revolucije i proletarijata potpuno je preokrenuta. Naime, polazna tačka razmišljanja napredak sreće.
napredak sreće. Njegova je pozicija i u ovom slučaju u stvari pozicija kantovskog tipa
198
k r i t i č k i / k r i t i čn i m o d e r n i zam
H e r b e r t M A RKU Z E
figure u pokretu
nije revolucionarnost proletarijata kao potencija njegovog svetsko-istorijskog po-
stojanja i revolucionarnost konkretne istorijske situacije, već upravo suprotno: ne-
revolucionarnost konkretne situacije i nesigurna revolucionarnost proletarijata. Zato
Markuze govori o umetnosti u okviru afirmativne kulture, a o njenim radikalnijim
mogućnostima vezanim za estetski materijalizam užitka i sreće samo unutar utopij-
skog. Revolucionarni potencijal umetnosti ograničen je njenom estetskom formom
– njenim vlastitim bićem. Već tu, na početku, treba dodati i petu karakteristiku: Mar-
kuze neprestano ponavlja kako modernistička estetska kultura predstavlja prividno
zadovoljenje poriva sreće i užitka koje ne ukida porobljenost individue. Međutim,
ko su ti kojima je takvo prividno zadovoljenje u suprotnosti sa stvarnim položajem
uopšte potrebno? Konzumenti visoke modernističke kulture sigurno nisu robovi sa-
vremenog kapitalizma, što dokazuje i Markuzeovo odbijanje sovjetskog i generalno
levičarskog plana prosvećivanja proletarijata takvom kulturom, kao i njegova kritika
masovne kulture kao degradacije koja, za razliku od elitne modernističke kulture, za-
hvata mase. Sreću, makar iluzornu, u modernističkoj autonomnoj kulturi nalaze oni
koji su “negde između”, ni gospodari ni robovi, pa se već tu, na početku puta, može
videti kojim socijalnim grupama Markuze govori, pa i pripada.
Eros i civilizacija
Delo Eros i civilizacija objavljeno je u Bostonu 1955. godine i predstavlja
odgovor na pitanja postavljena već u predratnim esejima povezana sa Frojdovom (Si-
gmund Freud, 1856–1939) psihoanalizom i njenim socijalno-kritičkim potencijalom.
Polazni stav ovog dela je konstatacija da su psihološke kategorije postale političke
kategorije, pošto je privatna psiha postala predmet društvenog upravljanja, a njeno
lečenje – lečenje celog društva. Markuze preuzima kao datu činjenicu Frojdov stav
da civilizacija svoju snagu zasniva na porobljavanju nagona. Ali, da li civilizacija vredi
toliku cenu? Za Frojda to pitanje nije značajno, jer za njega ionako samo takva, re-
presivna civilizacija može da postoji. Markuze može svoju reinterpretaciju Frojda da
sprovede samo na taj način što uvodi mogućnost alternativne civilizacije kao pretpo-
stavku, pa uvodi pojam nerepresivne civilizacije kao društvenog stanja u kome načelo
uživanja i načelo stvarnosti nisu međusobno sukobljeni i protivrečni.
Ideja nerepresivne civilizacije zahteva raskid sa postojećom, represivnom.
Na konkretne mogućnosti takvog poduhvata Markuze ne može da ukaže, ali dokazuje
da nesputani užitak ne mora nužno dovesti do razaranja civilizacije. Uvodi se pojam
nerepresivne sublimacije, kojom nagoni sa sublimiranjem ne gube nužno svoju ener-
giju, već stvaralački i ljudski pozitivno erotiziraju odnose između pojedinaca, kao i
lev kreft
između njih i njihove okoline. Markuze, dakle, po svaku cenu, a posebno metodom
dijalektičke interpretacije, hoće da dokaže kako preduslov za društveno postojanje
individue nije odricanje od sreće i užitka, i da je zbog toga napredak uma moguć i kao
kritike: nema nikakve konkretne izvesnosti koja bi mogla da upućuje na to da je jedna
takva alernativna civilizacija nešto što se iz datog stanja nužno rađa, ali postoji bar
mogućnost i tu mogućnost kritika razmatra i utemeljuje.
U tako stvoreni teorijski prostor smeštena je i Markuzeova misao o ulozi
umetnosti i estetskog. Prvi akord dat je u pojmovnom paru rad – igra. Umetnički rad
unutar sveta nužnosti zadržava karakteristike libidinalnog zadovoljstva, proizilazi iz
nerepresivne nagonske konstelacije i služi nerepresivnim ciljevima: u njemu je saču-
vana slobodna igra čovekovih stvaralačkih snaga, koja je, naravno, u represivnoj civi-
lizaciji veoma ograničena i predstavlja retku privilegiju. Tu je vidljiva i razlika između
Markuzea i Adorna (Theodor W. Adorno, 1903–1969). Dok Adorno pre svega govori
o procesu i mogućnosti kraja umetnosti prouzrokovanog kriznim stanjem društva, 199
Markuze analizira umetnost kao radikalnu moć. Markuzeov principijelni pesimizam
je ipak borbeniji od Adornove rezignacije, koja prelazi u odbranu povlašćenog polo-
žaja kritike same. Drugim rečima, Markuze se ne odriče mogućnosti revolucionarne
promene društva.
Upravo iz tih pobuda proizilazi značajna uloga imaginacije, koja je nezavi-
sni psihički proces sa vlastitom istinosnom vrednošću i iskustvom. Ona je odgovor
na antagonističku stvarnost koji se najjasnije uobličava upravo u umetnosti. U estet-
skom je skrivena sublimirana harmonija čulnog i razumnog – večiti protest protiv
organizacije života po načelima logike dominacije. Umetnost je iskrivljena, sublimi-
rana negacija neslobode na individualnom i generičnom istorijskom nivou. Estetski
privid (Schein) omogućava pomirenje sa poražavajućom istinom, podiže podsvesno
ka svesnom i vraća ga natrag – katarza se razotkriva kao protest i pomirenje u istom
dahu. Očigledno je da Markuze ne napušta osnovna polazišta iz predratne analize
afirmativne kulture.
Saznajna vrednost umetnosti je upravo u njenoj ambivalentnosti, dvodi-
menzionalnosti, koja je u kasnom dvadesetom veku na udaru neporaženog totalita-
rizma odnosno, kako to Markuze naziva u Čoveku jedne dimenzije (1964), jednodi-
menzionalnog društva. Da bi osnažio istinosni i saznajni karakter estetskog jednom
k r i t i č k i / k r i t i čn i m o d e r n i zam
širom ljudskom i društvenom revalorizacijom, Markuze se vraća Kantu (Immanu-
el Kant, 1724–1804), Šileru (Friedrich von Schiller, 1759–1805) i Hegelu (Georg
Wilhelm Friedrich Hegel, 1770–1831). Tu nalazi osnov za povezivanje oba značenja
estetskog, kao čulnog i kao lepog, a lepo se razotkriva kao, u uslovima represivne
civilizacije, sublimirano čulno. Taj tipični proces ideologizacije omogućava umetnosti
zadržavanje druge dimenzije koja otvara put “zabranjenoj” logici sreće, čulnosti i
protesta. Pošto sreća nema nikakvu stvarnu osnovu u postojećoj civilizaciji, njena
stvarnost pojavljuje se zatomljena u estetskom uživanju.
Nerepresivni poredak je u biti poredak obilja; nužno ograniče-
nje se provodi više preko “suviška” nego preko potrebe. Samo je
poredak obilja spojiv sa slobodom. Na toj se tački susreću ide-