Worktext in GE 11

Sosyedad at Literatura

Prepared by:

Annie A. Daet, MAEd

Sherry Ann P. Tumamao, MST
Fe T. Dugay, MST
Meliza Joy B. dela Cruz
Kevin Jay L. Arienda

Name: ________________________________________

Bloc: ________ Course and Year: ____________

 Panitikan Hinggil sa Sitwasyon Ng Pangkat Minorya
Layunin:

A. Mapaunlad ang panitikang Filipino sa pamamagitan ng pagtalakay sa mga

pangyayaring panlipunan; at
B. Mai- ugnay ang mga akdang pampanitikan sa mga realidad na pangyayari sa
lipunan.

Talakayan:

Tila alingawngaw na bumasag sa katahimikan ng mga katutubong Pilipino ang

kaliwa’t kanang suliraning nag-udyok sa kanila upang iparinig ang kanilang tinig.
Kahit sila pa ang kaunaunahang humubog sa ating kasaysayan at kultura, mistulang
kulang pa rin iyon upang ang sitwasyon ng mga ethnic minorities ay bigyang pansin
ng lipunan at pamahalaan.

Natatanging pagkakakilanlan

Ang katutubo o minorities ay salitang ginagamit upang ilarawan ang mga pangkat
etniko na naninirahan sa isang rehiyon o lugar na samasama. Sila ay may koneksyong
pangkasaysayan, mga bagay na nag-uugnay at nagbubuklod sa kanila na ipinapamalas
nila sa gawi ng kanilang pamumuhay. Matatagpuan sila sa iba’t ibang parte ng
Pilipinas at may tinatayang 14 hanggang 17 milyong Indigenous Peoples na kabilang
sa 110 grupo ng ethno-linguistic; ang mga ito ay pangunahing nakatuon sa Mindanao
(61%) at Hilagang Luzon (Cordillera Administrative Region, 33%), kasama ang ilang
mga grupo sa Visayas, ayon sa datos ng United Nations Declaration on the Rights of

Soyedad at Literatura Page | 1

Indigenous Peoples, isang organisasyong nagsusulong na itaguyod at protektahan ang
mga karapatan ng mga katutubong mamamayan.

Kabilang na ang mga Mansaka ng Compostela Valley, Mangyan ng Mindoro, Lumad

ng Mindanao, mga Aeta ng Sierra Madre, at Tau’t Bato ng Palawan sa maraming uri
ng katutubong etniko o minorya sa ating bansa sa bilang ng mga pangkat na hindi
nakakatanggap ng karampatang pagkakakilanlan. Hindi maikakaila ang ambag ng
mga katutubo sa ating kultura at tradisyon; isa na rito ang sistema ng paglikha ng mga
Ifugao sa Banaue Rice Terraces dahil sa natatanging istruktura nito, mga ipinamanang
kasuotan na sumasalamin sa sinaunang kultura, at marami pang iba. Maging sa
paglipas ng panahon ay kamanghamangha na napanatili nila ang natatanging
katutubong kultura ng sinaunang Pilipino.

Ayon sa pananaliksik ng United Nations Development Program noong Marso, isang

organisasyong sumusuporta sa kaunlaran ng bansa’t pagtupad ng Millennium
Development Goals nito, kadalasa’y mga minorya ang biktima ng diskriminasyon sa
benepisyong pampubliko dahil karamihan sa kanila’y nakatira sa malalayong lugar na
hindi gaanong abot ng kabihasnan. Kabilang sa mga problema ay kulang na suplay ng
malinis na tubig, tulong medikal gaya ng mga health centers, mga kagamitan at
pasilidad para sa edukasyon, at iba pa.

“A stronger focus on those excluded groups, and on actions to dismantle these barriers
is urgently needed to ensure sustainable human development for all,” ayon sa naturang
ulat.

Tuklasin:

Pagsubok ngayon, pagsubok pa rin bukas?

Kasama rin sa pagsubok ng mga katutubo ang paglaban nila para sa kanilang lupaing
ninuno (ancestral domains) at likas na yaman sa kamay ng mga kapitalista at mga
dayuhan. Ayon sa Human Rights Watch Organization, isang organisasyon na
naglalayong protektahan ang mga minorya, marami ang nakasaksi sa pagpatay ng mga
hinihinalang paramilitar sa mga Lumad, sinundan pa ng madugong pagtugon ng
kapulisan sa protestang ginanap ng mga katutubo sa harap ng embahada ng Amerika
at marami pang iba. Idagdag pa dito ang pahayag ng mga katutubo ukol sa pag-usbong

Soyedad at Literatura Page | 2

ng mga corporate extractive industries na pumapasok sa kanilang lupaing ninuno (na
tinatago sa tawag na development projects), tulad ng mga minahan, pagtotroso,
quarrying, proyektong pang-enerhiya, at iba pang malawakang plantasyon at
proyektong pangturismo na hindi angkop sa kanilang kultura.

Mayroong panukalang batas para sa mga minorya gaya ng Republic Act 8371 o
Indigenous People Rights Act, na naglalayong protektahan at pangalagaan ang mga
katutubo at ang pinagmumulan ng kanilang kabuhayan at National Commission on
Indigenous Peoples (NCIP) na nagraraos ng National Indigenous Peoples Conference,
isang taunang pagpupulong upang paigtingin ang pagtanggap sa mga minorities
(kaakibat nito ang kamakailan lang na paglagda sa isang kasunduan ng NCIP at
Technical Education and Skills Development Authority (TESDA) sa pagsulong at
pakikiisa nila sa mga minorities at mga Indigenous Cultural Communities). Sa kabila
ng mga nasabing pamamaraan ng gobyerno, hindi pa rin maiiwasan ang katotohanan
na kulang ang mga ito upang masigurado ang epektibong tugon ng pamahalaan.

Sa patuloy na pagabante ng ating bayan sa kinabukasan, hindi dapat talikuran ang

kultura at ang mga palatandaan ng ating kasaysayan. Ang ating bayan ay hindi lamang
para sa mga taong nasa kabihasnan kundi para sa lahat, minorya man o hindi.

Ang artikulong ito ay nailimbag sa The Benildean Vol. 4 No. 1: Exploitation.

Ang lumbay ng mga Lumad

Tila hindi na matapos ang mga bali-balita ukol sa ligalig na nararanasan ng mga
lumad. Palagian na ang mga ulat ukol sa pagpatay sa mga lider ng mga lumad;
pagsasara ng mga paaralang lumad; ang malawakang pagbakwit ng mga pamayanan
at ang panggigipit sa mga lugar na pinagbakwitan ng mga ito. Kahit ganito ang bali-
balita, hindi maitatatwa na marami pa rin ang hindi nakakakilala sa mga lumad. Kahit
ang mga batayang teksbuk sa kasaysayan, bibihira ang nagbabanggit sa kasaysayan
ng mga lumad bilang pambansang minorya sa iba’t ibang panahon.
Ang mga lumad ang mga katutubong pangkat etniko ng Mindanao. Kasama dito ang
mga grupo ng Atta, Bagobo, Banwaon, B’laan, Bukidnon, Dibabawon, Higaonon,
Mamanwa, Mandaya, Manguwangan, Manobo, Mansaka, Subanen, Tagakaolo,
Tasaday, Tboli, Teduray, at Ubo. Bagaman isang exonym (katawagang pampangalan
na nagmula sa labas) ang katagang Lumad, naging malawakan ang paggamit nito sa
Soyedad at Literatura Page | 3
mahabang panahon ng pagkilala sa kalagayan ng mga katutubo ng Mindanao.
Kapanabay din nito ang pagkilala sa partikularidad ng kanilang katangiang iba sa
kalagayan ng mga Moro gaya ng mga Tausug, Sama, Yakan, Maranao, Maguindanao,
Subanen at Badjau – na kalimitang siyang unang naiisip kapag taga-Mindanao ang
binabanggit.

Dahil maraming dayong grupong Kristiyano gaya ng mga Sugbuhanon, Hiligaynon,

Waray, Tagalog, Ilocano at iba pang mula sa Visayas at Luzon ang tumuring din sa
Mindanao bilang kanilang tahanan, lalong napunta sa gilid ang pag-iral ng mga lumad
bilang katutubo ng Mindanao.
Sinasabing maraming pangangamkam ng lupa at pagpapaalis sa mga katutubo ang
nagaganap dahil maraming proyekto gaya ng pagmimina, pagtotroso at iba pang
kaugnay na pagkuha ng mga likas yaman sa mga lupang ninuno. Hindi lamang ito
isinasakatuparan ng mga malalaking korporasyong nakabase sa Pilipinas, ang ilan sa
mga interes sa pagmimina ang nagmula pa sa ibang bayan gaya ng Australia, Tsina,
at Amerika.
Kaugnay din nito, maraming mga paaralang katutubo ang pinasarhan, kahit na iyong
may pagkilala hindi lamang sa mga sangay pang edukasyon ng pamahalaan kundi sa
pandaigdigang inisyatibo ng edukasyon ng mga katutubo. Pinaghihinalaan daw na
nagkakanlong ng mga rebelde ang mga katutubo, kundi man kasama sila mismo sa
mga rebeldeng kumakalaban sa pamahalaan. Kaugnay nito, pinaghihinalaan din ang
mga paaralang katutubo bilang mga institusyong nagsasanay para daw labanan ang
pamahalaan.

Dito nag-ugat ang ilang mga sigalot na nagdulot ng pagkamatay ng mga katutubo, na
nakakuha ng atensyon sa mga taga-Maynila na naglunsad ng kampanya upang tigilan
ang tinawag nilang lumad killings. Ilang mga lumad at mga tagasuporta nila ang
namatay sanhi ng armadong tunggaliang dulot ng sigalot sa mga lupaing ninuno.
Nagbalik ang mga lumad ng Mindanao ngayong taon upang muling igiit ang kanilang
mga hinaing sa pamahalaan. Kaiba noong nakaraang taon, higit na maraming grupo
ang kasama ng mga lumad. Ilang mga grupong Moro ang sumama sa lakbyan upang
makiisa sa mga lumad at ipahayag na magkatuwang sila sa pagpukaw ng atensyon sa
kalagayan ng mga katutubo sa Mindanao. Mayroon ding mga Aeta na nagmula sa iba’t
ibang bahagi ng Luzon at Visayas, at mga Mangyan ng Mindoro na sumama sa
Lakbayan ng mga Katutubo.
Soyedad at Literatura Page | 4
Mahabang panahon nang hindi pinahahalagahan ng mga namamahala ang kalagayan
ng mga katutubo. Higit na nakakabahala, mahabang panahon nang itinuturing na
mababa ang kalagayan ng mga kalinangang katutubo kung ihahambing sa ibang mga
Pilipinong nasakop ng mga dayuhan. Sa katunayan, sa unang gawa pa lamang ng
pagbubuo ng kolonyal na pamahalaang Espanyol, marami nang katawagan ang
nasambit upang maipakitang mabangis, marahas, magulo, mababa ang kalagayan ng
mga katutubo. Sa mga planes de almas (literal na kahulugan mula sa Espanyol na mga
mapa ng kaluluwa), ihinihiwalay ang mga katutubo sa iba pang mga indios naturales
na mga grupong Kristiyano. Itinuring silang mga Cimarron, Salvajes, Malhechores,
Infieles (wild, savage, evil doers, infidels) upang ihayag ang pagkakaiba nila sa mga
‘napapapayapang’ mga katutubong indio.

Sa panahon ng mga Amerikano, nagpatuloy ang ganitong paglibak at pag-aaglahi sa

kalagayan ng mga katutubo. Ayon sa Cooper Act of 1902, kailangang magkaroon
muna ng pambansang Census na isasakatuparan upang malaman ang bilang ng mga
Pilipino, at kung iiral ang kapayapaan at pagtanggap sa pamamahalang Amerikano na
bibigyan ng sertipiko ng Pangulo ng Amerika dalawang taon matapos ang paglalathala
ng Census, doon lamang magkakaroon ng halalan sa Pambansang Asembleya na
magsasanay sa mga mamamayan upang makapamuno ng sarili. Nalathala ang Census
noong 1905 matapos itong maisakatuparan noong 1903, kaya ang Asembleya ng 1907
ang naging unang makabuluhang pagbubuo ng hakbang sa pansariling pamununo sa
ilalim ng mga Amerikano.
Subalit hindi kasama ang mga katutubo sa inisyatibo ng pansariling pamumuno. Sa
katunayan, hindi binigyan ng karapatang mahalal o maghalal ang mga katutubo at
nilimita lamang ito sa mga ‘sibilisadong grupo’ sang-ayon sa Census ng 1903.
Ipinagpatuloy at namana ng mga Amerikano ang patakaran ng diskriminasyong
sinimulan ng mga Espanyol. Ang mga kinilala lamang nitong ‘sibilisado’ – ang mga
grupong Kristiyanong taga-patag gaya ng mga Bicol, Cagayan, Ilocano, Pampanga,
Pangasinan, Tagalog, Visayan, at Zambalan ang may karapatang mahalal at maghalal
para sa bubuuing pamahalaang kolonyal na kasangkot ang mga Pilipino.
Walang kinilalang karapatan ang mga katutubo dahil binanggit na kasama sila sa mga
grupong tinaguriang ‘wild’ o mababangis. Ayon sa Census ng 1903,

the wild peoples of the Philippines may be divided into four classes: Those who were
essentially savage and nomadic in their habits, such as the headhunters of Luzon and
Soyedad at Literatura Page | 5
certain of the Moros; those who are peaceful and sedentary, such as many of the
Igorots; those who are peaceful, nomadic, and timid, such as the Negritos, the
Mangyans of Mindoro, and the pagans of Mindanao, who, on the appearance of
strangers, flee to the fastnesses of the forests and jungles, and cannot be approached;
and finally, those who compose the outlaw elements from the Christian towns, and are
known as the monteses, remontados, vagos, nomadas, pulijanes (sic), and babylanes
(sic) … (Census 1905)
Hindi lamang iniugnay ang pagiging sibilisado sa mga Kristiyanong taga-patag,
naging malalim ang implikasyon ng klasipikasyon ng mga katutubo bilang mga
‘mababangis’ at ‘magugulo’ dahil pinatatag nito ang diskriminasyon sa pagtingin ng
mga taga-patag sa ibang mga katutubong grupo. Kasama ang lahat ng mga katutubo
sa mga hindi tumatanggap ng sibilisasyong Amerikano at mga tumututol dito.
Napatining ang mababang pagtingin sa mga lumad at iba pang katutubo dahil sa mga
patakarang kolonyal. Walang pagkilala sa karapatan at kakanyahan ng mga katutubo
na pamahalaan ang kanilang sarili kaya ang itinuring ng Census na mga ‘sibilisado’
lamang ang binigyan ng karapatan sa pamamahala. Mananatili ang ganitong ugnayang
mayorya-minorya bilang isang kolonyal na proyekto hanggang sa panahong magiging
isang Republika ang Pilipinas.
Kung tutuusin, lahat naman ng mga mamamayan sa Pilipinas ay katutubong Pilipino,
subalit dahil sa mga patakarang kolonyal, nagkaroon ng paghahati ang lipunan at
naging mababa ang pagtingin sa mga katutubo. Ang kawalan ng kaunlaran, ang
pagiging iba ng kalinangan, wika, gawi, paniniwala – ang kalimitang binabanggit
bilang batayan kung bakit iba ang mga katutubo sa nakararaming mga Pilipino. Ang
minoritisasyon o ang proseso ng pagiging minorya sa sariling bayan ang makikitang
bunga ng ganitong pagtingin.

Iba’t ibang pamahalaan ang nagdaan, ilang mga patakaran din ang naisakatuparan
upang ‘maging sibilisado’ ang mga katutubo sa pananaw ng estado at mga kolonyal
na pamumuno. Ang pwersahang paglipat ng relihiyon, pagtanggap sa Kristiyanong
kalinangan, ang pagiging ‘makabago’ tulad ng mga nakatanggap ng pananakop – mga
patakarang pawang naglalayon ng asimilasyon at integrasyon ng mga katutubo sa
kultura ng nakakarami – ang mga isinulong na patakaran sa mga katutubo.

Subalit ang asimilasyon at integrasyon ng mga katutubo ang siyang magiging ugat ng
suliranin sa pagbura ng kultura ng mga katutubo. Kung magiging katulad na ng iba
Soyedad at Literatura Page | 6
pang mga taga-patag na Kristiyano ang mga katutubo sanhi ng ‘pag-unlad’ o
‘development’ na ipinapahayag ng mga nasa pamahalaan, ano na ang mangyayari sa
katutubong kultura, paniniwala, kalinangan, wika, at pamamaraan ng pamumuhay ng
mga lumad, ng mga Moro, ng mga taga-Kordilyera at ng mga Mangyan? Ano ang pag-
unlad kung mabubura naman ang kanilang lipunan dahil lalamunin lamang ito ng mga
kalinangang kanluranin?
Maraming insidente ng karahasan na ang nararanasan ng mga lumad. Pinipilit silang
magbakwit sa kanilang sariling pamayanan. Pinapasarhan ang kanilang mga paaralan.
Ginagawang minahan ang kanilang lupang ninuno. Nagiging lugar ng digmaan at
militarisasyon ang kanilang mga bayan. Nang idulog ng mga lumad ang kanilang
kalagayan sa pamamagitan ng lakbayan, sinalubong ang paglalakbay ng mga lumad
sa Kamaynilaan kamakailan ng karahasan ng sandatahang lakas at pulisya. Muli,
napuna ang kalagayan ng naratibo ng mga katutubo sa pambansang naratibo.
Karahasan ang nagiging tugon sa mga hiling ng mga lumad na kilalanin ang karapatan
bilang pambansang minorya. Muli, lumabas na naman ang naratibong ‘marahas’,
‘mabangis’, ‘salvaje’ at ‘cimarron’ ang mga katutubong nagpoprotesta kaya
kailangang tapatan sila ng kapangyarihan ng estado upang maging ‘payapa’ at
‘sibilisado’ ang kanilang pag-iral. Marami pang mapait na pamana ang ating
kasaysayan na kailangan nating kaharapin upang makilala kung sino talaga ang
‘sibilisado’ at ‘mabangis’ sa ating lipunan.

Katutubo
Ni Tatay Remo Fenis
Cotabato City

Habang ang lahat ay hindi nakatingin

Habang sa kanila ay walang pumapansin
Iniisa- isa silang patatahimikin
Silang pinagkakaishan ng mga magagaling

Balingan ng pansin lamang kung kailangan

Hahangaan tuwing may kasiyahan sa bayan
Makulay nilang kultura at kasuutan
Ibinibida sa mga dayuhan

Soyedad at Literatura Page | 7

 Ngayon ay anong kalagayn nila?
Nung dumako ang iba-ibang pananampaltaya
Nilisan ang dalampasigan at kapatagan
Upang tanggapin ang dayuhang nakikipagkabigan

Sila ba ay ngayon ay nasaan?

Ni kahit pagkilala man lang sa karapatan
Ay di maibigay pilit pang pinagkaitan
Hindi nagging marahas dahil subok na mahal ang kapayapaan

Ngyon, si katutubo ay nasaan?

Sino bang may gawa sa kanilang kalagayan?
Mula sa kaliwa hanggang sa dulong kanan
Pare-parehong sila’y hinahamak at di kilala tunay na pagkilanlan

Hindi naman nagmamakaawa kahit ito’y kalapastanganan na

Sa bawat buhay na naibubuwis ay binhing tutubo na pag- asa
Mag- aalsa sila, magbubuklod sila pagdating ng araw
Sisingiling isa- isa ang mga makasalanan sa mundong ibabaw.

Ang Lumad
Tula ni Dr. Rommel Linatoc
National Council of Churches in the Philippines

Sila ang mga anak ng lupa

Gulugod ng bundok at
Batis ng ksiglahan

Ngunit sinalaula ng iilan

Kay’t humihingi ng katarungan
Sumisigaw ng kalayaan

Tatahimik ang kalumaran

Kung ang kasarinlan
Kanilang makakamtan
Soyedad at Literatura Page | 8
 Kapag ang musika ay mapagpalaya
Hustisya ang bitbit nitong melodiya
Daing ng gitara'y matalas na punyal

Sa mapang-alipin at mga pusakal!

Ngunit kung ang himig ay pang-aliw lamang

Upang pasayahin ang manhid at mangmang

Ang awit ay sumpa sa pagkaalipin
Panghele sa gabi ng unos at dilim!

DepEd, pinagpapaliwanag ni Yap sa Igorot Topic sa module

Manila, Philippines-Pinagpapaliwanag ni Benguet Caretaker at ACT-CIS Cong. Eric
Yap ang Department of Education hinggil sa isang topic sa module nito tungkol sa
mga Igorot.

Tanong ni Yap sa DepEd, “Bakit kailangang gawing halimbawa ang hitsura ng

pananamit o kultura ng mga Igorot o ng isang tribu?”
Ang tinutukoy ng mambabatas ay ang kumalat sa online ngayon na tila insulto sa mga
Igorot.
Ang tanong kasi sa mag-aaral, “Nakita mong tinutukso ng kaklase mo ang isang
batang Igorot dahil sa kanyang anyo. Ano ang iyong gagawin?”

“Tila malaking isyu na pala ngayon ang anyo o pananamit ng tao para sa DepEd?” ani
Yap.
Lalong hindi nagustuhan ng mambabatas ang isa pang tanong sa module na,
“Makikipaglaro ka ba sa kaklase na Igorot dahil iba ang kanyang pananamit?”
“Bakit kailangang turuan ang mga bata na may mga kababayan tayo na iba ang anyo
o kultura?” dagdag pa ni Yap.

Hirit pa niya sa DepEd, “Hindi ba’t ang mga bata, walang pakialam kung anong hitsura
o anyo ng kanyang kalaro o kasama?”

Soyedad at Literatura Page | 9

“Let us not teach them about discrimination,” dagdag pa ng Benguet caretaker. RNT

Panitikan Hinggil sa Diaspora/Migrasyon

Layunin:
A. Maipaliwanag ang sanhi at bunga ng mga suliraning panlipunan sa pamamagitan
ng mga makabuluhang akdang pampanitikan;
B. Mapahalagahan ang dinamikong ugnayan ng panlipunan realidad at ng panitikan;
at
C. Makagagawa ng isang pagsusuring papel sa pamamagitan ng mga makabagong
akdang pampanitikan na tumatalakay sa lipunang ginagalawan.
Talakayan:

Diaspora o migrasyon
-tumutukoy sa paglipat ng mga tao sa ibang lugar upang doon manirahan
Panloob na Migrasyon (internal migration)- ay ang migrasyon sa lob lamang
ng bansa
Migrasyon Panlabas (International migration)- ang tawag ka[ag lumipat na ang
mga tao sa ibang bansa upang doon manirahan o mamalagi nang matagal na panahon
Migrante- ang tawag sa mga taong lumilipat ng lugar
 Migrant- pansamantala paglipat
 Immigrant- permanenteng paglipat
Mga sanhi ng migrasyon
 Malaking porsiyento ng mga migranteng nangingibang-bansa ay tinatawag na
ECONOMIC MIGRANTS o iyong naghahanap ng mas magandang pagkakataon
upang mapaunlad and kanilang kabuhayan
 Bahagi rin ng mga migrante sa buong mundo ay mga REFUGEE na lumikas sa
kanilang sariling bayan upang umiwas sa labanan, prosekusyon o karahasan at
gutom na sanhi ng mga kalamidad.
 A ng kadalasang dahlia ng migrasyon ng mga Pilipino ay ang paghahanap ng
mas magandang trabaho na may malaking sahod upang matustusan ang mga
pangangailangan ng pamilya.
Epekto ng migrasyon
 Pagbabago ng populasyon
 Kaligtasan at karapatang pantao

Soyedad at Literatura Page | 10

 Pamilya at pamayanan
 Pag-unlad ng ekonomiya
 Brain drain
 Integration at multiculturalism

ISANG MAHABANG, MAHABANG PAGLALAKBAY PAUWI
ni Levy de la Cruz

Ang 2007 ang pinaka-nakakapagod na taon siguro sa akin. Nakatapos ako ng apat na
indies sa US comics, nakagawa ng concepts at storyboards sa dalawang animation
studios, naging active sa lahat ng gatherings at forums ng local komiks, nag-edit at
nag-layout ng libro tungkol sa komiks, nag-sideline sa advertising ng storyboards at
designs, nagsulat ng nagsulat ng husto dito sa blog ng kung anu-anong isyu hanggang
sa mag-away-away na ang mga tao, magtirahan ng magtirahan, at magturingan nang
mortal na magkagalit hehehe.
2008. Medyo payapa na ang mundo ko. Tapos ko na ang mga deadlines, tapos na rin
ang kontrata ko sa animation. Nakadalaw na ako sa tatay ko na nasa Bulacan, nabisita
ko na rin ang mga kamag-anak sa Pampanga at Tagig.
Wala na akong masyadong iniintindi nitong January kundi gumawa na lang ng
kabastusan dito sa APAT NA HINDI (heheh). Pinagpa-praktisan ko ito, isang
publisher kasi ang nag-iimbita sa akin para gumawa ng libro na nakakatawa (parang
Bob Ong). Masyado akong excited dito, pero tingin ko ay praktis muna, masyado ko
kasing kinarir ang komiks issues ng 2007 kaya nawala ang pagiging komedyante ko
hehehe.
Sa komiks illustrations, inihahanda ko na rin ang sarili ko sa superhero genre.
Malamang na sa taong ito ay gumawa na ako ng maraming samples ng Marvel at DC
characters na hindi ko pa naidu-drawing. Pagbali-baligtarin man natin ang mundo,
nasa ‘big 2’na ito ang pera kung komiks ang gusto kong gawin, wala dito. Hindi ko
pa alam kung kanino ako lalapit (agent o editor) pero naka-set na talaga ang utak ko
para mag-tryout sa American mainstream comics.
Nakatakda na ang alis ko sa January 16 papuntang Cebu, then diretso ako ng Tacloban
at Iloilo. Wala akong gagawin sa byaheng ito kundi I-enjoy ang freedom. Videocam
at sketchpad lang ang dala ko, hindi ko rin alam kung kelan ako babalik ng Maynila.

Soyedad at Literatura Page | 11

Gusto ko pagbalik ko ay refresh na ulit ang utak ko at handa na ulit sumabak sa
deadlines.

Medyo adventure itong gagawin ko dahil wala naman talaga akong particular na
pupuntahan, may sasalo lang sa akin na ilang kaibigan para may matuluyan ng ilang
araw, tapos byahe na naman kung saan-saan. Puwede akong umupa ng hotel, o
matulog sa kalsada, kumporme na siguro kung saan ako makakarating.
Para sa iba, siguro kaweirduhan itong gagawin ko. Para sa iba naman, gastos lang ito.
Pero para sa akin, part ito ng experience. At parang premyo ko na rin ito sa sarili ko.

Kung may mga taga-Cebu na nagbabasa ng blog ko na gustong makipag-meet sa akin,

okay sa akin, dahil sa Tacloban, pipilitin ko ring makipagkita kay Bluepen, sa Iloilo
naman, dadalawin ko rin ang Apex Animation.

Ang title nga palang 'Isang Mahabang, Mahabang Paglalakbay Pauwi' ay galing sa
short story na ipinanalo ni Ka Levy Balgos dela Cruz sa Palanca noong 70s. Na-miss
ko ang nature, at na-miss kong makisalamuha sa mga karaniwang tao. Sa byaheng ito,
ang dala ko lang ay ang sarili ko.

(Ito ang isa sa pinakahuling byahe na ginawa ko noong taong 1999 yata, hindi ko na
matandaan, nang magturo ang Pinsel ni Juan (painter's organization) ng pagpipinta
sa mga kapus-palad na bata ng Bulacan. Nakatayo sa gitna si Ka Levy.)

Hanggang dito na lang muna….at hanggang sa muli.

Pamilya Migrasyon Disintegrasyon ni F. Garcia

Soyedad at Literatura Page | 12

Sa panahon ng batas militar ng dating Pangulong Ferdinand E. Marcos ginawang state
policy ang pagluluwas ng lakaspaggawa. Sa mga kritiko gayunman, tiningnan ito
bilang isang paraan ng pagpigil sa pagputok ng isang panlipunang bulkan (lubhang
mapanganib kung maraming walang trabaho sa isang bansang may diktadura), at
bilang pagsuhay na rin sa pambansang ekonomiya sa pamamagitan ng mga remitans.
Mula noon at hangga ngayon, nahirati na ang mga sumunod na administrasyon sa
pawis at dugo, at sa mga ibang kaso, ay buhay na rin mismo, ng sa una''y tinawag na
Overseas Contract Workers (OCWs), at di malalaon, nang dahil sa consistent na
pagdami at pagdami at pagdami taon-taon ay naging ang mas tumbok nang Overseas
Filipino Workers (OFWs) ang tawag. At ang OFWs ay magsisilang naman ng bagong
termino: pamilyang migrante/OFW/transnasyonal bilang pagtukoy sa consistent na
pagdami at pagdami at pagdami taon-taon ng mga pamilyang nawawalan ng
kapamilyang kinailangang mag- OFW-karaniwan nang ang ama o ina, at paparami na
rin, parehong OFW na ang ama''t ina. Consistent ang paglaki at paglaki at paglaki
taon-taon ng padalang salapi ng OFWs, sa labis na katuwaan ng gobyerno, gayong
kapalit ng pakikinabang na ito sa mga remitans na nagpapasigla sa pambansang
ekonomiya ay ang disintegrasyon ng mga pamilyang migrante/OFW/transnasyonal.
Tumbok at tiyak na ng mga nababahalang indibidwal at institusyon ang tinawag na
''social costs'' na pinagdaraanan at kinapapalooban ng bawat sangkot na pamilya nang
dahil sa distansiyang pisikal at distansiya ng pangmatagalang panahon. Napakarami
nang pag-aaral at pagsasaliksik sa isyu o konsern na ito-pero sa karaniwan, nagiging
profile o datos na lamang ang mga miyembro ng pamilya. Sa maraming pelikula at
teleplay naman na may ganitong istorya, hindi mabigyan ng kanya-kanyang boses o
espasyo ang mga tauhan sa isang pamilya nang dahil sa mga bidang artista at dahil na
rin sa mga ibang takda pa ng komersiyalismo. Ang pokus ng pananaliksik na ito ay
isang pamilya- at sadyang binigyan sila ng kanya-kanyang tinig o espasyo sa
pamamagitan ng anyong naratibo para mas lubos nilang maipahayag ang kanilang mga
saloobin. Kailangang damhin natin ang puso''t pulso ng isang sangkot o biktimang
pamilyang Pilipino. Dahil patuloy ang pagdami at pagdami at pagdami nila taon-taon.
Ang remitans ay hindi siyang pamilyang Pilipino.

Paglisan sa Bayan ni Juan

Kabanata I – Hinaing ng Batang Iniwan

Patuloy ang pagdaloy ng luha mula sa aking mga mata

habang ako ay sumisigaw at nagmamakaawa
Soyedad at Literatura Page | 13
na huwag lisanin ang isang musmos na bata
upang makipagsapalaran ng magandang kinabukasan sa ibayong bansa.

Mga alaalang namulat at karanasang nag-iwan ng sugat,

habang ako ay iniiwan ng aming ina pakiramdam ko ay napakabigat,
akala ko nuon araw ay hindi na sisikat,
subalit lahat ng pangyayari ay singbilis ng kidlat.

Mga panahong hindi ko pa lubusang maunawaan

ang mga katagang kanyang binitawan,
na siya’y lalayo upang maibigay ang aming mga pangangailangan,
walang ibang panghahawakan kundi mga salitang kanyang iniwan.

Batid kong walang kasiguraduhan ang aking kahihinatnan,

walang katiyakan mundo kong madadaanan,
sapagkat bago pa man lumisan ang aming inang nakikipagsapalaran
alam kong wala na kaming amang masasandalan.

Subalit ano mang pasakit ang nuo’y aking iginigiit,

malupit na kapalaran na maaari kong masapit,
ay batid kong hindi hihinto ang pag-ikot ng mundo
sa hinagpis ng iisang tao.

Kasabay ng paglipas ng panahon ay ang pagbukas ng aking puso’t isipan

sa katotohanang lumaki ng malayo sa ina at may watak-watak na pamilya.
Masalimuot at kalumbay-lumbay ngunit walang ibang mapagpipilian
kundi harapin ang mapait na katotohanan.

Malayo man kami sa aming ina

ngunit hindi niya kami pinagsawalang bahala
hahamakin ang lahat kami lang ay mapasaya
sapagkat lahat ng aming pangangailangan ay kanyang inuuna.

Duon ko na nuon unti unting nauunawaan

ang mga katagang kanyang binitawan

Soyedad at Literatura Page | 14

bago pa siya humayo sa lugar na kung ituring ay dayuhan
magpapakalayo layo upang aming kagustuhan ay kanyang matustusan.

Kapalit ng salapi ay mga masasayang ngiti mula sa aming labi,

ngunit hindi maikukubli na ang kapalit rin nito ay dugo’t pawis na sakripisyo ng
kanyang sarili.
Kung kaya’t ako ay hindi nag-atubili upang ng mag-aral ng mabuti,
walang sinayang na salipi upang sa huli’y makawala ang aming ina na nasa ibang
bansa ay nakatali.

Batid ng aking puso ang pangungulila sa aking inang nasa malayo,

kung kayat ang pagtatapos sa kolehiyo
at paghahanap ng maayos na trabaho
ang naisip kong sagot para sa aking nangungulilang puso.

Hindi maiiwasang may mga tuksong nakaharang,

sa daang tatakahin ay maaring malinlang.
Kailang maging maingat sa pagpili ng hakbang,
kung magkakamali pangarap ang masasayang.

Alak, droga, sigalrilyo o ano pang klase ng bisyo,

panandaliang sandalan sa naghihimutok na damdamin ng tao,
ngunit epekto nito’y maaring makasira ng ulo,
kung patuloy na paggamit mawawasak ang iyong mundo.

Ni isa sa mga ito ay hindi ko nasubukan

dahil alam kong maaari akong maligaw sa aking paroroonan,
kung kayat itinatak ko sa aking isipan,
na huwag sayangin mga sakripisyong pinaghirapan.

Maraming kabataan ang nasaksihang nagrerebelde sa mga magulang,

nalululong sa bisyong sumisira sa kanilang matuwid na daan,
tanging layuning ay pansirili lamang
at hindi namamalayang kinabukasan nila ay unti unting nasasayang.

Soyedad at Literatura Page | 15

Tinanong ko ang aking sarili
at ako ay magmuni-muni,
bakit ako gagawa ng mga bagay na sa akin ay hindi makabubuti,
kung sa huli ako rin lang ang magsisisi?

Singbilis ng kisap mata

ang paglipas ng kahapon na puno ng alaala,
kasabay din nito ang unti-unti kong pangangamba,
sa kalagayan ng aking ina na siyang lagi kong inuusisa.

Alam kong ni kailan man hindi siya nagkulang

sa pinansyal na suporta siya ay palaging lamang.
Ngunit puso koy nakakadama ng pagkukulang,
laging naghahanap ng pagaaruga ng mga magulang.

Kung kaya’t hindi ko maiwasang manibugho

sa mga kaklase kong may pamilyang kumpleto,
mga pamilyang pinatibay na para bang bato,
pamilyang nagsisisilbing isang hukbo na hindi na kailangang magkalayo layo.

Ilang beses mang tumuntong sa entablado,

upang isuot ang mga medalya at tanggapin ang mga sertipiko,
mga tagumpay sa pagaaral ay parang may puwang na hindi mabuo,
sapagkat sa bawat pagtapak ko sa dunong ng kwadrado,
ay bibihira lamang na ang kasama ko at ang mga taong sumupuporta ay aking
kadugo.

Naantig ang aking puso

ngunit isip ko’y gulong gulo,
mga tanong ko’y walang dulo,
na tila ba naghahanap ng kasagutan at punto.

Bakit nga ba may pamilyang hindi kumpleto?

Bakit nga ba may pamilyang watak watak at hirap mabuo?
Bakit nga ba kailangan magpakalayo layo upang makahanap ng trabaho?

Soyedad at Literatura Page | 16

Mga tanong na hindi biro ngunit kasagutan ay hindi alam kung papaano.

Ano mang bumabagabag sa isip kong nawawalan ng sinag,

ay pinagpatuloy ko paring naging matatag,
upang ako’y hind maging bihag ng emosyong nabubulag
at ng bansang nagkukulang ng liwanag.

Kabanata II – Mapait na Katotohanan

Nakapagtapos ng pagaaral at hindi makalaunan lisenya ay akin ring nakamtan,

buong akala ko’y natatapos na ang laban yun pala’y maguumpisa pa lamang ang
digmaan.
Bagamat wala na sanang dahilan upang ang aking ina ay mangdayuhan
subalit ang kalakaran sa aming bayan at lipunan ay sinasabing hindi kayang punan
ang pangangailangan ng kanyang mamamayan.

Sa wari ko nuon ay madali ng makakamit ang mga pangarap na marikit,

ngunit tila napupunit mga plano kong nakaguhit,
katotohanang mapait unti unting mas lalong lumalapit,
gaano man kasakit ay kailangang pa ring kumapit.

Dulot ng aking lungkot ay inspirasyon ang aking napulot,

paglipad at pagsunod sa dayuhang bansang nakakatakot ay siyang maaaring maging
sagot,
wala mang kasiguraduhang kung hanggang saan aabot
ngunit pangungilila sa ina’y heto sana ang maging gamot.

Walang pagaalinlangan at bansang aking nakagisnan ay siya ring aking nilisan,

nakasama ang ina at pangungulila’y naibsan,
bansang dayuhan nagsilbing pangalawang tahanan,
sa simula’y lahat ay parang luntian at bagaman puno ng kayamanan
ngunit nakakubling larawan ay siya ring nasaksihan.

Hindi pala madali ang paghahahanap ng salapi,

tama ang sabi nilang ang buhay sa ibang bansa ay hindi parang reyna at hari.

Soyedad at Literatura Page | 17

Pagtanggap nuon ng pera ay parang napakadali
subalit kapalit pala nito ay pagsasakripisyo sa sarili.

Ako ay hindi nakatakas at diskriminasyon ay akin ring nadanas,

kahit na napagtapos ng mataas na antas kapalaran ko’y naging marahas.
Laban ay hindi naging patas, ang daan ko’y hindi naging ligtas,
puso’y kalungkutan ang naging bakas, tanong ko’y tama ba ang aking napiling
landas?

Tingin ng mga dayuhan ang aming lahi ay mababang antas sa lipunan,

mga taong kaya nilang tapak-tapakan at nagsilbing kanilang tau-tauhan.
Dahil sa kakulangan ng kapangyarihan marami ang nagiging sugatan,
pangangatwiran ay hindi mahawakan sapagat tingin nila sa amin ay mga taong
walang nalalaman.

Nagiwan ng latak ang karanasan kong parang bumabagsak,

hindi ko alam na ako’y biglang sasabak sa lambak na ang daan ay puno ng lubak.
Sa bawat pagtulak sa pintuang kung saan ako sasabak,
dignidad ko’y nawawasak sa mga kritisismong tumatatak.

Sigaw at pangungutya ang paliging umaapaw,

sa pagkakamaling napakababaw, tila ba sila’y nagiging halimaw.
Tanging maling galaw ang siyang palaging lumilitaw
ngunit mga trabahong pinapataw sa kontrata ay hindi naman saklaw.

Sadyang may mga tuso na di alintana ang pakikipagkapwa tao

Tingin sa iba ay dukha at walang laman ang ulo.
Dahil magkalayo ang uri ng buhay at estado
Tinatanggalan ng karapantang pantao at pagkakataon nila’y kinakandado.

Inhinyero, kasambahay, guro, karpintero o ano pa mang klase manggagawang

Pilipino,
walang sigurado sa landas na tatahakin ay hindi biro,
Gugutumin, masasaktan at malalagay sa peligro,
at ang pinakamasakit pa minsa ay iuuwi ang malamig na katawan na wala ng pulso.

Soyedad at Literatura Page | 18

Duon na nagbago ang aking pananaw,
naiisip mga kababayan kong nangibang bansa upang sumikat ang kanilang araw,
pinapawi ang hirap maibsan lang ang pagkauhaw,
mapasaya lang ang pamilya puso nila’y may ligaya na umaapaw.

Bagkus minsan ay ituring na parang kalabaw,

napagbibintangan na parang magnanakaw,
ngunit pinipili nilang huwag bumitaw
upang kinabukasan ng pamilya ay unti unting luminaw.

Gaano man kahigpit ang karanasang naiguhit

ay may mga tao paring nagpapakita ng bait, pagunawa at malasakit,
ipapadama pagmamahal ng pamilya kahit saglit,
kabutihan ng puso ang ginagamit ng walang galit at walang inaasahang kapalit.

Kabanata III – Bansang Unti Unting Napapabayaan

Unti-unting gumagawa ng pangalan ang mga manggagawang dayuhan,

kahit sa anong larangan sila ay mapagkakatiwalaan at maaasahan,
kahit na sa walang katiyakan sila ay gumagawa ng paraan,
kung kaya’t malaking kawalan kapag sila ay pinabayaan.

Sadyang napakapalad ng mga bansang may mga dayuhang alagad,

mga manggagawang parte ng pamamalakad
upang antas ng kanilang pamumuhay maitaas ang kalidad,
ekonomiya ng ibang bansa ay kanilang pinapaunlad
subalit bansang kanilang iniwan ay hindi pa rin umuusad.

Nauubasan ng talino at talento ang bansang sinilangan,

tila ba nagaalisan sa lugar na kung ituring ay tahanan,
nakikipagsaplaran kahit hindi alam ang kahihinatnan,
ngunit kahit na nag-aalangan, sugal parin ay tatayaan.

Kawalan nga ba ng trabaho ang dahilan ng paglisan?

Soyedad at Literatura Page | 19

Sitwasyon sa lipunan ay parang walang katapusang hidwaan,
hindi magawan ng paraan kung kayat laganap ang kahirap,
kung patuloy ang digmaan baka kinabukasan ng bansa ay mapuno ng alinlangan.

Ibang bansa ang nakikinabang sa mga utak na kanyang nilinang,

bansang kanilang nakagisnan hindi sila kayang maipagmayabang,
kung kaya’t pagusad ng sariling bansa ay kinakalawang,
baga’t puno ito kayamanan, hirap parin itong mapakinang.

Mga mamamayan ay nagaalsa balutan

sapagkat pakinabang nila ay hindi mahanapan,
pangangailangan nila ay hindi matustusan,
ngunit oportunidad nila ay nalilimitahan.

Sino ba dapat ang kailangan sisihin?

Bansang may malalim na suliranin,
sumalamin sa problemang kailangan ayusin,
Bawat isa may tungkulin dapat hamakin,
subalit pinipili ng iba na sa ibang bansa ay tumakbo ng matulin.

Pamahalaan, lipunan at mamamayan,

lahat ay may sarisariling pagkukulangan at pananagutan,
bansang sugatan pagod ng matapakan,
kapag inuna ang sariling kapakanan baka bansa’y maiwan na parang bang minahan.

Kailan matatapos ang pagaalispusta

sa mga kababayan nating naghahangad lamang ng buhay na maginhawa?
Kailan makakalaya damdamin na parang inalipin at isumpa?
Ano nga bang magagawa upang matigil ang patuloy na agos ng luha
kung sa sariling bansa ay parang nakatali at hirap ng makawala?

Kailan matutumbasan ang pangnagailangan ng isang bayan?

Kailan magagawaan ng paraan ang bulok na sistema ng pamahalaan?
Kailan makakamtan ang ginhawang walang katupasan?
at higit sa lahat kailan matatapos ang paglisan sa Bayan ni Juan?

Soyedad at Literatura Page | 20

📝 Komento mula sa tagasuri｜Myan Lordiane

Isang nakakapukaw na tula tungkol sa migrasyon ng mga Pilipino. Bilang galing sa

watak watak na pamilya, itinaguyod ang may akda ng kanyang inang nagtrabaho
bilang OFW kaya’t nagsumikap siyang magtapos sa pag-aaral at nagka-lisensya.
Ngunit sa patuloy na pangungulila at paghahanap ng kalinga ng ina, nagpasya siyang
sumunod sa magulang sa ibang bansa. Dito ay nakaranas siya ng diskriminasyon
dahil sa kanyang lahi at katayuan sa buhay bagamat mataas ang antas ng pinag-
aralan.

Bagamat paminsan-minsa’y ay pilit ang pagtugma sa ibang bahagi, nakatulong ang

paggamit ng may akda ng mga tanong sa daloy ng pagtalakay ng mga mahalagang
puntos. Napahusay ang akda ng ikatlong at ika-huling bahagi sapagkat matapos
ilathala ng manunulat ang sariling karanasan ay nagpatuloy siya sa pagtingin ng
kabuuan at naglahad ng mga (sociopolitical na) katanungan at usapin sa lipunan,
pulitika at ekonomiya sa malikhaing paraan. Kabilang dito ang pagtalakay ng “brain
drain” – na maging ang mga propesyunal ay umaalis sa Pilipinas. Binabanggit din
ang kahalagahan ng mga dayuhang manggagawa sa ekonomiya.

Ibang bansa ang nakikinabang sa mga utak na kanyang nilinang,

bansang kanilang nakagisnan hindi sila kayang maipagmayabang,
kung kaya’t pagusad ng sariling bansa ay kinakalawang,
baga’t puno ito kayamanan, hirap parin itong mapakinang.

Soyedad at Literatura Page | 21

Name: _________________________________________________________________

Block/Course: _________________ Guro:___________________________________

Gawain:
Panuto: Gawin ang mga sumusunod na pinapagawa sa bawat numero.

1. Magsulat ng akademikong papel na nagsusuri sa kabuluhang panlipunan ng

isang akdang pampanitikan.
Batayan ng pagmamarka:
Bahagyang Iskor
Higit na Nakamit ang Hindi Nakamit
Nakamit ang
Inaasahan Inaasahan ang Inaasahan
Inaasahan
(5) (4) (2)
(3)
Panimula Ang panimulang Ang Sinubukang Hindi
talata ay panimulang bigyan ng maganda ang
nakakatawag talata ay manunulat ng panimula at
pansin at gumagamit ng mahusay na walang
naangkop sa mga kasabihan, panimula kaugnayan sa
paksa. Ginamitan anekdota, ngunit paksang
ng mahusay na katanungan o walang tinatalakay
kasabihan, pahayag koneksyon sa
ankedota, ngunot hindi paksang
katanungan I nakakatawag tinatalakay.
isang pansin.
nakakatawag
pansin na
pahayag.
Pagkakasunod- Malinaw ang Hind gaanong Hindi maayos Nakakalito at
sunod ng pagkakasunod malinaw ang ang walang
kaisipang sunod ng punot at pagkakasunod- pagkasunod- kaayusan sa
inilahad paliwanag na sunod ng sunod ng mga pagkakasunod-
madaling punto. punot na sunod ng mga
maunawaan at halos hindi na puntong
nakakaaliw maunawaan inilahad
basahin ang puntong
ipinababatid.
Kaangkupan Lahat ng Karamihan sa May isang Lahat ng
ng paliwanag paliwanag ay mga paliwanag paliwanag na paliwang ay

Soyedad at Literatura Page | 22

 sa paksa, angkop, mahalag at sumusuporta hindi angkop
kalinawan ng at mahusay na halimbawang sa posisyon sa paksng
balangkas nailahad na ibinigay ay ng manunulat tinalakay
sumusuporta sa angkop at sa paksang
paksang mahalaga sa tinatalakay.
tinatalakay paksang
tinatalakay.
Pagkabuo ng Lahat ng Karamihan sa Maraming Lahat ng
pangungusap, pangungusap ay mga pangungusap pangungusap
baybay, mahusay na nabuo pangungusap na hindi ay hind
grammar, gamit ang iba’t ay maayos na mahusay o maayos ang
gamit ng ibang anyo at uri nabuo. maayos ang pagkakabuo.
malaking titik ng pangungusap pagkakabuo. May
at bantas May mga maraming
mali sa mali sa
grammar at baybay, bantas
baybay. at paggamit ng
malalaking
tititk.
Wakas Ang pangwaks na Gumagamit Sinubukang Hindi
talata ay kasabihan, bigyan ng maganda ang
nakatatawag anekdota, manunulat ng wakas at
pansin at angkop katanungan o mahusay na walang
sa mga pahayg ngunit wakas walang koneksyon sa
mambabasa. hindi koneksyon sa paksang
Maaraing nakakatawag paksang tinalakay.
gumamit ng pansin. tinatalakay
mahusay na
kasabihan,
anekdota,
katanungan o isng
nakakatawag
pansin na
pahayag.

2. Magsulat ng sariling akdang pampanitikang tumatalakay sa isang

suliraning panlipunan:

A. Apat na tula
B. Isang sanaysay
Soyedad at Literatura Page | 23
 C. Isang maikling kwento
Mga Batayan sa pagmamarka:

A. Pagsulat ng Tula
Kategorya Napakahusay Mahusay Kailangan pang Iskor
(5) (3) husayan (1)
Orihinalidad Ang tula ay sariling Ang tula ay sariling Ang tula ay sariling
gawa at hindi kinopya sa gawa ngunit may gawa ngunit
internet o ano mang akda ilan na kinopya sa marami ang
internet o iba pang kinopya sa internet
akda o iba pang akda
Nilalaman Napakamakabuluhan Makabuluhan ang Hindi gaanong
ang laman ng tula. laman ng tula. makabuluhan ang
Sumalasalamin ito sa Sumalasalamin ito laman ng tula.
isyu ng lipunan. sa isyu ng lipunan. Hinid gaanong
umalasalamin ito sa
isyu ng lipunan.
Pamamaraan Ang tula ay ginamitan Ang tula ay Ang tula ay
ng napakahusay na ginamitan ng ginamitan ng
pamamaraan ng estilo mahusay na pamamaraan
pamamaraan ng
estilo
Taglay na Ang tula ay may taglay Ang tula ay may Ang tula ay may
element ng tula na tatlo o higit pang taglay na dalawang taglay na isang
elemento elemento elemento
Kooperasyon Ang ideya sa tula ay Ang ilang ideya sa Ang ideya sa tula ay
may maayos na tula ay maayos na hindi gaanong
pagkakasunod sunod pagkakasunod maayos na
sunod pagkakasunod
sunod
Dating sa Ang tula ay sobrang Ang tula ay Ang tula ay di
mambabasa nakakaantig sa nakakaantig sa gaanong nakakantig
mambabasa mambabasa sa mambabasa
Kabuuan

B. Pagsulat ng Sanaysay

Higit na Nakamit ang Bahagyang Hindi Walang

Isko
Kategorya Inaasahan Inaasahan Nakamit ang Nakamit ang napatunay
r
(5) (4) Inaasahan Inaasahan an

Soyedad at Literatura Page | 24

 (3) (2) (1)
Hindi
Nakapanghihik Nakalahad Nakalahad sa malinaw ang
ayat ang sa introduksyon introduksyon
introduksyon. introduksyo ang at ang
Malinaw na n ang pangunahing pangunahing Hindi
Introduksy nakalahad ang pangunahing paksa subalit paksa. Hindi nakita sa
on pangunahing paksa hindi sapat rin nakalahad ginawang
paksa gayundin gayundin ang ang panlahat sanaysay
ang panlahat na ang panlahat pagpapaliwa na
pagtanaw ukol na pagtanaw nag ukol pagpapaliwa
dito. ukol dito. dito. nag ukol
dito.
Makabuluhan
ang bawat talata
Hindi Walang
dahil sa husay
Bawat talata May nadebelop nakita sa
na
Diskusyon ay may sapat kakulangan ang mga
pagpapaliwanag ginawang
na detalye sa detalye pangunahing
at pagtalakay sanaysay
ideya
tungkol sa
paksa.
Lohikal at
Naipakita
mahusay ang Lohikal ang
ang Walang
pagkakasunud- pagkakaayos
debelopment patunay na Walang
sunod ng mga ng mga talata
Organisasy ng mga organisado nakita sa
ideya; gumamit subalit ang
on ng mga talata subalit ang
din ng mga mga ideya ay ginawang
Ideya hindi pagkakalaha
transisyunal na hindi ganap sanaysay
makinis ang d ng
pantulong tungo na
pagkakalaha sanaysay.
sa kalinawan ng nadebelop.
d
mga ideya.
Hindi ganap
Naipakikita
na naipakita
ang
Nakapanghaha ang
pangkalahata
mon ang pangkalahata
ng palagay o
konklusyon at ng palagay o
pasya
naipapakita ang pasya May Walang
tungkol sa
pangkalahatang tungkol sa kakulangan nakita sa
Konklusyo paksa batay
palagay o paksa paksa batay at walang
n sa mga ginawang
batay sa sa mga pokus ang
katibayan at sanaysay
katibayan at katibayan at konklusyon
mga
mga katwirang mga
katwirang
inisa-isa sa katwirang
inisa-isa sa
bahaging gitna. inisa-isa sa
bahaging
bahaging
gitna.
gitna.
Walang Halos Maraming Napakarami Walang
Mekaniks
pagkakamali sa walang pagkakamali at nakita sa

Soyedad at Literatura Page | 25

 mga bantas, pagkakamali sa mga nakagugulo ginawang
kapitalisasyon sa mga bantas, ang mga sanaysay
at pagbabaybay. bantas, kapitalisasyo pagkakamali
kapitalisasyo n at sa mga
n at pagbabaybay bantas,
pagbabayba . kapitalisasyo
y. n at
pagbabaybay
.
Napakarami
Halos at
Walang Maraming
walang nakagugulo
pagkakamali sa pagkakamali Walang
pagkakamali ang
estruktura ng sa estruktura nakita sa
sa estruktura pagkakamali
Gamit mga ng mga
ng mga sa estruktura ginawang
pangungusap at pangungusap
pangungusa ng mga sanaysay
gamit ng mga at gamit ng
p at gamit ng pangungusap
salita. mga salita.
mga salita. at gamit ng
mga salita.
Kabuuan

C. Pagsulat ng Maikling Kwento

Binigyan ng Natatangi Katamtamang Nangangailangan ng Iskor
Tuon (5) Kagalingan tulong
(3) (1)
Paksang Makabuluhan, naging MAkabuluhan, Nagiging
Diwa parang bago dahil sa bagama’t hindi napakakaraniwan ng
pamamaraan ng nagmistulang paksa.
pagsasalaysay at estilo. orihinal.
Banghay Maayos ang May Pagkakaugnay- Magulo at nakakalito
pagkakabalangkas ng ugnay ang mga ang pagkakasunod-
mga pangyayari pangyayari ngunit sunod ng mga
may ilang bahaging pangyayari.
naging masalimuot.
Tauhan MAingat ang Umaangkop ang Hindi umamangkop
paglalarawan ng kilos at pananalita sa sa kilos at pananalita
katauhan. Umaangkop katauhang ang mga tauhan sa
ang kilos at pananalita ginagampanan katauhang
sa katauhang ngunit may ginagampanan.
ginagampanansa pagkakataong hindi
kwento. nagiging konsistent.
Tunggalian Napukaw Naipakita ang Nagbibigay- daan sa
angkamalayan ng isipan tunggalian sa mga madudulang
at damdamain ng kwento. Hindi tagpo upang lalong
mambabasa gaanong nakaantig maging kawili- wili
sa isipan at ang mga pangyayari.

Soyedad at Literatura Page | 26

 damdamin ng mga
mambabasa.
Pananaw Malinaw at mahusay na Malinaw subalit NAgpasalin- salin ang
nagamit ang pananaw sa hindi nagamit nang pananaw na
kabuuan ng kwento lubusan ang nagpasalimuot sa
pananaw sa kabuuan kabuuan ng kwento.
ng kwento

Mga Sanggunian:
Evardone, R.(2018) Sulyap sa buhay ng isang minorya
Retrieved at https://thebenildean.org/2018/03/sulyap-sa-buhay-ng-isang-minorya/ on February 04,
2021
Valle, R. (2019)(ISYUNG PANLIPUNAN – Mga Problema Sa Lipunan
Retrieved at https://philnews.ph/2019/07/19/mga-isyung-panlipunan/ on February 04, 2021
Gealogo, F. (2019) Ang lumay ng mga lumad Retrieved from
https://www.bulatlat.com/2019/09/03/ang-lumbay-ng-mga-lumad/ on February 22, 2021
Pamilya, Migrasyon, Disintegrasyon Retrieved from
https://www.cebookshop.com/index.php?route=product/product&product_id=186973 on February 22,
2021
Taiwan Literature Award for Migrants Paglisan sa Bayan ni Juan
Retrieved from https://tlam.sea.taipei/?p=3085&lang=en on February 23, 2021
DepEd, pinagpapaliwanag ni Yap sa Igorot Topic sa module
Retrieved from https://www.remate.ph/deped-pinagpapaliwanag-ni-yap-sa-igorot-topic-sa-module/
on February 23, 2021
Ang Lumad tula ni Dr. Rommel Linatoc ay hinalaw mula sa:
https://www.google.com/imgres?imgurl=https://pbs.twimg.com/media/COSOP59VAAASIfG.jpg&im
grefurl=https://twitter.com/nccphils/status/640793453350096896&h=1200&w=830&tbnid=2FiK1Nw
EstA9WM&q=mga+tula+para+sa+lumad&tbnh=150&tbnw=104&usg=AI4_-
kT_ja15tt7UYBHOslwpzK0iX-PD0w&vet=1&docid=mWcH26rJMb0EyM&client=firefox-
a&sa=X&ved=2ahUKEwj2kK7Vhf3uAhWGwosBHe3dDFoQ9QEwBHoECAEQCA#spf=16139818
81713 noong February 22, 2021

Katutubo na tula ni Tatay Remo Fenis ay hinalaw mula sa

http://paruparosaparang.blogspot.com/2018/07/tula-si-lumad-nasaa.html noong February 22, 2021

Soyedad at Literatura Page | 27