327 Phuong Trinh Toan Ly Le Xuan Dai Chuong4 Phuong Phap Tach Bien

PHƯƠNG PHÁP TÁCH BIẾN
TS. Lê Xuân Đại

Trường Đại học Bách Khoa TP HCM
Khoa Khoa học ứng dụng, bộ môn Toán ứng dụng
TP. HCM — 2015.

ng.com https://fb.com/tailieudientucntt
TS. Lê Xuân Đại (BK TPHCM) PHƯƠNG PHÁP TÁCH BIẾN TP. HCM — 2015. 1 / 41
Phương pháp tách biến giải phương trình sóng Đặt vấn đề
Giải phương trình dao động của dây bằng phương

pháp tách biến Fourier. Xét phương trình thuần
nhất
utt = a2uxx , 0 6 x 6 L, t > 0,
với điều kiên biên là hai đầu dây được gắn chặt
u(0, t) = 0, u(L, t) = 0
và điều kiện ban đầu gồm hình dạng ban đầu và
vận tốc ban đầu
u(x, 0) = f (x), ut (x, 0) = g (x).
Nghiệm của phương trình có dạng

u(x, t) = X (x).T (t). Thay vào phương trình dao
động của dây ta được
X (x).T 00(t) = a2X 00(x)T (t). Chia 2 vế cho
a2X (x)T (t) ta được
T 00(t) X 00(x)
= = −λ, λ = const.
a2T (t) X (x)
Vế trái chỉ phụ thuộc vào t, vế phải chỉ phụ thuộc
vào x, nghĩa là cho dù các biến số thay đổi, nhưng
tỉ số này luôn bằng nhau. Nó chỉ có thể thỏa mãn
số −λ.
nếu bằng hằng https://fb.com/tailieudientucntt
ng.com
Từ đó ta thu được 2 phương trình vi phân sau

T 00(t) + a2λT (t) = 0, T (t) 6= 0
X 00(x) + λX (x) = 0, X (x) 6= 0.
Các điều kiện biên tương ứng là
u(0, t) = X (0)T (t) = 0, u(L, t) = X (L)T (t) = 0.
Từ đó suy ra X (0) = X (L) = 0.
Giải Bài toán đơn giản nhất về trị riêng: Tìm giá
trị của tham số λ để
X 00 + λX = 0, X (0) = X (L) = 0 có nghiệm không
tầm thường.
Phương trình đặc trưng k 2 + λ = 0.
Với λ < 0 thì phương trình này có nghiệm tầm
thường vì
√ √
− −λx −λx
X (x) = Ae + Be ,
với √ √
− −λL
+Be −λL = 0 ⇒ A = B = 0.
A+B = 0, Ae https://fb.com/tailieudientucntt
ng.com
Với λ = 0 thì phương trình này có nghiệm tầm

thường vì
X (x) = A + Bx,
với A = 0, A + BL = 0 ⇒ A = B = 0.
Phương trình này có nghiệm không tầm thường
khi λ > 0. Khi đó
√ √
X (x) = D1 cos( λx) + D2 sin( λx),
√
X (0) = D1 = 0, X (L) = D2 sin( λL) = 0.
√ √ nπ
D2 6= 0 nên sin( λL) = 0 ⇒ λ = . Do đó
L
bài toán chỉ có nghiệm
nπkhông
2 tầm thường khi giá
trị riêng λ = λn = . Các hàm riêng tương
nπx L
ứng Xn (x) = sin .
L
Giải phương trình

T 00(t) + a2λT (t) = 0, T (t) 6= 0
nπ 2
với λ = λn = ta được
L
nπat nπat
Tn (t) = An cos + Bn sin ,
L L
với An , Bn là các hằng số tùy ý.
Nghiệm riêng của phương trình dao động của dây

đã cho là un (x, t) = Xn (x)Tn (t) =
nπat nπat nπx
= An cos + Bn sin sin .
L L L
P∞
Nghiệm tổng quát u(x, t) = un (x, t) =
n=1
∞
X nπat nπat nπx
= An cos + Bn sin sin .
n=1
L L L
Điều kiện ban đầu u(x, 0) = f (x), ut (x, 0) = g (x)

giúp ta xác định các hệ số tùy ý An , Bn . Ta có
∞
X nπx
u(x, 0) = f (x) = An sin ,
n=1
L
∞
X nπa nπx
ut (x, 0) = g (x) = Bn . sin .
n=1
L L
∞
P nπx
f (x) = , từ đó suy ra f (x) là hàm
An sin
L
Zn=1L Z L
nπx nπx
lẻ, nên f (x) sin dx = 2 f (x) sin dx.
−L L 0 L
P∞ nπa nπx
g (x) = Bn . sin , từ đó suy ra g (x) là
n=1 L L
hàm
Z L lẻ, nên Z L
nπx nπx
g (x) sin dx = 2 g (x) sin dx.
−L L 0 L
Như vậy, trong bài toán dao động của dây ta có

< f , Xn > 2 L
Z
nπx
An = = f (x) sin dx.
||Xn ||2 L 0 L
Z L
< g , Xn > 2 nπx
Bn = nπa 2
= g (x) sin dx.
L ||X n || nπa 0 L
Phương pháp tách biến giải phương trình sóng Ví dụ


 utt = uxx , 0 < x < 1, t > 0,
u(0, t) = 0, u(1, t) = 0,
u(x, 0) = sin(πx), ut (x, 0) = 3x

Biểu diễn nghiệm dưới dạng u(x, t) = X (x).T (t),

suy ra
T 00(t) X 00(x)
=
T (t) X (x)
Vì vế trái của đẳng thức không phụ thuộc vào x,
T 00
còn vế phải không phụ thuộc vào t, do đó và
T
X 00
không phụ thuộc vào x và t, có nghĩa là
X
X 00(x) T 00(t)
= = −λ2.
X (x) T (t)
Từ điều kiện biên ta có

u(0, t) = X (0)T (t) = 0
⇒ X (0) = X (1) = 0
u(1, t) = X (1)T (t) = 0
Tìm giá trị của λ để
X 00 + λ2X = 0, X (0) = X (1) = 0, không có
nghiệm tầm thường. Ta được λ > 0 và
X (x) = D1 cos λx + D2 sin λx. Theo điều kiện
biên suy ra
X (0) = D1 = 0, X (1) = D2 sin λL = 0 ⇒ λ = nπ.
Vậy bài toán chỉ có nghiệm không tầm thường khi

giá trị riêng λ2 = λ2n = (nπ)2 tương ứng ta có các
hàm riêng Xn (x) = sin(nπx).
Với các trị riêng tìm được ta có nghiệm theo biến t
Tn (t) = An cos(nπt) + Bn sin(nπt)
Nghiệm riêng của phương trình đã cho có dạng
un (x, t) = Xn (t).Tn (t) =
= [An cos(nπt) + Bn sin(nπt)] sin(nπx)

Nghiệm tổng quát có dạng

∞
X
u(x, t) = [An cos(nπt) + Bn sin(nπt)] sin(nπx)
n=1
Điều kiện ban đầu u(x, 0) = f (x), ut (x, 0) = g (x)

giúp ta xác định các hệ số tùy ý An , Bn . Ta có
X∞
u(x, 0) = f (x) = An sin(nπx),
n=1
∞
X
ut (x, 0) = g (x) = Bn .nπ sin(nπx).
ng.com n=1
https://fb.com/tailieudientucntt
Theo lý thuyết chuỗi Fourier, ta tìm An , Bn

Z L
< f , Xn >
An = =2 f (x) sin(nπx)dx =
||Xn ||2 0
Z1 Z1
2 sin(πx) sin(nπx)dx = [cos(n−1)πx−cos(n+1)πx]dx
0 0
1
sin(n − 1)πx sin(n + 1)πx
= − = 0, (n 6= 1).
(n − 1)πx (n + 1)πx 0
Z 1
Với n = 1 ta được A1 = [1 − cos(2)πx]dx = 1.
0
1 Z
< g , Xn > 2
Bn = = g (x) sin(nπx)dx =
nπ||Xn ||2 nπ 0
Z 1
2 (−1)n+1.6
= 3x. sin(nπx)dx =
nπ 0 n2 π 2
Vậy nghiệm của bài toán là
u(x, t) = cos(πt). sin(πx)+
∞
(−1)n+1 .6
X
+ 2π2
sin(nπt) . sin(nπx)
n=1
n
utt = a2uxx , 0 < x < L, t > 0,



u(0, t) = 0, ux (L, t) = 0,
u(x, 0) = x, ut (x, 0) = sin πx 3πx
2L + sin 2L

Biểu diễn nghiệm dưới dạng u(x, t) = X (x).T (t),

suy ra
T 00(t) X 00(x)
=
a2T (t) X (x)
Vì vế trái của đẳng thức không phụ thuộc vào x,
T 00
còn vế phải không phụ thuộc vào t, do đó và
T
X 00
không phụ thuộc vào x và t, có nghĩa là
X
X 00(x) T 00(t)
= 2 = −λ.
X (x) a T (t)
Do u(x, t) = X (x).T (t) nên

ux (x, t) = X 0(x).T (t). Từ điều kiện biên ta có

u(0, t) = X (0)T (t) = 0
0 ⇒ X (0) = X 0(L) = 0
ux (L, t) = X (L)T (t) = 0
Tìm giá trị của λ để
X 00 + λX = 0, X (0) = X 0(L) = 0, không có
nghiệm tầm thường.
Phương trình đặc trưng k 2 + λ = 0.

Với λ < 0 thì phương trình này có nghiệm tầm
thường vì
√ √
− −λx −λx
X (x) = Ae + Be
0
√
− −λx
√ √
−λx
√
⇒ X (x) = Ae .(− −λ) + Be .( −λ),
với A√ + B =√0, √ √
− −λL
Ae .(− −λ) + Be −λL.( −λ) = 0
⇒ A = B = 0.
Với λ = 0 thì phương trình này có nghiệm tầm

thường vì
X (x) = A + Bx ⇒ X 0(x) = B ⇒ A = 0, B = 0
Phương trình này có nghiệm không tầm thường

khi λ > 0. Khi đó
√ √
X (x) = D1 cos( λx) + D2 sin( λx),
0
√ √
X (0) = D1 = 0, X (L) = D2 λ cos( λL) = 0.
√ √ π/2 + nπ
D2 6= 0 nên cos( λL) = 0 ⇒ λ = .
L
Do đó bài toán chỉ có nghiệm
không tầm
2 thường
π/2 + nπ
khi giá trị riêng λ = λn = . Các
L
(π/2 + nπ)x
hàm riêng tương ứng Xn (x) = sin .
L
Với các trị riêng tìm được ta có nghiệm theo biến t

π/2 + nπ π/2 + nπ
Tn (t) = An cos .at + Bn sin .at
L L
Nghiệm riêng của phương trình đã cho có dạng
un (x, t) = Xn (x).Tn (t) =

π/2 + nπ π/2 + nπ
= An cos .at + Bn sin .at
L L
(π/2 + nπ)x
. sin
L
Nghiệm tổng quát

có dạng u(x,
t) =
∞

P π/2 + nπ π/2 + nπ
= An cos .at + Bn sin .at
n=1 L L
(π/2 + nπ)x
. sin
L
Điều kiện ban đầu u(x, 0) = f (x), ut (x, 0) = g (x) giúp ta
xác định các hệ số tùy ý An , Bn . Ta có
∞
X (π/2 + nπ)x
u(x, 0) = f (x) = An sin ,
n=1
L
∞
X π/2 + nπ (π/2 + nπ)x
ut (x, 0) = g (x) = Bn . .a sin
n=1
L L
Theo lý thuyết chuỗi Fourier, ta tìm An , Bn

< f , Xn > 1 L
Z
(π/2 + nπ)x
An = = f (x) sin dx =
||Xn ||2 L −L L
L
2.(−1)n .L
Z
2 (π/2 + nπ)x
= x sin dx = 2 2
L 0 L n π + nπ 2 + π 2 /4
< g , Xn >
Bn = π/2+nπ =
a||X ||2
L n
ZL
2 (π/2 + nπ)x
= g (x) sin dx =
(π/2 + nπ)a L
0
Z L
2 πx 3πx (π/2 + nπ)x
= sin + sin sin dx =
(π/2 + nπ)a 0 2L 2L L
=0
Vậy nghiệm của bài toán là
∞
X π/2 + nπ (π/2 + nπ)x
u(x, t) = An cos .at . sin =
n=1
L L
∞
2.(−1)n .L

X π/2 + nπ (π/2 + nπ)x
= cos .at . sin
n=1
n2 π 2 + nπ 2 + π 2 /4 L L
Phương trình không thuần nhất Phương trình
Phương trình không thuần nhất có dạng

utt = a2uxx + h(x, t), 0 < x < L, t > 0
với điều kiện biên
u(0, t) = u(L, t) = 0, 0 6 x 6 L, và điều kiện ban
đầu u(x, 0) = 0, ut (x, 0) = 0. Đây là loại phương
trình không thuần nhất, nhưng điều kiện biên và
điều kiện ban đầu thuần nhất, tức là có 1 ngoại
lực tác dụng vào sợi dây.
Với điều kiện biên như trên ta giả sử nghiệm của

phương trình không thuần nhất có dạng
P∞ nπx
u = u(x, t) = An (t) sin , trong đó An (t)
n=1 L
thỏa mãn điều kiện đầu An (0) = 0, A0n (0) = 0.
Thay nghiệm này vào phương trình không thuần
nhất ta được
X∞
[A00n (t) + ωn2An (t)]Fn (x) = h(x, t)
n=1
nπa
với ωn = , Fn (x) = sin nπx L
ng.com L https://fb.com/tailieudientucntt
Nhân cả 2 vế của phương trình thu được cho

Fm (x) rồi lấy tích phân 2 vế từ 0 đến L ta được
∞
X
[A00n (t) + ωn2An (t)] < Fn (x), Fm (x) >
n=1
Z L
= h(x, t)Fm (x)dx
0
Khi cho n = m ta được
RL
[A00m (t) + 2
ωm Am (t)]||Fm (x)||2 = h(x, t)Fm (x)dx
0
Như vậy, ta được

A00m (t) + ωm
2
Am (t) = Hm (t),
1 RL
trong đó Hm (t) = h(x, t)Fm (x)dx =
||Fm ||2 0
2 RL mπx
h(x, t) sin dx
L0 L
Giải phương trình A00m (t) + ωm2

Am (t) = Hm (t)
bằng phương pháp biến thiên hằng số. Đầu tiên
giải phương trình thuần nhất
A00m (t) + ωm
2
Am (t) = 0 ta thu được nghiệm
Am (t) = C1 cos ωm t + C2 sin ωm t.
Để giải phương trình không thuần nhất, giả sử
nghiệm có dạng
Am (t) = α(t) cos ωm t + β(t) sin ωm t,
trong đó α(t), β(t) thỏa mãn phương trình

α0 (t) cos ωm t + β 0 (t) sin ωm t = 0

α0 (t)(−ωm sin ωm t) + β 0 (t)(ωm cos ωm t) = Hm (t).

Từ đó suy ra
1 1
α0 (t) = − Hm (t) sin ωm t, β 0 (t) = Hm (t) cos ωm t,
ωm ωm
Lấy tích phân theo t ta được
Z t
1
α(t) = − Hm (ξ) sin ωm ξdξ,
0 ωm
Z t
1
β(t) = Hm (ξ) cos ωm ξdξ,
0 ωm
với ξ là biến lấy tích
ng.com phân.
Như vậy
Z t
1
Am (t) = Hm (ξ) sin ωm (t − ξ)d ξ.
ωm 0
Nghiệm của phương trình đã cho là

∞ Z t
X 1 nπx
u(x, t) = [ Hn (ξ) sin ωn (t−ξ)d ξ] sin .
n=0
ωn 0 L
Phương trình không thuần nhất Ví dụ

utt = a2uxx + Axe −t , 0 < x < L


u(0, t) = 0, u(L, t) = 0,
u(x, 0) = 0, ut (x, 0) = 0.

Bài tập

 πx
 utt = a2uxx + Ae −t sin ,0 < x < L
L

 u(0, t) = 0, u(L, t) = 0,
u(x, 0) = 0, ut (x, 0) = 0.

Phương trình dao động của màng chữ nhật Phương trình
2
 2 2

∂ u ∂ u ∂ u
= a2 + 2 ,


2 2



 ∂t ∂x ∂y
0 6 x 6 L1, 0 6 y 6 L2, t > 0.





u(0, y , t) = 0, u(L1, y , t) = 0,


 u(x, 0, t) = 0, u(x, L2, t) = 0
u(x, y , 0) = f (x, y ),





 ∂u(x, y , 0)
= g (x, y )


∂t
Theo phương pháp tách biến, giả sử nghiệm có

dạng
u = u(x, y , t) = X (x)Y (y )T (t).
Thay vào phương trình dao động trên ta được
T 00(t) X 00(x) Y 00(y )
= + = λ1,
a2T (t) X (x) Y (y )
trong đó λ1 là hằng số tách biến.
Từ đó ta suy ra 2 phương trình sau

T 00(t) − a2λ1T (t) = 0.
X 00(x) Y 00(y )
+ = λ1.
X (x) Y (y )
Tách biến cho phương trình thứ hai

X 00(x) Y 00(y )
= λ1 − = λ2
X (x) Y (y )
X 00 − λ2X (x) = 0, X (0) = X (L1) = 0

Y 00(y ) − (λ1 − λ2)Y (y ) = 0, Y (0) = Y (L2) = 0.

Đặt λ2 = −ω12, λ1 − λ2 = −ω22 giải phương trình
nπ nπx
trên ta được ω1 = , X (x) = Xn (x) = sin ,
L1 L1
mπ mπx
ω2 = , Y (y ) = Ym (y ) = sin
L2 L2
2
nπ
Từ λ2 = −ω12 = − ,
L1
2
mπ
λ1 − λ2 = −ω22 = − , suy ra
" L2
2 2 #
nπ mπ
λ1 = − + = λmn
L1 L2
Phương trình hàm t có dạng
T 00(t) + a2λ2mn T (t) = 0 và có nghiệm là
T (t) = Tmn (t) = Amn cos aλmn t + Bmn sin aλmn t,
trong đó Amn , Bhttps://fb.com/tailieudientucntt
ng.com mn là các hằng số tùy ý.
Vậy, ta có nghiệm riêng của bài toán là

umn (x, y , t) = Tmn (t)Xn (x)Ym (y )
nπx mπy
= (Amn cos aλmn t+Bmn sin aλmn t) sin sin
L1 L2
Theo nguyên lý chồng chất nghiệm, ta có nghiệm
tổng quát
∞ X
X ∞
u(x, y , t) = umn =
m=1 n=1
∞ X
X ∞
= Tmn (t)Xn (x)Ym (y ).
ng.com m=1 n=1
Điều kiện ban đầu của bài toán cho phép ta xác
định Amn và Bmn .
∞ X
∞
X nπx mπy
u(x, y , 0) = Amn sin sin = f (x, y )
m=1 n=1
L1 L2
∞ ∞
∂u(x, y , 0) X X nπx mπy
= aλmn Bmn sin sin =
∂t m=1 n=1
L1 L2
= g (x, y )
<< f , Xn >, Ym >

Amn = =
||Xn ||2||Ym ||2
Z L1 Z L2
4 nπξ mπη
= sin f (ξ, η) sin
d ξd η
L1L2
0 0 L 1 L 2
<< g , Xn >, Ym >
Bmn = =
||Xn ||2||Ym ||2
Z L1 Z L2
4 nπξ mπη
= g (ξ, η) sin sin d ξd η
L1L2aλmn 0 0 L1 L2
trong đó ξ, η làhttps://fb.com/tailieudientucntt
ng.com
các biến lấy tích phân.
Phương trình dao động của màng chữ nhật Ví dụ
2
 2 2

∂ u ∂ u ∂ u
= + 2 ,


2 2



 ∂t ∂x ∂y
0 6 x 6 1, 0 6 y 6 2, t > 0.





u(0, y , t) = 0, u(L1, y , t) = 0,


 u(x, 0, t) = 0, u(x, L2, t) = 0
u(x, y , 0) = xy (1 − x)(2 − y ),





 ∂u(x, y , 0)
= 0.


∂t
Phương pháp tách biến giải phương trình truyền nhiệt Bài toán truyền nhiệt trong thanh hữu hạn
Bài toán truyền nhiệt trong thanh hữu hạn

∂u 2 ∂ 2u
 L(u) = −a = 0, 0 < x < L;


∂t ∂x 2 (1)

 u(0, t) = u(L, t) = 0
 u(x, 0) = f (x)
Đây là điều kiện Dirichlet xác định nhiệt độ tại các

đầu mút của thanh và f (x) là nhiệt độ phân bố
lúc ban đầu.
Phương pháp tách biến giải phương trình truyền nhiệt Nghiệm phương trình
Giả sử nghiệm tìm được dưới dạng

u = u(x, t) = X (x)T (t). (2)
Thay nghiệm (??) vào (??) ta được
T 0(t) X 00(x)
= = −λ (3)
a2T (t) X (x)
Từ đó ta có 2 phương trình
T 0(t) + a2λT (t) = 0, T (t) 6= 0 (4)
X 00(x) + λX (x) = 0, X (x) 6= 0 (5)
Các điều kiện biên cho ta

u(0, t) = X (0)T (t) = 0, u(L, t) = X (L)T (t) = 0
⇒ X (0) = X (L) = 0, do T (t) 6= 0.
Chỉ có λ > 0 thỏa mãn yêu cầu bài toán. Khi đó
ta có
√ √
X (x) = D1 cos λx + D2 sin λx
√
X (0) = D1 = 0, X (L) = D2 sin λL = 0
nπ 2
⇒ λ = λn = ; n = 1, 2, 3, . . .
ng.com L
nπx
Với mỗi trị riêng ta có Xn (x) = sin ,
nπa 2
L
Tn (t) = An e −( L ) t , n = 1, 2, 3, . . . với An là các
hằng số tùy ý.
Nghiệm riêng của bài toán (??) có dạng
nπa 2 nπx
un (x, t) = Xn (x)Tn (t) = An e −( L ) t . sin .
L
Nghiệm tổng quát
∞ ∞
X X nπa )2 t nπx
u(x, t) = un (x, t) = An e −( L . sin .
n=1 n=1
L
Điều kiện ban đầu cho ta xác định An . Ta có

∞
X nπx
u(x, 0) = f (x) = An . sin .
n=1
L
Từ đó ta có
Z L
< f , Xn > 2 nπξ
An = = f (ξ) sin d ξ.
||Xn ||2 L 0 L
Phương pháp tách biến giải phương trình truyền nhiệt Ví dụ


∂u 1 ∂ 2u
 L(u) = − = 0, 0 < x < 1;


∂t 10 ∂x 2 (6)

 u(0, t) = u(1, t) = 0
 u(x, 0) = x(1 − x).
Đáp số. u(x, t) = !

n − 1 n2 π 2 t
P∞ 4(−1 + (−1) )e 10 sin(nπx)
−
n=1 n3 π 3


∂u 1 ∂ 2u
 L(u) = − = 0, 0 < x < 1;


∂t 10 ∂x 2 (7)

 ux (0, t) = ux (1, t) = 0
 u(x, 0) = x.
Đáp số. u(x, t) = !

n − 1 n2 π 2 t
∞
1 P 2(−1 + (−1) )e 10 cos(nπx)
+
2 n=1 n2 π 2

 2
∂u 1 ∂ u

 L(u) = − . = 0, 0 < x < 1;
∂t 5 ∂x 2


ux (0, t) = ux (1, t) + u(1, t) = 0 (8)
3
x


u(x, 0) = 1 − .


4
√ 1
Đáp số. Với tan( λn ) = √ , u(x, t) =
 λn 
√ − 51 λn t
√
∞
P  3(−1 + 2 cos( λn ))e cos( λn x) 
 q √ q
2
√ 
n=1 2
λn 2 − 2
cos ( λ) sin ( λ) + 1
Truyền nhiệt trong thanh có nguồn nhiệt Phương trình

∂u 2 ∂ 2u
 L(u) = −a = q(x, t), 0 < x < L;


∂t ∂x 2

 u(0, t) = u(L, t) = 0
 u(x, 0) = f (x)
(9)
Truyền nhiệt trong thanh có nguồn nhiệt Nghiệm phương trình
Giả sử nghiệm tìm được dưới dạng

∞ ∞
X nπx X
u = u(x, t) = Bn (t) sin = Bn (t)Xn (x).
n=1
L n=1
(10)
Thay nghiệm (??) vào (??) ta được
∞ ∞
∂u X dBn nπx ∂u X nπ nπx
= sin , = Bn (t) cos
∂t n=1
dt L ∂x n=1
L L
∞
∂ 2u X nπ 2 nπx
=− Bn (t) sin
∂x 2 n=1
L L
∞ ∞
X dBn X nπa 2
Xn (x) = − Bn (t) Xn (x)+q(x, t
n=1
dt n=1
L
(11)
Nhân cả hai vế của phương trình (??) với
Xm (x)dx, cố định m và tích phân phương trình
thu được từ 0 đến L ta được
∞ ∞ ZL
X dBn X nπa 2
< Xn , Xm > + Bn (t) < Xn , Xm >= qXm (x)dx
n=1
dt n=1
L
0
(12)
Khi n = m ta có
dBm (t) mπa 2
+ Bm (t) = qm (t) (13)
dt L
2 RL mπx
với qm (t) = q(x, t) sin dx, m = 1, 2, . . .
L0 L
Tích phân (??) ta được
Rt ( mπa ) 2ξ Rt mπa 2
dBm (ξ)e L = qm (ξ)e ( L ) ξ . Từ đó ta có
0 0
Z t
−( mπa 2
L ) t
mπa )2 ξ
Bm (t) = e [Bm (0) + qm (ξ)e ( L d ξ]
0
ng.com https://fb.com/tailieudientucntt (14)
Điều kiện ban đầu cho ta

∞
X nπx
u(x, 0) = f (x) = Bn (0). sin .
n=1
L
Từ đó ta có
Z L
< f , Xn > 2 nπx
Bn (0) = = f (x) sin dx.
||Xn ||2 L 0 L
Vậy nghiệm của phương trình đã cho
∞
X nπx
u = u(x, t) = Bn (t) sin
n=1
L
Truyền nhiệt trong thanh có nguồn nhiệt Ví dụ


∂u ∂ 2u
L(u) = − = cos 3πx,


∂t ∂x 2



0 < x < 1, t > 0; (15)



 u(0, t) = u(1, t) = 0
u(x, 0) = 1.

Truyền nhiệt trong thanh có nguồn nhiệt Ví dụ


∂u ∂ 2u
 L(u) = − = sin 3πx, 0 < x < 1;


∂t ∂x 2

 ux (0, t) = ux (1, t) = 0
 u(x, 0) = 0.
(16)
Phương pháp tách biến giải phương trình Laplace Phương trình Laplace trong hệ tọa độ cực
Xét phương trình Laplace

∂ 2u ∂ 2u
+ =0 (17)
∂x 2 ∂y 2
Cho miền D được giới hạn bởi 2 đường tròn bán
kính r1, r2(r1 < r2). Yêu cầu: tìm hàm u(x, y ) thỏa
mãn phương trình (??) với (x, y ) bên trong miền
D.
Chuyển sang hệ tọa độ cực

x = r cos ϕ, y = r sin ϕ. Miền D lúc này là
r1 < r < r2, 0 6 ϕ < 2π. Phương trình Laplace
trong hệ tọa độ cực
∂ 2u 1 ∂u 1 ∂ 2u
+ + = 0. (18)
∂r 2 r ∂r r 2 ∂ϕ2
Giải bằng phương pháp tách biến. Nghiệm của
(??) được tìm dưới dạng u(r , ϕ) = R(r )Φ(ϕ).
Thay nghiệm này vào phương trình (??) ta được
1 1
R 00(r )Φ(ϕ) + R 0(r )Φ(ϕ) + 2 R(r )Φ00(ϕ) = 0
ng.com r
https://fb.com/tailieudientucntt r
Chia 2 vế cho R(r )Φ(ϕ)/r 2 ta được

r 2R 00(r ) + rR 0(r ) Φ00(ϕ)
=− = λ2 (20)
R(r ) Φ(ϕ)
Từ đó ta thu được 2 phương trình vi phân
Φ00(ϕ)+λ2Φ(ϕ) = 0, Φ(0) = Φ(2π), Φ0(0) = Φ0(2π)
(21)
r 2R 00(r ) + rR 0(r ) − λ2R(r ) = 0. (22)
Giải phương trình (??) ta được λn = n và

Φn (ϕ) = An cos nϕ + Bn sin nϕ.
Giải phương trình (??) ta được
R0(r ) = C0 ln r + D0 khi λ = 0 và
Rn (r ) = Cn r λ + Dn r −λ khi λ > 0.
Nghiệm tổng quát của phương trình Laplace là
u(r , ϕ) = A0(D0 + C0 ln r )+
∞
X
+ (Cn r λ + Dn r −λ)(An cos nϕ + Bn sin nϕ)
n=1
Phương pháp tách biến giải phương trình Laplace Điều kiện Dirichle cho bài toán Laplace bên trong hình tròn
Xét trường hợp hình tròn R1 = 0, R = R2. Phương

trình Laplace ∇u = 0 với điều kiện biên
u|r =R = f (ϕ). Khi đó
1 1
urr + ur + 2 uϕϕ = 0, (0 < r < R), u|r =R = f (ϕ).
r r
u(r , ϕ) = A0(D0 + C0 ln r )+
∞
X
ng.com
n=1 https://fb.com/tailieudientucntt
Ta thấy trong công thức nghiệm ln r và r −n không

bị chặn tại tâm (0, 0) của tọa độ cực. Theo ý
nghĩa vật lý thì nghiệm như vậy không tồn tại, do
đó hệ số của những hàm này bằng 0. Do đó
nghiệm tổng quát của phương trình Laplace trong
hệ tọa độ cực có dạng
∞
X
u(r , ϕ) = a0 + (an r n cos nϕ + cn r n sin nϕ).
n=1
Để xác định những hệ số an , cn ta sử dụng điều

kiện biên
∞
X
f (ϕ) = a0 + (an R n cos nϕ + cn R n sin nϕ)
n=1
Phân tích Fourier của hàm f (ϕ) trên đoạn [0, 2π]
ta được
X∞
f (ϕ) = f0 + (fnc cos nϕ + fns sin nϕ)
n=1
Do tính duy nhất của phép phân tích Fourier ta
R n = fnc , cn R n = fns (n = 1, 2, . . .)
được a0 = f0, anhttps://fb.com/tailieudientucntt
ng.com
1 R2π
Trong đó f0 = f (ϕ)d ϕ,
2π 0
c 1 R2π
fn = f (ϕ) cos nϕd ϕ,
π0
s 1 R2π
fn = f (ϕ) sin nϕd ϕ, (n = 1, 2, 3, . . .)
π0
Ví dụ
Giải phương trình Laplace với điều kiện biên
Dirichle sau
∇2u = 0, 0 6 r < 3, u|r =3 = ϕ2(0 6 ϕ < 2π)
ĐS. u(r , ϕ) =
∞ r n

4 2 P 1 π
π +4 cos nϕ − sin nϕ
3 n=1 3 n2 n
Phương pháp tách biến giải phương trình Laplace Điều kiện Dirichle cho phương trình Laplace bên ngoài hình tròn
Xét trường hợp khi hình vành khuyên được xác

định R2 = ∞, R = R1. Phương trình Laplace bên
ngoài hình tròn r > R.
1 1
urr + ur + 2 uϕϕ = 0, (0 < r < R), u|r =R = f (ϕ).
r r
u(r , ϕ) = A0(D0 + C0 ln r )+
∞
X
ng.com
Ta thấy trong công thức nghiệm ln r và r −n không

bị chặn khi r → ∞. Theo ý nghĩa vật lý thì
nghiệm như vậy không tồn tại, do đó hệ số của
những hàm này bằng 0. Do đó nghiệm tổng quát
của phương trình Laplace trong hệ tọa độ cực có
dạng
∞
X bn dn
u(r , ϕ) = a0 + n
cos nϕ + n sin nϕ .
n=1
r r
Để xác định những hệ số bn , dn ta sử dụng điều

kiện biên
∞
X bn dn
f (ϕ) = a0 + n
cos nϕ + n sin nϕ .
n=1
R R
ta được
X∞
n=1
= R n fnc , dn = R n fns (n = 1, 2, . . .)
được a0 = f0, bnhttps://fb.com/tailieudientucntt
ng.com
1 R2π
2π 0
c 1 R2π
π0
s 1 R2π
fn = f (ϕ) sin nϕd ϕ, (n = 1, 2, 3, . . .)
π0
Ví dụ
Dirichle sau
∇2u = 0, r > 3, u|r =3 = ϕ2(0 6 ϕ < 2π)
ĐS. u(r , ϕ)
=
∞ n
4 2 P 3 1 π
π +4 cos nϕ − sin nϕ
3 n=1 r n2 n
Xét trường hợp khi vành khuyên R1 < r < R2. Khi
đó
1 1
urr + ur + 2 uϕϕ = 0, (R1 < r < R2),
r r
u|r =R1 = f (ϕ), u|r =R1 = g (ϕ), 0 6 ϕ < 2π.
u(r , ϕ) = a0 + b0 ln r +
∞
X
+ [(an r n +bn r −n ) cos nϕ+(cn r n +dn r −n ) sin nϕ].
ng.com
Để xác định những hệ số an , bn , cn , dn ta sử dụng

điều kiện biên
f (ϕ) = a0 + b0 ln R1+
∞
X
+ [(an R1n +bn R1−n ) cos nϕ+(cn R1n +dn R1−n ) sin nϕ)
n=1
ta được
X∞
n=1

được a0 + b0 ln R1 = f0, an R1n + bn R1−n =
fnc , cn R1n + dn R1−n = fns (n = 1, 2, . . .)
1 R2π
2π 0
c 1 R2π
π0
s 1 R2π
fn = f (ϕ) sin nϕd ϕ, (n = 1, 2, 3, . . .)
π0
Để xác định những hệ số an , bn , cn , dn ta sử dụng

điều kiện biên
g (ϕ) = a0 + b0 ln R2+
∞
X
+ [(an R2n +bn R2−n ) cos nϕ+(cn R2n +dn R2−n ) sin nϕ)
n=1
Phân tích Fourier của hàm g (ϕ) trên đoạn [0, 2π]
ta được
X∞
g (ϕ) = g0 + (gnc cos nϕ + gns sin nϕ)
n=1

được a0 + b0 ln R2 = g0, an R2n + bn R2−n =
gnc , cn R2n + dn R2−n = gns (n = 1, 2, . . .)
1 R2π
Trong đó g0 = g (ϕ)d ϕ,
2π 0
c 1 R2π
gn = g (ϕ) cos nϕd ϕ,
π0
s 1 R2π
gn = g (ϕ) sin nϕd ϕ, (n = 1, 2, 3, . . .)
π0
Giải hệ phương trình

a0 + b0 ln R1 = f0
a0 + b0 ln R2 = g0
và các hệ
an R1n + bn R1−n = fnc

an R2n + bn R2−n = gnc

cn R1n + dn R1−n = fns

cn R2n + dn R2−n = gns

Ví dụ
Dirichle sau
∇2u = 0, 1 < r < e,
u|r =1 = 2, u|r =e = 1, (0 6 ϕ < 2π)
ĐS. u(r , ϕ) = 2 − ln r , 1 < r < e.
Ví dụ
Dirichle sau
∇2u = 0, 1 < r < 2,
u|r =1 = 2 cos2 ϕ, u|r =2 = 4 sin2 ϕ, (0 6 ϕ < 2π)

ln r 1 8
ĐS. u(r , ϕ) = 1 + + 2
− 3r 2 cos 2ϕ
ln 2 5 r
Phương trình Poisson trong hình tròn Phương trình
Phương trình Poisson là phương trình có dạng

∆u = ∇2u = F . (23)
với điều kiện biên là hình vành khăn có biên là 2
vòng tròn đồng tâm tại gốc tọa độ, bán kính r1 và
r2(r1 < r2). Phương trình Poisson trong hệ tọa độ
cực
1 1
urr + ur + 2 uϕϕ = F (r , ϕ) (24)
r r
Phương trình Poisson trong hình tròn Nghiệm phương trình
Nghiệm của phương trình Poisson được tìm dưới

dạng
∞
X
u(r , ϕ) = A0(r )+ (An (r ) cos nϕ+Bn (r ) sin nϕ)
n=1
(25)
Khi đó
∞
X
ur = A00(r ) + (A0n (r ) cos nϕ + Bn0 (r ) sin nϕ)
n=1
(26)
∞
X
urr = A000 (r ) +https://fb.com/tailieudientucntt
ng.com (A00n (r ) cos nϕ + Bn00(r ) sin nϕ)
∞
X
uϕϕ = (−n2An (r ) cos nϕ − n2Bn (r ) sin nϕ)
n=1
(28)
Thay (??, ??, ??) vào phương trình (??) ta được
∞
1 X
00 1 0 n2
(A000 (r )+ A00(r ))+ [(An + An − 2 An ) cos nϕ+
r n=1
r r
1 0 n2
+(Bn00 + Bn − 2 Bn ) sin nϕ] = F (r , ϕ).
ng.com
r https://fb.com/tailieudientucntt
r
Khai triển hàm F (r , ϕ) thành chuỗi Fourier theo

biến ϕ, coi r là hằng số
X∞
F0(r )+ (Fnc (r ) cos nϕ+Fns (r ) sin nϕ) = F (r , ϕ).
n=1
Do tính duy nhất của phép khai triển Fourier ta có
1
A000 (r ) + A00(r ) = F0(r ),
r
00 1 0 n2
An (r ) + An (r ) − 2 An (r ) = Fnc (r ),
r r
00 1 0 n2
ng.com Bn (r ) − 2 Bn (r ) = Fns (r ).
Bn (r ) +https://fb.com/tailieudientucntt
r
TS. Lê Xuân Đại (BK TPHCM)
r
PHƯƠNG PHÁP TÁCH BIẾN TP. HCM — 2015. 88 / 41
Trong đó
Z 2π
1
F0(r ) = F (r , ϕ)d ϕ,
2π 0
Z 2π
1
Fnc (r ) = F (r , ϕ) cos nϕd ϕ,
π 0
Z 2π
1
Fns (r ) = F (r , ϕ) sin nϕd ϕ,
π 0
Xét bài toán Poisson với điều kiện biên như sau
1 1
urr + ur + 2 uϕϕ = F (r , ϕ)(r1 < r < r2),
r r
∂u
u|r =r1 = f (ϕ), |r =r2 = g (ϕ).
∂r
Từ đó ta có
X∞
A0(r1) + (An (r1) cos nϕ + Bn (r1) sin nϕ) = f (ϕ)
n=1
Theo khai triển Fourier ta có
X∞
f0 + (fnc cos nϕ + fns sin nϕ) = f (ϕ).
n=1
Do tính duy nhất của phép khai triển Fourier ta

được Z 2π
1
A0(r1) = f0 = f (ϕ)d ϕ,
2π 0
Z 2π
1
An (r1) = fnc = f (ϕ) cos nϕd ϕ
π 0
Z 2π
1
Bn (r1) = fns = f (ϕ) sin nϕd ϕ
π 0
∂u
Từ điều kiện biên |r =r2 = g (ϕ) ta có
∂r
∞
X
A00(r2)+ (A0n (r2) cos nϕ+Bn0 (r2) sin nϕ) = g (ϕ)
n=1
Theo khai triển Fourier ta có

X∞
g0 + (gnc cos nϕ + gns sin nϕ) = g (ϕ).
n=1
Do tính duy nhất của phép khai triển Fourier ta

được
Z 2π
1
A00(r2) = g0 = g (ϕ)d ϕ,
2π 0
Z 2π
1
A0n (r2) = gnc = g (ϕ) cos nϕd ϕ
π 0
Z 2π
1
Bn0 (r2) = gns = g (ϕ) sin nϕd ϕ
π 0
Phương trình Poisson trong hình tròn Ví dụ
Ví dụ
Giải bài toán biên đối với phương trình Poisson
trong hình vành khăn sau
x2 − y2
∆u = p ,1 < r < 2
2
x +y 2
với điều kiện biên u|r =1 = 0, ur |r =2 = 2.

Đáp số.
1 49 32 1
u(r , ϕ) = 4 ln r + ( r 3 − r 2 + 2
) cos 2ϕ.
ng.com
5 85
85 r
Phương trình Poisson trong hình tròn Ví dụ
THANK YOU FOR ATTENTION

327 Phuong Trinh Toan Ly Le Xuan Dai Chuong4 Phuong Phap Tach Bien

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

327 Phuong Trinh Toan Ly Le Xuan Dai Chuong4 Phuong Phap Tach Bien

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PHƯƠNG PHÁP TÁCH BIẾN

TS. Lê Xuân Đại

TP. HCM — 2015.

Giải phương trình dao động của dây bằng phương

Nghiệm của phương trình có dạng

Từ đó ta thu được 2 phương trình vi phân sau

Với λ = 0 thì phương trình này có nghiệm tầm

Giải phương trình

Nghiệm riêng của phương trình dao động của dây

Điều kiện ban đầu u(x, 0) = f (x), ut (x, 0) = g (x)

Như vậy, trong bài toán dao động của dây ta có

Giải phương trình

Biểu diễn nghiệm dưới dạng u(x, t) = X (x).T (t),

Từ điều kiện biên ta có

Vậy bài toán chỉ có nghiệm không tầm thường khi

= [An cos(nπt) + Bn sin(nπt)] sin(nπx)

Nghiệm tổng quát có dạng

Điều kiện ban đầu u(x, 0) = f (x), ut (x, 0) = g (x)

Theo lý thuyết chuỗi Fourier, ta tìm An , Bn

Giải phương trình

utt = a2uxx , 0 < x < L, t > 0,

Biểu diễn nghiệm dưới dạng u(x, t) = X (x).T (t),

Do u(x, t) = X (x).T (t) nên

Phương trình đặc trưng k 2 + λ = 0.

Với λ = 0 thì phương trình này có nghiệm tầm

Phương trình này có nghiệm không tầm thường

Với các trị riêng tìm được ta có nghiệm theo biến t

un (x, t) = Xn (x).Tn (t) =

Nghiệm  tổng quát

Theo lý thuyết chuỗi Fourier, ta tìm An , Bn

Phương trình không thuần nhất có dạng

Với điều kiện biên như trên ta giả sử nghiệm của

Nhân cả 2 vế của phương trình thu được cho

Như vậy, ta được

Giải phương trình A00m (t) + ωm2

trong đó α(t), β(t) thỏa mãn phương trình

α0 (t)(−ωm sin ωm t) + β 0 (t)(ωm cos ωm t) = Hm (t).

Nghiệm của phương trình đã cho là

Giải phương trình

Giải phương trình

Theo phương pháp tách biến, giả sử nghiệm có

Từ đó ta suy ra 2 phương trình sau

Tách biến cho phương trình thứ hai

Y 00(y ) − (λ1 − λ2)Y (y ) = 0, Y (0) = Y (L2) = 0.

Vậy, ta có nghiệm riêng của bài toán là

<< f , Xn >, Ym >

Bài toán truyền nhiệt trong thanh hữu hạn

Đây là điều kiện Dirichlet xác định nhiệt độ tại các

Giả sử nghiệm tìm được dưới dạng

Các điều kiện biên cho ta

Điều kiện ban đầu cho ta xác định An . Ta có

Giải phương trình

Đáp số. u(x, t) = !

Giải phương trình

Đáp số. u(x, t) = !

Giải phương trình

Giả sử nghiệm tìm được dưới dạng

Điều kiện ban đầu cho ta

Giải phương trình

Giải phương trình

Xét phương trình Laplace

Chuyển sang hệ tọa độ cực

Chia 2 vế cho R(r )Φ(ϕ)/r 2 ta được

Nghiệm tổng quát