‫پودمان دوم‪ :‬عمليات در صنایع معدنی‬

‫پودمان دوم‬
‫عمليات در صنايع معدنی‬

‫کارخانه هاي صنایع شيميايي از ديدگاه اقتصادي و م ّلي حائز اه ّميت است‪ .‬توليد صنعتي هر مادۀ معدني در‬
‫مجتمع ها و کارخانه های صنایع شيميايي معدني انجام می شود‪.‬‬

‫‪41‬‬
 ‫واحد یادگیری‪2‬‬

‫انجام عمليات در صنایع معدني‬

‫مقدمه ‪:‬‬
‫توليد صنعتي هر مادۀ معدني مانند انواع اسيدها و بازها‪ ،‬نمك ها‪ ،‬رنگ هاي معدني‪ ،‬سيمان‪ ،‬لعاب و غيره در‬
‫حيطة کار مهندسي شيمي گرايش صنایع شيميايي معدني قرار دارد‪ .‬در این پودمان با روش های صنعتی‬
‫تولید سولفوريك اسيد‪ ،‬نيتريك اسيد‪ ،‬سديم هيدروكسيد‪ ،‬پتاسيم هيدروكسيد‪ ،‬كلسيم هيدروكسيد‪ ،‬نمک ها‪،‬‬
‫استخراج فلزات از سنگ معدن و لعاب و کاربرد آنها همراه با فیلم آموزشی‪ ،‬تحقیق کنید فعالیت های عملی‬
‫قابل اجرا‪ ،‬نکات ایمنی و زیست محیطی مرتبط آورده شده است‪.‬‬

‫استانداردعملکرد‪:‬‬
‫انجام عملیات در صنایع معدنی طبق دستورالعمل واحد‬

‫شايستگي هاي غيرفني‪:‬‬
‫‪ 1‬اخالق حرفه اي‪ :‬حضور منظم و وقت شناسي ـ انجام وظايف وکارهاي محول ـ پيروي از قوانين‬
‫‪ 2‬مديريت منابع‪ :‬شروع به کار به موقع ـ مديريت مؤثر زمان ـ استفاده بهینه از مواد و تجهيزات‬
‫‪ 3‬كار گروهي‪ :‬حضوري ف ّعال در فعاليت هاي گروهي ـ انجام کارها و وظايف محول‬
‫‪ 4‬مستندسازي‪ :‬گزارش نويسي فعاليت هاي كارگاهي‬
‫‪ 5‬محاسبه و كاربست رياضي‬

‫شایستگی های فنی‪:‬‬
‫پس از اتمام این واحد یادگیری‪ ،‬هنرجویان قادر خواهند بود‪:‬‬
‫‪ 1‬برخي از اسيدها و بازهاي معدني را تهيه كنند‪.‬‬
‫‪ 2‬برخي از نمك ها را تهيه كنند‪.‬‬
‫‪ 3‬برخي از فلزات را استخراج نمايند‪.‬‬
‫‪ 4‬برخي از انواع لعاب كاري را انجام دهند‪.‬‬

‫‪42‬‬
 ‫پودمان دوم‪ :‬عمليات در صنایع معدنی‬

‫صنایع شیمیایی معدنی‬

‫پيدايش صنایع شيميايي به دوران قديم و عصر آتش نسبت داده می شود‪ .‬مفهوم واقعي شيمي صنعتي‪،‬‬
‫شناختن و تسلط بر مناسب ترين و با صرفه ترين وسيله ها‪ ،‬امکانات و روش هایي است که کاالهاي مورد نياز را‬
‫از راه تغيير و اجزای مواد خام موجود توليد و عرضه کند که از آن به عنوان فناوری ياد می شود‪ .‬کارخانه هاي‬
‫شيميايي از ديدگاه اقتصادي و ملي در کشورهاي مختلف حائز اهميت است‪ .‬تولید صنعتی هر مادۀ معدنی‬
‫مثل انواع اسیدها و بازها‪ ،‬کودهای شیمیایی معدنی‪ ،‬حشره کش ها‪ ،‬نمک ها‪ ،‬رنگ های معدنی‪ ،‬سیمان‪ ،‬لعاب‬
‫و غیره در حیطۀ کار مهندسی شیمی گرایش شیمیایی معدنی قرار دارد‪.‬‬
‫انواع مختلفی از اسیدها و بازهای معدنی در صنعت و زندگی روزمرۀ ما استفاده می شوند‪ .‬این مواد اغلب به‬
‫دلیل واکنش پذیری باال و تأثیری که در تولید سایر مواد شیمیایی دارند‪ ،‬به عنوان مواد اولیه در صنایع مختلف‬
‫استفاده شده و منجر به تولید محصوالت متنوعی می شوند‪ .‬استفاده از انواع اسیدها و بازها در تولید کودهای‬
‫اهمیت این مواد است‪ .‬شکل ‪،1‬‬ ‫شیمیایی‪ ،‬مواد شوینده‪ ،‬پتروشیمی‪ ،‬صنعت ساختمان و غیره‪ ،‬نشان دهندۀ ّ‬
‫اهمیت مواد تولیدی در صنایع شیمیایی معدنی در‬ ‫نشان دهندۀ ارتباط بین علم شیمی و دنیای صنعت است‪ّ .‬‬
‫ادامۀ پودمان‪ ،‬بررسی می شوند‪.‬‬

‫شکل ‪1‬ـ صنایع شیمی معدنی‬

‫پرسش‪1‬‬
‫با توجه به مطالب آموخته در کتاب های تخصصی سال دهم خود‪ ،‬بگويید صنایع شیمیایی و صنایع شیمیایی‬
‫معدنی چه تفاوتی با یکدیگر دارند؟‬

‫‪43‬‬
‫‪1‬‬
‫اسید و باز‪ :‬در طول تاریخ علم شیمی‪ ،‬تعریف های مختلفی برای اسیدها و بازها پیشنهاد شده است‪ .‬الوازیه‬
‫که بنیان گذار شیمی جدید محسوب می شود‪ ،‬اکسیژن را به عنوان عنصر اصلی سازندۀ اسیدها در نظر گرفت‪.‬‬
‫در ادامه دیوی‪ 2‬هیدروژن را به عنوان عنصر مشترک در ساختار اسیدها معرفی کرد‪ .‬با پیشرفت مباحث نظری‬
‫شیمی مشاهدات بیشتر‪ ،‬مدل های پیچیده تر و دیدگاه های فراگیرتری برای اسیدها و بازها ارائه شد‪.‬‬
‫یک اسید یا باز معدنی‪ ،‬اسید و بازی مشتق شده از یک ترکیب معدنی است‪ .‬اسیدهای معدنی به خوبی در‬
‫آب حل شده و یون هیدروژن آزاد می کنند‪ .‬از جمله مهم ترین اسیدهای معدنی می توان به سولفوریک اسید‪،‬‬
‫هیدروکلریک اسید و نیتریک اسید اشاره کرد‪ .‬بازهای معدنی‪ ،‬گروه بزرگی از ترکیبات معدنی با توانایی‬
‫واکنش با اسیدها و تشکیل نمک هستند‪ .‬امروزه میزان تولید و مصرف اسیدها و بازهای معدنی‪ ،‬که در بسیاری‬
‫از بخش های صنایع شیمیایی استفاده می شوند‪ ،‬نشانگر سطح توسعۀ صنعتی یک کشور است‪.‬‬

‫سولفوریک اسید‬

‫سولفوریک اسید یک اسید معدنی سوزاننده با فرمول مولکولی ‪ H2SO4‬است‪ .‬این ماده از نظر فیزیکی‬
‫به صورت مایع شفاف‪ ،‬بی رنگ و کام ً‬
‫ال محلول در آب است‪ .‬سولفوریک اسید خاصیت خورندگی زیادی بر روی‬
‫فلزات‪ ،‬بافت های زنده و حتی سنگ دارد و در غلظت های باال یک خشک کنندۀ قوی است‪.‬‬

‫پرسش‪2‬‬
‫‪ 1‬با توجه به اطالعات گذشتۀ خود‪ ،‬در مورد پرکاربردترین اسید صنعتی به سؤاالت زیر پاسخ دهید‪.‬‬
‫الف) مواد اولیۀ تولید سولفوریک اسید را بنویسید‪.‬‬
‫ب) واکنش های تولید سولفوریک اسید را بنویسید‪.‬‬
‫‪ 2‬برخی از خواص فیزیکی و شیمیایی آن را نام ببرید‪.‬‬
‫‪ 3‬چه زمانی ممکن است‪ ،‬باران اسیدی ایجاد شود؟‬
‫‪ 4‬باران اسیدی چه ضررهایی می تواند داشته باشد؟‬
‫‪ 5‬کاربردهای سولفوریک اسید را نام ببرید‪.‬‬

‫‪ Lavoisier‬ـ‪1‬‬
‫‪ Davy‬ـ‪2‬‬

‫‪44‬‬
 ‫پودمان دوم‪ :‬عمليات در صنایع معدنی‬

‫به برخی از خواص فیزیکی و شیمیایی سولفوریک اسید در جدول ‪ 1‬اشاره شده است‪.‬‬

‫جدول ‪1‬ـ برخی از خواص سولفوریک اسید‬

‫‪H2SO4‬‬ ‫فرمول شیمیایی‬

‫‪98/08‬‬ ‫جرم مولکولی (‪) g/mol‬‬

‫مايع شفاف‪ ،‬بي‌رنگ و بي‌بو‬ ‫شکل ظاهري (خالص)‬

‫‪10‬‬ ‫دماي ذوب (‪)  °c‬‬

‫‪337‬‬ ‫دماي جوش (‪)  °c‬‬

‫‪1/84‬‬ ‫چگالی (‪) g/cm3‬‬

‫کامالً محلول‬ ‫حل پذیری در آب‬

‫کاربرد سولفوریک اسید‪ :‬بر طبق نتایجی که در سال ‪ 2017‬اعالم شده است‪ ،‬سولفوریک اسید‪ ،‬در صدر جدول‬
‫تولید ساالنه مواد شیمیایی در دنیا قرار گرفته است‪ .‬در شکل ‪ 2‬به برخی از مهم ترین کاربردهای سولفوریک‬
‫اسید اشاره شده است‪.‬‬

‫رنگ ها‬
‫الیا‬
‫فو‬

‫شوینده ها‬
‫پ‬
‫کا‬

‫الست‬
‫غذ‬

‫یک‬

‫کودها (آمونیوم سولفات‬

‫و آمونیوم فسفات)‬

‫استفاده در مواد‬
‫منفجره‪ ،‬باتری ها‪،‬‬
‫آفت کش ها‬

‫شکل ‪2‬ـ برخی از کاربردهای اصلی سولفوریک اسید‬

‫‪45‬‬
‫اهمیت سولفوریک اسید‪ ،‬تولید ساالنۀ این محصول در جهان در سال ‪ 2016‬به بیش از ‪ 260‬میلیون‬ ‫به دلیل ّ‬
‫تن رسید‪ .‬ایران به دلیل دارا بودن صنايع نفت‪ ،‬گاز و پتروشیمی عظیم یکی از تولیدکنندگان مهم این محصول‬
‫در قارۀ آسیا است‪ .‬در نمودار شکل ‪ ،3‬روند عرضۀ ساالنۀ سولفوریک اسید نشان داده شده است‪.‬‬

‫آمریکا‬ ‫اتحادیه اروپا‬ ‫خاورمیانه ‪ /‬آفریقا‬ ‫آسیا ‪ /‬اقیانوسیه‬

‫‪300,000‬‬

‫‪250,000‬‬

‫‪200,000‬‬

‫‪150,000‬‬

‫‪100,000‬‬

‫‪50,000‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪2006‬‬ ‫‪2007‬‬ ‫‪2008‬‬ ‫‪2009‬‬ ‫‪2010‬‬ ‫‪2011‬‬ ‫‪2012‬‬ ‫‪2013‬‬ ‫‪2014‬‬ ‫‪2015‬‬

‫شکل ‪3‬ـ عرضۀ جهانی سولفوریک اسید از سال ‪ 2006‬تا ‪2015‬‬

‫تهیۀ سولفوریک اسید‪ :‬صنعت سولفوریک اسید سازی از سال ‪ 1813‬شروع شد و در قرن ‪ 19‬تکمیل گردید‪.‬‬
‫امروزه برای تهیه سولفوریک اسید از دو روش تماسی (مجاورت) و مرطوب استفاده می شود‪ .‬مواد اولیه طی‬
‫واکنش هایی به گوگرد دیوکسید (‪ )SO2‬تبدیل می گردد و در ادامه با حضور اکسیژن‪ ،‬آب و کاتالیزگر در‬
‫دماهای باال سولفوریک اسید تولید می شود‪.‬‬
‫سنگ های سولفیدی‬

‫حرارت زیاد‪ ،‬ذوب‬

‫پیریت‬ ‫کردن‬

‫گوگرد‬ ‫ترکیبات گوگرددار‬

‫گازهای خروجی‬
‫واحدهای صنعتی‬ ‫اکسایش تغلیظ و‬
‫‪H2S .CS2.COS‬‬ ‫جمع آوری‬ ‫‪H2SO4‬‬

‫حرارت دادن‬
‫سولفات ها‬

‫تجزیۀ ترکیبات‬
‫گوگرددار‬

‫شکل ‪4‬ـ برخی مواد خام اولیه برای تهیۀ سولفوریک اسید‬

‫‪46‬‬
 ‫پودمان دوم‪ :‬عمليات در صنایع معدنی‬

‫در روش تماسی که نسبت به روش مرطوب متداول تر است‪ ،‬مهم ترین روش توليد گوگرد دیوکسید در مرحلۀ‬
‫نخست‪ ،‬استفاده از گوگرد عنصري است‪ .‬مهم ترین معدن های گوگرد آزاد در مناطقی مثل ایتالیا‪ ،‬امریکا و آرژانتین‬
‫وجود دارد‪ .‬در ایران نیز معادن گوگرد زیادی وجود دارد‪( .‬به دلیل فراوانی منابع نفت وگاز اغلب توليدات گوگرد ايران‬
‫از نوع نفتي است)‪ .‬در برخی موارد و در مناطقی که منابع گوگرد عنصری محدود است‪ ،‬مانند کشور چین‪ ،‬برای تهیۀ‬
‫گوگرد دیوکسید‪ ،‬از سولفيدهاي فلزي نظير آهن سولفيد (‪ )FeS2‬استفاده می شود‪ .‬آهن سولفید در طبیعت به شکل‬
‫کانی‪ 1‬پیریت یافت می شود‪.‬‬
‫طرح ساده ای از تهیۀ سولفوریک اسید از پیریت در شکل ‪ 5‬نشان داده شده است‪.‬‬

‫‪SO2+O2‬‬
‫سولفریک اسید غلیظ‬

‫پیریت‬
‫‪SO3‬‬

‫)اولئوم(‪H2S2O7‬‬
‫لوله هایی حاوی کاتالیزگر وانادیم پنتو کسید‬ ‫آب‬
‫هوا‬ ‫و دمای باال‬
‫سولفریک اسید‬
‫‪I‬‬ ‫‪II‬‬ ‫‪III‬‬

‫شکل ‪5‬ـ مراحل مختلف تهیۀ سولفوریک اسید از پیریت‬

‫مرحلۀ اول‪ :‬گرما دادن کانی پیریت در کوره های مناسب در دمای ‪1000 °C‬ـ‪ 600‬به منظور تولید گاز‬
‫گوگرد دیوکسید مطابق واکنش زیر‪:‬‬
‫‪4FeS2+11O2→2Fe2O3+8SO2‬‬
‫مرحلۀ دوم‪ :‬عبور گاز ‪ SO2‬از برج های شست و شو به منظور حذف مواد ناخالص و رطوبت‬
‫مرحلۀ سوم‪ :‬واکنش ‪ SO2‬با اکسیژن (‪ )O2‬به منظور تولید ‪ SO3‬در برج تماس که متشکل از لوله هایی حاوی‬
‫کاتالیزگر وانادیم پنتوکسید و دمای باال ( ‪500 C°‬ـ‪ )400‬است‪.‬‬
‫‪2SO2 + O2  2SO3 ΔH=-196 kJ/mol‬‬
‫با در نظر گرفتن واکنش باال‪ ،‬توجه به چند نکته به لحاظ عملی الزامی است‪:‬‬

‫‪1‬ـ جامد طبیعی با ساختار بلوری است که در ترکیب سنگ های پوستۀ زمان یافت می شود‪.‬‬

‫‪47‬‬
‫‪ 1‬با توجه به گرمازا بودن این واکنش و طبق اصل لوشاتلیه‪ ،‬کاهش دما باعث افزایش تولید گاز ‪ SO3‬می شود‪.‬‬
‫از سوی دیگر کاهش دما باعث کاهش سرعت واکنش می شود و زمان الزم برای تولید محصول را افزایش‬
‫می دهد‪ ،‬که از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیست‪ .‬برای رفع این مشکل از کاتالیزگر و دمای مناسب استفاده‬
‫می شود‪ .‬همچنین در این واکنش تعادلی چون تعداد مول محصول تولید شده کمتر از مواد اولیه است‪ ،‬به‬
‫منظور افزایش بازده‪ ،‬می توان از فشار باال استفاده کرد‪ .‬استفاده از فشارهای باال هزینۀ تجهیزات را تا چندبرابر‬
‫افزایش می دهد‪ ،‬به همین دلیل این واکنش در فشارهای نزدیک به فشار جو انجام می شود‪.‬‬
‫‪ 2‬در واکنش های تعادلی‪ ،‬افزایش غلظت مواد اولیه سبب پیشرفت واکنش به سمت تولید محصول بیشتر‬
‫خواهد شد‪ .‬در این واکنش اگر غلظت اکسیژن زیادتر باشد‪ ،‬تولید گاز گوگرد تری اکسید نیز بیشتر می شود‪.‬‬
‫بدین منظور نسبت ‪ 1:1‬از گازهای اکسیژن و گوگرد دیوکسید در حضور کاتالیزگر واکنش می دهند‬
‫(اکسیژن دو برابر مقدار استوکیومتری به کار رفته است)‪.‬‬
‫مرحلۀ چهارم‪ SO3 :‬در ‪ H2SO4‬غلیظ حل شده و پیروسولفوریک اسید (اولئوم) تولید می شود‪.‬‬
‫‪SO3 + H2SO4 → H2S2O7‬‬

‫مرحلۀ پنجم‪ :‬پیروسولفوریک اسید با آب رقیق می شود تا ‪ H2SO4‬با غلظت مورد نیاز تولید شود‪.‬‬
‫‪H2S2O7 + H2O → 2H2SO4‬‬

‫فعاليت عملي ‪1‬‬

‫توليد سولفوريك اسيد به روش جابر‬

‫وسایل و مواد مورد نیاز‪ :‬ارلن‪ ،‬بالن‪ ،‬مبرد (چگالنده)‪ ،‬لوله های رابط‪ ،‬چراغ گازی‪ ،‬کاغذ ‪ ،pH‬آهن (‪ )II‬سولفات‬
‫(‪)FeSO4‬‬

‫نکتۀ  ایمنی‬
‫‪ 1‬آزمایش حتماً در زیر هود با قدرت مکش انجام شود‪.‬‬
‫‪  2‬استفاده از روپوش‪ ،‬دستکش و عینک آزمایشگاه ضروری است‪.‬‬
‫‪ 3‬قبل از انجام واکنش‪ ،‬از بسته بودن سامانۀ انجام واکنش اطمینان حاصل کنید‪.‬‬

‫روش کار‪:‬‬
‫‪1‬مقداری آهن (‪ )II‬سولفات را در ارلن بریزید و با کمک مسئول آزمایشگاه سامانه ای مانند شکل ‪ 6‬سوار کنید‪.‬‬
‫‪ 2‬با استفاده از چراغ گازی رسوب موجود در ارلن را به شدت گرما دهید تا قهوه ای رنگ شود‪ .‬بخارات حاصل‬
‫را پس از سرد شدن در مبرد (چگالنده)‪ ،‬در ظرف دیگر که حاوی آب مقطر است‪ ،‬جمع آوری کنید‪.‬‬

‫‪48‬‬
 ‫پودمان دوم‪ :‬عمليات در صنایع معدنی‬

‫‪ 3‬با استفاده از کاغذ ‪ ،pH‬خاصیت اسیدی محلول به دست آمده را بررسی کنید‪.‬‬
‫‪ 4‬در یک لولۀ آزمایش تکۀ کوچکی نوار منیزیم بیندازید و چند قطره از محلول به دست آمده از واکنش باال‬
‫را بر روی آن بریزید‪.‬‬
‫مشاهدات خود را یادداشت کنید‪.‬‬

‫ورودی آب‬

‫خروجی آب ‬

‫آهن (‪ )II‬سولفات‬

‫سولفوریک اسید‬

‫شکل ‪6‬ـ سامانۀ تولید سولفوریک اسید‬

‫تحقيق کنید‬
‫‪ 1‬مزایا و معایب استفاده از پیریت برای توليد سولفوريک اسيد در مقایسه با گوگرد عنصری چیست؟‬ ‫‪1‬‬
‫‪ 2‬یکی از مراحل پاالیش گاز طبیعی جداسازی کربن دیوکسید و هیدروژن سولفید است (شیرین سازی گاز)‪.‬‬
‫با تحقیق در مراجع علمی‪ ،‬اهمیت استفاده از گوگرد حاصل از شيرين سازی گاز طبيعی برای توليد سولفوريک‬
‫اسيد را بیان کنید‪.‬‬

‫فیلم آموزشی‬
‫تولید سولفوریک اسید در آزمایشگاه و صنعت‬

‫‪49‬‬
 ‫بیشتر بدانید‬
‫استفادۀ سولفوریک اسید در چرم سازی‬
‫اهمیت زیادی است‪ .‬در فرایند‬
‫سولفوریک اسید در صنایع مختلف‪ ،‬از جمله صنعت چرم سازی دارای ّ‬
‫چرم سازی برای حذف موهای پوست از آهک استفاده می شود‪ .‬عمل آهک دهی برای سست کردن ریشۀ‬
‫مو و کمک به از بین بردن پروتئین های زائد و چربی های موجود در پوست است‪ .‬در مراحل بعدی آهک‬
‫باقیمانده باید به طور کامل حذف شود‪ ،‬چرا که باعث ایجاد ترک هایی در سطح چرم و کاهش کیفیت‬
‫محصول تولیدی می شود‪ .‬حذف آهک توسط مواد شیمیایی مانند سولفوریک اسید انجام می‌گیرد‪.‬‬

‫نیتریک اسید‬

‫شدت خاصیت‬‫سمی است که به ّ‬ ‫نیتریک اسید یا جوهر شوره‪ ،‬با فرمول مولکولی ‪ ، HNO3‬يک اسید معدنی ّ‬
‫خورندگی دارد‪ .‬نیتریک اسید خالص مایع بی رنگی است و با گذشت زمان به علت تجمع نیتروژن اکسید‪،‬‬
‫رنگ آن به زردی می‌گراید‪ .‬این ماده به نور حساس است و اغلب در بطری های شیشه ای قهوه ای رنگ ذخیره‬
‫می شود‪ .‬به عنوان یک اسید قوی‪ ،‬میزان حل پذیری نیتریک اسید در آب بسیار زیاد است‪.‬‬

‫تحقيق کنید‬
‫واکنش انجام شده در ظرف حاوی نیتریک اسید را که باعث تغییر رنگ از بی رنگ به زرد می شود‪ ،‬بنویسید‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫برخی از خواص فیزیکی و شیمیایی نیتریک اسید در جدول ‪ 2‬اشاره شده است‪.‬‬
‫جدول ‪2‬ـ برخی از خواص نیتریک اسید‬

‫‪HNO3‬‬ ‫فرمول شیمیایی‬

‫‪63/01‬‬ ‫جرم مولکولی (‪)g/mol‬‬

‫مايع بي‌رنگ‬ ‫شکل ظاهري‬

‫‪-42‬‬ ‫دماي ذوب (‪)°C‬‬

‫‪84‬‬ ‫دماي جوش (‪)°C‬‬

‫‪1/51‬‬ ‫چگالی (‪)g/cm3‬‬

‫به طور کامل محلول‬ ‫حل پذیری در آب‬

‫‪50‬‬
 ‫پودمان دوم‪ :‬عمليات در صنایع معدنی‬

‫کاربردهای نیتریک اسید‪ :‬بخش عمدۀ نیتریک اسید در تولید آمونیم نیترات که مادۀ اصلی در تهیۀ کود‬
‫است‪ ،‬استفاده می شود‪ .‬از نیتریک اسید در تهیۀ مواد منفجره مثل تی ان تی‪ 1‬و نیتروگلیسیرین‪ 2‬نیز استفاده‬
‫می شود‪ .‬از سایر موارد استفاده نیتریک اسید می توان به استفاده در سوخت مایع موشک ها در صنعت هوافضا‪،‬‬
‫خالص سازی فلزات با  ارزش مانند طال‪ ،‬نقره و پالتین‪ ،‬استفاده به عنوان یکی از مواد اولیه در تولید نایلون‪،‬‬
‫پارچه‪ ،‬الستیک و رنگ ها و همچنین استفاده در فعالیت های آزمایشگاهی‪ ،‬تولید مواد شیمیایی و تهیۀ تیزاب‬
‫سلطانی‪ 3‬اشاره کرد‪.‬‬

‫تهیۀ نیتریک اسید‪ :‬اولین گزارش ها از تولید نیتریک اسید به قرون وسطی و واکنش سولفوریک اسید با‬
‫سدیم نیترات اشاره دارد‪.‬‬

‫فعالیت عملی ‪2‬‬

‫تولید نیتریک اسید در آزمایشگاه‬

‫وسایل و مواد مورد نیاز‪ :‬بالن‪ ،‬چگالنده‪ ،‬شلنگ آب‪ ،‬ترازو‪ ،‬گرمکن برقی‪ ،4‬پتاسیم نیترات‪ ،‬سولفوریک اسید‪،‬‬
‫کاغذ ‪pH‬‬

‫نکتۀ ایمنی‬
‫این آزمایش به دلیل تولید گاز سمی ‪ NO2‬زیر هود با قدرت مکش باال انجام شود‪ .‬استفاده از روپوش‪،‬‬
‫دستکش و عینک آزمایشگاه الزامی است‪.‬‬

‫روش کار‪:‬‬
‫‪ 10 1‬گرم پتاسیم نیترات را وزن کنید و در یک بالن شیشه ای بریزید‪.‬‬
‫‪ 502‬میلی لیتر سولفوریک اسید غلیظ به بالن اضافه کنید‪.‬‬
‫‪ 3‬به کمک مسئول آزمایشگاه سامانه ای مانند شکل ‪ 7‬را سوار کنید‪( .‬زیر هود)‬
‫‪ 5‬ظرف واکنش را گرما دهید تا گاز خرمایی رنگ ‪ NO2‬متصاعد شود و از طریق میعان در طرف دیگر‬
‫جمع آوری شود‪.‬‬
‫‪ 5‬از کاغذ ‪ pH‬برای بررسی اسیدیته محصول استفاده کنید‪.‬‬
‫)‪2KNO3 (s) + H2SO4 (L) → K2SO4 (s) + 2HNO3 (L‬‬

‫‪ TNT‬ـ‪1‬‬
‫‪ Nitroglycerin‬ـ‪2‬‬
‫‪3‬ـ مخلوطی از نیتریک اسید و هیدروکلریک اسید غلیظ با نسبت حجمی ‪ 1‬به ‪ 3‬است و برای حل کردن فلزات (از جمله طال و پالتین) به کار می رود‪.‬‬
‫‪ Heater‬ـ‪4‬‬

‫‪51‬‬
 ‫بخارات خرمایی رنگ‬

‫نیتریک اسید‬

‫پتاسیم نیترات ‪ +‬سولفوریک اسید‬

‫دور ریز‬
‫شکل ‪7‬ـ سامانۀ تهیۀ نیتریک اسید‬
‫مشاهدات خود را یادداشت کنید‪.‬‬
‫فیلم آموزشی‬
‫انجام آزمایش تهیۀ نیتریک اسید‬

‫امروزه با توسعۀ روزافزون صنعت آمونیاک سازی تقریباً تمام مقادیر تجاری نیتریک اسید از ترکیب شدن‬
‫آمونیاک با اکسیژن در یک فرایند سه مرحله ای به نام فرایند استوالد‪ 1‬تولید می شود (شكل ‪.)8‬‬

‫آمونیاک‬ ‫هوا‬
‫آب‬

‫برج جذب‬
‫احتراق‬ ‫خروج گازها‬ ‫ ‬
‫واکنش‬ ‫‪N2O‬‬
‫‪NH3+ O2‬‬ ‫‪NO2+ H2O‬‬
‫و تولید‬ ‫و تولید‬
‫‪ NO2‬و‬ ‫نیتریک‬ ‫‪HNO‬‬
‫اسید ( ‪N2O‬‬
‫مقادیر کم‬ ‫واکنش‬
‫‪N2O‬‬ ‫نمی دهد)‬

‫مخزن‬
‫نیتریک   اسید‬

‫شکل ‪8‬ـ مراحل تولید نیتریک اسید‬

‫‪ Ostwald Process‬ـ‪1‬‬

‫‪52‬‬
 ‫پودمان دوم‪ :‬عمليات در صنایع معدنی‬

‫تهیۀ نیتریک اسید با غلظت باال‪ :‬نیتریک اسید غلیظ برای بسیاری از فرایندهای شیمیایی مورد نیاز است‪.‬‬
‫این اسید غلیظ را می توان از خشک کردن‪ ،‬بی رنگ کردن‪ ،‬متراکم کردن و جذب کردن نیتریک اسید رقیق‬
‫تهیه کرد‪ .‬در این روش‪ ،‬سولفوریک اسید و نیتریک اسید رقیق به داخل یک استوانۀ خشک کنندۀ بسته ریخته‬
‫می شوند‪ .‬بخار اسید حاصل‪ ،‬متراکم می شود و نیتریک اسید با غلظت ‪ ۹۸‬تا ‪ ۹۹‬درصد تولید می کند (شکل ‪.)9‬‬

‫آب سرد‬ ‫هوا‬

‫گازهای خروجی‬
‫سولفوریک اسید‬
‫غلیظ‬
‫نیتریک اسید‬
‫سفید کننده و‬
‫‪70‬ـ‪ 50‬درصد‬
‫‪HNO3(g) , O2(g) ,‬‬ ‫‪ O‬و ‪ NO‬تغلیظ کننده‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫)‪NO2 (g‬‬
‫برج جذب‬

‫نیتریک اسید باالی ‪ 99‬درصد‬

‫نیتریک اسید رقیق‬

‫برج خشک کن‬

‫شکل ‪9‬ـ تهیۀ نیتریک اسید غلیظ‬

‫پرسش‪3‬‬
‫نقش سولفوریک اسید در فرایند تولید نیتریک اسید غلیظ چیست؟‬

‫بیشتر بدانید‬
‫فریدریش ویلهلم استوالد (‪1853‬ـ‪ )1932‬یک شیمی دان آلمانی‬
‫‪1‬‬

‫بود‪ .‬او با ابداع فرایند تولید نیتریک اسید در سال ‪ 1902‬اعتبار‬

‫فراوانی کسب کرد‪ .‬استوالد مطالعات زیادی در زمینۀ علم شیمی‬
‫انجام داد و در سال ‪ 1909‬جایزۀ نوبل شیمی را در زمینۀ شیمی‪،‬‬
‫تعادل شیمیایی و سرعت واکنش دریافت کرد‪.‬‬

‫فریدریش ویلهلم استوالد‬

‫‪ Friedrich Wilhelm Ostwald‬ـ‪1‬‬

‫‪53‬‬
 ‫نکته ایمنی‬
‫نیتریک اسید و سولفوریک اسید از جمله خطرناک ترین اسیدهای شناخته شده هستند که اگر موارد ایمنی‬
‫آن رعایت نشود‪ ،‬می تواند آسیب های جبران ناپذیری به بدن انسان وارد کند که از سوختگی گرفته تا احتمال‬
‫مرگ را شامل می شود‪ .‬در صورت تماس با پوست و چشم باعث سوزش‪ ،‬خارش و در غلظت های باال باعث‬
‫نابینایی می شود‪ .‬در صورت تماس با چشم یا پوست باید موضع مورد نظر با آب فراوان شسته شود‪ .‬تنفس‬
‫ذرات ریز این ماده سبب تحریک دستگاه تنفسی و در موارد شدیدتر خوردگی دندان ها و حتی منجر‬ ‫بخارات و ّ‬
‫به مرگ می شود‪ .‬قرار گرفتن در هوای آزاد تأثیرات حاصل از تنفس اسید را کاهش می دهد‪.‬‬

‫فیلم آموزشی‬
‫تولید آزمایشگاهی و صنعتی نیتریک اسید‬

‫هیدروکلریکاسید‬
‫هیدروکلریک اسید یا جوهرنمک یک محلول شفاف‪ ،‬بی‌رنگ و با بویی بسیار تند و نافذ است که حاصل حل‬
‫شدن گاز هیدروژن کلرید در آب است‪ .‬این ماده یک اسید معدنی قوی با خاصیت خورندگی بسیار باال است‪.‬‬
‫به برخی از خواص فیزیکی و شیمیایی هیدروکلریک اسید در جدول ‪ 3‬اشاره شده است‪.‬‬
‫جدول ‪3‬ـ برخی از خواص هیدروکلریک اسید (‪)%36‬‬

‫‪HCl‬‬ ‫فرمول شیمیایی‬

‫‪36/46‬‬ ‫جرم مولکولی (‪)g/mol‬‬
‫مایع بی‌رنگ یا زرد کمرنگ و دارای بوی تند‬ ‫شکل ظاهري‬
‫‪-30‬‬ ‫دماي ذوب (‪)°C‬‬
‫‪61‬‬ ‫دماي جوش (‪)°C‬‬
‫‪1/18‬‬ ‫چگالی (‪)g/cm3‬‬
‫به طور کامل محلول‬ ‫حل پذیری در آب‬

‫بیشتر بدانید‬
‫اسید معده یک مایع گوارشی اسیدی‪ ،‬رقیق و یکی از اجزای اصلی شیرۀ معده است که توسط سلول های‬
‫موجود در پوشش معده تولید می شود‪ .‬از جمله موادی که در اسید معده وجود دارد‪ ،‬هیدروکلریک اسید‬
‫است‪ .‬این اسید با فعال شدن آنزیم های گوارشی که زنجیره های طوالنی اسید آمینه را تجزیه می کنند‪ ،‬نقش‬
‫مهمی در هضم پروتئین ها دارد‪ .‬از سوی دیگر هیدروکلریک اسید با از بین بردن باکتری هایی که با تغذیه‬
‫وارد معده می شوند‪ ،‬بدن را از بیماری محافظت می کند و از این طریق به سامانۀ ایمنی بدن کمک می کند‪.‬‬

‫‪54‬‬
 ‫پودمان دوم‪ :‬عمليات در صنایع معدنی‬

‫فیلم آموزشی‬
‫بازسازی‬ ‫تولید آزمایشگاهی و صنعتی هیدروکلریک اسید‬
‫مبدل های‬
‫رنگ ها‪،‬‬ ‫یونی‬
‫داروها‪،‬‬ ‫تنظیم ‪pH‬‬
‫عکاسی‬
‫کاربردهای هیدروکلریک اسید‪:‬‬
‫هضم غذا در‬ ‫هیدروکلریک‬ ‫تیزاب‬ ‫هیدروکلریک اسید جزء مواد شیمیایی اولیه (پایه)‬
‫پستانداران‬ ‫اسید‬ ‫سلطانی‬
‫است که استفاده های صنعتی زیادی دارد‪ .‬به برخی‬
‫از کاربردهای مهم این اسید در شکل ‪ 10‬اشاره شده‬
‫مواداولیه در‬ ‫قطعه شویی‬
‫آزمایشگاه ها‬ ‫است‪.‬‬
‫فلزات‬
‫کلریدها‬

‫شکل ‪10‬ـ نمایی ازکاربردهای هیدروکلریک اسید‬

‫تهیۀ هیدروکلریک اسید‪ :‬گازهای هیدروژن و کلر مواد اولیه برای تولید هیدروکلریک اسید هستند‪ .‬در‬
‫این شرایط گاز کلر می‌تواند با گاز هیدروژن ترکیب شود و گاز هیدروژن کلرید خالص تولید کند‪ ،‬گاز ‪HCl‬‬
‫آزاد شده با حل شدن در آب به هیدروکلریک اسید تبدیل می شود‪.‬‬
‫)‪H2(g) +Cl2(g) → 2HCl(g‬‬
‫حل شدن گاز هیدروژن کلرید در آب  )‪HCl(g)→ HCl(aq‬‬
‫یکی دیگر از روش های تولید هیدروکلریک اسید استفاده از واکنش گاه های مانهایم‪ 1‬است‪.‬‬
‫در اين روش سولفوریک اسید (‪ )%98‬و سديم كلريد در يك واکنش گاه در دماي ‪ ۱۵۰ °C‬طي دو مرحله تركيب می شوند‪.‬‬
‫‪H2SO4+NaCl → NaHSO4+HCl‬‬
‫‪NaHSO4+NaCl → Na2SO4+HCl‬‬

‫گاز هیدروژن کلرید حاصل از باالی واکنش گاه خارج می گردد و توسط لوله ها به برج های جذب آب هدایت می شود‪.‬‬
‫جذب هیدروژن کلرید در آب به شدت گرمازاست‪ ،‬گرمای آزاد شده با استفاده از برج‌های خنک کننده جذب می شود‪.‬‬

‫تحقيق کنید‬
‫واکنشگاه مانهایم چه واکنشگاهی است؟‬ ‫‪3‬‬

‫‪ Mannheim‬ـ‪1‬‬

‫‪55‬‬
 ‫فعالیت عملی‪3‬‬
‫تولید هیدروکلریک اسید در آزمایشگاه‬
‫وسایل مورد نیاز‪ :‬ترازو‪ ،‬ارلن‪ ،‬بشر‪ ،‬درپوش سوراخ دار‪ ،‬لوله پالستیکی (شفاف) رابط‪ ،‬کاغذ ‪ ،pH‬سدیم کلرید‪،‬‬
‫سولفوریک اسید‪ ،‬آب مقطر‬

‫نکته ایمنی‬
‫واکنش زیر هود با قدرت مکش باال انجام شود‪.‬‬
‫استفاده از روپوش‪ ،‬دستکش و عینک آزمایشگاه الزامی است‪.‬‬

‫روش کار‬

‫سولفوریک اسید غلیظ‬ ‫‪ 5 1‬گرم نمک سدیم کلرید را وزن کنید و داخل‬
‫ال خشک بریزید‪ .‬در ظرف را با یک درپوش‬ ‫ارلن کام ً‬
‫سوراخ دار بپوشانید‪ .‬از یک سوراخ لوله پالستیکی‬
‫داخل یک ظرف آب بگذارید‪ .‬سوراخ دیگر برای‬
‫افزودن سولفوریک اسید است (برای انجام واکنش‬
‫سامانه ای مانند آنچه در شکل ‪ 11‬نشان داده شده‬
‫است‪ ،‬تهیه کنید‪).‬‬
‫‪ pH 2‬آب را اندازه گیری کنید‪.‬‬
‫‪ 15 3‬تا ‪ 20‬میلی لیتر سولفوریک اسید غلیظ را‬
‫سدیم کلرید‬ ‫آب‬ ‫قطره قطره به ظرف واکنش اضافه کنید‪ .‬به خروج‬
‫شکل ‪11‬ـ تهیۀ هیدروکلریک اسید‬
‫حباب های گاز ‪ HCl‬به داخل ظرف آب دقت کنید‪.‬‬
‫‪ 4‬دوباره ‪ pH‬آب را اندازه گیری کنید‪.‬‬
‫‪ 5‬مشاهدات خود را یادداشت کنید‪.‬‬
‫تحقيق کنید‬
‫چرا هیدروکلریک اسید تا غلظت ‪ ٪۳۸‬تهیه می شود؟‬ ‫‪4‬‬

‫نکات ایمنی‬
‫در نگهداری و استعمال اسید باید به چند نکته توجه داشت‪:‬‬
‫‪ 1‬ظرف حاوی اسید باید در محل خشک‪ ،‬خنک و دور از آفتاب نگهداری شود‪.‬‬
‫‪ 2‬د ِر ظرف حاوی اسید پس از هر بار استفاده باید محکم بسته شود‪.‬‬
‫‪ 3‬ظرف حاوی اسید باید از عوامل اکسایش‪ ،‬قلیاها‪ ،‬فلزات‪ ،‬منابع گرمایی و منابع غذایی دور نگه داشته شود‪.‬‬
‫‪4‬واکنش اضافه کردن آب به اسید گرمازا است که می تواند منجر به آتش سوزی شود‪ .‬بنابراین باید‬
‫همیشه اسید را به آب اضافه کرد‪.‬‬
‫‪ 5‬محل نگهداری اسید باید مجهز به تجهیزات ضدآتش باشد‪.‬‬

‫‪56‬‬
 ‫پودمان دوم‪ :‬عمليات در صنایع معدنی‬

‫فعالیت عملی ‪4‬‬

‫بررسی اثر جوهر نمک بر روی جرم ها‬
‫وسایل و مواد مورد نیاز‪ :‬جوهر نمک‪ ،‬سرامیک جرم دار‬
‫روش کار‪:‬‬
‫‪ 1‬با رعایت نکات ایمنی و با کمک مسئول آزمایشگاه مقداری از جوهر نمک تجاری را روی جرم موجود در‬
‫سرامیک ها بریزید‪.‬‬
‫‪ 2‬همین فعالیت را با هیدروکلریک اسید تولید شده در فعالیت عملی ‪ 3‬انجام دهید و میزان جرم زدایی آنها‬
‫را با هم مقایسه کنید‪.‬‬
‫‪ 3‬مشاهدات خود را یادداشت کنید‪.‬‬

‫سدیم هیدروکسید‬
‫سدیم هیدروکسید با فرمول شیمیایی ‪ NaOH‬مادۀ معدنی جامد و سفید رنگ با خاصیت خورندگی است که‬
‫در اصطالح عامیانه به سود سوزآور معروف است (شکل ‪ .)12‬این ماده به خوبی در آب حل می شود و گرمای‬
‫زیادی تولید می کند‪ ،‬محلول حاصل معموالً بی رنگ و بی بو است‪ .‬این ترکیب‪ ،‬در تماس با پوست‪ ،‬دارای اثر‬
‫خورندگی است و هنگام استفاده باید نکته های ایمنی مورد توجه قرار گیرد‪.‬‬

‫حبه ای‬ ‫پودری‬ ‫پرک‬

‫شکل ‪12‬ـ صورت های مختلف سود جامد‬

‫در جدول ‪ ،4‬خواص فیزیکی و شیمیایی سدیم هیدروکسید خالصه شده است‪.‬‬
‫جدول ‪4‬ـ برخی از خواص سدیم هیدروکسید‬

‫‪NaOH‬‬ ‫فرمول شیمیایی‬

‫‪39/99‬‬ ‫جرم مولکولی (‪)g/mol‬‬
‫جامد سفید رنگ‬ ‫شکل ظاهري‬
‫‪318‬‬ ‫دماي ذوب (‪)°C‬‬
‫‪1388‬‬ ‫دماي جوش (‪)°C‬‬
‫‪2/13‬‬ ‫چگالی (‪)g/cm3‬‬

‫‪57‬‬
‫کاربرد سدیم هیدروکسید‪ :‬سدیم هیدروکسید‪ ،‬به عنوان یک باز قوی‪ ،‬یکی از مواد شیمیایی صنعتی بسیار‬
‫مهم به شمار می‌رود که سالیانه حجم بسیار زیادی از آن در کشورهای مختلف تولید می شود‪ .‬در زیر به برخی‬
‫از کاربردهای مهم سدیم هیدروکسید اشاره شده است‪.‬‬
‫تولید صابون و مواد شوینده و پاک کننده‪ ،‬این ترکیب بهترین مادۀ ضدچربی و ضدرسوب و شوینده در دنیای‬
‫صنعت است‪ .‬در دروس تخصصی سال های دهم و یازدهم صنایع شیمیایی‪ ،‬با این کاربرد آشنا شده اید‪.‬‬
‫ استفاده در صنعت کاغذسازی به منظور تجزیۀ چوب‪ ،‬تولید خمیر و سفید کردن الیاف قهوه ای‬
‫ استفاده در صنعت پتروشیمی و استخراج نفت به منظور خنثی سازی‪ ،‬چربی گیری و تصفیۀ محصوالت نفتی‬
‫مادۀ اولیه و واسطه برای تولید بسیاری از مواد شیمیایی (انواع ترکیبات آلی و معدنی)‬
‫استفاده در صنایع فلزی و آبکاری‪ ،‬مانند حل کردن سنگ معدن بوکسیت (مادۀ اولیه تولید آلومینیم) در‬
‫صنعت آلومینیم‌سازی‬

‫تهیۀ سدیم هیدروکسید‪ :‬سدیم هیدروکسید از برقکافت (الکترولیز‪ )1‬سدیم کلرید (سنگ نمک) تولید‬

‫می شود‪ .‬معدن های زیادی از سدیم کلرید در جای جای جهان یافت می شود‪ .‬بیشتر این معادن چندصد متر‬
‫عمق دارند و رسوب های استخراج شده از آنها تقریباً خالص است (شکل ‪.)13‬‬

‫شکل ‪13‬ـ سنگ نمک موجود در معدن نمک سمنان‬

‫فرایند برقکافت محلول های سدیم کلرید که در صنعت به فرایند کلرـ قلیایی یا کلرـ آلکالی‪ 2‬معروف است‪،‬‬
‫در یکی از انواع سلول های الکترولیتی انجام می شود‪ .‬در این فرایند از محلول آبی سدیم کلرید (آب نمک)‬
‫به عنوان مادۀ اولیه استفاده می شود و گاز کلر‪ ،‬گاز هیدروژن و سود مایع به عنوان محصوالت نهایی تولید‬
‫می شوند‪ .‬انواع مختلف سلول های الکترولیتی که به طور تجاری استفاده می شوند‪ ،‬عبارت اند از‪ :‬روش غشایی‪،3‬‬
‫روش دیافراگم‪ 4‬و روش جیوه ای‪ .5‬روش های الکترولیتی بر اساس واکنش های زیر پایه گذاری شده اند‪ .‬غلظت‬
‫و خلوص سدیم هیدروکسید تولیدشده در هر فرایند متفاوت است‪.‬‬

‫‪ Electrolysis‬ـ‪1‬‬
‫‪ Chloralkali process‬ـ‪2‬‬
‫‪ Membrane Cell‬ـ‪3‬‬
‫‪ Diaphragm Cell‬ـ‪4‬‬
‫‪ Mercury Cell‬ـ‪5‬‬

‫‪58‬‬
 ‫پودمان دوم‪ :‬عمليات در صنایع معدنی‬

‫)‪NaCl(aq) → Na+(aq) + Cl-(aq‬‬ ‫تفکیک نمک به یون های سازنده ضمن انحالل در آب‬
‫‪2Cl- (aq) →Cl2 (g) + 2e-‬‬ ‫نیم واکنش انجام شده در آند‬
‫)‪2Na+(aq) + 2H2O + 2e- → 2Na+(aq) + 2OH-(aq) + H2(g‬‬ ‫نیم واکنش انجام شده در کاتد‬
‫واکنش کلی‬
‫)‪2Na+(aq) + 2Cl-(aq) + 2H2O → Cl2 (g) + 2Na+(aq) + 2OH-(aq) +H2(g‬‬

‫روش غشایی‪ :‬در این روش‪ ،‬غشای به کار رفته انتخابی عمل می‌کند و فقط به یون‌های مثبت (سدیم)‬
‫اجازه عبور می دهد و از واکنش سديم هيدروکسيد و هيدروژن با کلر جلوگيری می کند‪ .‬با ورود آب نمک‬
‫اشباع به محفظۀ آندی‪ ،‬یون‌های کلرید با از دست دادن الکترون به گاز کلر تبدیل می شوند‪ .‬در ادامه با عبور‬
‫کاتیون های سدیم و آب از غشا به سمت محفظۀ کاتدی‪ ،‬واکنش کاهش آب و تولید گاز هیدروژن و آنیون‬
‫هیدروکسید در کاتد انجام می شود‪ .‬آنیون هیدروکسید با کاتیون سدیم ترکیب می شوند و محلول سدیم‬
‫هیدروکسید تولید می کند‪ .‬نمونه ای از این سل در شکل ‪ 14‬نشان داده شده است‪.‬‬

‫آند‬ ‫غشا‬
‫کاتد‬

‫‪CL2‬‬ ‫‪H2‬‬
‫‪-‬‬
‫محلول سیر شده‬ ‫ ‪OH‬‬ ‫)‪NaoH (aq‬‬
‫)‪Nacl (aq‬‬
‫‪Na+‬‬
‫‪H2O‬‬

‫محلول رقیق‬ ‫)‪H2O (L‬‬

‫)‪Nacl (aq‬‬

‫شکل ‪14‬ـ سل غشایی‬

‫‪2Cl-(aq) → Cl2(aq) +2e-‬‬

‫)‪2H2O (L) +2e- → H2(g) + 2OH-(aq‬‬

‫‪59‬‬
‫روش دیافراگمی‪ :‬سل مورد استفاده در این روش توسط یک صفحۀ دیافراگمی نفوذپذیر به دو بخش تقسیم‬
‫می شود و مانع از عبور گازهای تولیدی در آند و کاتد می شود (شکل ‪ .)15‬در روش دیافراگمی محلولی از آب‬
‫نمک وارد محفظۀ آندی می گردد و با حذف الکترون از آنیون های کلر در آند‪ ،‬گاز کلر تولید می شود‪ .‬با عبور‬
‫محلول آب نمک از دیافراگم به سمت کاتد‪ ،‬گاز هیدروژن و آنیون هیدروکسید در کاتد تولید می شوند‪ .‬کاتیون‬
‫سدیم با عبور از دیافراگم وارد کاتد می گردد و محلولی از سدیم هیدروکسید تولید می شود‪ .‬با عبور آنیون های‬
‫کلر از دیافراگم‪ ،‬مقداری سدیم کلرید به همراه سدیم هیدروکسید تولید می شود‪ .‬پس از تغلیظ این مخلوط‬
‫از طریق تبخیر‪ ،‬محلولی حاوی ‪ ٪50‬سدیم هیدروکسید حاصل می شود‪.‬‬

‫تیتانیم‬ ‫آهن‬ ‫گاز هیدروژن‬

‫گاز کلر‬

‫محلول آب نمک اشباع‬

‫‪2H2O +2e → H2 + 2OH‬‬

‫‪2Cl- → Cl2 +2e‬‬
‫‪Na+‬‬
‫محلول آب نمک رقیق‬ ‫‪Cl‬‬ ‫‪NaOH‬‬
‫‪OH‬‬

‫غشا‬
‫شکل ‪15‬ـ سل دیافراگمی‬

‫روش جیوه ای‪ :‬در فرایند سل جیوه ای‪ ،‬عنصر سديم در کاتد‪ ،‬که الیۀ نازکی از جریان فلز جیوه است‪ ،‬تشکيل می شود‪.‬‬

‫)‪Na+(aq) + e- → Na (s‬‬

‫سدیم تولید شده با جریان جیوه مخلوط می شود و به صورت ملغمه (آمالگام‪ )1‬سدیم ـ جیوه از سلول خارج‬
‫می شود‪ .‬ملغمۀ مایع در محفظۀ تفکیک کننده و در حضور کاتالیزگر گرافیت با آب واکنش می دهد و سدیم‬
‫هیدروکسید‪ ،‬گاز هیدروژن و جیوه تولید می‌کند‪ .‬جیوۀ حاصل از تجزیۀ ملغمه به سل بازگردانده می شود‬
‫و مورد استفاده قرار می گیرد‪ .‬در الکترودهای آند که در فاصلۀ چند میلی متری از سطح جیوه در محلول‬
‫الکترولیت معلق هستند‪ ،‬واکنش اکسایش یون های کلرید و تولید گاز کلر انجام می شوند‪.‬‬

‫‪ Amalgam‬ـ‪1‬‬

‫‪60‬‬
 ‫پودمان دوم‪ :‬عمليات در صنایع معدنی‬

‫گاز کلر‬
‫‪NaCI‬‬ ‫گاز هیدروژن‬
‫محلول‬
‫کاتد جیوه‬

‫آب‬
‫آند گرافیت‬ ‫سدیم‬
‫‪NaCI‬‬ ‫هیدروکسید‬
‫آمالگام‬
‫سدیم جیوه ‬
‫پمپ‬

‫پمپ‬ ‫جیوه‬

‫شکل ‪16‬ـ سل جیوه ای‬

‫برای تولید سدیم هیدروکسید جامد از فرایند تغلیظ استفاده می شود‪ .‬برای این منظور سود مایع تولید شده به‬
‫مخزن های کوچک منتقل می گردد و روی سینی های نیکل سرریز می شود‪ .‬در دماهای باال غلظت سود مایع به‬
‫‪ %۹۸‬می رسد و در ادامه با استفاده از دستگاه خنک کننده و با سرمایش به ورقه های نازک پرک تبدیل می شود‪.‬‬

‫فیلم آموزشی‬
‫تولید سدیم هیدروکسید با روش های مختلف‬

‫بیشتر بدانید‬
‫اولین واحد کلرآلکالی ایران در استان خوزستان با هدف تولید کلر مایع برای تصفیۀ آب نوشیدنی و سود برای‬
‫صنایعی مثل کاغذسازی راه اندازی گردید‪ .‬در این واحد سدیم کلرید مورد نیاز برای تولید سود در سل های‬
‫جیوه ای‪ ،‬از تبخیر خورشیدی آب های خلیج فارس‬
‫تأمین می شد‪ .‬امروزه به علت مصرف باالی جیوه‬
‫در مقایسه با واحدهای کلر آلکالی اروپا و مشکالت‬
‫زیست محیطی ایجاد شده‪ ،‬این روش از مدار خارج‬
‫شده است‪ .‬این واحد صنعتی در نظر دارد‪ ،‬به منظور‬
‫تولید بیشتر سدیم هیدروکسید و حفظ محیط زیست‪،‬‬
‫با بهره گیری از فرایند غشایی‪ ،‬در مصرف انرژی نیز‬
‫صرفه جویی کند‪ .‬منطقۀ ماهشهر و صنایع آلومینای‬
‫جاجرم از مهم ترین مصرف کننده های این ماده‬
‫واحد کلر آلکالی پتروشیمی بندر امام خمینی‬ ‫هستند‪.‬‬

‫تحقيق کنید‬
‫با بررسی مراجع علمی‪ ،‬سه روش تهیۀ سدیم هیدروکسید را از نظر خلوص سود تولیدی‪ ،‬محصوالت‬ ‫‪5‬‬
‫جانبی‪ ،‬معایب و مزایا مقایسه کنید‪.‬‬

‫‪61‬‬
 ‫بیشتر بدانید‬
‫استفاده از سدیم هیدروکسید در صنایع غذایی (شیرین کردن زیتون)‪ :‬کاشت و پرورش زیتون از گذشته‬
‫در کشور ایران رایج بوده و در سال‌های اخیر با اصالح ژنتیکی درختان زیتون طرفداران زیادی پیدا‬
‫کرده است‪ .‬اغلب صاحبان درختان زیتون راغب هستند تا روش ساده‌ای را برای فراوری محصول به‌کار‬
‫گیرند‪ .‬اولین مرحله برای فراوری زیتون شیرین کردن آن است که با استفاده از محلول سود انجام‬
‫می شود‪ .‬دانه های زیتون پس از تلخی زدایی‪ ،‬چندین بار در آب شسته می شود و در انتها برای خنثی‬
‫شدن باقیماندۀ احتمالی سود‪ ،‬از مخلوط آب و سرکه استفاده می شود‪.‬‬

‫پتاسیم هیدروکسید‬
‫پتاسیم هیدروکسید یا پتاس‪ ،‬با فرمول شیمیایی ‪ ،KOH‬یک ترکیب معدنی سفید رنگ است که مانند سدیم‬
‫هیدروکسید از قوی ترین بازها هستند‪ .‬این ماده بیشتر به شکل پودر و حبه های سفید رنگ تولید شده و به‬
‫شدت جذب کنندۀ رطوبت است و به عنوان یک مادۀ خشک کننده در‬ ‫فروش می‌رسد‪ .‬پتاسیم هیدروکسید به ّ‬
‫آزمایشگاه عمل می کند‪ .‬این ماده حل پذیری بیشتری نسبت به سدیم هیدروکسید در آب حل می شود و طی‬
‫یک واکنش شدید‪ ،‬گرمای زیادی تولید می‌کند‪ .‬جدول ‪ 5‬نشان دهندۀ برخی خواص پتاسیم هیدروکسید است‪.‬‬

‫جدول ‪5‬ـ برخی از خواص پتاسیم هیدروکسید‬

‫‪KOH‬‬ ‫فرمول شیمیایی‬

‫‪56/11‬‬ ‫جرم مولکولی (‪)g/mol‬‬

‫جامد سفید رنگ‬ ‫شکل ظاهري‬

‫‪360‬‬ ‫دماي ذوب (‪)°C‬‬

‫‪1327‬‬ ‫دماي جوش (‪)°C‬‬

‫‪2/1‬‬ ‫چگالی (‪)g/cm3‬‬

‫کاربرد پتاسیم هیدروکسید‪ :‬پتاسیم هیدروکسید به دلیل خاصیت بازی قوی‪ ،‬کاربردهای فراوانی در صنایع‬
‫مختلف دارد که در ادامه به آنها اشاره می شود‪.‬‬
‫استفاده برای خنثی کردن قدرت اسیدی‪ ،‬تنظیم ‪ pH‬محلول ها و تعیین غلظت اسید در روش تیتراسیون‬
‫تولید شامپو‪ ،‬صابون های مایع و شوینده هایی با کیفیت باال‪ .‬صابون های پتاسیم نرم تر و محلول تر از صابون های‬
‫سدیم هستند؛ در نتیجه‪ ،‬صابون های مایع معموالً صابون های پتاسیم هستند‪ .‬در سال دهم این صابون ها را‬
‫تهیه کردید‪.‬‬

‫‪62‬‬
 ‫پودمان دوم‪ :‬عمليات در صنایع معدنی‬

‫تولید باتری ها و سلول های سوختی‪ .‬محلول آبی از پتاسیم هیدروکسید به عنوان الکترولیت در انواع‬
‫باتری ها استفاده می شود‪.‬‬
‫تهیۀ کودهای شیمیایی‪ ،‬به منظور تأمین منبع پتاسیم (یکی از سه غذای اصلی گیاهی) برای محصوالت‬
‫کشاورزی‬
‫کمک به تجزیۀ بافت های نرم موجودات و مو  زدایی از پوست حیوانات‬
‫تولید مواد شیمیایی (سایر ترکیبات پتاسیم)‪ ،‬رنگدانه ها و شیشه‬
‫مصارف پزشکی و دارویی‪ .‬پتاسیم هیدروکسید برای تشخیص عفونت های قارچی استفاده می شود‪.‬‬
‫به عنوان مادۀ اولیه برای تهیۀ برخی مواد نگهدارنده در صنایع غذایی‬

‫فعالیت عملی ‪5‬‬

‫اندازه گیری گرمای حاصل از حل شدن سود و پتاس در آب با استفاده از دماهای خوانده شده‬

‫وسایل و مواد مورد نیاز‪ :‬بشر‪ ،‬استوانۀ ّ‬

‫مدرج‪ ،‬دماسنج‪ ،‬همزن شیشه ای‪ ،‬سدیم هیدروکسید‪ ،‬پتاسیم هیدروکسید‪،‬‬
‫آب مقطر‬
‫روش کار‬
‫مدرج ‪ 30‬میلی لیتر آب مقطر اندازه گیری کنید و در یک بشر بریزید و دمای آن‬‫‪ 1‬با استفاده از یک استوانۀ ّ‬
‫را با استفاده از دماسنج یادداشت کنید‪.‬‬
‫‪ 5 2‬گرم سدیم هیدروکسید را وزن کنید و به بشر بیفزایید‪.‬‬
‫‪ 3‬در حالی که دماسنج در ظرف واکنش است‪ ،‬مخلوط واکنش را با احتیاط به هم بزنید تا سدیم هیدروکسید‬
‫ال حل شود‪ .‬در تمامی مراحل دما را یادداشت کنید‪.‬‬‫کام ً‬
‫‪ 4‬تفاوت دمای اولیه و نهایی را محاسبه کنید‪.‬‬
‫‪ 5‬همین آزمایش را برای پتاسیم هیدروکسید انجام دهید‪.‬‬
‫‪ 6‬مشاهدات خود را یادداشت کنید‪.‬‬

‫فیلم آموزشی‬
‫(تجزیۀ بال مرغ)‬

‫تهیۀ پتاسیم هیدروکسید‪ :‬در روش های قدیمی برای تولید پتاسیم هیدروکسید از واکنش کلسیم هیدروکسید‬
‫با پتاسیم کربنات استفاده می شد‪ .‬این واکنش در زیر نشان داده شده است‪.‬‬
‫)‪Ca(OH)2 (aq) + K2CO3 (aq) → CaCO3 (s) + 2KOH (aq‬‬
‫محلول به دست آمده از این واکنش صاف می شود و کلسیم کربنات رسوب کرده جدا می شود‪ .‬در ادامه‪ ،‬محلول‬
‫به دست آمده تغلیظ می شود تا پتاسیم هیدروکسید جامد حاصل شود‪.‬‬

‫‪63‬‬
 ‫فعالیت عملی ‪6‬‬
‫تولید پتاسیم هیدروکسید در آزمایشگاه‬

‫وسایل و مواد مورد نیاز‪ :‬استوانۀ ّ‬

‫مدرج‪ ،‬بشر‪ ،‬همزن شیشه ای‪ ،‬قیف‪ ،‬کاغذ صافی‪ ،‬ترازو‪ ،‬کلسیم هیدروکسید‪،‬‬
‫پتاسیم کربنات‪ ،‬آب مقطر‬

‫روش کار‪:‬‬
‫‪ 0/5 1‬گرم کلسیم هیدروکسید را وزن کنید و در ‪ 30‬میلی لیتر آب به خوبی به هم بزنید و سپس صاف‬
‫کنید‪ .‬محلول زیر صافی حاوی کلسیم هیدروکسید محلول است‪.‬‬
‫‪ 2‬به محلول کلسیم هیدروکسید‪ 0/1 ،‬گرم پتاسیم کربنات اضافه کنید و خوب به هم بزنید‪.‬‬
‫‪ 3‬رسوب تشکیل شده در ظرف را که کلسیم کربنات است‪ ،‬صاف کنید‪ .‬محلول زیر صافی حاوی پتاسیم‬
‫هیدروکسید است‪.‬‬
‫مشاهدات خود را یادداشت کنید‪.‬‬

‫فیلم آموزشی‬
‫تولید پتاسیم هیدروکسید در آزمایشگاه و صنعت‬

‫در روش جدید برای تولید پتاسیم هیدروکسید‪ ،‬از برقکافت محلول های پتاسیم کلرید با استفاده از سل های‬
‫جیوه ای و غشایی استفاده می شود‪ .‬فرایند برقکافت پتاسیم کلرید مشابه الکترولیز سدیم کلرید است (ولتاژ‬
‫پیل کمی کمتر است)‪.‬‬

‫نکته ایمنی‬
‫سدیم هیدروکسید و پتاسیم هیدروکسید به عنوان بازهای قوی و خورنده هستند که می توانند در پوست‬
‫شدت جراحات به مدت زمان‬ ‫و بافت نفوذ کنند و آسیب های جدی برای انسان به دنبال داشته باشند‪ّ .‬‬
‫تماس مواد با اندام های بدن بستگی دارد‪ .‬چشم‪ ،‬دستگاه تنفسی و پوست بیشتر در معرض آسیب هستند‬
‫که در نتیجۀ آلوده شدن با مواد‪ ،‬فرد دچار سوزش‪ ،‬تاول‪ ،‬سوختگی‪ ،‬التهاب‪ ،‬تنگی نفس و سرفه های شدید‬
‫می شود و در موارد شدیدتر‪ ،‬کاهش بینایی و یا کوری را به دنبال دارد‪ .‬استفاده از آب و شست و شوی عضو‬
‫مخرب سود و پتاس بر بدن می شود‪ .‬استفاده از وسایل ایمنی مثل عینک‬ ‫آسیب دیده باعث کاهش تأثیرات ّ‬
‫آزمایشگاهی‪ ،‬روپوش و دستکش های مناسب مواد شیمیایی در هنگام کار با این مواد الزامی است‪.‬‬

‫‪64‬‬
 ‫پودمان دوم‪ :‬عمليات در صنایع معدنی‬

‫کلسیم هیدروکسید‬
‫کلسیم هیدروکسید (شکل ‪ )17‬که با نام های آهک‬
‫آب دار‪ ،‬شکفته و مرده نیز شناخته می شود‪ ،‬یک‬
‫مادۀ معدنی با فرمول شیمیایی ‪ Ca(OH)2‬است‪.‬‬
‫این ماده از لحاظ فیزیکی به صورت بلورهای بی رنگ‬
‫یا پودر سفیدرنگ وجود دارد و از واکنش شیمیایی‬
‫بین کلسیم اکسید (آهک زنده ‪ )CaO‬و آب تولید‬
‫می شود‪ .‬این واکنش که با آزاد شدن گرما همراه‬
‫است‪ ،‬در دما و فشارهای باال برگشت پذیر است‪.‬‬
‫شکل ‪17‬ـ پودر سفید کلسیم هیدروکسید‬ ‫‪CaO + H2O → Ca(OH)2‬‬

‫کلسیم هیدروکسید با جذب کربن دی اکسید به کلسیم کربنات تبدیل می شود‪.‬‬

‫‪Ca(OH)2 + CO2 → CaCO3 + H2O‬‬
‫حل پذیری کلسیم هیدروکسید درآب بسیار کم است؛ با این حال محلول‪ ،‬حاصل که آب آهک نام دارد دارای‬
‫خاصیت قلیایی است و قابلیت واکنش با محلول های اسیدی را دارد‪ .‬با افزودن کلسیم هیدروکسید اضافی‬
‫به آب آهک‪ ،‬مخلوطی متشکل از ذرات کلسیم هیدروکسید حاصل می شود (تعلیق) که شیر آهک یا دوغاب‬
‫آهک نامیده می شود و یک محصول بسیار پرمصرف در صنعت ساختمان است‪.‬‬

‫فعالیت عملی ‪7‬‬

‫تهیۀ شیر آهک و آب آهک‬
‫وسایل و مواد موردنیاز‪ :‬بشر‪ ،‬همزن شیشه ای‪ ،‬قیف شیشه ای‪ ،‬کاغذ صافی‪ ،‬نی‪ ،‬کاغذ ‪ ،  pH‬کلسیم هیدروکسید‪،‬‬
‫آب مقطر‬

‫روش کار‪:‬‬
‫‪ 1 1‬قاشق چای خوری کلسیم هیدروکسید را در یک بشر شیشه ای تمیز بریزید‪.‬‬
‫‪ 30 2‬میلی لیتر آب به بشر اضافه کنید‪.‬‬
‫‪ 3‬مخلوط واکنش را به مدت ‪ 3‬الی ‪ 4‬دقیقه خوب به هم بزنید‪( .‬در صورت امکان از دستگاه همزن برقی‬
‫استفاده کنید)‪ .‬این مخلوط شیر آهک است‪.‬‬
‫‪ 4‬پس از هم زدن صبر کنید رسوب موجود در ظرف واکنش ته نشین شود‪.‬‬
‫‪ 5‬محلول باالی بشر را به آرامی و با استفاده از کاغذ صافی‪ ،‬صاف کنید‪.‬‬
‫‪ pH 6‬محلول زیر صافی (آب آهک) را با استفاده از دستگاه ‪ pH‬متر یا کاغذ ‪ pH‬بررسی کنید‪.‬‬
‫‪ 7‬با استفاده از یک نی در داخل محلول بدمید‪.‬‬
‫‪ 8‬مشاهدات خود را یادداشت کنید‪.‬‬
‫‪65‬‬
 ‫کاربرد کلسیم هیدروکسید‬
‫ذرات ریز و تنظیم قدرت اسیدی آب‬ ‫تصفیۀ آب و فاضالب‪ ،‬شفاف کردن آب با حذف ّ‬
‫استفاده در صنایع غذایی (استفاده از آهک برای تهیۀ قند از نیشکر به منظور تنظیم ‪)pH‬‬
‫استفاده در ساختمان سازی (تولید مالت‪ ،‬تهیه سیمان و‪).....‬‬
‫استفاده در صنایع چرم (کمک به زدودن مو از روی پوست چرم)‬
‫استفاده در صنایع فوالد (کمک به جدا کردن ناخالصی های آهن)‬
‫استفاده در صنایع شیمیایی‪ ،‬پتروشیمی و نفت‬
‫کنترل آلودگی هوا (با جذب گازهای سمی)‬

‫فیلم آموزشی‬
‫تهیۀ قند از چغندر قند‬

‫فعالیت عملی ‪8‬‬

‫کاربرد کلسیم هیدروکسید در تهیۀ قند‬
‫وسایل و مواد مورد نیاز‪ :‬چغندر قند‪ ،‬ترازو‪ ،‬قیف شیشه ای‪ ،‬کاغذ صافی‪ ،‬کلسیم هیدروکسید‪ ،‬آب مقطر‬

‫روش کار‪:‬‬
‫‪ 1‬یک چغندر قند تهیه کنید و پس از شست و شو‪ ،‬آن را به خالل های باریک برش دهید‪.‬‬
‫‪ 20 2‬گرم خالل را با استفاده از ترازو وزن کنید و به آن ‪ 60‬میلی لیتر آب اضافه کنید و مخلوط واکنش را‬
‫تا ‪ 70 °C‬گرما دهید‪ .‬برای جلوگیری از تبخیر آب از درپوش استفاده کنید‪.‬‬
‫‪ 3‬پس از گذشت دستکم ‪ 20‬دقیقه و با تغییر رنگ محلول‪ ،‬آن را از تفاله های باقی مانده جدا کنید (شربت قند خام)‪.‬‬
‫‪ 4‬به شربت قند خام مقداری شیر آهک اضافه کنید و به هم بزنید تا ناخالصی ها به صورت رسوب از محیط‬
‫خارج شود‪.‬‬
‫حلل آن را تبخیر کنید تا بلورهای قند تشکیل شود‪.‬‬ ‫‪ 5‬محلول حاصل را صاف نمایید و ّ‬
‫‪ 6‬مشاهدات خود را یادداشت کنید‪.‬‬

‫تحقيق کنید‬
‫آهک چگونه می تواند باعث تصفیۀ هوا شود‪.‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪66‬‬
 ‫پودمان دوم‪ :‬عمليات در صنایع معدنی‬

‫تهیۀ کلسیم هیدروکسید‪ :‬مادۀ اولیه در تهیۀ کلسیم هیدروکسید‪ ،‬کلسیم اکسید است‪ .‬این مادۀ اولیه‬
‫از گرما دادن کلسیم کربنات (سنگ آهک) حاصل می شود‪ .‬کلسیم اکسید تولید شده در ادامه با جذب آب‬
‫به کلسیم هیدروکسید تبدیل می شود‪ .‬این ماده با جذب کربن دی اکسید مجددا ً به کلسیم کربنات تبدیل‬
‫می شود‪ .‬این روند به چرخۀ آهک معروف است که به خوبی ماهیت و طبیعت علم شیمی است (شکل ‪.)18‬‬

‫کلسیم کربنات ‪CaCO3‬‬

‫گرما‬
‫‪CaOH2 + CO2 →CaCO3 + H2O‬‬ ‫‪CaCO3 → CaO + CO2‬‬ ‫‪ΔH >0‬‬

‫‪+‬‬
‫‪+‬ﮔ‬
‫ﺮﻣﺎ‬

‫‪C‬‬
‫چرخۀ آهک‬
‫‪+ Co2‬‬

‫‪00‬‬
‫‪0‬‬
‫‪+1‬‬
‫کلسیم اکسید ‪CaO‬‬

‫کلسیم هیدروکسید ‪Ca(OH)2‬‬

‫‪ +‬آب‬

‫‪CaO + H2O → Ca(OH)2‬‬ ‫‪ΔH <0‬‬

‫شکل ‪18‬ـ چرخۀ آهک‪ ،‬سه مادۀ اصلی چرخه عبارت اند از‪ :‬کلسیم کربنات (سنگ آهک)‪ ،‬کلسیم اکسید (آهک زنده) و کلسیم‬
‫هیدروکسید (آهک آب دار)‬

‫مراحل تولید کلسیم هیدروکسید عبارت اند از‪:‬‬

‫مرحلۀ اول‪ :‬شکستن سنگ آهک استخراج شده از معدن توسط سنگ شکن‬
‫مرحلۀ دوم‪ :‬تجزیۀ حرارتی کلسیم کربنات در کوره هایی با دمای ‪ 1000 °C‬و تولید کلسیم اکسید‬
‫ ‬
‫)‪CaCO3 (s) → CaO (s) + CO2 (g‬‬

‫‪67‬‬
 ‫‪CaCO3‬‬
‫‪CO2‬‬
‫‪CaCO3‬‬
‫قیف‬ ‫خنک کننده‬

‫باالبر‬
‫انتقال دهنده‬
‫‪CaCO3‬‬
‫‪CaCO3‬‬ ‫کوره‬
‫الک‬ ‫مخزن‬
‫خنک کننده‬
‫مخزن‬

‫خنک کننده‬

‫‪CaO‬‬

‫شکل ‪19‬ـ انتقال سنگ آهک به کوره و تجزیۀ حرارتی آن برای تولید کلسیم اکسید‬

‫مرحلۀ سوم‪ :‬آب زدن به آهک و انجام واکنش در دمای باالی ‪ 150 °C‬و تولید کلسیم هیدروکسید‬
‫)‪CaO + H2O → Ca(OH‬‬

‫تحقيق کنید‬
‫با استفاده از منابع علمی فرایند شکفته شدن آهک را بررسی کنید‪.‬‬ ‫‪7‬‬

‫فیلم آموزشی‬
‫تولید کلسیم هیدروکسید‬

‫فعالیت عملی ‪9‬‬

‫تولید کلسیم هیدروکسید در آزمایشگاه‬
‫وسایل و مواد مورد نیاز‪ :‬ترازو‪ ،‬بشر‪ ،‬همزن شیشه ای‪ ،‬قیف شیشه ای‪ ،‬کاغذ صافی‪ ،‬کلسیم کلرید‪ ،‬سدیم‬
‫هیدروکسید‪ ،‬آب مقطر‬
‫روش کار‪:‬‬
‫‪ 10 1‬گرم از کلسیم کلرید را وزن کنید و در یک بشر بریزید و به آن ‪ 40‬میلی لیتر آب اضافه کنید و خوب‬
‫به هم بزنید تا محلول شفاف شود‪.‬‬
‫‪ 7 2‬گرم سدیم هیدروکسید را پس از وزن کردن‪ ،‬در یک بشر بریزید و به آن ‪ 15‬میلی لیتر آب اضافه کنید‬
‫و خوب به هم بزنید تا محلول شفاف شود‪.‬‬

‫‪68‬‬
 ‫پودمان دوم‪ :‬عمليات در صنایع معدنی‬

‫‪ 3‬محلول سدیم هیدروکسید را به آرامی به محلول کلسیم کلرید اضافه کنید و مخلوط را به هم بزنید‪.‬‬
‫‪ 4‬رسوب حاصل را صاف کنید‪.‬‬
‫‪ 5‬مشاهدات خود را یادداشت کنید‪.‬‬

‫فعالیت عملی ‪10‬‬

‫بازدید از کارخانه های تولید قلیا‬

‫روش کار‪:‬‬
‫با هماهنگی مسئوالن هنرستان خود از یکی از مجتمع های تولیدی انواع باز دیدن کرده و در پایان‪ ،‬گزارشی‬
‫تهیه کنید‪.‬‬

‫نمک ها‬
‫در علم شیمی نمک به موادی گفته می شود که از کاتیون ها (یون هایی با بار مثبت) و آنیون ها (یون هایی با‬
‫بار منفی) تشکیل شده باشد؛ بنابراین محصول نهایی از نظر بار الکتریکی خنثی است‪ .‬نمک ها اغلب از واکنش‬
‫خنثی سازی بین اسید و باز حاصل می شود و خواص منحصر به فردی دارند که از جمله می توان به ساختار‬
‫بلوری‪ ،‬دمای ذوب باال و رسانایی جریان الکتریکی در حالت مذاب و حل پذیری اغلب آنها در آب اشاره کرد‪.‬‬
‫نمک های شیمیایی دارای کاربردهای فراوانی در صنایع مختلف برای تولید مواد گوناگون هستند‪ .‬بسیاری از‬
‫نمک ها مانند سدیم بی کربنات (جوش شیرین) و سدیم کلرید (نمک طعام)‪ ،‬که شناخته شده ترین نمک ها‬
‫هستند‪ ،‬در منزل یافت می شوند و در زندگی روزمره استفاده می گردند‪.‬‬

‫‪K2Cr2O7‬‬ ‫‪MnSO4‬‬

‫‪PbCrO4‬‬ ‫‪NiSO4‬‬

‫شکل ‪20‬ـ برخی از نمک های شیمیایی (منگنز سولفات در تهیۀ کودهای شیمیایی‪ ،‬نیکل سولفات در آبکاری نیکل‪ ،‬سرب‬
‫کرومات در تهیۀ رنگدانه ها و پتاسیم دی کرومات به عنوان واکنشگر شیمیایی کاربرد دارد‪).‬‬

‫‪69‬‬
 ‫نمكسديم كلريد‬
‫نمک طعام یا سدیم کلرید‪ ،‬با فرمول مولکولی ‪ ،NaCl‬جامد یونی است که از یون های سدیم و کلرید با نسبت‬
‫‪1:1‬تشکیل شده است‪ .‬ساختار بلوری این نمک به صورت یک شبکه مکعبی و به گونه اي است که يون هاي‬
‫منفي کلر که بزرگ تر هستند‪ ،‬در ساختار مکعب شکلي قرار گرفته اند؛ در حالي که يون هاي مثبت سديم که‬
‫کوچک ترند‪ ،‬فاصلۀ بين آنها را پر مي کنند (شکل ‪.)21‬‬

‫شکل ‪21‬ـ شبکه مکعبی نمک طعام‬

‫با کنار هم قرار گرفتن يون هاي سديم و كلريد‪ ،‬و ایجاد پیوند يوني‪ ،‬بلورهای ‪ NaCl‬تشکیل می شود که در‬
‫شکل ‪ 22‬نشان داده شده است‪.‬‬

‫اتم کلر‬ ‫یون سدیم (کاتیون)‬ ‫یون کلرید (آنیون)‬

‫اتم سدیم‬

‫سدیم کلرید‬

‫شکل ‪22‬ـ انتقال الکترون بین اتم های سدیم و کلر در تشکیل سدیم کلرید‬

‫‪70‬‬
 ‫پودمان دوم‪ :‬عمليات در صنایع معدنی‬

‫برخی از خواص فیزیکی و شیمیایی سدیم کلرید در جدول ‪ 6‬آمده است‪.‬‬

‫جدول ‪6‬ـ برخی از خواص سدیم کلرید‬

‫‪NaCl‬‬ ‫فرمول شیمیایی‬

‫‪58/44‬‬ ‫جرم مولکولی (‪)g/mol‬‬
‫بلورهای بي‌رنگ و بي‌بو‬ ‫شکل ظاهري (خالص)‬
‫‪801‬‬ ‫دماي ذوب (‪)°C‬‬
‫‪1461‬‬ ‫دماي جوش (‪)°C‬‬
‫‪2/17‬‬ ‫چگالی (‪)g/cm3‬‬
‫‪358‬‬ ‫حل پذیری در آب (‪)g/L‬‬

‫بر طبق کتب تاریخی‪ ،‬نمک در ایران از هزاران سال پیش مورد استفاده قرار گرفته است‪ .‬ايران‌ از نظر ذخاير‬
‫نمك‌ بسيار غني‌ است‌‪ .‬معدن های نمک در نواحی مختلف کشور دیده می شوند که اغلب به شکل کوه های‬
‫نمکی هستند (شکل ‪ )23‬و گاهی رگه های ضخیم نمک در آنها به چند کیلومتر می رسد‪ .‬امروزه معدن های‬
‫نمك در استان هاي آذربايجان شرقي‪ ،‬آذربايجان غربي‪ ،‬بوشهر‪ ،‬تهران‪ ،‬خراسان‪ ،‬خوزستان‪ ،‬زنجان‪ ،‬سمنان‪،‬‬
‫فارس‪ ،‬قزوين‪ ،‬قم‪ ،‬كرمان‪ ،‬هرمزگان و يزد وجود دارد‪ .‬تولید ساالنۀ نمک در ایران بیش از سه و نیم میلیون تن‬
‫است و با توجه به قرارگرفتن ایران در فهرست ‪ 20‬کشور اول تولیدکنندۀ نمک‪ ،‬کشورمان یکی از قطب های‬
‫اصلی تولید سنگ نمک در بازار جهانی به شمار می رود‪.‬‬

‫شکل ‪23‬ـ کوه نمکی جاشک در استان بوشهر‬

‫‪71‬‬
‫گرمسار به عنوان یکی از شهرهای استان سمنان‪ ،‬دارای بهترین و وسیع ترین معدن های سنگ نمک در‬
‫ایران است‪ .‬از ساليان گذشته با توجه به موقعيت ممتاز جغرافيايي گنبد نمكي گرمسار و نزديكي به تهران‬
‫پژوهشگران و زمين شناسان متعددي را در اين منطقه به خود جذب كرده است‪ .‬به دلیل مرغوبیت و خلوص‬
‫باالی سنگ نمک استخراج شده از معدن سنگ نمک گرمسار‪ ،‬از این نوع سنگ نمک در بازار جهانی‪ ،‬به عنوان‬
‫یکی از بهترین سنگ نمک ها یاد می کنند‪ .‬معدن های نمک فراوانی در این منطقه وجود دارد که عالوه بر‬
‫استخراج نمک‪ ،‬صادرات و تأمین درصد باالیی از نمک خوراکی کشور‪ ،‬به سبب زیبایی طبیعی به عنوان مکانی‬
‫برای بازدید گردشگران تبدیل شده است‪ .‬زیبایی های ظاهری این معدن ها چشم هر بیننده ای را خیره می کند‪،‬‬
‫شیارهای ایجاد شده توسط شست وشوی باران‪ ،‬سقف و دیواره های طبیعی از نمک با معماری جالب‪ ،‬تونل ها و‬
‫ستون های ایجاد شده در اثر حفاری به همراه نحوۀ نور پردازی جلوۀ زیبایی ایجاد کرده است (شکل ‪.)24‬‬

‫شکل ‪24‬ـ معدن های نمک گرمسار (تصویرهای باال) و کارخانجات فراوری نمک (تصویرهای پایین)‬

‫کاربرد نمك سديم كلريد‪ :‬نمک يكي از پركاربردترين و مفيدترين مواد معدني به دست آمده از طبيعت است‬
‫كه مصارف بسيار زيادي در زندگي بشر دارد‪ .‬نمک ها بسته به نوع مصرف انواع گوناگونی دارند که از جملۀ‬
‫آنها می توان به نمک های خوراکی و یددار‪ ،‬نمک های صنعتی و نمک دریا اشاره کرد‪ .‬نمک های ید دار که به‬
‫منظور جبران کمبود عنصر ید در بدن مصرف می شود‪ ،‬معموالً از افزودن ید به نمک خوراکی تصفیه شده با‬
‫خلوص باال حاصل می شوند‪ .‬نمک صنعتی نمکی است که درجۀ خلوص آن کمتر از نمک خوراکی است و‬
‫در صنایع مختلف استفاده می شوند‪ .‬نمک دریا از تبخیر آب دریاها و دریاچه ها به دست می آید؛ از این رو هر‬
‫عنصر مفید یا مضری که در دریا یا دریاچه وجود داشته باشد‪ ،‬در نمک حاصل نیز موجود است‪ .‬از گذشته تا‬
‫به امروز‪ ،‬به دليل استفادۀ زياد و ضروري نمک در برنامۀ غذايي‪ ،‬همواره مزۀ شور و مصرف خوراکی آن مد نظر‬
‫است‪ .‬اما جالب است که مصارف غذایی و خوراكي درصد كمي از مصرف نمك را به خود اختصاص مي دهد‪.‬‬

‫‪72‬‬
 ‫پودمان دوم‪ :‬عمليات در صنایع معدنی‬

‫فیلم آموزشی‬
‫تهیة نمک دریا‬

‫فعالیت عملی ‪11‬‬

‫تعیین درصد کلر در نمك سديم كلريد‬
‫وسایل و مواد مورد نیاز‪ :‬بورت‪ ،‬ارلن‪ ،‬پیپت‪ ،‬پوآر‪ ،‬محلول سدیم کلرید‪ ،‬پتاسیم کرومات ‪ 5‬درصد‪ ،‬محلول‬
‫نقره نیترات (‪ 0/1‬موالر)‬
‫روش کار‪:‬‬
‫‪ 1‬با استفاده از پیپت‪ 25 ،‬میلی لیتر محلول سدیم کلرید در ارلن بریزید و به آن دو تا سه قطره شناساگر‬
‫پتاسیم دی کرومات اضافه کنید‪.‬‬
‫‪ 2‬بورت را با محلول نقره نیترات پر کنید‪.‬‬
‫‪ 3‬ارلن را در زیر شیر بورت قرار دهید و در حال همزدن‪ ،‬به آن نقره نیترات اضافه کنید تا رسوب تشکیل‬
‫شده به رنگ زرد تیره تبدیل شود‪.‬‬
‫‪ 4‬با استفاده از رابطۀ ‪ ،N1V1=N2V2‬نرمالیته و سپس درصد یون های کلر را حساب کنید‪.‬‬
‫‪ 5‬آزمایش تیتراسیون را ‪ 3‬بار تکرار کنید و از نتایج حاصل میانگین بگیرید‪.‬‬

‫فیلم آموزشی‬
‫تشخیص ید در نمک طعام‬

‫صنایع شیمیایی بزرگ ترین مصرف کنندۀ نمک است‪ .‬بیشترین استفاده از نمک سديم كلريد برای تولید مواد‬
‫مهمی مانند گاز کلر‪ ،‬سدیم هیدروکسید و سدیم کربنات است که خود مواد اولیۀ بسیاری از صنایع هستند‪.‬‬
‫مصارف خانگی نمک از جمله مصارف خوراکی و نظافتی از شناخته شده ترین کاربردهای نمک سديم كلريد است‪.‬‬
‫محلول آب نمک به عنوان یک تسکین دهندۀ گلودرد‪ ،‬میکروب کش و دهان شویه استفاده می شود‪ .‬از سوی‬
‫دیگر‪ ،‬یکی از منابع تأمین کنندۀ سدیم مورد نیاز بدن‪ ،‬که نقش مهمی در زندگي انسان دارد‪ ،‬مصرف نمک طعام است‪.‬‬

‫نکته‬
‫سازمان بهداشت جهانی میزان استاندارد مصرف نمک را برای هر فرد ‪5‬ـ‪ 3‬گرم در روز عنوان کرده است‪.‬‬ ‫بهداشتی‬

‫تحقيق کنید‬
‫آماری از مصرف نمک سديم كلريد در ایران تهیه کنید‪.‬‬ ‫‪8‬‬

‫‪73‬‬
 ‫فعالیت عملی ‪12‬‬

‫میزان مصرف نمک سديم كلريد خود و خانواده را در یک روز اندازه گیری کنید‪.‬‬

‫برخی از کاربردهای نمک سديم كلريد در شکل ‪ 25‬نشان داده شده است‪.‬‬

‫شکل ‪25‬ـ طرحی از برخی کاربردهای مختلف نمک طعام‬

‫تهیۀ نمک سديم كلريد‪ :‬معدن های تأمین نمک سديم كلريد که به عنوان یک مادﺓ ضروری در زندگي موجودات‬
‫کرﺓ زمین شناخته شده است‪ ،‬آب های شور (ذخایر آبی) و معادن نمک (ذخایر سنگی) هستند (شکل ‪ .)26‬آب هاي‬
‫شور که برای استخراج نمك استفاده می شوند‪ ،‬به صورت محدود (درياچۀ اروميه) و يا درياهاي آزاد هستند‪ .‬نمک‬
‫به دست آمده از دریا به صورت دانه های ریز و نمک معدن به صورت کلوخه است‪ .‬روش های متداول استخراج نمک‬
‫از منابع موجود‪ ،‬تبخير‪ ،‬بهره برداری از معدن سنگ نمک و گنبدهای نمکی داخل زمين است‪.‬‬

‫‪74‬‬
 ‫پودمان دوم‪ :‬عمليات در صنایع معدنی‬

‫شکل ‪26‬ـ ذخایر آبی نمک (سمت راست‪ ،‬دریاچۀ ارومیه)‪ ،‬معدن نمک (غار نمکدان در جزیرۀ قشم)‬

‫فیلم آموزشی‬
‫‪ 1‬مستند نمک طعام‬
‫‪ 2‬آزمایش تشکیل سدیم کلرید‬
‫‪ 3‬تشکیل سدیم کلرید‪،‬‬

‫تحقيق کنید‬
‫در رابطه با انواع نمک های موجود در دریاچة ارومیه تحقیق کنید و در کالس ارائه کنید‪.‬‬ ‫‪9‬‬

‫برخي از مهم ترین نمك هاي معدني و كاربردهاي آنها در جدول ‪ 7‬آمده است‪.‬‬

‫جدول ‪7‬ـ کاربرد برخی از نمک های معدنی مهم‬

‫كاربرد‬ ‫نام‬
‫تهيۀ شيشه‬ ‫سديم سولفات‬
‫تهيه شيشه‪ ،‬الياف‪ ،‬پاك كننده هاي قليايي‪ ،‬كاغذسازي‬ ‫سديم كربنات‬
‫عكاسي‬ ‫سديم سولفيت‪ ،‬سديم تيوسولفات‪ ،‬سديم سولفيد‬
‫تهيه كودهاي شيميايي‬ ‫نمك هاي سولفات‪ ،‬فسفات‪ ،‬نيترات‬
‫تهيۀ كودهاي شيميايي‪ ،‬مواد منفجره‬ ‫پتاسيم كلريد‬
‫تهيۀ صنعتي رنگ ها‪ ،‬الياف صنعتي‪ ،‬پالستيك ها‪ ،‬شوينده ها‬ ‫سديم و پتاسيم ديكرومات‪ ،‬سديم فلوئوريد‬
‫صنایع غذایی‪ ،‬شوینده ها‬ ‫سدیم بی کربنات‬
‫عکاسی‪ ،‬مصارف دارویی‬ ‫سدیم و پتاسیم برمید‬

‫‪75‬‬
 ‫تحقيق کنید‬
‫چرا نقطۀ ذوب نمک ها باال است؟‬ ‫‪10‬‬

‫استخراج فلزات‬
‫کانی ها جامدات طبیعی با ساختار بلوری هستند که خواص فیزیکی و شیمیایی متفاوتی دارند‪ .‬تجمع کانی ها‬
‫باعث پیدایش سنگ ها می شود‪ .‬کانی ها از نظر ترکیب شیمیایی‪ ،‬شکل ظاهری‪ ،‬رنگ و اندازه با هم متفاوت‬
‫هستند و ممکن است از یک یا ترکیب چند نوع عنصر تشکیل شده باشند‪ .‬کانی طال‪ ،‬که البته کمتر به صورت‬
‫خالص یافت می شود‪ ،‬از یک عنصر تشکیل شده است؛ در حالی که کانی کوارتز‪ ،‬ترکیبی از سیلیسیم و اکسیژن‬
‫است‪ .‬کانی ها کاربردهای فراوانی دارند و زمین شناسان از کانی ها برای مطالعه گذشته زمین استفاده می کنند‪.‬‬
‫برخی از کانی ها به علت دارا بودن رنگ‪ ،‬جال و سختی باال بسیار زیبا هستند و از آنها به عنوان جواهر استفاده‬
‫اهمیت این نوع از کانی ها به دلیل عناصر فلزی‬
‫می شود‪ .‬برخی کانی ها حاوی عناصر معدنی ارزشمندی هستند‪ّ .‬‬
‫و مواد معدنی قابل استخراجی است که در ساختار آنها وجود دارد‪ .‬امروزه کانی های مختلفی شناخته شده است‬
‫اهمیت آنها با توجه به قابلیت بهره برداری و استخراج عناصر موجود در کانی‪ ،‬یکسان نیست‪.‬‬
‫که البته ّ‬

‫استخراج معدن به دو روش روباز و زیرزمینی انجام می شود‪ .‬روش روباز برای استخراج معدن هایی است که در‬
‫سطح و یا نزدیک سطح زمین قرار گرفته اند‪ .‬در اين روش‪ ،‬حفاری به صورت پلکانی است و تا عمقي از ذخيرۀ‬
‫معدني كه عمليات اقتصادي باشد‪ ،‬ادامه پيدا می کند (شکل ‪.)27‬‬

‫شکل ‪27‬ـ چاله های پلکانی در یک معدن روباز‬

‫‪76‬‬
 ‫پودمان دوم‪ :‬عمليات در صنایع معدنی‬

‫فیلم آموزشی‬
‫عملیات معدن روباز‬

‫در مواردی که مواد معدنی در نزدیکی سطح زمین نباشند‪ ،‬فرایند استخراج به شیوة زیرزمینی انجام می گیرد‪.‬‬
‫(شکل ‪.)28‬‬

‫شکل ‪28‬ـ معدن زیرزمینی‬

‫پس از عملیات معدن کاری‪ ،‬سنگ های استخراج شده تحت فرایند فراوری قرار گرفته و کانی های معدنی و‬
‫با ارزش از سنگ های باطله جدا می شوند‪ .‬در نتیجة عملیات فراوری‪ ،‬کانی های مورد نظر تغلیظ می شوند و‬
‫برای عملیات متالورژي استخراجی آماده می شوند‪ .‬متالورژي‪ ،‬علم جداسازی مواد معدنی از سنگ معدن‪،‬‬
‫ذوب و استخراج کانی فراوری شده‪ ،‬تصفیه‪ ،‬بهبود خواص و تهیه آلیاژها‪ ،‬کار بر روی فلزات‪ ،‬شکل دادن آنها و‬
‫محافظت از محصوالت فلزی در برابر آسیب و خوردگی است‪.‬‬

‫‪77‬‬
 ‫فعالیت عملی ‪13‬‬
‫بازدید از یکی از موزه های زمین شناسی و آشنایی با انواع سنگ ها و کانی ها‬

‫بیشتر بدانید‬
‫کشورمان به عنوان یکی از مهم ترین تولیدکنندگان مواد معدنی جهان در میان ‪ 15‬کشور برتر جهان‬
‫قرار دارد و بیشتر منابع مواد معدنی در ایران یافت می شود‪ .‬در سال ‪ 2014‬حدود ‪ 37‬میلیارد تن ذخایر‬
‫اثبات شده است و بیشتر از ‪ 57‬میلیارد تن ذخایر بالقوه تخمین زده شده است‪.‬‬
‫مهم ترین معدن ها در ایران عبارت اند از‪ :‬ذغال سنگ‪ ،‬مواد معدنی فلزی‪ ،‬شن و ماسه‪ ،‬مواد معدنی‬
‫شیمیایی و نمک‪.‬‬

‫مرز دریایی‬ ‫تصفیه آلومینیم‬ ‫معدن بوکسیت‬

‫مرز بین المللی ‬ ‫ذوب آلومینیم‬ ‫معدن مس‬
‫مرزاستانی‬ ‫کارخانه سیمان‬ ‫معدن طال‬
‫ذوب آهن‬ ‫معدن سنگ آهن‬
‫کارخانه فوالد‬ ‫معدن روی‬
‫تصفیه روی ‬

‫نقشة معادن ایران‬

‫‪78‬‬
‫‪78‬‬
 ‫پودمان دوم‪ :‬عمليات در صنایع معدنی‬

‫معادن مس‪ :‬مناطق مختلفی از ایران دارای سنگ‌های معدنی حاوی مس هستند که بیشتر آنها از درصد‬
‫باالیی از مس خالص برخوردارند‪ .‬یافته های باستان شناسی کشف شده در سیلک (ناحیه کاشان در استان‬
‫اصفهان) نشان می دهد که ایران از اولین مکان های استخراج مس بوده است‪ .‬بزرگ ترین کمربند مس‬
‫شناخته شده در ایران‪ ،‬کمربند قلعه دختر ارومیه است‪ .‬یکی از معادن اصلی مس‪ ،‬مس سرچشمه است که‬
‫در جنوب شهرستان رفسنجان واقع شده است‪ .‬از دیگر معادن مس میتوان به معدن مس سونگون ورزقان‪،‬‬
‫میدوک کرمان و مزرعه اهر اشاره کرد‪ .‬در كنار محصول اصلي اين معادن‪ ،‬عناصر موليبدن‪ ،‬نقره و طال نيز به‬
‫عنوان محصول فرعي استخراج می شوند‪.‬‬
‫معادن آهن‪ :‬کانسارهای‪ 1‬آهن منحصر به دورة خاصي از تاريخ زمين‪‎‬ساختي ايران نیستند و تقریباً با فعاليت‪‎‬هاي‬
‫زمين‪‎‬ساختي‪ ،‬كاني‪‎‬سازي آهن رخ داده است‪ .‬در ایران بیش از چندین تودۀ معدنی سنگ آهن شناخته شده است‬
‫که تنها برخی از آنها مطالعه شده‌اند که از جملة آنها می توان به معدن گل گهر سیرجان‪ ،‬چغارت بافق یزد و‬
‫چادرملو اشاره کرد‪ .‬معدن سنگ‌آهن گل گهر در شهرستان سیرجان با ذخیرۀ احتمالی در حدود یک میلیارد تن‬
‫و ذخیرۀ قطعی بیش از ‪ 200‬میلیون تن‪ ،‬بزرگترین معدن شناخته شدۀ سنگ‌آهن خاورمیانه به حساب می آید‪.‬‬
‫معادن سرب و روی‪ :‬معادن سرب و روی ایران‪ ،‬درون چند کمربند مهم واقع شده‌اند‪ .‬کانی سازی سرب و‬
‫روی در ایران بسیار متنوع و گسترده است‪ .‬حدود ‪ ۳‬درصد ذخایر جهانی سرب و روی در مهم ترین معادن‬
‫ایران قرار دارد‪ .‬مهم ترین کانسارهای سرب ایران عبارت اند از‪ :‬معدن سرب و روی انگوران‪ ،‬معدن سرب و روی‬
‫ایرانکوه و معدن سرب و روی کوشک (واقع در شمال شرق شهرستان بافق در استان یزد)‪.‬‬

‫استخراج آهن از سنگ معدن‬

‫آهن یک عنصر فلزی با نماد شیمیایی ‪ Fe‬و عدد اتمی ‪ 26‬است که در جدول تناوبی در نخستین دوره فلزهای‬
‫واسطه جای دارد‪ .‬آهن خالص سطوح صاف و نقره‌ای ّبراق مایل به رنگ خاکستری‌ دارد که در اثر ترکیب با‬
‫اکسیژن هوا‪ ،‬به رنگ قرمز یا قهوه‌ای (زنگ آهن) درمی آید‪.‬‬
‫در تاریخ به طور دقیق ثبت نشده که بشر در چه زمانی و چگونه به وجود آهن پی برده است‪ .‬با پیشرفت بشر‬
‫و ساختن کوره های بلند با توانایی ایجاد دمایی باالتر از ‪ 1000‬درجة سلسیوس‪ ،‬آهن به شکل چدن تولید‬
‫شد‪ .‬در عصر صنعت و به دنبال اختراعاتی که منجر به انقالب صنعتی در اروپا شد‪ ،‬پیشرفت های زیادی در‬
‫تهیة آهن و آلیاژهای آن صورت گرفت‪.‬‬

‫‪1‬ـ کانسار یا معدن بخشی از پوستۀ زمین است که تحت هر شرایط خاص زمین شناسی مادۀ معینی در آن متمرکز شده است که از نظر‬
‫اقتصادی اهمیت دارد‪.‬‬

‫‪79‬‬
 ‫تحقيق کنید‬
‫با استفاده از منابع معتبر جدول زیر را كامل كنيد‪.‬‬ ‫‪11‬‬
‫برخی ازخواص آهن‬

‫نماد شیمیایی‬

‫جرم اتمی استاندارد ( ‪)g.mol-1‬‬

‫حالت فیزیکی‬

‫دماي ذوب (‪)°C‬‬

‫دمای جوش (‪)°C‬‬

‫بیشتر بدانید‬
‫ساخته های آهنی برای اولین بار در ایران در عصر آهن (‪1200‬ـ‪ 1450‬پیش از میالد) به وجود آمده است‪.‬‬
‫از یافته های این دوران می توان به کشف یک حلقۀ آهنی در محوطۀ باستانی حسنلو و یک خنجر در تپۀ‬
‫گیان (غرب کشور) اشاره کرد‪ .‬یافته های آهنی مربوط به سال های ‪   800‬ـ‪ 1200‬پیش از میالد در منطقۀ‬
‫حسنلو به طرز چشمگیری افزایش یافته است (وسایلی مانند‪ :‬پیکان‪ ،‬سرنیزه‪ ،‬سنجاق‪ ،‬عصای کوچک‬
‫دستی‪ ،‬دکمۀ تزئینی‪ ،‬دستبند و سر گرز)‪ .‬عالوه بر منطقۀ حسنلو‪ ،‬در نقاط دیگر ایران‪ ،‬از جمله لرستان‪،‬‬
‫اشیای آهنی متعددی کشف شده است که شمشیرهای آهنی تزئین شده از نمونه های کم نظیر آن است‪.‬‬

‫یافته هایی از جنس برنز و آهن در تپۀ حسنلو‬

‫‪80‬‬
 ‫پودمان دوم‪ :‬عمليات در صنایع معدنی‬

‫استخراج آهن از سنگ معدن آن صورت می گیرد‪ .‬اغلب مواد اولیه و سنگ های معدن آهن در طبیعت به شکل اکسید‬
‫یافت می شوند که عالوه بر قسمت های فلزی‪ ،‬مقداری ناخالصی به همراه دارند‪ .‬ناخالصی ها بیشتر شامل سیلیسیم‬
‫اکسید (‪ ،)SiO2‬آلومینیم اکسید (‪ )Al2O3‬و اکسیدهای فلزات قلیایی خاکی‪ ،‬گوگرد و ترکیبات فسفردار است‪.‬‬
‫انواع مختلفی از سنگ آهن در طبیعت یافت می شود که مهم ترین و پرمصرف ترین آنها در جدول ‪ 9‬نشان داده شده است‪.‬‬

‫جدول ‪9‬ـ اصلی ترین کانی های حاوی آهن‬

‫حدود درصد آهن در کانی‬ ‫فرمول شیمیایی‬ ‫اسم کانی‬

‫‪72‬‬ ‫‪Fe3O4‬‬ ‫ماگنتیت‬

‫‪1‬‬

‫‪70‬‬ ‫‪Fe2O3‬‬ ‫‪2‬‬

‫هماتیت‬

‫‪60‬ـ‪65‬‬ ‫‪FeO(OH).nH2O‬‬ ‫‪3‬‬

‫لیمونیت‬

‫‪48‬‬ ‫‪FeCO3‬‬ ‫‪4‬‬

‫سیدریت‬

‫استخراج آهن از سنگ معدن‌های آن طی فرایند‌های فیزیکی‪ ،‬شیمیایی‪ ،‬مکانیکی و در شرایط ویژه ای به دو‬
‫روش مستقیم و غیر مستقیم صورت می‌گیرد که در شکل ‪ 29‬نشان داده شده است‪.‬‬

‫تهیه آهن از سنگ معدن‬

‫روش کوره بلند سنگ آهن‬ ‫روش احیای مستقیم‬

‫واحد کلوخه سازی‬ ‫واحد گندله سازی‬

‫کک‬ ‫واحد کوره بلند‬ ‫واحد احیای مستقیم‬ ‫گاز طبیعی‬

‫آهن خام‬ ‫آهن اسفنجی‬

‫شکل ‪29‬ـ روش های استخراح آهن از سنگ معدن‬

‫‪ Magnetite‬ـ‪1‬‬
‫‪ Hematite‬ـ‪2‬‬
‫‪ Limonite‬ـ‪3‬‬
‫‪ Siderite‬ـ‪4‬‬

‫‪81‬‬
‫استخراج آهن به روش غیرمستقیم‪ :‬برای تهیة آهن خام به روش غیرمستقیم‪ ،‬از کورۀ بلند استفاده‬
‫می شود‪ .‬در گام نخست‪ ،‬كانی استخراج شده از معدن‪ ،‬خرد و آسیاب می شود و سپس ناخالصی‌های غیرفلزی‬
‫آن جدا می شوند‪ .‬پودر سنگ معدن به دست آمده که غنی از آهن است‪ ،‬خشك می گردد و سپس برای‬
‫استخراج آهن‪ ،‬به كوره بلند منتقل می شود‪.‬‬
‫کورة بلند برای احیای سنگ آهن و حذف اکسیژن موجود در سنگ آهن استفاده می شود‪ .‬کورة بلند با ارتفاعی‬
‫بین ‪ 30‬تا ‪ 80‬متر‪ ،‬ساختاری مخروطی شکل با بدن های از جنس فوالد است که قسمت های داخلی با مواد‬
‫نسوز پوشیده شده است‪ .‬جریان آب موجود در جدارة کوره سبب خنکی آن می شود (شكل ‪.)30‬‬

‫سنگ آهن‪ ،‬کک‪،‬‬

‫زغال سنگ‬

‫جدارۀ نسوز با‬ ‫‪CO2 , N2‬‬

‫سامانۀ گردش آب‬

‫‪3Fe2O3+CO→2Fe3O4+CO2‬‬
‫‪Fe3O4+CO →3FeO+CO2‬‬
‫‪CaCO3 → CaO+CO2‬‬
‫‪C+CO2 → 2CO‬‬
‫‪FeO+CO →Fe+CO2‬‬
‫‪2C+O2 → 2CO‬‬
‫‪FeO+C →Fe+CO‬‬
‫‪3Fe+C → Fe3C‬‬
‫‪CaO+SiO2→ CaSiO3‬‬
‫هوای گرم‬

‫سرباره‬

‫خروجی‬

‫آهن مذاب‬

‫شکل ‪30‬ـ کورة بلند ذوب آهن‬

‫تحقيق کنید‬
‫در مورد مراحل تولید آهن در کوره هاي بلند تحقيق کنید و در كالس ارائه دهيد‪.‬‬ ‫‪12‬‬

‫‪82‬‬
 ‫پودمان دوم‪ :‬عمليات در صنایع معدنی‬

‫استخراج آهن به روش مستقیم‪ :‬امروزه در فناوری مدرن تولید آهن خام‪ ،‬از کورة بلند و کک صرف نظر‬
‫می کنند و از روش های مستقیم سنگ معدن آهن با استفاده از گاز طبیعی استفاده می شود ‪.‬این روش در‬
‫کشورهایی با منابع غنی گاز طبیعی‪ ،‬مانند ایران‪ ،‬بسیار مورد توجه است‪.‬‬
‫تولید آهن با فناوری مستقیم به روش های مختلف انجام می گیرد که از جمله مهم ترین آنها که در ایران استفاده‬
‫می شود روش مستقیم میدرکس‪( 1‬شرکت فوالد مبارکه) و روش مستقیم پرد‪( 2‬فوالد بافت استان کرمان)‬
‫هستند‪ .‬در کارخانجاتی که آهن به روش مستقیم توليد می شود‪ ،‬بخش های متفاوتی وجود دارد که در زیر به‬
‫مهم ترین آنها اشاره می شود‪:‬‬

‫واحد گندله سازی‪ : 3‬گندله به گلوله های تولید شده از نرمۀ سنگ آهن و سایر مواد افزودنی که نخست خام و‬
‫سپس پخته شده‪ ،‬گفته می شود و گندله سازی یکی از روش های تبدیل ذرات نرم مواد اولیه به توده ای متراکم‬
‫است‪ .‬در روش احیای مستقیم‪ ،‬تهیۀ گندله به عنوان مادۀ اولیه برای تولید آهن خام است و ابعاد گندله های‬
‫تولید شده ‪ 5‬تا ‪ 25‬میلی متر است‪.‬‬

‫واحد احیای مستقیم‪ :‬در این روش اساس احیا‪ ،‬گازهایی هستند که میل ترکیبی باالیی با اکسیژن موجود‬
‫در سنگ آهن دارند و بدون نیاز به ذوب سنگ آهن‪ ،‬اکسیژن آن را حذف کرده و آهن اسفنجی تولید می کنند‪.‬‬
‫آهن اسفنجی به شکل قطعات کروی متخلخل یا اسفنج گونه است که در ساختار شیمیایی آن اکسید آهن‬
‫به آهن احیا شده است‪ .‬در روش میدرکس در اثر واکنش کربن دی اکسید با گاز طبیعی در حضور کاتالیزگر و‬
‫گرمای باال‪ ،‬گازهای احیاکنندۀ هیدروژن و کربن مونوکسید تولید می شوند‪:‬‬
‫‪CH4+CO2 →2CO+2H2‬‬
‫در ادامه سنگ معدن آهن با واکنشهای زیر به آهن خام اکسید می شود‪.‬‬

‫عامل احیاکننده گاز ‪H2‬‬ ‫عامل احیاکننده گاز ‪CO‬‬

‫‪3Fe2O3+H2 →2Fe3O4+H2O‬‬ ‫‪3Fe2O3+CO→ 2Fe3O4+CO2‬‬

‫‪Fe3O4+H2 →3FeO +H2O‬‬ ‫‪Fe3O4+CO →3FeO+CO2‬‬

‫‪FeO+H2 →Fe+H2O‬‬ ‫‪FeO+CO →Fe+CO2‬‬

‫در انتهای کوره‪ ،‬آهن اسفنجی با درصدخلوصی بین ‪ 92‬تا ‪ 96‬درصد تولید می شود‪ .‬بخشی از گازهای احیا‬
‫شدۀ خروجی پس از تصفیه به همراه گاز طبیعی مجددا ً وارد کوره می شوند و مورد استفاده قرار می گیرند‪.‬‬
‫استفاده از این روش با استفاده از گاز طبیعی به جای کک‪ ،‬عالوه بر کاهش هزینه ها و افزایش سرعت تولید‪،‬‬
‫کاهش آلودگی های زیست محیطی را نیز به همراه دارد‪.‬‬

‫‪ Midrex‬ـ‪1‬‬
‫‪ PERED‬ـ‪2‬‬
‫گندله در لغت به معنای گرد و مدور و گلوله شده است ‪ Pelletizing:‬ـ‪3‬‬

‫‪83‬‬
‫‪83‬‬
 ‫تحقيق کنید‬
‫‪ 1‬در رابطه با روش هاي جديد توليد مستقيم آهن تحقيق انجام داده و در كالس ارائه دهيد‪.‬‬ ‫‪13‬‬
‫‪ 2‬دلیل استفاده از مواد گداز آور در کورۀ بلند چیست؟‬

‫فیلم آموزشی‬
‫استخراج آهن‬

‫آلیاژ‪1‬های آهن‪ :‬به طور کلی منظور از آلیاژ مخلوط فلزی متشکل از یک فلز اصلی (فلز پایه) به همراه یک یا‬
‫چند عنصر فلزی یا غیرفلزی است‪ .‬برای مثال چدن و فوالد آلیاژهایی از آهن و کربن هستند و برای عملیات‬
‫مکانیکی (آهنگری و پرس کاری) مناسب اند‪.‬‬
‫چدن آلیاژی از آهن است که حدود ‪ 2‬تا ‪ 4‬درصد کربن و ‪ 1‬تا ‪ 3‬درصد سیلیسیم داشته باشد و به عنوان آلیاژی‬
‫سه‌گانه شناخته می شود‪ .‬عناصر آلیاژی برای بهبود کیفیت چدن برای مصارف ویژه به آن افزوده می شود‪.‬‬
‫چدن ها معموالً از طریق ریخته گری‪ 2‬تولید می شوند‪ .‬در فرایند ریخته گری‪ ،‬آهن خام در کوره هایی موسوم به‬
‫کورۀ کوپل‪ 3‬ذوب و ناخالصی های موجود در آن (مانند گوگرد و فسفر) حذف می شود و عناصری مانند کربن‬
‫و سیلیسیم با درصدهای مناسب به آن افزوده می شود‪.‬‬

‫پوشش فوالدی‬
‫جدارۀ نسوز‬
‫ورودی‬
‫پمپ آب‬

‫آهن‬
‫آهک‬
‫کک‬

‫خروجی‬

‫شکل ‪31‬ـ کورۀ کوپل‬

‫‪ Alloy‬ـ‪1‬‬
‫‪2‬ـ ریخته گری عبارت است از گداختن دوباره آهن خام در کوره و ریختن مایع گداخته در قالب‬
‫‪ Copula furnace‬ـ‪3‬‬

‫‪84‬‬
 ‫پودمان دوم‪ :‬عمليات در صنایع معدنی‬

‫چدن به دلیل قیمت تمام شدۀ پایین و قابلیت ریخته گری‪ ،‬استحکام‪ ،‬قابلیت ماشین کاری‪ ،‬مقاومت در برابر‬
‫سایش‪ ،‬مقاوم در برابر خوردگی و انتقال گرما یکی از آلیاژهای مهم و پرکاربرد آهن است‪.‬‬
‫فوالد از مهم ترین و فراوان ترین آلیاژهای فلزی مورد استفاده در دنیای صنعت و یکی دیگر از آلیاژهای آهن‬
‫و کربن است که عناصر دیگری مانند سیلیسیم‪ ،‬گوگرد و فسفر نیز به همراه دارند‪ .‬تفاوت اصلی چدن و فوالد‬
‫در مقدار کربن است‪ ،‬اگر درصد کربن کمتر از حدود ‪ 2‬درصد باشد‪ ،‬آلیاژ حاصل فوالد خواهد بود‪ .‬آهن خام‬
‫به دست آمده از سنگ معدن آهن معموالً دارای ناخالصی هایی است که بسته به نوع سنگ معدن و چگونگی‬
‫کار کورۀ ذوب متفاوت است و قابلیت شکل پذیری و چکش خواری ندارد؛ به همین دلیل طی فرایندهایی مقدار‬
‫این ناخالصی ها تا حد مناسبی کاهش داده می شود‪.‬‬

‫استخراجآلومینیم‬

‫آلومینیم عنصر شیمیایی با عدد اتمی ‪ 13‬است که در جدول تناوبی با عالمت ‪ Al‬نشان داده شده است‪ .‬این‬
‫عنصر یک فلز نرم‪ ،‬نقره‌ای رنگ‪ ،‬چکش‌خوار و نسبتاً مقاوم در برابر خوردگی است که به سرعت در هوا اکسید‬
‫شده و الیۀ اکسیدی حاصل مانع از نفوذ هوا به قسمت های زیرین فلز می شود‪ .‬این فلز در حالت خالص نرم‬
‫و ضعیف است اما به همراه عناصری مانند سیلیسیم‪ ،‬مس و منگنز آلیاژهای مقاومی ایجاد می کند‪ .‬آلومینیم‬
‫با چگالی ‪ 2/7 g.cm-3‬بعد از منیزیم به عنوان سبک ترین فلز صنعتی شناخته می شود‪ .‬این فلز‪ ،‬هادی خوبی‬
‫برای جریان الکتریسیته است‪.‬‬

‫تحقيق کنید‬
‫با استفاده از منابع معتبر جدول زیر را كامل كنيد‪.‬‬ ‫‪14‬‬

‫برخی ازخواص آلومینیم‬

‫نماد شیمیایی‬

‫جرم اتمی استاندارد (‪)g.mol-1‬‬

‫حالت فیزیکی‬

‫دماي ذوب (‪)°C‬‬

‫دمای جوش (‪)°C‬‬

‫آلومینیم به عنوان یک فلز پرمصرف تقریباً در تمامی بخش های صنعت استفاده می شود‪.‬‬

‫‪85‬‬
 ‫بحثگروهی‬
‫در مورد كاربردهاي فلز آلومينيم در زمينه هاي مختلف چه مي دانيد؟‬

‫آلومینیم یکی از فراوان ترین عناصری است که در قشر زمین وجود دارد و حدود ‪ %8‬کل پوستۀ زمین را‬
‫تشکیل می دهد‪ .‬این عنصر به حالت آزاد یافت نمی شود و به صورت ترکیب شده با سایر عناصر به ویژه اکسیژن‬
‫وجود دارد‪ .‬استخراج فلز آلومینیم از سنگ معدن بوکسیت‪ 1‬انجام می گیرد‪ .‬بوکسیت عمدتاً از اکسيدها يا‬
‫هيدروکسيدهاي آلومينيم تشکیل شده است که با ناخالصي هايي نظير اکسيدهاي آهن‪ ،‬سیلیس‪ ،‬اکسيد‬
‫تيتان و آب همراه است‪.‬‬
‫در ایران معدن های بوکسیت با مشخصات مختلف و متغیری وجود دارد‪ ،‬که بخشی از آنها از نظر اقتصادی‬
‫اهمیت ویژه ای دارند‪ .‬از مهم ترین این معدن ها‪ ،‬معدن بوکسیت در منطقۀ جاجرم واقع در استان خراسان‬ ‫ّ‬
‫است‪ .‬از دیگر نمونه ها می توان به معدن تاش در استان سمنان‪ ،‬معدن بلبل در استان کرمان‪ ،‬معدن قشالق‬
‫در استان مازندران‪ ،‬معدن مندون در استان کهکیلویه و بویراحمد اشاره کرد‪.‬‬
‫برای استخراج آلومینیم از سنگ معدن اولین مرحله تهیۀ آلومین (اکسید آلومینیم) خالص است‪ .‬که به دو‬
‫روش بایر‪ 2‬و دوویل پیشنی‪ 3‬انجام می گیرد‪ .‬مرحله دوم برقکافت آلومین خالص و استخراج فلز آلومینیم است‪.‬‬
‫در روش بایر که متداول ترین روش برای تولید آلومین است‪ ،‬ابتدا مواد اولیه بوکسیت با استفاده از ماشین های‬
‫سنگ شکن‪ ،‬آسیاب و نرم می گردد و سپس در محلول غلیظ سود سوزآور در دمای ‪150‬ـ‪ 200‬درجۀ سلسیوس‬
‫حل می شود‪ .‬بخش اعظم آلومین موجود در سنگ معدن در سود حل می شود و بیشتر ناخالصی های موجود‬
‫در بوکسیت مانند آهن اکسید‪ ،‬سیلیس و تیتانیم اکسید به صورت رسوب ته نشین می شوند‪ .‬فرایند استخراج‬
‫آلومین از سنگ معدن و تبدیل به سدیم آلومینات محلول با توجه به معادله شیمیایی زیر انجام می شود‪:‬‬
‫‪Al2O3 + 2NaOH → 2 NaAlO2 + H2O‬‬
‫سدیم آلومینات محلول پس از عبور از صافی های مکانیکی به مایعی زالل تبدیل می شود‪ .‬با افزودن مقداری‬
‫آب و هم زمان با سرد کردن‪ ،‬آلومینیم هیدرات رسوب داده را از محلول آلومینات جدا می کند و برای تبدیل‬
‫به آلومین خالص از کوره های مد ّو ِر گردان با دمای ‪1000‬ـ‪ 1100‬درجۀ سلسیوس استفاده می کنند‪ .‬با توجه‬
‫به آسان تر و ارزا ن تر بودن روش بایر‪ ،‬بیشتر آلومین تولیدی از این روش است‪ .‬طرحی از فرایند بایر در شکل‬
‫‪ 32‬نشان داده شده است‪.‬‬

‫‪ Bauxite‬ـ‪1‬‬
‫‪ Bayer‬ـ‪2‬‬
‫‪ Deville Pechiney‬ـ‪3‬‬

‫‪86‬‬
 ‫پودمان دوم‪ :‬عمليات در صنایع معدنی‬

‫مرحلۀ ‪1‬ـ مخلوط کردن‬

‫مرحله ‪  5‬ـ کلسیناسیون‬

‫مرحله ‪2‬ـ حل کردن‬

‫مرحله ‪4‬ـ رسوب دهی‬

‫مرحله ‪3‬ـ تصفیه‬

‫شکل ‪32‬ـ فرایند بایر‬

‫تحقيق کنید‬
‫‪ 1‬با مراجعه به منابع علمی‪ ،‬واکنش های شیمیایی فرایند بایر را بنویسید‪.‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪ 2‬در مورد روش هاي ديگر استخراج آلومينيم تحقيق کنید و در كالس ارائه دهيد‪.‬‬
‫‪ 3‬در مورد آلياژهاي آلومينيم تحقيق کنید و در كالس ارائه دهيد‪.‬‬

‫فیلم آموزشی‬
‫استخراج آلومینیم‬

‫‪87‬‬
‫‪87‬‬
 ‫استخراج مس‬

‫مس یکی از فلزات واسطه‪ ،‬با نماد اتمی ‪ Cu‬و عدد اتمی ‪ 29‬است که در دورۀ چهارم جدول تناوبی قرار دارد‪ .‬این‬
‫عنصر دارای خواص فلزات انتقالی است و از خاصیت رسانایی الکتریکی و گرمایی بسیار باالیی برخوردار است‪ .‬قابلیت‬
‫تورق و مفتول شدن باالی مس باعث شده است به آسانی تحت عملیات مکانیکی قرار گیرد و به‬ ‫چکش خواری‪ّ ،‬‬
‫شکل های مختلف درآید‪ .‬فلز مس خالص سختی پایینی دارد‪ ،‬ولی قابلیت آلیاژسازی آن با سایر عناصر مانند قلع‪،‬‬
‫روی و آلومینیم باعث شده است استفاده از این فلز بسیار وسیع باشد‪ .‬در هوای مرطوب و در مجاورت گاز ‪ CO2‬الیۀ‬
‫نازکی از مس کربنات در سطح اشیای مسی تشکیل می شود (شکل ‪.)33‬‬

‫شکل ‪33‬ـ تغییر رنگ لوله مسی در مجاورت هوای مرطوب‬

‫سهولت كاربرد‪ ،‬يكي از ويژگي‌هاي مهم مس و آلياژهاي آن است‪ .‬مس در ميان فلزاتي كه كاربردهاي وسيع‬
‫صنعتي دارند‪ ،‬جزء هادي‌ترين فلزات هم از نظر رسانایی الكتريكي و هم انتقال گرمایی است و باعث استفاده‬
‫تورق مس و آلياژهاي آن زمینه‬ ‫گسترده در مصارف خانگی و الکتریکی می شود‪ .‬قابلیت کشیده شدن و ّ‬
‫استفاده در ماشين‌آالت و تجهيزات صنعتي و خانگي‪ ،‬وسايل حمل و نقل و صنايع نظامي را فراهم می کند‪.‬‬
‫ثبات شيميايي مس و تشكيل سريع غشای نازكي از اكسيد بر سطح آن‪ ،‬چنان مقاومتي نسبت به زنگ‌زدگي‬
‫و آلودگي‌هاي زیستی در آن ايجاد می کند كه از نظر كار در آب و به خصوص آب شور دريا‪ ،‬هيچ فلز يا آلياژ‬
‫ديگري نمي‌تواند با آن رقابت كند‪.‬‬
‫روش استخراج مس‪ ،‬با توجه به نوع کانی آن متفاوت است و اغلب به روش های خشک (پیرومتالورژي ‪:‬گرما دادن‬
‫‪1‬‬

‫حلل) صورت می گیرد (شكل ‪.)34‬‬ ‫وگداختن سنگ معدن) و تر (هیدرومتالورژي‪ :2‬حل کردن سنگ معدن در ّ‬

‫‪ Pyrometallurgy‬ـ‪1‬‬
‫‪ Hydrometallurgy‬ـ‪2‬‬

‫‪8‬‬
‫‪888‬‬
 ‫پودمان دوم‪ :‬عمليات در صنایع معدنی‬

‫استخراج سنگ کانی مس‬

‫معادن زیرزمینی‬ ‫معادن روباز‬

‫جداسازی مس از سنگ کانی‬

‫هیدرومتالورژی‬ ‫پیرومتالورژی‬

‫سنگ شکنی‬ ‫سنگ شکنی و آسیا کردن‬

‫لیچینگ‬ ‫تغلیظ‬

‫استخراج حاللی‬ ‫استحصال مس به وسیله ذوب‬

‫الکترووینینگ‬ ‫عملیات رسوبی‬ ‫تصفیه گرمایی و الکتریکی‬

‫مس کاتد‬

‫شکل ‪34‬ـ روش های استخراج مس (لیچینگ‪ 1‬و الکترووینینگ‪)2‬‬

‫تحقيق کنید‬
‫با تحقیق در مراجع علمی روش هیدرومتالورژي را بررسی کنید‪.‬‬ ‫‪16‬‬

‫فیلم آموزشی‬
‫استخراج مس‬

‫‪1‬ـ ‪ :Leaching‬فرایندی است که طی آن مادۀ مورد نظر به وسیلۀ حالل از مادۀ جامد جدا می شود‪.‬‬
‫‪2‬ـ ‪ :Electrowining‬یا استخراج الکتریکی‪ ،‬فرایند رسوب دهی الکتریکی فلزات از سنگ معدن است‪.‬‬

‫‪89‬‬
 ‫فعالیت عملی ‪16‬‬
‫خالص سازی مس از نمونۀ ناخالص مس به روش الکترولیز‬
‫وسایل و مواد مورد نیاز‪ :‬تیغه های مسی خالص و ناخالص‪ ،‬بشر‪ ،‬یک سوکننده‪ ،‬ولت متر و آمپرمتر‪ ،‬محلول‬
‫مس سولفات اسیدی‪ ،‬استن‬

‫روش کار‬
‫‪ 1‬در بشر‪ 200‬میلی لیتر محلول مس سولفات اسیدی بریزید‪.‬‬
‫‪2‬وزن دو تیغه مس را یادداشت کنید و با کمک گیره یا یک صفحۀ نگهدارنده درون بشر قرار دهید‪ .‬یکی را‬
‫به قطب مثبت دستگاه و دیگری را به قطب منفی دستگاه وصل کنید (شکل ‪.)35‬‬
‫‪ 3‬با استفاده از دستگاه‪ ،‬جریان را روی ‪ 0/5‬آمپر تنظیم کنید و آزمایش برقکافت را به مدت ‪ 30‬دقیقه ادامه‬
‫دهید‪( .‬در صورت تغییر جریان با استفاده از مقاومت‪ ،‬جریان را ثابت نگه دارید)‪.‬‬
‫‪4‬تیغه ها را از بشر خارج کرده و برای خشک شدن سریع با استن شست وشو دهید‪( .‬دقت کنید سطح تیغه ها‬
‫را لمس نکنید)‪.‬‬
‫‪ 5‬تیغه های آندی و کاتدی را وزن کرده و با وزن اولیه مقایسه کنید‪.‬‬
‫‪ 6‬مشاهدات خود را یادداشت کنید‪.‬‬

‫آند (صفحه های مس ناخالص)‬

‫کاتد (صفحه های مس خالص)‬
‫‪Cu‬‬ ‫‪Cu2+‬‬ ‫‪Cu‬‬
‫لجن آندی‬

‫شکل ‪35‬ـ تصفیۀ الکتروشیمیایی مس‬

‫ص معموالً برای‌ ساخت‌ سیم ها‪ ،‬کابل ها و هرگون ‌ه وسیله‌ای‌ ک ‌ه برای‌ انتقال‌ برق‌ به کار‬ ‫آلیاژهای مس‪ :‬م ‌‬
‫س خال ‌‬
‫ف می شود‪ .‬برای بهبود خواصی مانند افزایش استحکام و ریخته گری با افزودن عناصری مانند‬ ‫می‌رود‪ ،‬مصر ‌‬
‫روی‪ ،‬قلع و آلومینیم به فلز مس آلیاژهای مناسبی تهیه می شود‪.‬‬
‫‪1‬ـ آلیاژ مس ـ روی‪ :‬این آلیاژها با نام برنج در صنعت شناخته می شوند‪ .‬آلیاژ برنجی که در صنعت‬
‫ریخته گری بیشتر استفاده می شود‪ ،‬حاوی ‪ 30‬درصد روی و ‪ 70‬درصد مس است‪ .‬برنج ها در برابر کدر شدن‬
‫مقاوم هستند و معموالً قابلیت چکش خواری بیشتری نسبت به مس و روی دارند‪.‬‬

‫‪90‬‬
 ‫پودمان دوم‪ :‬عمليات در صنایع معدنی‬

‫‪2‬ـ آلیاژ مس ـ قلع‪ :‬آلیاژ مس ـ قلع‪ ،‬برنز نیز نامیده می شود‪ .‬البته در بعضی تقسیم بندی ها به آلیاژهای مس‬
‫به غیر از مس  ـ   روی‪ ،‬برنز گفته می شود‪ .‬آلیاژ برنز بین ‪ 9‬تا ‪ 12‬درصد قلع دارد که باعث افزایش سختی و مقاومت‬
‫در برابر خوردگی آلیاژ می شود‪.‬‬
‫‪3‬ـ آلیاژ آلومینیم ـ برنز‪ :‬این آلیاژها بر پايه مس هستند و حدود ‪ 5‬تا ‪ 11‬درصد عنصر آلیاژی آلومينيم‬
‫دارند‪ .‬از جمله خواص این آلیاژها سهولت ريخته گري‪ ،‬استحكام باال و مقاومت در برابر خوردگی است و در‬
‫تهیۀ پمپ ها‪ ،‬پرۀ توربین‪ ،‬پروانۀ کشتی ها‪ ،‬بدنۀ هواپیما و ابزار و اتصاالت پاالیشگاه ها به کار گرفته می شوند‪.‬‬

‫لعا ب‬
‫دانش و فناوری لعاب در طول تاریخ و در فرهنگ های مختلف بسیار متفاوت بوده و همگام با توسعۀ علم و دانش‬
‫بشر‪ ،‬پیشرفت های فراوانی داشته است‪ .‬پیشینۀ لعاب کاری به هزارۀ چهارم پیش از میالد مسیح می رسد؛ جایی که از‬
‫کهن ترین تمدن شناخته شدۀ مصر مهره هایی قهوه ای با‬
‫لعاب آبی و فیروزه ای به دست آمده است‪ .‬استفاده از لعاب‬
‫در ایران به هزارۀ دوم پیش از میالد بازمی گردد‪ .‬کشف‬
‫گل میخ ها و مهره های استوانه ای از جنس سفال لعابدار‬
‫در معبد چغازنبیل‪ 1‬نشان از تبحر و مهارت مردمان آن‬
‫روزگار دارد‪ .‬در آن دوران از آجرهای لعابدار در تزئین‬
‫کاخ‌ها و معابد استفاده می‌شد‪ .‬نمونه های شاخص آنها‬
‫و نیز تزئینات لعابدار با رنگ‌های سفید‪ ،‬سبز و آبی در‬
‫زیگورات‪ 2‬چغازنبیل به کار رفته است‪ .‬این بنا در سال‬
‫‪ 1358‬شمسی به عنوان اثر ملی ایران در فهرست آثار‬
‫شکل ‪36‬ـ مجسمۀ گاو نر از جنس سفال با پوشش لعاب‬
‫میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید‪.‬‬
‫که در منطقۀ چغازنبیل کشف شده و در موزۀ ملی ایران‬
‫نگهداری می شود‪.‬‬

‫آجرهای مینایی با لعاب قلیایی مربوط به دوران هخامنشی در آپادانای شوش یافت شده است که متأسفانه‬
‫هم اکنون نمونه هایی از آن در موزۀ لوور‪ 3‬پاریس نگهداری می شود‪ .‬در آن زمان استفاده از لعاب بیشتر در‬
‫معماری و برای پوشش و تولید آجرهای پختۀ لعابدار بوده است‪ .‬سربازان جاوید‪ ،‬کمانداران پارسی و نقش‬
‫فروهر‪4‬به صورت برجسته روی آجرهای لعابدار بیان کنندۀ این واقعیت است که سفالگران هخامنشی با لعاب‬
‫آشنا بوده اند‪ .‬حیوانات و نقوشی که در این آجرها دیده می شود‪ ،‬جزء مهم ترین و بی‌سابقه‌ترین نقوش در ایران‬
‫هستند (شکل ‪.)37‬‬

‫‪1‬ـ چغازنبیل نیایشگاهی باستانی و سمبل هنر و معماری ایرانی است که در نزدیکی شهر شوش در استان خوزستان قرار دارد‪.‬‬
‫‪2‬ـ در تمدن باستان واالترین نیایشگاه هر معبد«زیگورات» خوانده می شد‪ ،‬زیگورات معنای برافراشته و باالرونده می دهد‪ .‬زیگورات معبد‬
‫چغازنبیل هم یک نمونه بسیار کهن از زیگورات هاست‪.‬‬
‫‪ Louvre‬ـ‪3‬‬
‫‪4‬ـ فروهر که در اصل «فره وهر» است‪ ،‬نمادی است که آریایی ها برای آنچه امروزه روح نامیده می شود‪ ،‬برگزیده بودند‪.‬‬

‫‪91‬‬
 ‫شکل ‪37‬ـ آجرهای لعاب دار دورۀ هخامنشی که از محوطۀ شوش کشف شد ‌ه است‬

‫تعریف لعاب‪ :‬لعاب الیۀ شیشه ای نازکی است که به عنوان پوشش سطوح به کار می رود‪ .‬این الیۀ نازک‬
‫شیشه گونه به صورت شفاف‪ ،‬کدر‪ ،‬سفید یا رنگی و با به کارگیری مواد مختلف روی سطوح مختلف‪ ،‬پوششی‬
‫به ضخامت ‪ 0/15‬تا ‪ 0/4‬میلی متر ایجاد می کند‪ .‬استفاده از لعاب سبب افزایش استحکام شیمیایی و فیزیکی‬
‫و جلوه بیشتر رنگ در ظروف سفالی می شود و عالوه بر این به عنوان ماده ای ضدآب نیز به کار می رود‪ .‬لعاب‪،‬‬
‫ال متراکم و از نفوذ مایعات و گازها به داخل بافت آنها جلوگیری می کند و در نتیجه‬ ‫اجسام سرامیکی را کام ً‬
‫تأثیر خوردگی و عوامل نامساعد دیگر را کاهش می دهد و همچنین از لحاظ بهداشتی نیز مفید خواهد بود‪.‬‬
‫به طور کلی لعاب در نتیجۀ ذوب شدن مخلوطی از سیلیکات ها در دماهای مختلف به وجود می آید‪ .‬در این‬
‫شرایط اتم های بعضی از مواد مذاب‪ ،‬به علت گران روی باال‪ ،‬توانایی برقراری نظم دوباره در هنگام انجماد را‬
‫ندارند و حالت بی نظم‪ 1‬به خود می گیرند‪ .‬مواد اولیۀ مورد استفاده در ساخت لعاب تأثیر ویژه ای بر کیفیت‬
‫و خواص نهایی آن دارند‪ .‬مهم ترین مواد در تهیۀ لعاب به سه دستة مواد شبکه ساز‪ ،‬دگرگون ساز و واسطه‬
‫تقسیم بندی می شوند‪:‬‬
‫‪1‬ـ مواد شبکه ساز‪ :‬این دسته از مواد که به اکسیدهای اسیدی معروف هستند‪ ،‬اساس‪ ،‬پایه و تعیین کنندۀ‬
‫ساختار نهایی لعاب و شیشه به شمار می روند‪ .‬مهم ترین مادۀ شبکه ساز که به وفور در طبیعت یافت می شود‪،‬‬
‫سیلیس (‪ )SiO2‬است‪ .‬بور اکسید (‪ ،)B2O3‬ژرمانیم دی اکسید (‪ )GeO2‬و فسفرپنتا اکسید (‪ )P2O5‬از دیگر‬
‫مواد شبکه ساز هستند‪.‬‬
‫‪2‬ـ مواد دگرگون ساز شبکه‪ :‬این مواد که با نام اکسیدهای بازی نیز شناخته می شوند‪ ،‬با قرار گرفتن در‬
‫داخل فضاهای شبکه‪ ،‬آن را کم و بیش پر کرده و باعث تغییر و گسستگی در ساختار لعاب و شیشه می شوند‪.‬‬
‫مواد دگرگون ساز به تنهایی حالت شیشه ای ایجاد نمی کنند و در حالت مطلوب با اکسیدهای اسیدی در هنگام‬
‫ذوب شدن ترکیب می شوند‪ .‬از جمله مهم ترین مواد دگرگون ساز شبکه می توان به سدیم اکسید (‪،)Na2O‬‬
‫پتاسیم اکسید (‪ ،)K2O‬کلسیم اکسید (‪ ،)CaO‬سرب اکسید (‪ )PbO‬و منیزیم اکسید (‪ )MgO‬اشاره کرد‪.‬‬
‫‪3‬ـ مواد واسطه‪ :‬این دسته از مواد اولیه ما بین دو گروه باال قرار می گیرند و نسبت به شرایط موجود تغییر‬
‫حالت می دهند و می توانند هم به عنوان شبکه ساز و هم دگرگون ساز در ایجاد ساختار لعاب و شیشه شرکت‬
‫داشته باشند‪ .‬مهم ترین مادۀ واسطه‪ ،‬آلومینیم اکسید (‪ )Al2O3‬است‪.‬‬
‫‪ Amorph‬ـ‪1‬‬

‫‪92‬‬
 ‫پودمان دوم‪ :‬عمليات در صنایع معدنی‬

‫بیشتر بدانید‬
‫جامد یکی از حالت های اساسی ماده است و با ساختار سخت و مقاوم در برابر تغییر شکل یا حجم شناخته‬
‫می شود‪ .‬در ساختار جامدات اتم‌ها با پیوندهای محکم در یک شبکه هندسی منظم (جامد بلوری) یا نامنظم‬
‫(جامد بی شکل) در کنار یکدیگر قرار گرفته اند‪ .‬جامداتی که اجزای سازندۀ آنها در یک الگوی منظم چیده‬
‫شده باشند‪ ،‬به عنوان بلور شناخته می شوند‪ .‬در واقع‬
‫هرگاه شرایط انجماد و خصوصیات ذاتی یک ماده‬
‫به گونه ای باشد که ذرات آن ماده فرصت کافی برای‬
‫قرارگیری منظم در کنار یکدیگر را داشته باشند‪،‬‬
‫بلور شکل می گیرد‪ .‬حال اگر خصوصیات ذاتی ماده‬
‫یا شرایط انجماد به ترتیبی باشد كه اتم ها فرصت‬
‫نظم گرفتن نداشته باشند‪ ،‬مادۀ حاصل بی نظم و‬
‫بدون شكل هندسی خواهد شد كه در این صورت‬
‫ماده بی شكل نامیده می شود (مانند شیشه‌)‪.‬‬
‫شيوۀ قرارگیری اتم ها در جامد بلوری و جامد بی شکل‬

‫تحقيق کنید‬
‫‪ 1‬با بررسی مراجع علمی‪ ،‬تفاوت شیشه و لعاب را بیان کنید‪.‬‬ ‫‪17‬‬
‫‪ 2‬نقش مواد قلیایی مانند سدیم اکسید در ساختار لعاب را بررسی کنید‪.‬‬

‫لعاب ها به منظور قرارگیری مناسب و ایده آل بر روی سطح های مختلف باید ویژگی های منحصر به فردی داشته‬
‫باشند که در زیر به برخی از آنها اشاره شده است‪:‬‬
‫‪ 1‬مقاوم در برابر مواد شیمیایی با ‪ pH‬اسیدی و قلیایی‬
‫‪ 2‬قابلیت نفوذ ناپذیری باال در برابر مایعات و گازها‪.‬‬
‫‪ 3‬ایجاد سطح صاف و صیقلی بر روی مواد متخلخل‪.‬‬
‫‪ 4‬مقاوم در برابر ترک‪ ،‬پوسته شدن و خراشیدگی‪.‬‬
‫‪ 5‬امکان ایجاد رنگ و شکل های زیبا روی سطوح‪.‬‬
‫‪ 6‬مقاومت گرمایی مناسب‪.‬‬

‫انواع لعاب‬
‫لعاب ها بر اساس معیارهای مختلف مانند شکل ظاهری‪ ،‬ترکیب شیمیایی و روش تولید تقسیم بندی می شوند‪.‬‬
‫لعاب ها با توجه به شکل ظاهری به بخش های زیر تقسیم می شوند‪:‬‬
‫لعاب شفاف‪ :‬در ساختار این لعاب ها حباب های کوچک یا دانه های ذوب نشده دیده نمی شود و انعکاس نور منظم‬
‫است‪ .‬این لعاب ها اغلب به صورت الیۀ نازک بر روی بدنه پوشش داده می شوند (پوشش کاشی ها)‪.‬‬
‫لعاب کدر‪ :‬این لعاب ها قابلیت عبور نور را ندارند و اغلب دارای مواد کدرکننده هستند که هنگام سایش لعاب خام‬
‫در آسیاب اضافه می شوند‪ .‬این لعاب ها برای پوشاندن رنگ نامطلوب بدنه به کار می روند (پوشش ظروف چینی)‪.‬‬

‫‪93‬‬
‫لعاب بلوری‪ :‬در این لعاب ها فرایند انجماد مواد مذاب به آرامی صورت گرفته و امکان متبلور شدن وجود‬
‫دارد‪ .‬هر چه بلورها بیشتر رشد کنند‪ ،‬سطح لعاب ناصاف تر و زبرتر خواهد شد‪ .‬این نوع لعاب بیشتر برای تولید‬
‫قطعات هنری مانند ظروف تزئینی استفاده می شود‪.‬‬

‫شکل ‪38‬ـ انواع لعاب با ویژگی ظاهری شفاف و کدر‬

‫بسیاری از لعاب ها بر اساس روش تولید به سه دسته تقسیم می شوند‪:‬‬

‫لعاب خام‪ :‬لعاب خام از مواد اولیۀ پودری شکل غیرمحلول در آب‪ ،‬که به صورت دوغاب تهیه می شوند‪ ،‬تشکیل‬
‫شده است‪ .‬هزینۀ تهیۀ این لعاب پایین است و اجسام مورد استفاده باید دیوارۀ ضخیمی داشته باشند‪ .‬این نوع‬
‫لعاب بیشتر برای پوشش چینی ها‪ ،‬کاشی های کف و میناکاری (لعاب فلز) استفاده می شوند‪.‬‬
‫لعاب فریتی‪ :1‬برای بهبود خواص لعاب ها آنها را پیش از اعمال بر بدنه فراوری می کنند و به آن لعاب فریتی‬
‫غیرسمی تبدیل‬
‫ّ‬ ‫سمی به‬
‫می گویند‪ .‬در این لعاب ها مواد محلول در آب به سیلیکات های نامحلول و مواد ّ‬
‫غیرسمی حاصل پس از آسیاب شدن در تهیۀ لعاب به کار می روند‪ .‬کاربرد عمدۀ‬ ‫ّ‬ ‫می شوند سیلیکات های‬
‫لعاب های فریتی در کاشی های دیواری است‪.‬‬
‫لعاب تبخیری‪ :‬بر اساس مواد خام اولیه این دسته را لعاب های نمکی نیز می نامند‪ .‬این لعاب ها برخالف دو‬
‫دستۀ باال به صورت دوغاب اعمال نمی گردد بلکه با به وجود آوردن بخار نمک در محیط کوره‪ ،‬آن را بر روی‬
‫سطح مورد نظر می نشانند‪ .‬این نوع روش اعمال لعاب برای تولید قطعات سرامیکی مورد مصرف در صنایع‬
‫شیمیایی به عنوان ظرف به کار گرفته می شود‪.‬‬
‫ترکیب شیمیایی لعاب‪ ،‬مبنای دیگری برای تقسیم بندی لعاب ها است که به سه دسته تقسیم می شوند‪:‬‬
‫لعاب سربی‪ :‬این لعاب ها به راحتی ذوب می شوند و بدون تشکیل حباب‪ ،‬پوششی براق و صاف ایجاد‬
‫می کنند‪ .‬لعاب سربدار به راحتی مواد رنگی را حل می کند و به خوبی به بدنه متصل می شود و اغلب رنگ های‬

‫‪ Ferrit glaze‬ـ‪1‬‬

‫‪94‬‬
 ‫پودمان دوم‪ :‬عمليات در صنایع معدنی‬

‫واضح و شدیدی ایجاد می کند‪ .‬این لعاب ها به دو صورت فریت و خام استفاده می شوند‪ ،‬اگرچه مصرف فریت‬
‫ترجیح داده می شود‪.‬‬
‫لعاب قلیایی‪ :‬در ساختار لعاب های قلیایی ترکیبات سرب و بور حذف می گردد و اکسیدهای قلیایی قوی به‬
‫عنوان مواد گدازآور استفاده می شود‪ .‬اکسیدهای قلیایی به صورت فریت در ترکیب لعاب وارد می شوند‪.‬‬
‫لعاب قلیایی ـ بور‪ :‬این لعاب ها بدون سرب هستند و به صورت سطح صاف و براق منجمد می شوند‪ .‬در‬
‫ساختار این لعاب ها از فریت بوردار به عنوان مادۀ اولیه استفاده می شود‪.‬‬
‫لعاب کاری و تهیۀ لعاب‬
‫منظور از اصطالح لعاب کاری‪ ،‬ایجاد الیۀ نازک لعاب در سطح فراورده ها است‪ .‬در بسیاری از موارد‪ ،‬مواد اولیۀ‬
‫لعاب به صورت پودر آسیاب و یکنواخت شده و در ادامه در تهیۀ دوغاب به کار می روند‪ .‬برای ساخت لعاب‬
‫باید ابتدا مواد اولیه را وزن و سپس آسیاب کرد‪ .‬آسیاب کردن مسئلۀ مهمی است‪ ،‬زیرا اگر مواد به خوبی‬
‫نرم و آسیاب نشوند‪ ،‬باعث رسوب گذاری در مخزن نگهداری‪ ،‬اختالل در انتقال لعاب و تولید لعاب با سطح‬
‫ناصاف می شود‪ .‬از سوی دیگر نرم کردن بیش از حد مواد باعث اتالف انرژی‪ ،‬ضربه پذیری و ترک برداشتن‬
‫لعاب نهایی می شود‪ .‬فرایند آسیاب کردن با استفاده از آسیاب گلوله ای (بالمیل‪ )1‬انجام می شود‪ .‬این دستگاه‬
‫از یک استوانه که درون آن گلوله هایی از جنس سرامیک‪ ،‬که در مقابل سایش بسیار مقاوم هستند‪ ،‬ساخته‬
‫شده است‪ .‬درصورتی که این گلوله ها از جنس مقاومی نباشند‪ ،‬به راحتی خرد می گردند و با مواد اولیه ترکیب‬
‫می شوند‪ .‬استوانه با سرعت ثابت حول محور افقی می چرخد که این چرخش باعث غلتیدن گلوله ها بر روی‬
‫یکدیگر و خرد و آسیاب شدن مواد اولیه می شود‪.‬‬

‫شکل ‪39‬ـ آسیاب گلوله ای‬

‫‪ Bullet mill‬ـ‪1‬‬

‫‪95‬‬
 ‫برای تهیۀ دوغاب‪ ،‬پودر یكنواختی از مواد اولیه به‬
‫همراه آب در دستگاه های مخلوط کن (شکل ‪)40‬‬
‫به یک تعلیق همگن تبدیل می شوند‪ .‬دوغاب حاصل‬
‫باید به گونه ای باشد که در مخزن نگهداری ته نشین‬
‫نشود‪ .‬بدین منظور در ترکیب اغلب لعاب ها مقداری‬
‫س کائولن‪ 1‬اضافه می شود تا غلظت و پایداری‬ ‫خاک ُر ِ‬
‫دوغاب لعاب در برابر ته نشینی افزایش یابد‪.‬‬
‫شکل ‪40‬ـ نمونه ای از مخزن ذخیرۀ دوغاب‬
‫فعالیت عملی ‪17‬‬
‫اعمال لعاب به کمک قلم مو‬
‫وسایل مورد نیاز‪ :‬فست میل‪ ،2‬قندان سرامیکی‪ ،‬ترازو‪ ،‬قلم مو‪ ،‬اسفنج و پارچه‪ ،‬ظرف آب‪ ،‬بشر کوچک‪ ،‬بشر‬
‫بزرگ‪ ،‬آهنربا و الک مش‪ ،120 3‬پودر لعاب خشک‪ ،‬رنگ لعاب‪ ،‬چسب ‪ ،CMC‬ظرف سفالی‬
‫روش کار‬
‫‪ 1‬بر اساس حجم قندان سرامیکی‪ ،‬پودر لعاب را خشک وزن کنید‪ .‬به اندازۀ ‪ 45‬درصد وزن لعاب خشک‬
‫آب‪ 1 ،‬درصد چسب و ‪ 4‬درصد رنگ لعاب وزن کنید و به همراه گلوله های سرامیکی داخل قندان بریزید‪.‬‬
‫‪ 2‬قندان سرامیکی را در دستگاه فست میل قرار دهید و پس از بستن در آن‪ ،‬با رعایت نکات ایمنی دستگاه‬
‫را به مدت ‪ 10‬دقیقه روشن کنید‪.‬‬
‫‪ 3‬پس از خاموش کردن دستگاه و بیرون آوردن قندان سرامیکی‪ ،‬محتویات آن را داخل بشر بریزید و سپس‬
‫از آهن ربای دستی و الک عبور دهید‪.‬‬
‫‪ 4‬سطح ظرف مورد نظر را با اسفنج نم دار تمیز و مرطوب کنید و طرح ساده ای را در نظر بگیرید‪.‬‬
‫‪ 5‬با استفاده از قلم موی آغشته به دوغاب رنگی طرح مورد نظر را به صورت یکنواخت رنگ کنید و در پایان‬
‫اجازه دهید دوغاب خشک شود‪.‬‬

‫شکل ‪41‬ـ فست میل (سمت راست) و قندان سرامیکی (سمت چپ)‬

‫‪1‬ـ کائولن اصطالحي است که برای کانسارهای رسی به فرمول عمومي ‪ 2SiO2.Al2O3.2H2O‬اطالق مي گردد‪.‬‬
‫‪2‬ـ فست میل یک آسیاب گلوله ای کوچک با سرعت زیاد است که جهت آسیاب و اختالط مواد مختلف سرامیکی‪ ،‬رنگ و لعاب در آزمایشگاه ها‬
‫و مراکز تحقیقاتی مورد استفاده قرار می گیرد‪.‬‬
‫‪3‬ـ اندازۀ ذرات خاک مورد بررسی برای گذر از الک مش نامیده می شود‪.‬‬
‫‪96‬‬
 ‫پودمان دوم‪ :‬عمليات در صنایع معدنی‬

‫مزایای لعاب‬
‫زیباتر کردن فراورده ها‪ :‬حالت شیشه ای و رنگ های متنوع لعاب ها‪ ،‬سطح محصوالت را شفاف و زیباتر می کند‪.‬‬
‫افزایش مقاومت شیمیایی و مکانیکی‪ :‬لعاب ها مقاومت شیمیایی و مکانیکی باالیی دارند و باعث ایجاد‬
‫مقاومت مطلوب در محصوالت تولیدی می شوند‪.‬‬
‫صیقلی کردن سطوح‪ :‬اعمال لعاب باعث می شود سطوح سطح صاف و یکنواختی داشته باشند‪.‬‬
‫بهداشتی شدن سطوح(کاهش نفوذناپذیری)‪ :‬لعاب ها نفوذناپذیر هستند و مانع از جرم گرفتگی در بدنۀ‬
‫محصوالت بهداشتی می شوند‪.‬‬
‫معایب لعاب‪:‬‬
‫پدیده های ناخواسته در خواص الیۀ لعاب‪ ،‬معایب لعاب نامیده می شوند‪ .‬در تمام حالت های تولید لعاب امکان ایجاد عیب‬
‫وجود دارد که ممکن است به عنوان نقص یا طرح های هنری در نظر گرفته شوند‪ .‬عیوب موجود در لعاب ممکن است‬
‫به دالیل مختلفی مانند توزین غیردقیق‪ ،‬عدم استفاده‬
‫نکردن از مواد اولیه مناسب‪ ،‬وجود ناخالصی ها‪ ،‬شرایط‬
‫نامناسب تشکیل دوغاب و شرایط پخت نامناسب باشد‪.‬‬
‫اگر اندازۀ ذرات لعاب درشت باشد یا مواد جامد موجود‬
‫در دوغاب کم باشد‪ ،‬امکان ته نشینی اجزای دوغاب وجود‬
‫دارد‪ .‬زیاد بودن آب موجب رقیق شدن دوغاب می شود‬
‫و لعاب حاصل ضخامت مناسبی در هنگام پوشش سطح‬
‫ایجاد نمی کند‪ .‬همان طور که در شکل ‪ 42‬نشان داده‬
‫شده است‪ ،‬یکی از دالیل ترک خوردن لعاب در هنگام‬
‫خشک شدن‪ ،‬آسیاب کردن بیش از حد مواد اولیه است‪.‬‬
‫همچنین اگر سطح بدنه چرب باشد یا گرد و غبار گرفته‬
‫باشد‪ ،‬الیۀ لعاب بر روی بدنه نمی چسبد و پوسته پوسته‬
‫می شود‪ .‬با توجه به نوع نقص موجود در لعاب و عوامل‬
‫به وجود آورندۀ آن‪ ،‬امکان برطرف سازی آن وجود دارد که‬
‫منجر به افزایش کیفیت لعاب می شود‪.‬‬
‫شکل ‪42‬ـ پوسته شدن و ترک خوردگی در لعاب‬

‫نکات‬
‫صنعت لعاب آلودگی های زیست محیطی گوناگونی ناشی از استفاده از آب فراوان‪ ،‬انرژی‪ ،‬گازهای خروجی‬ ‫زیست محیطی‬

‫از کوره‪ ،‬خشک‌کن‌ها‪ ،‬ضایعات لعاب‪ ،‬فاضالب حاصل از آسیاب ها‪ ،‬انتشار گازهای گلخانه‌ا‌ی‪ ،1‬پساب‌های‬
‫صنعتی و انواع آلودگی‌های صوتی را ایجاد می کند‪ .‬استفاده از مواد اولیه بی‌خطر‪ ،‬کاهش میزان تولید‬
‫ضایعات از طریق بهبود فرایندها و استفاده از تجهیزات پیشرفته‌‪ ،‬انجام به موقع و منظم تعمیرات‬
‫پیشگیرانه‪ ،‬استفادۀ دوباره از ضایعات به منظور به کارگیری دوبارۀ آنها به‌عنوان مواد اولیه و جلوگیری از‬
‫اتالف انرژی از جمله اقداماتی است که منجر به کاهش آلودگی های زیست محیطی می شود‪.‬‬

‫‪1‬ـ منظور از گازهای گلخانه ای موجود در جو زمین‪ :‬بخار آب‪ ،‬کربن دیوکسید‪ ،‬متان‪ ،‬اوزون و دی نیتروژن مونوکسید می باشد‪.‬‬

‫‪97‬‬
 ‫فعالیت عملی ‪18‬‬

‫روش کار‪:‬‬
‫با همکاری مرکز آموزشی از یک کارگاه تولید سرامیک و لعابکاری بازدید علمی داشته باشید‪.‬‬

‫پرسش های پایانی‬

‫‪ 1‬کاربردهای نیتریک اسید را نام ببرید‪.‬‬

‫‪ 2‬هیدروکلریک اسید با گاز هیدروژن کلرید چه تفاوتی دارد؟‬
‫‪ 3‬روش تولید هیدروکلریک اسید با استفاده از واکنشگاه های مانهایم را توضیح دهید‪.‬‬
‫‪ 4‬تفاوت عملکرد الیۀ غشایی به کار رفته در سل برقکافت‪ ،‬در روش غشایی و دیافراگمی (در تولید سدیم‬
‫هیدروکسید) چیست؟‬
‫‪ 5‬کاربردهای پتاسیم هیدروکسید را بیان کنید‪.‬‬
‫‪ 6‬آهک زنده و مرده چه ترکیباتی هستند؟ تفاوت آنها چیست؟‬
‫‪ 7‬چرخۀ آهک را توضیح دهید‪.‬‬
‫‪ 8‬شيوۀ قرارگیری اتم های سدیم و کلر در بلور سدیم کلرید چگونه است؟ پیوند بین آنها از چه نوعی است؟‬
‫توضیح دهید‪.‬‬
‫‪ 9‬استخراج معادن به چند طریق انجام می شود؟ توضیح دهید‪.‬‬
‫‪ 10‬تولید سدیم هیدروکسید به روش سل جیوه ای را توضیح دهید‪.‬‬
‫‪ 11‬واکنش های احیای مستقیم در تولید آهن اسفنجی را بنویسید‪.‬‬
‫‪ 12‬منظور از فراوری کانی چیست؟‬
‫‪ 13‬واکنش های کورۀ بلند را بنویسید‪.‬‬
‫‪ 15‬تولید آهن به روش مستقیم و غیر مستقیم را با هم مقایسه کنید‪.‬‬
‫‪ 16‬مهم ترین آلیاژهای آهن کدام اند؟ چه تفاوتی با هم دارند؟‬
‫‪ 18‬روش بایر و دوویل ـ پیشنی را در تولید آلومین با هم مقایسه کنید‪.‬‬
‫‪ 19‬دلیل تشکیل رسوب سبز روی میله های مسی چیست؟‬
‫‪20‬آلیاژهای مس کدام اند؟‬
‫‪ 21‬لجن آندی چیست؟‬
‫‪22‬برنج و مفرغ چه ترکیباتی هستند؟ چه خصوصیات و کاربردهایی دارند؟‬
‫‪23‬مهم ترین مواد در تهیۀ لعاب چه موادی هستند؟ نقش هر کدام چیست؟‬
‫‪24‬تفاوت لعاب فریتی با لعاب خام در چیست؟ کدام مناسب تر هستند؟‬
‫‪ 25‬تولید سدیم هیدروکسید به روش سل جیوه ای را توضیح دهید‪.‬‬
‫‪ 26‬واکنش های احیای مستقیم در تولید آهن اسفنجی را بنویسید‪.‬‬

‫‪98‬‬
 ‫پودمان دوم‪ :‬عمليات در صنایع معدنی‬

‫ارزشیابی شایستگی انجام عملیات در صنایع معدنی‬

‫شرح کار‪:‬‬
‫چگونگی استفاده وسایل آزمایشگاهی را بداند و کار داده شده را با دقت انجام دهد‪.‬‬
‫پس از انجام کار وسایل را تمیز و سالم در حالت اولیه قرار دهد‪.‬‬

‫استاندارد عملکرد‪:‬‬
‫انجام عملیات در صنایع معدنی طبق دستورالعمل واحد‬

‫شاخص ها‪:‬‬
‫رعایت مسائل ایمنی حین کار‬
‫انجام کار طبق دستورکار‬

‫شرایط انجام کار و ابزار و تجهیزات‪:‬‬

‫شرایط مکان‪ :‬آزمایشگاه‬
‫شرایط دستگاه‪ :‬آماده به کار‬
‫زمان‪ :‬یک جلسه آموزشی‬
‫ابزار و تجهیزات‪ :‬وسایل ایمنی شخصی‪ ،‬مواد و وسایل آزمایشگاه مربوط به تهیه انواع اسید‪ ،‬باز‪ ،‬نمک و لعاب‬

‫معیار شایستگی‪:‬‬

‫نمره هنرجو‬ ‫حداقل نمره قبولی از ‪3‬‬ ‫مرحله کار‬ ‫ردیف‬

‫‪2‬‬ ‫تهیه اسیدها و بازهای معدنی‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫تهیه نمک ها‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫استخراج فلزات‬ ‫‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫لعاب کاری‬ ‫‪4‬‬
‫شایستگی های غیرفنی‪ ،‬ایمنی‪ ،‬بهداشت‪ ،‬توجهات زیست محیطی‬
‫و نگرش‪:‬‬
‫‪1‬ـ ایمنی ‪ :‬انجام كار كارگاهي با رعایت موارد ایمنی و استفاده از وسایل‬
‫ایمنی شخصی‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬ـ نگرش ‪ :‬صرفه جویی در مواد مصرفي‬
‫‪3‬ـ توجهات زیست محیطی ‪ :‬جلوگیری از صدمه زدن به محیط زیست‬
‫از طریق انجام کار بدون ريخت و پاش‬
‫‪4‬ـ شایستگی های غیر فنی ‪1 :‬ـ اخالق حرفه اي‪2‬ـ مديريت منابع ‪3‬ـ‬
‫محاسبه و كاربست رياضي ‪ 4‬ـ مستندسازي‪ :‬گزارش نويسي‬

‫میانگین نمرات‬
‫* حداقل میانگین نمرات هنرجو برای قبولی و کسب شایستگی‪ 2 ،‬می باشد‪.‬‬

‫‪99‬‬
100
100