺑﯿﺎ د اﻛﺎدﻣﯿﺰم ﻟﻤﻦ ﺧﻮﺷﯥ ﻛﻮي او د دﻻﻳﻠﻮ ﻟﻪ راوړﻟﻮ ﺨﻪ ډډه ﻛﻮي او ﺧﭙﻞ ﺎﻧﺘﻪ ﭘﻪ دې
اﻟﻔﺎظﻮ ﺑﺮ ْات ورﻛﻮي)) :اوس ﭼﯥ زه ددې ﻛﺘﺎب د ﺗﻘﺪس ﺧﺒﺮې ﻟﻪ ﺧﭙﻠﻮ ﭘ ﺘﻨﻮ ﺨﻪ اورم ،ﻧﻮ د ﻧﻘﺪ ﺟﻨﺠﺎل
ﻳﻲ ھﻢ راﺗﻠﻮﻧﻜﻮ ﺗﻪ ﭘﺮﻳ دم او ھﺮ وﺧﺖ ﭼﯥ دوى ﺑﻰ ﻟﻪ ھﯿﺠﺎﻧﻪ ﺨﻪ وروﺳﺘﻨ ﭘﺮﻳﻜ ې ﺗﻪ ورﺳﯿﺪل ،ﻧﻮ ﺑﯿﺎ د
اﺛﺒﺎت ﭘﻪ ﺻﻮرت ﻛﯥ ﻳﻲ ﻛﻮﻻى ﺷﻮ ﭼﯥ ﺗﺮﺧﻮﺷﺎل دﻣﺨﻪ د ﭘ ﺘﻮ د ﻛﺘﺒﻰ ادﺑﯿﺎﺗﻮ دوران ﺗﺪوﻳﻦ ﻛ و((.
ﻛﻪ د ﻧﻮﻣﯿﺎﻟﻰ ﺧﺒﺮې راﻟﻨ ې ﻛ و ،ﻧﻮ دى واﻳﻲ)) :د ادﺑﻲ دوراﻧﻮﻧﻮ ﭘﻪ ﺗﺼﻨﯿﻒ او ډﻟﺒﻨﺪۍ ﻛﯥ زه د ﭘ ﯥ ﺧﺰاﻧﯥ
ﺷﺎﻋﺮان ﻧﻪ راوړم ،ﻜﻪ ﭼﯥ زه ﭘ ﻪ ﺧﺰاﻧﻪ د ﻣﺤﻤﺪ ھﻮﺗﻚ اﺛﺮﻧﻪ ﺑﻮﻟﻢ او ﺷﻚ ﭘﻜﯥ ﻟﺮم او ﻛﻪ ﻮك ﻳﯥ ﻟﻪ ﻣﺎﻧﻪ
دﻻﻳﻞ ﻏﻮاړي ،ﻧﻮ دﻻﻳﻞ ﻳﯥ راﺗﻠﻮﻧﻜﻮ ﺗﻪ ﭘﺮﻳ دم((.
د ﻳﺎدوﻟﻮ وړه ده ﭼﯥ د ﺎﻏﻠﻲ ﻧﻮﻣﯿﺎﻟﻲ ﺧﺒﺮې داوﺑﺠﻜﺘﯿﻮﺗﻲ او ﺑﻰ طﺮﻓ ﭘﻪ روﺣﯿﻪ ﺑﻨﺎ دي او ﺳ ى داﺳﯥ
ﮔﻮﻣﺎن ﻛﻮي ﭼﯥ ﻟﯿﻜﻮال ﻛﻮﻣﻪ ﻧﻮې ﺧﺒﺮه ﻟﺮي ،ﺧﻮ ﭘﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﮐﯥ ھﯿ ﻧﻪ ﻟﺮي ،د ارﻳﺎﻧﺘﯿﺎ ﺧﺒﺮه ﺧﻮ داده ﭼﯥ
ﺷﻚ دى ﻛﻮي او دﻻﻳﻞ ﻧﻮرو ﺗﻪ ورﭘﺮﻳ دي ،ﻮﻟﻨﻪ ﻟﻪ اﻛﺎدﻣﯿﻜﻮ ﺷﺨﺼﯿﺘﻮﻧﻮ ﺨﻪ دا ﺗﻤﻪ ﻟﺮي ﭼﯥ د ھﻐﻮى ﺷﻚ
او ﺷﺒﮫﻪ د ﻗﻮي اﺳﺘﺪﻻل ﭘﺸﺘﯿﻮاﻧﻪ وﻟﺮي ،ﺧﺼﻮﺻﺎ ﭼﯥ د ﺗﻘﺪس ﻣﺴ ْﺎﻟﻪ ھﻢ طﺮﺣﻪ وي ،ﻜﻪ ﭼﯥ د
ﻣﻘﺪﺳﺎﺗﻮ ﭘﻪ ﺑﺮﺧﻪ ﻛﯥ ﺷﻚ او اﻧﻜﺎر ﻛﻮل ﻳﻮه ﻣﻌﻨﺎ ﻟﺮي.
ﯿﻨﻮ ﭘﻮھﺎﻧﻮ ادﺑﻲ دورې د ژاﻧﺮوﻧﻮ ﻟﻪ ﭘﻠﻮه ﭘﻪ اوو دورو وﻳﺸﻠﻲ دي:
ﻟﻮﻣ ۍ دوره ،ﻟﺮﻏﻮﻧﯥ ﺳﻨﺪرې :داﺳﻨﺪرې د ﺧﭙﻠﻮ ﺷﻜﻠﻲ او ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ ﺎﻧﮕ ﺗﯿﺎوو او ﺧﺼﻮﺻﯿﺎﺗﻮ ﻟﻪ ﻧﻈﺮه د
ﻟﺮﻏﻮﻧﻮ آرﻳﺎﻳﻲ ﺳﻨﺪرو ﺳﺮه ډﻳﺮ ورﺗﻪ واﻟﻰ ﻟﺮي او ﻛﯿﺪاى ﺷﻲ ﭼﯥ د ھﻤﺎﻏﻪ ﺳﻨﺪرو اداﻣﻪ ﻳﯥ وﺑﻮﻟﻮ ،ﭘﻪ
ﻟﻮﻳﺪﻳ ﻛﯥ داډول ﺳﻨﺪرې د ﭘﺎﺳﺘﻮرال ﺷﻌﺮ ﭘﻪ ﻧﺎﻣﻪ ھﻢ ﻳﺎدوي ،ﭘﺎﺳﺘﻮرال ﺷﻌﺮ ﻳﻌﻨﻲ د ﺷﭙﻨﻮﺳﻨﺪرې ﻛﻪ
ﻪ ھﻢ ﺟﺎﻣﻊ ﻧﻮم ﻧﻪ دى ،ﻟﻜﻪ ﭼﯥ ددﻏﯥ دورې د ﺳﻨﺪرو ﭘﻪ ﺟﻮړوﻟﻮ ﻛﯥ رﻳﺸﻲ ﮔﺎﻧﻮ ھﻢ وﻧ ه درﻟﻮده ،ﺧﻮ د
ﻮﻟﻨﯿﺰې ﺳﺎﻳﻜﺎﻟﻮژۍ ﻟﻪ ﭘﻠﻮه ﭘﻜﯥ د ﺷﭙﻨﻲ او ﻛﻠﯿﻮاﻟﻲ ژوﻧﺪ اﻧﻌﻜﺎس ﻟﯿﺪل ﻛﯿ ي او ﭘﺎﺳﺘﻮرال ﺷﻌﺮ د ﺳﻨﺪرو
ډﻳﺮ ﻟﺮﻏﻮﻧﻰ ژاﻧﺮ ﮔ ﻞ ﻛﯿ ي ،دا ژاﻧﺮ د اﻓﻜﺎرو ﭘﻪ ﻟﺤﺎظ ﺳﺎده دى ،ﭘﯿﭽﻠﻲ ھﻨﺮي ﺗﺨﯿﻼت ﭘﻜﯥ ﻧﻪ ﻟﯿﺪل ﻛﯿ ي ،د
ﺧﭙﻠﻰ ﻗﺒﯿﻠﯥ او ﻛﮫﻮل ﺳﺮه ﻣﯿﻨﻪ ،طﺒﯿﻌﻲ ﺟﺬﺑﺎت او د طﺒﻌﯿﺖ ﻜﻼ او ﭘﺮﺗﻢ او د ﻣﻘﺪﺳﺎﺗﻮ درﻧﺎوی ﭘﻜﯥ
اﻧﮕﺎزه ﻛﯿ ي ،د ﻟﺮﻏﻮﻧﻮ ﺳﻨﺪرو ژﺑﻪ ﺗﺮ زﻳﺎﺗﯥ اﻧﺪازې ﺳﻮﭼﻪ او د ﺷﻌﺮ وزﻧﻮﻧﻪ ﻳﯥ ﻟﻪ وزم ﻳﻌﻨﻲ آھﻨﮓ ﺳﺮه ﻋﯿﺎر
ﺷﻮي دي .د اﻣﯿﺮﻛﺮوړ وﻳﺎړﻧﻪ ،د ﺑﭕ ﻨﻲ ﻣﻨﺎﺟﺎت ،داﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺳ ﺑﻦ ﻏﻠﺒﻠﯥ ،د ﺑﺎﺑﺎ ھﻮﺗﻚ ﺟﻨﮕﻲ ﺗﺮاﻧﻪ ،د ﺷﯿﺦ
ﺗﯿﻤﻦ د ﻣﯿﻨﯥ زﻣﺰﻣﯥ او داﺳﯥ ﻧﻮر د ﻟﺮﻏﻮﻧﻮ ﺳﻨﺪرو ﺑﭕﻠﮕﯥ دي.
ﺑﺎﻳﺪ ھﭕﺮه ﻧﻪ ﻛ و ﭼﯥ ادﺑﻲ دورې د ﭘﺎﭼﺎ ھﺎﻧﻮ د دورو ﭘﻪ ﺷﺎن ﻧﻪ دي ،ﭼﯥ ﻳﻮه ﺧﺘﻤﻪ ﺷﻲ او ﺑﻠﻪ ﭘﯿﻞ ﺷﻲ،
ﺑﻠﻜﯥ ډﻳﺮ ﻠﻪ ﻳﻮه دوره ﭘﺎى ﺗﻪ ﻧﻪ وي رﺳﯿﺪﻟﯥ ،ﭼﯥ ﺑﻠﻪ دوره ﭘﯿﻞ ﺷﻲ.
دوﻳﻤﻪ دوره ،د ﺑﻮﻟﻠﯥ )ﻗﺼﯿﺪې( د ژاﻧﺮ ﺳﺮه اړه ﻟﺮي ،د ﯿﻨﻮ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎﺗﻮ ﻟﻪ ﻣﺨﯥ ﻗﺼﯿﺪه ﭘﻪ ﭘﻨ ﻤﻪ ھﺠﺮى
ﭘﯿ ۍ ﻛﯥ ﻟﻪ درﺑﺎري ژوﻧﺪ ﻧﻪ ﺑﯿﻠﯿ ي ،او دا ھﻢ اﺣﺘﻤﺎل ﻟﺮي ﭼﯥ ﻗﺼﯿﺪه د ﻋﺮﺑﻲ او ﻳﺎ ﻓﺎرﺳﻲ ادﺑﯿﺎﺗﻮ ﺨﻪ
ﺗﻘﻠﯿﺪ ﺷﻮي وي ،ﻜﻪ ﭼﯥ ﻟﻪ ﻳﻮې ﺧﻮا اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن د اﻳﺮان ﺳﺮه ﭘﻪ ﭘﻮﻟﻪ ﻛﯥ واﻗﻊ دى او ﻟﻪ ﺑﻠﯥ ﺧﻮا د ﻋﺮﺑﻲ
ژﺑﯥ ﺗﺴﻠﻂ ﭘﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﻛﯥ ﻛﯿﺪاى ﺷﻲ ﭼﯥ ﻟﻪ دﻏﻮ ژﺑﻮ ﺨﻪ ﭘ ﺘﻮ ژﺑﯥ ﺗﻪ راﻧﻨﻮﺗﯥ وي .ﺳﺮه ﻟﻪ دې
ﭼﯥ د ﭘ ﺘﻮﭘﻪ ﻗﺼﯿﺪه ﻛﯥ د ﭘ ﺘﻨﻮ ﻣﻠﻲ ﻣﻤﯿﺰات ﺮﮔﻨﺪﻳ ي ،ﺧﻮ ﺑﯿﺎھﻢ ﻗﺼﯿﺪه ﻧﻪ ﻳﻮازې د ﻗﺎﻟﺐ ﻟﻪ ﭘﻠﻮه،
ﺑﻠﻜﯥ د ﺗﺨﯿﻞ ﻟﻪ ﭘﻠﻮه ھﻢ د ﻟﺮﻏﻮﻧﻮ ﺳﻨﺪرو ﺳﺮه ﺗﻮﭘﯿﺮﻟﺮي.
درﻳﻤﻪ دوره ،د اﺗﻤﯥ ﭘﯿ ۍ ﭘﻪ دروان ﻛﯥ د اﻛﺒﺮزﻣﯿﻨﺪاوري ﭘﻪ ﺷﻌﺮ ﺳﺮه د ﻏﺰل ژاﻧﺮ ﭘﻪ ﭘ ﺘﻮ ﻛﯥ رواج
ﻣﻮﻣﻲ ،د ﻋﻠﻲ ﺳﺮور ﻟﻮدي ،ﺷﯿﺦ ﻋﯿﺴﯽ ﻣﺸﻮا ﻲ او ﻧﻮرو ﻏﺰﻟﻮﻧﻪ د پ