DUWAPULO ENGGU PAT KA ORAS

(Dalawampu’t Apat na Oras)

Muli na namang magtatapos ang araw ko kasabay ng pamamaalam ng araw sa pahayag

na, Inna Lillahi Wa Inna Ilayhi Raji-oon at matatagpuan ang sarili sa isang sulok ng pangungulila

habang inaaruga ako ng aking sariling mga luha ...

Ang kamatayan ay bahagi na ng buhay ng bawat tao. Ito ay sumasagisag sa lahat ng may

buhay na may katapusan ang lahat. Ito ang salitang pilitin mo mang kalimutan at hindi gamitin sa

lahat ng aspeto ng buhay ay dadalaw at dadalaw ito. Marahil ay wala ni isa bawat nilalang na

gugutuhin ang bawian ng buhay lalo’t kay gandang mabuhay sa mundo kasama ng mga taong

nagmamahal sayo: mga taong nagbigay kahulugan sa buhay mo.

Dalawampu’t limang taong gulang na ako ngayon ngunit sariwa pa rin sa akin ang mga

kaganapang hindi maaaring nakawin ni Kamatayan. Mga pangyayaring nagpatunay na hindi lahat

ay mananatili nang matagal o panghabambuhay. Isa lamang ako sa mga taong may kuwento ng

pangungulila at paghihinagpis. Sa kabila nito, alam kong naiiba ang kuwento ko dahil na rin sa

kaibahan ng aking kultura, ng aking tradisyong kinalakhan, at paniniwalang tinitingala.

Namulat at lumaki ako bilang isang Maguindanaoan. Isang pangkat ng mga Muslim na

sumusunod at naniniwala sa relihiyong Islam. Naniniwala ang bawat Muslim sa kaisahan ng

Panginoon na tinatawag na Allah. Batayan ng paniniwalang ito ang banal na kasulatan ang Qur’an

at ang katuruan, katangianng panghuling Propeta na si Mohammad Salallahu Alayhi Wassalam.

1
Ang unang aklat ay batayan ng lahat ng aspeto ng pamumuhay ng Muslim at pinapalawak naman

ng Hadith ang konsepto nito.

Malaki ang naitulong ng aking pag-aaral sa madrasah kung saan naipunla nang maayos

ang mga mahahalagang katuruan ng Islam. Mula sa limang Arkaanul Islam; Haligi ng Islam at

Arkaanul Eeman; Haligi ng Pananampalataya hanggang sa mga paggunita sa Allah sa lahat ng

ginagawa araw-araw ay natutunan ko. Umabot din ako sa thanawi o sekondarya ngunit nahinto

ako nang tumuntungtong na ako sa kolehiyo. Sa kabila nito, hindi ko naman nakalimutan ang

lahat ng natutunan ko lalo na ang katuruan at pangaral ng aking mga magulang na sina Hajji Yusof

Tahir at Hajja Khadiguia Maliga.

Taong 1998, linisan ko ang bayan ng Kitango, Datu Piang, Maguindanao upang makapag-

aral nang mabuti sa Lungsod ng Davao. Tatlo sa aking kapatid ay sa Davao na rin namamalagi

kaya naman ipinadala ako nina I’na at A’ma. Walang katapusang gulo at digmaan ang siyang nag-

udyok sa kanila upang lumipat sa aking mga kapatid. Pitong taong gulang ako nang malayo ako

sa bisig at pagkalinga nina A’ma at I’na.

***

Ilang buwan na lamang ay magtatapos na ako sa sekondarya. Masaya ako dahil bukod sa

ako ay magtatapos bilang class salutatorian ay masasaksihan ng aking mga magulang ang aking

pag-akyat sa entablado at pagtanggap ngt diploma. Sa pagtatapos ko ay baon ko ang pagmamahal,

pag-aaruga, at suporta nila lalo na sa aking pag-aaral. Para sa akin, magiging ganap ang kasiyahan

na iyon kapag makakasama ko sila sa araw na aking inaasam.

2
 Pauwi ako galing sa paaralan nang madatnan ko sina Ate Saguira at ang kanyang asawa na

abala sa pag-iimpake ng kanilang mga gamit. Sa silid naman ay tumawag sa aking paningin ang

anino ni I’na kasasalaminan ng imaheng dahan-dahang lumalabo. Hindi ko lubos na maunawaan

ang kaganapan subalit batid kong may pag-alala sa bawat imahe na aking nakikita. Napaupo na

lamang ako sa isang upuan na nasa sulok at nabitawan ang bitbit kong bag at mga aklat.

Dito ka lang sa bahay, dadalhin namig si I’na sa ospital, pambungad ni Ate Saguira habang

abala sa paghahanda ng mga dadalhing gamit.

Labis akong nag-alala sa kalagayan ni I’na, gustuhin ko mang sumama ay napaupo na

lamang ako habang hawak-hawak ko pa rin ang aking bag. Nanalangin na lamang ako sa Allah sa

mga oras na iyon sa ikakabuti ng kalagayan ng aking ina.

Halos dalawang linggo rin ang ipinamalagi ni I’na sa ospital bago siya tuluyang nakalabas.

Matamlay at wala pa ring lakas ang sumalubong sa akin. Lagi pa rin siyang nakalatay sa kama.

Minsan ko na rin siyang nilapitan upang pakainin at tanging magagandang paalala lamang ang

kumakawala sa kanyang mga kulubot at tuyong labi na tanda ng kanyang panghihina at katandaan.

May kakulangan man sa lakas ng pangngatawan ay hindi ito naging hadlang upang hindi siya

magdasal ng limang beses sa isang araw. Sa ganoong kondisyon mas lalo kong hinahangaan ang

aking ina.

3
 Napagkasunduan nina A’ma at ng aking mga kapatid na ihatid na sa Kitango si I’na. Baka

mas mapapanatag at manumbalik ang kanyang lakas kung doon siya magpapagaling sa probinsya.

Kinaumagahan, sakay ng van ay inihatid si I’na kasama nina Ate Saguira at Kuya Ismael. Minabuti

ko nang hindi sumama sa mga oras na iyon dahil ayaw kong masaksihan ang bawat panghihina ni

I’na. Sa pag-alis niya ay pabaon niya ang paalalang huwag ko raw kakaligtaan ang magdasal araw-

araw. Isang paalala na hindi ko lubos mabatid kung ikakatuwa o ikakalungkot ko. Sa oras na iyon,

wala akong naiisip kundi ang makita ang muling pagkabuhay ng mga nanlulupaypay na mga titig

at matakpan ng ngiti ng pag-asa ang mga tuyo at maninipis na labi niya.

Pebrero ng taong 2009, isang buwan na lamang ang nalalabi ay magtatapos na ako. Sa araw

na iyon inaasahan ko ang pagdating nina A’ma at I’na upang ipagdiwang ito. Ang pagtatapos na

ito ang isa sa mga araw na pinakahihintay ko. Ito ang araw na masasabi kong hindi naaksaya ang

pagsisikap at pagsuporta nila sa akin nang ilang taon dahil nagbunga na rin ang lahat- isang araw

ng pananagumpay.

***

Mubarak! Mubarak! Gedam ka! pahagulgol na paggising sa akin ni Kaka Saguira.

Nagulat ako. Nagising ako na hindi ko maintindihan kung bakit umiiyak angt aking

kapatid. Mas lalo akong nagtaka at kinabahan nang mapansin ko ring hindi lamang siya ang

umiiyak kundi ng aking mga pamankin.

4
 Nginto? Anong nangyari? Pagtatakang tanong ko kay ate na nagmamadaling nag-iimapke

ng kanilang mga gamit.

Midtatangguna den si I’na, wala na siya. Binawi na siya ng Allah, malungkot na sinabi

sa akin ni ate.

Napaupo ako sa aking narinig. Halos mabingi ako na pilit kong binabalikan ang sinambit

ni ate. Kinakailangan kong magising dahil binabangungot ako. Isa lamang itong masamang

panaginip, sambit ko sa sarili. Patago kong sinasaktan ang aking sarili sa pamamagitan nang

malakas na pagpisil sa aking braso ngunit walang nagbago, hindi ako nagising at hindi ito

panaginip. Napatingala ako at niyakap ang kabuuan ng aking sarili dahil sa aking narinig. Hindi

ako makapaniwala. Innalillahi wa inna ilayhi rajioon, sambit ko. Isang pahayag na binibitawan ng

sino man na dinatnan ng pagkasawi.

Labis akong nanghina at nalungkot sa nangyari. Naisip kong hindi ko kakayaning makita

ang aking I’na na wala ng buhay. Ayaw ko siyang masilayan na nakablot sa isang puting kumot.

Mas lalong hindi ko kakayanin na sumama at pagmasdan siya habang inilalagay sa kanyang huling

hantungtan. Kaya, pinili kong hindi na lamang sumama sa aking mga kapatid sa Kitango,

Maguindanao kung saan naghihintay ang labi ni I’na. Naisip ko rin na hindi ko rin madaratnan ang

mga labi ni I’na dahil ilang oras na lamang ang nalalabi ay sasapit na ang ika-24 oras mula nang

siya ay bawian ng buhay. Madaling araw nang umalis ang aking mga kapatid at naiwan akong

napayakap sa mga naulilang unan.

***

5
 Taong 2009 nang mapagsdesisyonan kong sa Lungsod ng Marawi upang mag-aral ng

kolehiyo sa Mindanao State University. Suporta ang aking A’ma sa desisyon na aking gagawin

kahit ito ay may kalayuan sa kanya at sa aking mga kapatid. Tulad nang dati, hindi siya nagkulang

sa mga paalala sa akin kapag ako ay napunta sa malalalayong lugar.

Wata, magtext ka sa mga kapatid mo kapag may kailangan ka. Tawag mo si Kaka Shuaib

mo para makausap mo ako, paalala niya sa akin habang iniaabot sa aiin ang pera na aking

gagastusin.

Muli ko na namang napatunayan kung gaano ako kahalaga kay A’ma at kung bakit

mahalaga ang pag-aaral. Hindi pa rin siya nagbabago. Kailanman ay hindi niya nakaligtaan ang

pagiging ama sa akin.

Ilang sandali pa ay aalis na ang van. Tinitigan ko ang kabuuang mukha ni A’ma habang

nakaupo at nakatingin sa malayo. Mababanaag na sa kanyang mukha ang katandaan. Buhay na rin

ang bawat guhit sa kanyang noo na tanda ng kanyang pagsisikap para sa kanyang mga anak. Bilang

bunso at huling anak niya, ramdam ko ang aking responsibilidad at iyon ang makapagtapos ako.

Ayaw kong masayanhg ang pagsisikap at paghihirap na iginugugol ni A’ma sa akin. Kinakailangan

kong patunayan na may karapatan makapagtapos ang isang anak ng magsasaka. Kapag nagawa ko

iyon, hindi man mapapantayan at masusuklian ang sakripisyo ni A’ma, isa na itong malaking

regalo para sa kanya na makakapagbigay ng kasiyahan at ngiti sa kanya.

***

Kinuha ko ang kursong Bachelor of Arts in Filipino at isa sa mga asignaturang bahagi ng

kurikulum ay Dula 104. Isa sa mga pangangailangan na kahingian nito ay ang pagtatanghal ng

isang dula halaw sa mga akda ni Genoveva Edroza- Matute. Bilang isang aktibong mag-aaral ay

6
lbahagi ako ng pagtatanghal na gagawin. Sabik ako sa gagawing paghahanda lalo’t ito na ang

huling magtatanghal ako sa kampus.

Gabi nang una naming pag-iinsayo. Napagkasunduan namin ng aking mga kasama sa teatro

na magkita-kita sa Commercial Center ng MSU Campus. Habang naghihintay ako sa harap ng

Landbank, biglang tumunog ang aking cellphone na dala-dala.

Hello, assalamu alykum, nginto? tanong ko kay Kaka Saguira.

Ngi betad nenka san? Kumusta? sagot ni ate pero hindi niya sinagot ang tanong ko.

Nagtaka ako sa pagtawag ni ate, hindi kasi pangkaraniwang siya ang tatawag sa mga

ganoong oras. Ramdam ko rin ang pagkahinahon ng kanyang tinig. Muli ko nsiyang tinanong

kungt bakit ito napatawag, ngunit may pagdadalawang isip itong sagutin. Sa huli, nabanggit niyang

nasa Maguindanao sila at nangungumusta lamang ito.

Hindi ako napakali sa ginawang pagtawag ni ate sa akin. Tinext koi to na muli akong

tawagan. Lalo’t ramdam kong may gusto siyang sabihin ngunit ayaw niya itong sabihin.

Nginto ba besen? Bakit? pangungulit kong tanong kay ate.

Mubarak, relax ka a, mahinahong sabi niya sa akin. Midtatangguna den si A’ma sa limo

no Allah, namaalam ni si A’ma, patuloy nito.

Agad kong ibinababa ang cellphone. Tumakbo ako pauwi sa boarding house na aking

tinutuluyan. Napatilapon ang sarili sa kama at napahagulgol. Gusto kong umuwi sa mga oras na

7
iyon ngunit nsa kaloob-looban ko wala ng masasakyan pa at paniguradong wala ng byahe

patungtong Cotabato City kung makararating man ako ay madaratnan kong nasa libingan na si

A’ma. Tanging pagsambit ko nang paulit-ulit sa pangalan ng aking namayapang A’ma. Doble ang

sakit na aking naramdaman. Una; ang pagkawala ni A’ma. Ikalawa; ang kawalan ng sapat na

panahon upang masilayan man lamang siya.

Sa bawat hinagpis na aking naramdaman ay may mga tanong namumuo sa aking isip, gaya

na lamang ng kung bakit kinakailangang sa loob ng dalawampu’t apat na oras ay dapat nailibing

na ang isang namayapa. Hindi man lamang nagkakaroon ng sapat na panahon o kaunting

pagkakataon na masilayan at makapiling nang sandali ang mga naiwan ng taong namayapa. Ilan

lamang ito sa mga naglalaro sa aking isipan bilang isang Muslim. Hanggat sa walang malinaw na

paliwanag sa mga tanong na ito ay mananatili akong may hinanakit sa kung anong pinaniniwalaan

ko sa buhay.

***

Araw ng Biyernes, isa ito sa tatlong araw o piyesta na itinuturing na pinakamahalagang

araw sa bawat mananampalatayang Muslim. Sa araw ng Jumu’a ay obligadong magdasal ang

bawat kalalakihang Muslim sa masjid. Isa sa ginawa sa araw na ito ay ang pakikinigb sa sermon o

ang khutba ng imam bilang bahagi ng kabuuan ng pagdarasal. Kaya naman, maaga pa lamang ay

pumunta nako sa masjid ito ay batay na rin sa katuruan ng Islam na ang sino mang maagang

pumunta sa masjid ay magkakamit ng malaking gantimpala. Sinikap ko ring makaupo sa uang

hanay ng kinauupuan ng mga nagdarasal bilang bahagi ng gantimapalang makakamit. Bago p ako

tuluyang maupo ay nag-alay mjuna ako ng dasal na binubuo ng dalawangt rak’ah.

8
 Habang hinihintay ang pagdating ng imam upang magbigay ng sermon ay nanaloangin na

rin ako bilang pag-aalala sa aking dealawang magulang na namayapa. Sa bawat pagdarasal na

aking ginagawa ay hindi ko sila nakakaligtaang ipagdasal. Sariwa at masakit pa rin sa akin ang

mga kaganapan lalo’t nasupil ako ng oras upang masilayan ang kanilang huling hininga. Sa

pamamagitan ng pagdarasal sa Allah ay naniniwala akong maipaparamdam ko sa kanila ang aking

pagmamahal sa kanila. Sa pagkakataong ito, hindi ko maiwasang hindi maluha habang itinataas

ang aking dalawang kamay na tanda ng aking panalangin sa Allah.

Eksaktong alas dose ng tanghali nang dumating imam. Pagkatapos mag-adzan o

ikialawang panawagan sa pagdarasal, ay nagbigay ng sermon ang imam. May pagkakataong hindi

ko naiiwasang hindi bagutin at antukin habang may sermon, sabi nga nila ito ang panahon na labis-

labis ang temptasyon ng mga shaytan na umiwas making sa sermon at matulog.

Assalamayn alaykum warahmatullahi wa barakatuhu. Sa araw na ito, niyako

makapangusiyat salkano, mga kapatid sa agama Islam ay ang tungkol sa kamatayan. Sinabi ng

Allah mula sa kanyang banal na kasulatan, ang Qur’an, “Qullu nafsun dzaikatul mawt”. Sa

madaling sabi, ang lahat ng may buhay ay daraan sa kamatayan, pambungad ng imam sa kanyang

sermon.

Napaupo ako nang maayos. Inilapag ko najng dalawang kamay ko sa aking btuhod at

aktibong nakinigt sa sermon. Sa kaloob-looban kio ay nagsisimulang magpumiglas at tumakas ang

emosyon na ayaw na ayaw kong bitawan lalo’t may hinanakit ako sa usaping kamatayan. Umikot

ang paksang tinalakay ng imam sa usaping kamatayan mula sa dahilan ng pagkamatay hanggang

sa paglibing sa binawian ng buhay. Mas pumukaw sa aking isipan ang ideya na ibinigay ng imam

9
kung bakit hindi dapat abutan ng dalawampu’t apat na oras ang isant bangkay. Sa puntong iyon,

alam kong ito ang sagot sa aking mga tanong na maaaring makapagpagaan ng aking dinaramdam.

Ang mundong ito ay magwawakas. Ang lahat ay mamamatay ngunit hindi tayo dapat mag-

alala tungkol sa kamatayan dahil ito ang magdadala sa atin pabalik kay Allah ‫ﷻ‬. Kahit gaano

man ang pag-iwas sa kamatayan, ito ay hindi maiiwasan.

“Walang lagpas sa ating unang kamatayan (sa mundong ito) …” [Ad-Dukhan 44:35]

“Kami ay hindi nagbiyaya sa sinuman bago ikaw ng pirmihang buhay (dito): kung ikaw

ay mamatay, sila ba ay pirmihang mabubuhay?” [Al-Anbiya’ 21:34]

“Ang bawat kaluluwa ay makakatikim ng kamatayan: at sa Amin kayo ay dadalhing

pabalik.” [Al- ‘Ankabut 29:57]

“Ang lahat ng nasa lupa ay mamamatay.” [Ar-Rahman 55:26]

“Saan ka man naroroon, ang kamatayan ay matatagpuan ka, kahit na ikaw ay nasa mga

toreng matitibay at matataas….” [An-Nisa 4:78], sermon ng imam.

Nang marinig ko ang binaggit ng imam na patunay at patotoo ay mas lalo akong naging

emosyonal. Pigil na pigil ang bawat paghinga ko, ang paglabas-masok ng hangin sa aking kabuuan

na humihina sa tuwing naaalala ko ang aking mga magulang. Marahil hindi pansin ng lahat na nasa

loob ng masjid ang bawat pagpatak ng luha ko dahil sa aking pagkakayuko at mahigpit na

pagkakayakap sa aking sarili na para bang mataitim lamang na nakikinig. Sa binitawang sermon

ng imam, naging malinaw at maliwanag sa akin kung bakit ganoon na lamang kahigpit ang

10
pagsunod ng mga Muslim kapag may namatay, na dati ay pilit kong inuunawa kahit hindi ko

naman maunawaan.

Isa lamang ako sa mga Muslim na hindi perpekto kung maituturing. Isa lamang ako sa mga

hindi ganoon kalawak ang kiaalaman sa konsepto ng pananampalatayang aking pinaghahawakan

at pinaniniwalaan. Maaaring may oras na nagdadalawang-isip ako sa kung ano ang tama o mali,

ngunit sa bandang huli ay may Malaki akong responsibilidad na ginagampanan bilang Muslim,

iyon ang palawakin ang aking kaaalamn sa aking relihiyon. Hindi sapat ang katagang “Innalillahin

wa inna ilayhi rajioon” na laging binabanggit kung may sakuna o binawian ng buhay ngunit ang

katotohanan ay hindi naman tanggap at may hinanakit sa kanyang relihiyon. Ano pa ng aba ang

silbi ng mga sulating tungkol sa Islam kung hindi ito mauunawaan.

Hindi na rin nakapagtataka na karamihan sa mga namayapang kamag-anak namin ay hindi

naming nasaksihan ang kanilang pagpanaw. Tanging bakas na lamang ng kalungkutan, hinagpis,

at pangungulila ang sumasalubong sa amin kapag nahuli kami sa pagdating sa mga nawalan. Kung

hindi mga imahe ng paghihinagpis ay imahe na lanag ng isang libingan na walang ibang pananda

kundi ng mga halamang pilit na tumatayo at mabuhay na nakatanim sa ibabaw ng libingan ng mga

namayapa. “Sabar kano ka kinadtatangguna nilan bo” ito ang karaniwang pahayag na maririnig

mo sa sino mang bumisita sa mga namatayan. Isang pahayag na kung hindi mauunawaan ng isip

at puso ay maaaring makapagdulot ng pagkapoot sa kanya na Lumikha.

Isang malaking hamon sa sino mang Muslim na mananampalataya ang kamatayan, lalo’t

tumama ito sa mahina ang kapit sa lubid ng pananamplalatayang Islam. Ang kamatayan ay normal

11
sa sino o ano mang may buhay, ngunit hindi magiging normal ito kung hindi mauunawaan ang

bawat proseso nito na nakabatay sa ano mang ritwal, tradisyon, kultura o pananampalatayang

pinanghahawakan. Maaaring may sakit at pagramdam na hatid angt mga kaganapan na iyon, ang

pagkamatay ni A’ma at I’na ngunit sa bago kong natutunan ay dahan-dahan din itong mawawala

tulad ng isang buhay na dahan-dahang hinuhugot ang kanyang kaluluwa mula sa naghihiyaw at

pumipiglas na may-buhay.

Naiiba ang kultura at paniniwalang Islam sa ibang kultura at relihiyon. Maaaring hindi

maunawaan ng iilan ang konsepto ng kamatayan at libing lalo ng oras na itinakda rito ngunit sa

bandang huli ay ang bawat may-buhay ay daraan sa pagbawi ng kanyang buhay, na hindi nakabatay

sa ano mang paniniwala. Hindi nararapat na ikumpara ang ano mang kultura at relihiyon sa kapwa

nitong kultura’t paniniwala. Kailanman nay walang paniniwala na superyor o hindi naman kaya

ay imperyor sa isa. Pantay-pantay lamang ang mga ito ngunit nagkakaiba na lamang sa kung

papaano ito isinasabuhay at tinatanggap ng isang tao.

Isang malaking responsilidad ko ngayon ay ang gamutin ang bawat sugat ng paghihinagpis

at pangungulila sa aking mahal na magulang. Hindi ito ganoon kadali ang pagtanggap ngunit

naniniwala akong sa tulong panahon at ng Mahabaging Allah ay maghihilom din ang lahat.

Pagtanggap at pagsunod ang instrumentong siyang patuloy na bubuhay sa kung ano ang aking

pinaghahawakang pananampalataya. Sa bandang huli, isa itong sakripisyo at ang sino mang

nagsasakripisyo ay lagi nang ginagantimpalaan at binibiyayaan.

12
 Ang buhay ay isang hiram lamang. Walang sino man ang siyang nakakaalam kung kailan

ito babawiin. Mas lalong walang nakakaalam kung kailan babawian ng mga mahal sa buhay ang

sino man. Maaaring alam ng bawat isa ang buhay ay hindi panghabambuhay, ngunit walang ni isa

na nanaiising mawalan ng buhay ang kanilang minamahal sa buhay. Hindi man magiging handa

ang bawat isa ay mapaghahandaan ang bawat pagtanggap tungkol rito.

Isa lamang ako sa mga Muslim na hindi handa sa pagkawala ng buhay ng kanilang mga

minamahal. Isa lamang ako sa mga nawalan at iniwan ng mga taong mahal na mahal ko na

magpahanggang ngayon ay pinagtatagpi-tagpi pa rin ang nabiyak na damdamin upang maghilom.

Ang aking kuwento ay kuwento ng bawat Muslim na hindi nasilayan ang mga labi ng

kanilang mga mahal sa buhay dahil sa limitadong oras na itinakda ng kanilang paniniwala at

relihiyon. Magkaganoon pa man, isa itong hamon sa bawat Muslim kung hanggang saan ang

kanilang paniniwala. Ang pag-alam, pagtanggap, pagtalima, at pagsunod ang siyang susi upang

mas lalong mapatibay ang paniniwala ng bawat isa.

Hindi ko man ipinapanalangin ngunit kung sakaling dumating man ang oras na may

babawian ng buhay sa aking mga mahal sa buhay ay maaaring hindi ganoon kadali ngunit may

kamalayan na ako sa kung ano ang dapat kung gagawin. Hindi man maiintindihan ng iilan ngunit

isa ito sa aking mga responsibilidad bilang Muslim, ang patuloy na maniwala at magpakatatag sa

lahat ng panahon. Maging ito man ay pananagumpay o di naman kaya ay pananaghoy.

13