BAØI 5: QUAÙ TRÌNH QUAÙ ÑOÄ MAÏCH TUYEÁN TÍNH

A. MUÏC ÑÍCH :
Baøi thí nghieäm giuùp sinh vieân hieåu ñöôïc moät soá ñaëc tính quaù ñoä ôû maïch tuyeán
tính, goàm caùc maïch : R-C ; R-L vaø maïch R - L - C . Thoâng qua caùc ñaëc tính naøy , sinh
vieân coù theå kieåm nghieäm ñöôïc caùc phöông phaùp phaân tích maïch quaù ñoä ñaõ hoïc ôû
phaàn lyù thuyeát , vaø hieåu theâm ñöôïc moät soá quaù trình vaät lyù xaûy ra trong caùc
maïch quaù ñoä thöïc teá.

B. ÑAËC ÑIEÅM :
Quaù trình quaù ñoä laø quaù trình xuaát hieän khi maïch chuyeån töø moät cheá ñoä xaùc
laäp naøy sang cheá ñoä xaùc laäp khaùc (xem theâm lyù thuyeát veà phaân tích maïch mieàn
thôøi gian: chöông 6 – giaùo trình Maïch Ñieän II ). Thoâng thöôøng thôøi gian quaù ñoä raát
ngaén neân ñeå quan saùt quaù trình quaù ñoä ngöôøi ta coù theå söû duïng nguoàn kích thích
chu kyø coù bieân ñoä bieán thieân ñoät ngoät (ñoùng môû theo chu kyø ñuû lôùn cho pheùp
theo doõi ñöôïc quaù trình quaù ñoä dieãn ra trong maïch).

C. PHAÀN THÍ NGHIEÄM :

I. Thoâng soá maïch thí nghieäm:
Thoâng soá trong caùc maïch thí nghieäm cuûa baøi naøy cho trong baûng sau, trong ñoù R L
laø ñieän trôû trong moâ hình noái tieáp cuûa cuoän daây.

Phaàn töû Giaù trò danh ñònh

L 100 mH
RL 300 Ω
C1st 0,047 µF (473)
C2nd 0,1 µF (104)
C3rd 0,01 µF (103)
R0 100 Ω
Rss 2,2 k Ω

II. Maïch quaù ñoä caáp I RC:

a) Chænh daïng soùng vaøo maïch: Thực hiện mạch thí nghiệm như Hình 1.5.1. Duøng dao
ñoäng kyù, quan saùt daïng xung vuoâng töø nguoàn xung treân hoäp thí nghieäm. Chænh
maùy phaùt xung vuoâng löôõng cöïc ñoái xöùng (duty cycle = 50), bieân ñoä 2 V, taàn soá 500
Hz ( neáu choïn Time/div = 0.5 ms thì chænh nuùt Fre ñeå tín hieäu coù chu kyø laø 4 oâ). Ghi
laïi daïng soùng khaûo saùt quaù ñoä uab(t).

Hình 1.5.1: Chænh daïng xung taùc ñoäng

- Trang 55
 b) Quan saùt daïng tín hieäu aùp treân tuï duøng maïch Hình 1.5.2. Ghi nhaän laïi daïng
soùng uc treân dao ñoäng kyù öùng vôùi VR1 = 2 kΩ (choïn giaù trò cho VR).

Hình 1.5.2: Quan saùt daïng aùp treân tuï

c) Quan saùt daïng tín hieäu doøng ñieän qua tuï duøng maïch Hình 1.5.3. Ghi nhaän laïi
daïng soùng ic(t) treân dao ñoäng kyù öùng vôùi VR 1 = 2 kΩ. Löu yù caùc giaù trò doøng ñieän
tính thoâng qua aùp treân R0.

- Trang 56
 Kieåm chöùng tính toaùn lyù thuyeát: Giaû söû quaù trình uab = – 2V laø xaùc laäp. Taïi t =
0, uab thay ñoåi töø – 2V ñeán 2V: Duøng tích phaân kinh ñieån hay toaùn töû Laplace, cho
bieát daïng ñieän aùp treân tuï vaø doøng qua tuï ôû maïch quaù ñoä caáp I RC khi t > 0 coù
bieåu thöùc : uc(t) = ic(t) =

Hình 1.5.3: Quan saùt daïng doøng ñieän qua tuï

VR1 = 2 kΩ, Ro= 100 Ω, C1st = 0.047 µF

- Trang 57
 2 e(t)

-2

 Giải mạch khi t < 0:

Uc(0-) = -2 (V)

 Giải mạch khi t > 0:

+ Nghiệm xác lập

 Ucxl = 2 V

+ Nghiệm tự do : Đại số hóa sơ đồ

1
Y(v) = +pC
R

1 1
PTĐT => +Pc =0  P= -
R RC

−1
uc(t) = 2 + K1.e RC ,t>0

 Sơ kiện : Uc(o+) = Uc(0-) = 2V

 Tìm K1: Uc(0+) = 2 + K1 = -2 => K1= -4
−t
Vậy Uc(t) = 2 - 4e RC = 2 - 4e−10131.7t (v) , t >0

duc 1 −10131.7t
Suy ra: ic(t) = C. = .e (A) , t> 0
dt 525

- Trang 58
 d) Ño haèng soá thôøi gian (thôøi haèng) cuûa maïch quaù ñoä caáp I RC:
Thôøi haèng cuûa maïch quaù ñoä caáp I RC xaùc ñònh theo coâng thöùc :
τ c [s] = R[Ω].C[F] a
Ñaïi löôïng naøy coù theå ño ñöôïc khi duøng maïch thí nghieäm Hình 1.5.2. Theá t = τ c vaøo
caùc bieåu thöùc ôû phaàn c) seõ cho ta giaù trò i c(τ c), giuùp ta ñoïc ñöôïc τ c khi döïa vaøo
daïng soùng ic(t) treân maøn hình dao ñoäng kyù (baèng soá oâ theo chieàu ngang vaø giaù trò
nuùt chænh Time/div, nhôù chænh caùc bieán trôû VAR veà CAL). Hoaøn thaønh baûng soá
lieäu öùng vôùi VR1 = 2 kΩ vaø VR2 = 4 kΩ.

uab ( thay τ c tính toaùn ic(τ c) τ c ño ñöôïc

ñoåi) VR1 VR2 VR1 VR2 VR1 VR2
Töø -2V - 98.7 190 μs 7.10−4 3.10−4 100 200
μs μs μs
> 2V

III. Maïch quaù ñoä caáp I RL:

a) Chænh daïng soùng vaøo maïch: Thực hiện mạch thí nghiệm như Hình 1.5.4. Duøng dao
ñoäng kyù, quan saùt daïng xung vuoâng töø nguoàn xung treân hoäp thí nghieäm. Chænh
maùy phaùt xung vuoâng löôõng cöïc ñoái xöùng (duty cycle = 50), bieân ñoä 2 V, taàn soá 500
Hz ( neáu choïn Time/div = 0.5 ms thì chænh nuùt Fre ñeå tín hieäu coù chu kyø laø 4 oâ). Ghi
laïi daïng soùng khaûo saùt quaù ñoä uab(t).

Hình 1.5.4: Chỉnh dạng sóng thí nghiệm

- Trang 59
 b) Quan saùt daïng tín hieäu aùp treân cuoän daây duøng maïch Hình 1.5.5. Ghi nhaän laïi
daïng soùng treân dao ñoäng kyù öùng vôùi VR3 = 100 Ω.

Hình 1.5.5: Quan saùt daïng aùp treân cuoän daâyï

c) Quan saùt daïng tín hieäu doøng ñieän qua cuoän daây duøng maïch Hình 1.5.6. Ghi
nhaän laïi daïng soùng treân dao ñoäng kyù öùng vôùi VR3 = 100 Ω.

Hình 1.5.6: Quan saùt daïng doøng ñieän qua cuoän daây

- Trang 60
 Kieåm chöùng tính toaùn lyù thuyeát: Giaû söû quaù trình uab = – 2V laø xaùc laäp. Taïi t =
0, uab thay ñoåi töø – 2V ñeán 2V: Duøng tích phaân kinh ñieån hay toaùn töû Laplace, cho
bieát daïng ñieän aùp vaø doøng treân cuoän daây ôû maïch quaù ñoä caáp I RL khi t > 0 coù
bieåu thöùc :
uL(t) = iL(t) =

VR3 = 100 Ω , L =100 mH , RL = 300Ω

−2
 Giải mạch khi t <0 : iL (0+ ) = R + Rl = -4 (mA)
 Giải mạch khi t >0:
o Nghiệm xác lập :

- Trang 61
 −2
 ILxl = = 4 (mA)
R + Rl

Nghiệm tự do: Đại số hóa sơ đồ :

=> Zv (p) = R + RL + pL
−R+ Rl
PTĐT : R + RL + pL = 0 => p =
L
− R+ Rl
t
 iL = 4.10-4 + K1 .e L

 Sơ kiện : iL (0+ ) = iL (0- ) = -4 (mA)

 Tìm K1 : iL (0+ ) = 4.10-3 + K1 => K1 = -8.10-3
 IL (t) = 4.10-3 -8.10-3 .e−5000t (A) , t > 0
dil
 UL(t)= L + i .R =0,4.e−5000 t + 1,2 (V) , t > 0
dt L L
d) Ño haèng soá thôøi gian (thôøi haèng) cuûa maïch quaù ñoä caáp I RL:
Thôøi haèng cuûa maïch quaù ñoä caáp I RL xaùc ñònh theo coâng thöùc :
τ L [s] = L[H]/R[Ω]
Ñaïi löôïng naøy coù theå ño ñöôïc khi duøng maïch thí nghieäm Hình 1.5.6. Theá t = τ L vaøo
caùc bieåu thöùc ôû phaàn c) seõ cho ta giaù trò i L(τ L), giuùp ta ñoïc ñöôïc τ L khi döïa vaøo

- Trang 62
 daïng soùng iL(t) treân maøn hình dao ñoäng kyù (baèng soá oâ theo chieàu ngang vaø giaù trò
nuùt chænh Time/div, nhôù chænh bieán trôû VAR veà CAL). Hoaøn thaønh baûng soálieäu
öùng vôùi VR3 = 100 Ω vaø VR4 = 400 Ω.

uab ( thay τ L tính toaùn iL(τ L) τ L ño ñöôïc

ñoåi) VR3 VR4 VR3 VR4 VR3 VR4
Töø -2V 0,2 0.125 1.675.10-4
=> 2V ms ms 1.8.10-4 4.10-4 1.25.10-4

IV. Maïch quaù ñoä caáp II RLC :

a) Chænh daïng soùng vaøo maïch: Thực hiện mạch thí nghiệm như Hình 1.5.7. Duøng dao
ñoäng kyù, quan saùt daïng xung vuoâng töø nguoàn xung treân hoäp thí nghieäm. Chænh
maùy phaùt xung vuoâng löôõng cöïc ñoái xöùng (duty cycle = 50), bieân ñoä 2 V, taàn soá 500
Hz ( neáu choïn Time/div = 0.5 ms thì chænh nuùt Fre ñeå tín hieäu coù chu kyø laø 4 oâ). Ghi
laïi daïng soùng khaûo saùt quaù ñoä uab(t).

Hình 1.5.7: Chỉnh dạng sóng vào mạch

- Trang 63
 b) Ño ñieän trôû tôùi haïn cuûa maïch quaù ñoä caáp II: Duøng maïch thí nghieäm nhö
treân Hình 1.5.8. Töø giaù trò VR = 500 Ω, taêng töø töø VR (moãi böôùc 100Ω, chænh tinh
duøng bieán trôû 10) vaø quan saùt tín hieäu u c(t) treân dao ñoäng kyù cho tôùi khi ñaït cheá
ñoä tôùi haïn. Ghi soá lieäu.

Hình 1.5.8: Ño ñieän trôû tôùi haïn

√
Coâng thöùc lyù thuyeát tính ñieän trôû tôùi haïn laø : Rth = 2
L
C

Rth tính theo lyù Rth ño ñöôïc % sai soá

thuyeát
2917.3 2920

c) Quan saùt daïng tín hieäu aùp treân tuï ñieän duøng maïch Hình 1.5.8. Quan saùt daïng
tín hieäu doøng qua tuï ñieän duøng maïch Hình 1.5.9. Cho bieát maïch quaù ñoä ñang laøm
vieäc ôû cheá ñoä naøo vaø ghi nhaän laïi daïng soùng treân dao ñoäng kyù öùng vôùi caùc
cheá ñoä ñoù.

Hình 1.5.9: Quan saùt daïng doøng ñieän qua tu

- Trang 64
 i. VR = 500 Ω:
+ Maïch quaù ñoä ôû cheá ñoä: dao động
+ Daïng aùp treân tuï ño ñöôïc: +Daïng doøng qua tuï ño ñöôïc:

ii. VR = Rth – 400Ω :

+ Maïch quaù ñoä ôû cheá ñoä: tới hạn
+ Daïng aùp treân tuï ño ñöôïc: +Daïng doøng qua tuï ño ñöôïc:

iii. VR = 4 kΩ:
+ Maïch quaù ñoä ôû cheá ñoä: không dao động
+ Daïng aùp treân tuï ño ñöôïc: +Daïng doøng qua tuï ño ñöôïc:

d) Kieåm chöùng
tính toaùn lyù
thuyeát: Giaû söû
quaù trình uab = –
2V laø xaùc laäp.
Taïi t = 0, uab thay ñoåi töø – 2V ñeán 2V: Duøng tích phaân kinh ñieån hay toaùn töû
Laplace, cho bieát daïng ñieän aùp vaø doøng qua tuï ñieän ôû maïch quaù ñoä caáp II RLC khi
t > 0 coù bieåu thöùc :

R0 = 100 Ω , C1st = 0.047 μF , RL = 300Ω , L = 100 mH

- Trang 65
 Giải mạch khi t < 0 : UC ( 0- ) = -2V
IL (0- ) = 0V
 Giải mạch khi t >0 :

 Nghiệm xác lập : UCxl = 2V

ICxl = 0
 Nghiệm tự do : đại số hóa sơ đồ :

1
Zv (p) = pL + R +
pC
1
PTĐT : pL + R + =0
pC
R 1
 p2 + . p + =0
L pC

Có 3 trường hợp :

' R 2 1
 ∆ > 0 => (
2L
) - LC
>0

R
2L √
 Phương trình có 2 nghiệm thực : p1 = - + Δ'
R
2L √
P2 = - - Δ'
 IL (t) = k1 . e− p 1 t + k2 e− p 2 t

 ∆' = 0
R
 Phương trình có nghiệm kép : p1 = p2 = -
2L
−R
 IL (t) = ( k1 + k2t).e 2 L t

- Trang 66
  ∆' < 0
 Phương trình có nghiệm thực :
R
√
2
p1 , p2 = - ± j 1 +( R ) = −α ± jβ
2L LC 2 L

 IL (t) = e−αt .( k1 cos βt + k2 sin βt )

 Sơ kiện : cần tính iL (0+ ) và iL ‘ (0+)

iL (0+ ) = iL (0- ) = 0 (on off law)

2
iL’ (0+) = Ul ¿ ¿ = 2−iR ¿ ¿=
L
Từ iL (t) , suy ra UL(t) :
dil(t )
UL (t) = L + iL.RL
dt
- Mạch ở chế độ dao động :
iL (t) = e−αt .( k1 cos βt + k2 sin βt )

uL (t) = L.e−αt . ( β k1 – α k2 ) cos βt – (α k1 + β k2 )sin βt +

300. IL (t) = e−αt .( k1 cos βt + k2 sin βt )

- Mạch ở chế độ tới hạn :

−R
t
iL (t) = ( k1 + k2t).e 2L

−R −R −R
uL (t) = L. k2 ( k1 + k2 t) . e 2 L t + 300. IL (t) = ( k1 + k2t).e 2 L t
2L

- Mạch ở chế độ không dao động :

iL (t) = k1 . e− p 1 t + k2 e− p 2 t
uL (t) = L.( p1.k1. e− p 1 t + p2.k2.e− p 2 t ) + 300. IL (t) = k1 . e− p 1 t + k2 e− p 2 t

e) Xaùc ñònh caùc thoâng soá ñaëc tröng cho cheá ñoä dao ñoäng: Theo keát quaû ôû
phaàn
d), khi maïch quaù ñoä caáp II ôû cheá ñoä dao ñoäng, phöông trình ñaëc tröng cuûa maïch
coù daïng:
R 1
s2 + s+ = s2 + 2α s+ ω02 = 0
L LC

−R
√
2
Nghiệm phức : s1,2 = 2 R = α ± jβ
2L ± j ω −( )
2L
4 e−αt
Dòng điện qua tụ có biểu thức : iC (t) = sin( βt)
βL

- Trang 67
 Hình 1.5.10: Daïng doøng qua tuï cheá ñoä dao ñoäng

2π I1 π
Ta có : T= , = eα β
β I2
Ñoïc giaù trò T vaø I1, I2 treân maøn hình dao ñoäng kyù öùng vôùi VR = 500Ω . Töø ñoù suy
ra α vaø β . So saùnh giaù trò tính theo thoâng soá maïch ?
Giaù trò ño Giaù trò
ñöôïc tính ñöôïc
α 4883 4500
β 14354 13875

f) Ño ñieän trôû tôùi haïn cuûa maïch quaù ñoä caáp II RLC song song: Duøng maïch thí
nghieäm nhö treân Hình 1.5.11. Töø giaù trò VR = 100 Ω, taêng töø töø VR (moãi böôùc 100Ω,
chænh tinh duøng bieán trôû 10 Ω) vaø quan saùt tín hieäu uout(t) cuûa maïch song song treân
dao ñoäng kyù cho tôùi khi ñaït cheá ñoä tôùi haïn. Ghi soá lieäu. Cho bieát giaù trò naøy tính
theo thoâng soá maïch ?

Hình 1.5.11: Ño Rth cuûa maïch caáp II RLC song song

D. DUÏNG CUÏ THÍ NGHIEÄM:

- Hoäp thí nghieäm.
- Module baøi thí nghieäm soá 5.
- Dao ñoäng kyù .
- DMM vaø caàu ño RLC.
- Daây noái.
----------------------------------------------------

- Trang 68