CS EDUCACIÓN INFANTIL Autonomía Persoal e Saúde Infantil

UD 3 – A actividade e o
descanso na primeira infancia
Introdución

A actividade e o descanso forman parte das necesidades básicas. Ter satisfeitas

estas necesidades fai que podamos desenvolver outros aspectos, como o afectivo, o
motor, o cognitivo e o social.
Nesta unidade afondaremos no sono das crianzas, que ten unha función
fisiolóxica e restauradora. O sono é necesario para recuperarse da fatiga diaria e así
manter unha boa saúde física e mental.
Coñeceremos os conceptos inherentes ao descanso infantil: períodos, ritmos e
alteracións. Isto axudaranos a planificar mellor as actividades dentro da escola infantil.
A falta de descanso e, máis concretamente, a falta de sono poden desencadear
trastornos da memoria, da aprendizaxe e da atención nas crianzas. Establecer un bo
equilibrio entre a actividade e o descanso na vida diaria será esencial para o bo
desenvolvemento da crianza.
Os trastornos do sono nas crianzas son diferentes aos das persoas adultas en
canto á frecuencia, causas e consecuencias. Veremos como os trastornos crónicos do
sono están presentes en aproximadamente o 30% das crianzas e poden ter un impacto
negativo no seu rendemento escolar e no estado de ánimo. Nos casos máis graves,
tamén poden afectar o desenvolvemento físico.
É necesario establecer ritmos diarios de actividade e descanso nos que se
cubran todas as necesidades, de xeito que se cree un clima de seguridade, confianza e
estabilidade e se favoreza a capacidade de anticipar os acontecementos, a adquisición
de estruturas espaciais, etc.
Traballar hábitos do sono (xunto cos hábitos alimentarios e de hixiene) é unha
boa oportunidade para establecer e fortalecer unha relación emocional coa crianza que
a axude a madurar, socializar e integrarse no mundo que a rodea. Ao mesmo tempo, a
repetición destas actividades a fará cada vez máis autónoma e, co paso do tempo, será
completamente independente.

1. ACTIVIDADE E DESCANSO. ALTERACIÓNS E TRASTORNOS.

A actividade é unha manifestación humana e é o eixo da vida escolar. Dende o
momento do nacemento, somos seres activos. É unha característica inherente á propia
natureza humana. Esta actividade pode ser física ou mental.
Xera unha necesidade, a do descanso. Se se produce un desequilibrio, corremos
o risco de caer na fatiga.
Por iso, como persoal educador, é necesario afondar nos procesos implicados
na actividade, saber valorar o descanso e saber identificar cando aparece o cansazo
para remedialo.
O descanso é o tempo dedicado a compensar o esforzo e recuperar o ton
muscular e nervioso óptimo.
Despois de descansar, espérase que esteamos preparadas o preparados para
nova actividade. O noso corpo necesita parar e descansar todos os días para realizar
funcións que só pode realizar cando estamos en repouso. Así pode dirixir todas as
enerxías cara á recuperación física e mental. Estas funcións son variadas e inclúen a
rexeneración de tecidos, a fabricación de aminoácidos, a dixestión e moito máis.
Cando falamos do sono referímonos á necesidade fisiolóxica básica na que
acadamos o nivel mínimo de actividade física, con diferentes niveis de conciencia,
cambios nos procesos fisiolóxicos corporais e diminución da resposta aos estímulos

UD 3 – A actividade e o descanso na primeira infancia 1

CS EDUCACIÓN INFANTIL Autonomía Persoal e Saúde Infantil

externos. É un proceso diario necesario para manter o equilibrio mental, emocional e o

benestar persoal.
O sono é un estado fisiolóxico de descanso do corpo e da mente durante o cal
o ritmo das funcións orgánicas diminúe e a conciencia e vontade están suspendidas de
xeito total ou parcial.
Tamén hai momentos nos que sentimos depresión, impotencia, cansazo, o corpo
non reacciona ás demandas do cerebro e sentimos esgotamento; isto é a fatiga.
A fatiga enténdese como un desequilibrio entre o nivel de actividade e o nivel de
descanso. A noso obxectivo será non chegar a ela.
Se é a crianza a que chega a esta situación, por descoñecemento ou falta de
control sobre as súas posibilidades persoais, debemos:
• Cambiar de actividade.
• Relaxar os músculos.
• Descansar durmindo.

1.1 Principais teorías sobre o sono na infancia

Na nosa vida diaria ás veces tendemos a pensar que as ideas sobre o soño das
crianzas son universais, pero se facemos unha pequena investigación sobre como se
considera correcto noutros lugares, darémonos conta de que existe unha grande
variabilidade neste tema. Revisando os diferentes exemplos culturais podemos concluír,
que seguramente non existe unha metodoloxía única sobre o sono infantil, senón que
cada cultura adapta os seus costumes o mellor posible ás súas propias crenzas sobre
estas necesidades. Por iso, é necesario concluír, como fixeron María Berrozpe e
Gemma Herranz no seu estudo O debate científico sobre a realidade infantil, que non é
ética nin moralmente aceptable aplicar "tratamentos" universais para trastornos do sono
infantil, que non se axustan ao instinto e ás necesidades das crianzas.
Tamén hai que engadir que o sono é un proceso evolutivo que cambia ao longo
da vida das persoas e que existe unha gran variabilidade nos patróns do mesmo. É
doado comprender que Berrozpe e Herranz xulgan perigoso establecer un modelos
metodolóxicos ríxidos para "tratar" os trastornos do sono. Para chegar a esta conclusión,
fan unha revisión histórica das diferentes teorías sobre o sono.

Resumímolos:
Na antigüidade na cultura occidental como noutras tantas, as crianzas e a
rapazada adoitaban durmir na mesma habitación, e incluso na mesma cama, coa nai e
o pai ou persoas coidadoras para facilitar a lactación materna e para durmir facilmente.
Non foi ata finais do século XIX cando o doutor Emmet Holt publicou o libro O coidado
e a lactación materna dos nenos no que recomendaba que as crianzas durmisen soas
para evitar o perigo de asfixia, minimizar o risco de enfermidades contaxiosas e evitar a
tentación de alimentar as crianzas "con demasiada frecuencia". Segundo este método,
todo o que tiñas que facer cando escoitabas chorar á crianza era comprobar o benestar
(hixiene, condicións ambientais) e, se todo estaba ben, non facer nada máis, nin sequera
volver se seguía chorando.
O método de Holt foi criticado posteriormente por autores como Illingworth, que
recomendaron comprobacións periódicas polo menos ata o primeiro ano de vida. Estas
recomendacións non foron recollidas polo miúdo ata 1959 por Williams no seu chamado
método de "extinción pura".
O método Williams foi actualizado en 1963 polo Dr. Spock cunha versión moito
máis sensible das necesidades infantís, aínda que continuou insistindo en que as
crianzas durmiran soas. Vinte anos despois (1985), e en resposta ás dificultades que
supón para as familias a aplicación do método da "extinción pura", Richard Ferber
popularizou o seu propio método, o método Ferber, que tamén se coñecía como consolo
controlado ou extinción progresiva. Ferber propuxo que a crianza adormecese soa e
durmise de seguido, aprendendo a consolarse sen ter que recorrer demasiado aos
proxenitores ou ás persoas coidadoras.

UD 3 – A actividade e o descanso na primeira infancia 2

CS EDUCACIÓN INFANTIL Autonomía Persoal e Saúde Infantil

O método publicado polo doutor Eduard Estivill en 2003, Duérmete niño,

actualiza o método Ferber con variacións nos intervalos de espera entre as visitas. O
mesmo ano o pediatra Carlos González publicou o libro Bésame mucho, como criar a
tus hijos con amor. Neste libro, González defende unha metodoloxía completamente
diferente coñecida como "crianza". Afirma que a familia debe acostumarse a durmir coas
crianzas e que obrigalas a durmir soas pode causar inseguridades.
Pola súa banda, a psicóloga Rosa Jové no seu libro Durmir sen lágrimas do 2007
afirma que non hai diferenza entre os métodos de "extinción pura" do choro da crianza
cando dorme soa e os métodos que o fan dun xeito controlado e progresivo (extinción
progresiva). Simplemente funciona mellor coas crianzas máis pequenas, porque
segundo a autora, acostúmanse ao choque emocional que leva consigo, pero ningún
dos dous métodos é unha boa solución.
Todas estas teorías xeraron actualmente un intenso debate sobre a crianza dos
fillos en termos de hábitos relacionados co sono, as dificultades que crea entre
proxenitores e persoas coidadoras, que cuestionan se estas técnicas poden ter efectos
negativos.
María Berrozpe propón, despois de revisar as distintas teorías sobre o sono ao
longo da historia, facilitar a resolución de problemas relacionados co sono dende unha
visión global e realista da ciencia actual, para que cada familia poida atopar a mellor
solución, a máis adaptada ás necesidades das crianzas.
Está demostrado que o choro sen consolo provoca estrés na crianza, que a longo
prazo fai que se produza morte neuronal prematura.

1.2 Fisioloxía do sono

A actividade cerebral ten varios estados, incluído o sono, a vixilia, a excitación
extrema, como a euforia e o medo.
O sono é o resultado da inhibición do sistema nervioso. Como resultado detén
toda acción, pero tamén evita que as neuronas cheguen ao punto de esgotamento total,
de xeito que a través do sono reciben nova enerxía que lles permitirá seguir
funcionando.
Grazas ao sono, ademais de reducir a actividade realizada durante as horas de
vixilia, inhibimos a actividade en relación co noso entorno (ton muscular), reducimos as
funcións vitais e restauramos as neuronas.
O descanso é unha das necesidades básicas das crianzas na educación infantil.
Esta necesidade evoluciona segundo a idade e tamén ten un carácter único en cada
persoa.

1.2.1 O ciclo vixilia-sono

Os mecanismos mentais que regulan o sono foron e seguen a ser obxecto de
numerosos estudos. Actualmente indican que a activación deste proceso ten a súa orixe
no hipotálamo, onde se activan unha sinal que se envía á glándula pineal para que
comece a producción da hormona melatonina, que pon en marcha o proceso do sono.
No período de sono podemos diferenciar varias fases, que van dende un sono
lixeiro ata un máis profundo.

Os momentos principais do ciclo vixilia-sono son tres:

• Período previo ao sono: que inclúe dende que a persoa se prepara para durmir ata
que durme.
• Período de sono: onde hai inhibición das funcións de relación e unha diminución das
funcións vexetativas. Divídese en dous tipos de sono: sono de ondas lentas ou Non
REM e fase REM.
• Período de espertar: consiste na recuperación do estado de vixilia e das constantes
que o caracterizan.

UD 3 – A actividade e o descanso na primeira infancia 3

CS EDUCACIÓN INFANTIL Autonomía Persoal e Saúde Infantil

Período previo ao sono

Esténdese dende que a persoa pecha os ollos para durmir ata que realmente se
queda durmida. Neste punto o ritmo basal faise máis lento, aparecen bocexos, os
músculos reláxanse, o corpo faise máis pesado, as pálpebras tapan os ollos ... e todo o
corpo, en xeral, busca unha posición no espazo no que está situado (cama, sofá, ...)
para estar cómodo e así poder comezar o período de sono.

Período de sono
Ciclos do soño: crianzas e persoas adultas
A través de varias investigacións descubriuse que os mecanismos do sono non
son os mesmos na adultez que na infancia. Non obstante, é necesario comprender como
funciona o sono adulto, ver a diferenza co das crianzas e saber adaptarse a el.

Sono adulto
O tempo de sono real consiste en dous ciclos como se pode ver na Táboa A: o primeiro
ciclo chámase de onda lenta e o segundo ciclo rápido ou REM.

Táboa A. Fases do sono

Fases do soño Características

Sono de onda lenta ou sincronizado – Non Fases 1 e 2 ( lixeiro)

REM Fases 3 e 4 ( profundo)

Sono rápido ou REM (ou paradoxal) Movementos rápidos dos ollos.

Pulsacións e respiración irregulares.
Aparecen os soños.

1. Sono de onda lenta ou sincronizado. Todos os estudos coinciden en que nos

primeiros momentos do noso sono prodúcense ondas lentas cuxa misión é illar a nosa
córtex cerebral do mundo exterior. Basicamente é a etapa do sono profundo (aínda que
comeza cunha fase de sono lixeiro), do descanso, despois de estar esperto durante
moitas horas.
A este período tamén se lle chama sono sen soños. Os soños son o xeito no que
a cortiza cerebral trata de dar sentido á acumulación de información do día, pero estes
soños non se lembran, non están consolidados na memoria; tamén é unha fase na que
poden aparecer terrores nocturnos.
Esta fase caracterízase polo sono reparador, que se asocia a unha diminución
do ton vascular periférico e outras funcións vexetativas do corpo. Tende a baixar a
presión arterial, a frecuencia respiratoria e o metabolismo basal.

Ten 4 fases, que varían segundo cada persoa:

Fase 1:
• Frecuencia cardíaca lenta, respiración lenta e profunda, músculos relaxados.
• As ondas de electroencefalograma son cambiantes e irregulares.
• O sono é tan superficial que calquera estímulo pode provocar o espertar.
Fase 2:
• Nivel de conciencia moi baixo alternado con picos de consciencia.
• Nesta fase dáse a sensación de caída (Para asegurar a conexión normal do cerebro
co corpo).
• As ondas de electroencefalograma son amplas.

UD 3 – A actividade e o descanso na primeira infancia 4

CS EDUCACIÓN INFANTIL Autonomía Persoal e Saúde Infantil

• Un ruído pode provocar o espertar, pero reaccionase menos aos estímulos que na fase
anterior.

Estas dúas primeiras fases constitúen un sono lixeiro e normalmente duran entre
15 e 20 minutos cada unha.

Fase 3: (2 – 3 minutos)
• Os músculos están completamente relaxados.
• Todas as funcións vexetativas diminúen.
• As ondas do electroencefalograma son amplas e lentas.
• Só os sons moi fortes poden espertar á persoa.
• O sono é profundo.
• Nesta fase pódense dar terrores nocturnos e episodios de sonambulismo.
Fase 4: (20 minutos)
• Estase completamente inconsciente.
• O electroencefalograma presenta ondas moi anchas e moi lentas (ondas delta)
• A hipófise - situada na base do cerebro - segrega máis hormona do crecemento, o que
promove a revitalización dos tecidos.
• Pode producirse enurese.
• Durante esta fase é difícil espertar.
• O sono é moi profundo.

As fases 3 e 4 son as do soño profundo e duran dende o final do soño lixeiro ata
o comezo do soño REM e teñen a función de reparación física do corpo.

2. Sono rápido ou REM. Esta fase do sono chámase fase REM (Rapid eyes
movement), tamén coñecida como MOR (movemento rápido dos ollos) porque os ollos
móvense rapidamente. As fases do sono REM aparecen periodicamente, duran entre
cinco e trinta minutos en persoas adultas e repítense varias veces (4-6) ao longo da
noite (aproximadamente cada 90 minutos). O primeiro deles aparece 80-100 minutos
despois de que a persoa quede durmida. Cando unha persoa está moi cansa, cada
período de soño REM dura moi pouco e pode que nin sequera se produza. Pola contra,
a medida que a persoa descansa durante a noite, a duración dos períodos REM
aumenta.
As características do REM son as seguintes:
• Durante este período o corpo non ten ton muscular.
• Aparecen movementos musculares irregulares, entre os que se poden ver os
movementos rápidos dos ollos, que lle dan nome.
• Asóciase co momento dos soños que recordamos.
• É máis difícil espertar por estimulación sensorial.
• O cerebro está activo e o metabolismo cerebral xeral pode aumentar nun 20%.
• O electroencefalograma mostra imaxes cerebrais similares ao estado de vixilia; por
esta razón, este tamén se chama paradoxal, porque o cerebro parece "esperto".
No sono adulto ocorren ciclos completos de 90 minutos cada un. Cada ciclo
componse, por esta orde, dunha fase de lento ( sincronizado ou non REM) e unha fase
de REM ( rápido ou paradoxal).
Dentro de cada ciclo completo de 90 minutos, a duración relativa do sono lento
(non REM) diminúe e a REM aumenta, de xeito que nos primeiros ciclos da noite a fase
REM pode durar só uns 5 minutos e desde do cuarto ciclo pode durar máis de 20
minutos.
A medida que aumenta o número de ciclos de sono e a duración da fase REM,
tamén aumenta o grao de desenvolvemento do soño. Así, os primeiros soños son moi
curtos e sinxelos e, a medida que avanza a noite, os soños fanse máis longos, máis
complexos, elaborados e detallados.

UD 3 – A actividade e o descanso na primeira infancia 5

CS EDUCACIÓN INFANTIL Autonomía Persoal e Saúde Infantil

Ao final de cada ciclo natural de 90 minutos hai un espertar natural antes de

pasar ao seguinte ciclo. (Microespertares)

O sono infantil
Durante os 3 primeiros meses de vida, a diferenza da rapazada e das persoas
adultas, as crianzas recén nadas teñen fases do sono distintas. Cando adormecen, caen
nun sono lixeiro do que espertan facilmente e con bastante frecuencia. Pasan un 50%
do tempo na fase REM. Á idade de 3 anos, a fase REM ocupa un terzo do sono total, e
nos adultos un cuarto. As crianzas recen nadas precisan durmir case o dobre que as
persoas adultas, xa que nelas ten lugar a parte máis importante da maduración cerebral
e do desenvolvemento corporal.
Ao redor dos 6 meses, a crianza atravesa todas as fases do sono. Entre as
diferentes fases do sono, hai momentos de transición nos que as crianzas adoitan
espertar. Algunhas volven durmir de inmediato e outras precisan asegurarse da
compañía das súas figuras de apego para volver durmir. A miúdo débese a que tenden
a comprobar o ambiente nestes momentos de transición e, cando se atopan cambios
importantes, ás veces altéranse. Un factor alterador podería ser ir durmir co chupete e
espertar sen el ou adormecer nos brazos da nai e espertar soa.

O espertar
O espertar é un momento máis do noso ritmo biolóxico. Espertamos
espontaneamente cando o cerebro repuxo a enerxía que necesitaba e descansou o
suficiente como para poder retomar o período de vixilia, para poder volver á actividade.
O espertar espontáneo adoita ser un sinal de que durmimos o suficiente, é dicir,
de que o noso corpo descansou o que necesitaba. Nas persoas adultas, este número
suficiente de horas é de aproximadamente 7-8 horas de media. A rapazada necesita
entre 9 e 10 horas e as crianzas de aproximadamente 11 ou 12 horas.
Cada persoa ten o seu xeito de espertar, hai xente que esperta axiña e en canto
abren os ollos xa están activas a pleno rendemento; en cambio, outras espertan máis
lentamente e necesitan máis tempo para acadar un rendemento óptimo.
É importante acostumar ás crianzas a deitarse con tempo suficiente para poder
espertar soas e así sentirse completamente descansadas.

1.3 Ritmos e necesidades do sono

O consumo de enerxía provoca unha sensación de cansazo e fatiga causada
pola saturación de músculos e centros nerviosos e a falta de nutrientes no sangue.
A falta de nutrientes no sangue ten a súa orixe no consumo que conleva a
actividade.

UD 3 – A actividade e o descanso na primeira infancia 6

CS EDUCACIÓN INFANTIL Autonomía Persoal e Saúde Infantil

Fisioloxicamente, a actividade está regulada pola formación reticular, unha

estrutura situada na base do cerebro. Esta parte do sistema nervioso é responsable de
acelerar ou ralentizar o nivel xeral de activación do corpo, tanto no seu aspecto
vexetativo como relacional.
Ao mesmo tempo, a córtex cerebral actúa como freo ou acelerador na formación
reticular. Así, cando chega o momento de durmir, a formación reticular inhíbese e a
actividade do individuo diminúe ata que adormece.
Polo tanto, o sono ocorre grazas a complexos mecanismos interdependentes de
natureza neuroeléctrica e neuroquímica:
Cortiza cerebral - Formación reticular - Nivel de activación xeral

Dependendo do grao de excitación da formación reticular a persoa estará:

• Nun estado de simple vixilia
• Nun estado de grande atención
• Nun estado de forte axitación emocional
• Durmida
O sono ten un nivel baixo de alerta, mentres que o espertar pode incluír desde a
somnolencia ata a maior emoción.
A atención e a motivación requiren un certo grao (mínimo) de activación ou vixilia,
imposible se o individuo está canso. O esforzo de atención consome enerxía, e teremos
enerxía dispoñible para manter a atención só se existe un adecuado grao de equilibrio
entre o tempo de descanso e o tempo dedicado á actividade.
A persoa educadora infantil debe establecer unha secuencia equilibrada de
actividades e descansos, combinándoos adecuadamente durante o horario escolar.

A medida que vai madurando, a proporción de actividade e descanso tamén o

fai. Os períodos de vixilia son máis longos e vaise chegando ao ritmo nocturno de oito
horas consecutivas.
Hai variacións individuais na actividade do sono, pero hai algunhas
características comúns:
• Os recen nados dormen unhas dezaoito horas distribuídas ao longo do día e só son
interrompidos pola necesidade de recibir comida, ser cambiados e acariñados.
• Dende o primeiro mes de vida, o 60% das horas de sono son pola noite.
• Aos tres meses comezamos a observar pequenos rituais antes de durmir: pedir unha
chupeta, chorar dun xeito específico, frotar as orellas, etc.
• De seis a sete meses pasa a durmir aproximadamente catorce horas, e o 75% destas
horas son de noite. O 25% restante adoita darse nunha sesta a media mañá e outra
pola tarde.
• A partir dos 18 meses, soen durmir dúas veces no día, pola noite e na sesta.
• Entre os dous e os cinco anos dormen unhas 12 horas, e pode que algunha sesta. É
unha etapa moi activa, a crianza quere saber o que pasa ao seu redor, polo que ás
veces resístese a durmir.

Táboa do sono infantil

Idade Horas totais Horas nocturnas Sestas
Ata os 2 meses 16 - 20 6-8 4-8
De 3 a 6 meses 14 - 16 8 - 10 3-2
De 6 a 12 meses 13 - 15 11 2-1
De 12 a 18 meses 13 11,5 2-1
Ano e medio a 2 13 11 2-1
De 2 a 3 anos 10 - 12 11 - 10 1-0
De 3 a 5 anos 10 - 12 10 - 12 0

É importante facilitar o sono a todas as idades asegurando que o ambiente

favorece o descanso e a conciliación do mesmo.

UD 3 – A actividade e o descanso na primeira infancia 7

CS EDUCACIÓN INFANTIL Autonomía Persoal e Saúde Infantil

1.4 A hora de durmir e o tempo de vixilia das crianzas

Para que a crianza adquira paulatinamente hábitos máis axeitados en relación a
durmir, espertar e descansar nun sentido amplo, é necesario considerar a relación entre
actividade e descanso tanto na casa como na escola.

1.4.1 Momentos evolutivos á hora de durmir

Os ritmos e as necesidades de sono non se manteñen estables ao longo da vida,
senón que evolucionan coa idade. Tamén evoluciona o xeito no que durme unha crianza
e no que se deita.
Que actitude soen ter cando chega a hora de deitarse? Hai unha serie de
comportamentos característicos das crianzas. Mencionaremos algúns:
• As menores dun ano non soen necesitan luz nin axuda para durmir. Poden durmir
nunha habitación diferente á dos seus pais.
• Ao longo do segundo ano, son conscientes das implicacións de ir durmir. Para
facilitar a transición ao sono, podemos contar contos e historias, facer xogos para durmir
ou que poidan ter obxectos que lles axuden a durmir, como un chupete, un peluche ou
un pano.
• Dende os dous aos tres anos comezan a facer demandas ao deitarse. No caso
de que lles resulte difícil adormecer, deberíanse avaliar as necesidades individuais e
evitar as sestas longas. Os obxectos inadecuados para a súa idade, como chupetas,
deben eliminarse. O resto de elementos deben manterse ata que a crianza queira.
• Algunhas crianzas deixan de dormir a sesta a partires dos 3 anos, segundo as
súas necesidades e o cambio de ritmo escolar. É moi importante que teñan horas de
sono adecuadas. Poden prepararse para deitarse soas: espirse, arranxar a cama e
poñer o pixama.
• Aos catro anos, as crianzas saben que teñen que deitarse aínda que os demais
non o fagan. Teñen recursos que as axudan a durmir. Por exemplo, hai a quen quere
que lle conten unha historia ou lle canten unha cantiga e hai quen quere durmir cunha
boneca ou calquera outro obxecto co que teñan unha relación emocional.
• Á idade de cinco anos poden ter pesadelos con máis frecuencia, polo que antes
de deitarse fan ver que están lendo ou debuxando para ampliar o tempo para irse á
cama.
• Ao final desta etapa, son conscientes da necesidade de durmir e descansar que
teñen, polo que, aínda que a actividade sexa interesante, poden pedir que deitarse.
Normalmente espertan cedo.

1.4.2 O espertar infantil

O espertar consiste na recuperación do estado de vixilia e das constantes que
lle son características.
A crianza esperta cando se sente incómoda ou con fame, ou cando xa durmiu o
necesario. Hai tantas formas de espertar coma persoas, lento, rápido, feliz, choroso,
etc. A persoa adulta xoga un papel moi importante no espertar da crianza e nas
asociacións que pode establecer con ese momento.
Debemos ter en conta que a ninguén lle gusta que nos esperten. Por esta razón,
os microespertares entre fases das crianzas non se debe empregar para espertalas,
deixarémolas durmir ata que esperten completamente.
Nestes momentos ás veces a crianza mostra movementos, queixumes,
movementos coa boca, etc. É aconsellable deixala actuar ata que se relaxa e volva
durmir.
Unha crianza recen nada pode espertar con máis facilidade e frecuencia que
unha persoa adulta pola duración das fases Non REM.

UD 3 – A actividade e o descanso na primeira infancia 8

CS EDUCACIÓN INFANTIL Autonomía Persoal e Saúde Infantil

1.5 Alteracións e trastornos do sono

A calidade de vida e a saúde non se poden concibir hoxe sen ter en conta que a
actividade e o descanso condicionan as nosas vidas.
Todas as persoas experimentamos as consecuencias da privación ou a mala
calidade do sono ou a excesiva somnolencia diúrna e sabemos que estas disfuncións
son prexudiciais para a calidade das nosas vidas.
Cómpre subliñar a necesidade de establecer ben os hábitos para poder evitar
alteracións, así coma os signos aos que as persoas adultas deben estar máis alerta e
as pautas que podemos seguir para axudar ás crianzas a acadar comportamentos máis
sans e adaptativos.
A causa dos trastornos, pode ser fisiolóxica, emocional ou pode ter a súa orixe
en costumes e hábitos incorrectos. En calquera caso, a nosa forma de reaccionar ante
o trastorno é crucial. A evolución do trastorno, que pode tardar uns días ou meses en
mellorarse completamente, é moi sensible á actitude e comportamentos cos que
intervimos.
O sono ocupa grande parte das nosas vidas e condiciona as nosas actividades
diúrnas. Tanto cando somos novos como cando envellecemos, determina o tempo de
vixilia. As crianzas pequenas dormen noite e día, e a medida que medran dormen máis
pola noite e menos durante o día.
Durante este proceso de adaptación, pódense producir alteracións na cantidade
e calidade do sono.
Segundo a Guía de práctica Clínica sobre trastornos do Sono na Infancia e
Adolescencia en Atención Primaria, pódense diferenciar 3 categorías de trastornos do
sono:
a) A crianza á que lle custa durmirse: Insomnio, síndrome de pernas inquedas e
síndrome de retraso de fase.
b) A crianza que presenta eventos anormais durante a noite: síndrome de apnea-
hipopnea obstructiva do sono, parasomnias, ou movementos rítmicos do sono.
c) A crianza que se durme durante o día: privación crónica do sono de orixe
multifactorial, narcolepsia, e hipersomnias.

1.5.1 A crianza á que lle custa durmirse

Insomnio
Segundo a Asociación Americana de Menciña do Sono (AASM) falamos de
insomnio cando se presenta ao menos un dos seguintes síntomas, manifestados pola
crianza ou os seus coidadores: dificultade para iniciar o sono, dificultade para manter o
sono, espertar antes do desexado, resistencia a ir á cama ou dificultade para durmir sen
a intervención dunha persoa adulta. Ademais, deben existir consecuencias diúrnas:
fatiga, somnolencia, limitacións académicas, alteracións do humor ou da conduta, etc.
Para ser considerado crónico, debe suceder ao menos tres días por semana durante ao
menos tres meses.
O insomnio é un problema de saúde para a poboación infantil, pois afecta ao
30% das crianzas entre 6 meses e 5 anos.

Síndrome de pernas inquedas (SPI)

É un trastorno neurolóxico crónico de tipo sensitivo-motor, que se caracteriza por
unha necesidade urxente de mover as pernas en situacións de repouso, xeralmente
asociada a unha sensación desagradable. Estímase que afecta a un 2-4% de crianzas
e adolescentes.
A súa orixe é complexa e se asocia a determinados factores: xenéticos, déficit
de dopamina e de ferro e outros (insuficiencia renal e hepática, neuropatías periféricas,
migraña, epilepsia, TDAH, depresión, lesións medulares, etc.).
Os síntomas poden aparecer máis durante o día que pola noite. O sono se ve
alterado en forma de insomnio ao comezo da noite e pola existencia de multitude de
microespertares.

UD 3 – A actividade e o descanso na primeira infancia 9

CS EDUCACIÓN INFANTIL Autonomía Persoal e Saúde Infantil

Síndrome de retraso de fase (SRF)

Se trata dun trastorno do sono que aparece nun 5-10% das crianzas e
adolescentes no que o marcapasos circadiano está retrasado. Os criterios diagnósticos
segundo a AASM son os seguintes: patrón do sono retrasado ao menos 1 hora,
insomnio de conciliación e dificultade para espertar pola mañá e que os síntomas
aparezan durante máis dun mes. A calidade e cantidade do sono son normais cando á
crianza se lle deixa durmir nas súas horas preferidas (fins de semana, vacacións), e non
existe outro trastorno do sono nin enfermidade psiquiátrica que poda xustificar estes
síntomas.

1.5.2 A crianza que presenta eventos anormais durante a noite

A. Síndrome de apnea-hiponea do sono (SAHS)

É un trastorno respiratorio do sono caracterizado por unha obstrución parcial
prolongada ou unha obstrución completa intermitente da vía aérea superior en presencia
de actividade muscular torácica e abdominal, que interrompe a ventilación e os patróns
normais do sono, acompañado dunha desaturación de oxixeno con ou sen retención de
CO2.
Aproximadamente un 10% das crianzas e adolescentes roncan de forma
habitual. A maioría delas presentan un ronquido primario, que se caracteriza pola
ausencia de apneas, hipoventilación e fragmentación do sono, aínda que si presenta
unha diminución na porcentaxe de sono REM e un aumento dos microespertares
relacionados co esforzo respiratorio. En torno a un 2% das crianzas sofre un SAHS.

B. Parasomnias
Son manifestacións clínicas episódicas en forma de conductas motoras,
vexetativas ou experiencias (emocións, percepcións) non desexados, que teñen lugar
durante o sono, que presentan diverso grao de alerta e que poden chegar a perturbalo.
Xa non se considera que sexan absolutamente benignas debido a que se asocian á
aparición posterior de certas psicopatoloxías, é importante a súa comorbilidade con
patoloxía do sono (SAHS, SPI), e existe probabilidade de causar dano á persoa ou
convivintes. A ICSD-3 (International Classification os Sleep Desorders) de la AASM
inclúe 3 tipos de parasomnias:

1) Parasomnias do arousal ou do sono Non REM: espertares confusionais (con

predominio de torpeza mental), sonambulismo (predomina a actividade motora) e
terrores nocturnos (predomina a actividade vexetativa). Aparecen na primeira metade
da noite. Poden aparecer movementos simples estereotipados ou incluso condutas
complexas aparentemente voluntarias, pero sen conciencia e se acompañan de
síntomas físicos (suoración, taquicardia) con amnesia do episodio.

Somnambulismo
O somnambulismo caracterízase por episodios repetidos de comportamentos
motores complexos que comezan durante o sono e implican levantarse da cama,
camiñar, acender a luz, coller obxectos, ...
Cada episodio pode durar duns segundos a 20 minutos. Mentres se move, a
persoa está pálida, ten a mirada fixa e pode falar cunha articulación imprecisa.
O somnambulismo prodúcese cando a persoa está profundamente durmida. Se
espertase durante o episodio estaría desorientada. Normalmente volve á cama e non
recorda o que pasou ao día seguinte.
Descoñécese a causa do fenómeno do somnambulismo. Pode ter antecedentes
familiares e se relaciona co cansazo físico. Adoita desaparecer na adolescencia.

UD 3 – A actividade e o descanso na primeira infancia 10

CS EDUCACIÓN INFANTIL Autonomía Persoal e Saúde Infantil

A intervención consistirá en acompañar á persoa á cama, falando con frases

sinxelas e lentamente. Evitaremos espertala. Na casa haberá que tomar medidas para
evitar accidentes, apartando os obxectos que se atopen no seu camiño e asegurarse de
pechar ben as fiestras e as portas.
O somnambulismo pode aparecer en canto sabe camiñar. O punto álxido sitúase
entre os catro e os oito anos e a porcentaxe diminúe a partir dos doce.

Terrores nocturnos
Os terrores nocturnos son episodios de espertar repentino, onde a crianza
esperta de súpeto, con expresións de pánico e signos de ansiedade, pupilas dilatadas,
suoración, taquicardia e movementos estereotipados. Se intentamos tranquilizala, non
responde xa que non pode conectarse coa realidade.
Ocorren nas fases do sono profundo, durante a primeira parte da noite. Non
recorda nada ao día seguinte (como moito algunha imaxe fragmentaria do sono), porque
durante o episodio durmía profundamente. A idade á que comezan é de entre os 3 e os
12 anos. Adoitan desaparecer coa adolescencia.
Os factores que predispoñen a este fenómeno son a historia familiar, a fatiga
física, as preocupacións ou algúns medicamentos, como os antidepresivos.
O procedemento consiste en quedar coa crianza para evitar que caia ou se faga
dano, á espera de que pase o episodio, que pode durar entre 2 e 10 minutos.

2) Parasomnias relacionadas co sono REM: pesadelos, parálise do sono recorrente

illada e trastorno do comportamento do sono REM. Aparecen na segunda metade da
noite e predominan os síntomas emocionais. Recórdanse.

Pesadelos
Os pesadelos provocan un espertar con ansiedade, berros e choros. Unha vez
esperta a crianza ten unha memoria detallada dos contidos do soño e un forte sentido
da realidade destes contidos, que lle provoca medo.
O grupo de idade máis común é de 8 a 12 anos.
Adoitan estar relacionados con situacións de fatiga mental. Os acontecementos
estresantes na vida preceden á aparición de pesadelos nunha porcentaxe elevada. A
medida que a ansiedade diúrna diminúe, a frecuencia e intensidade dos episodios
tamén o fai.
A intervención está dirixida a tranquilizar á crianza e facerlle ver que está na
casa, no seu cuarto, coas súas cousas e con nós preto.

Parálise do sono recorrente illada

É unha afección na que a persoa non se pode mover, ao espertar ou a punto de
durmir. Pode estar relacionada con descanso insuficiente, non ter un horario de sono
regular, estrés. É moi habitual e sendo illada, non ten importancia.

Trastorno do comportamento do sono REM

Consiste nunha fase REM sen atonía, o que provoca a escenificación dos soños,
normalmente pesadelos violentos. A orixe soe estar nunha alteración neurolóxica. Non
ten cura pero pode mellorar con tratamento oral. Normalmente se da en demencias.

3) Outras parasomnias; enuresis, alucinacións relacionadas co sono, parasomnias

relacionadas con causas médicas, con substancias ou medicamentos.

Enuresis nocturna
A enurese nocturna (mollar a cama pola noite) é a emisión involuntaria e repetida
de ouriños despois dunha idade na que a maior parte das persoas a controlan.
Por razóns porcentuais e estatísticas, o límite de idade é de 5 anos, pero
poderíase esperar ata despois de seis anos para o tratamento. De feito, a partir dos

UD 3 – A actividade e o descanso na primeira infancia 11

CS EDUCACIÓN INFANTIL Autonomía Persoal e Saúde Infantil

cinco anos só o sofre o 7% dos nenos e o 3% das nenas. Cando teñen dez anos as
porcentaxes son do 3% nos nenos e do 2% nas nenas. De dezaoito só o 1% dos mozos
e, en menor medida, das mozas. Pode estar relacionada con outra enfermidades como
diabetes mellitus ou a epilepsia.

C. Movementos rítmicos relacionados co sono

O trastorno de movementos rítmicos relacionados co sono se caracteriza por
comportamentos motores rítmicos, recorrentes, estereotipados e repetitivos que ocorren
na transición da vixilia ao sono, aínda que se observan mentres a crianza está esperta.
Son típicas do etapa lactante e preescolar e, ás veces asócianse a trastornos del
neurodesenvolvemento. Considéranse normais entre os 6 meses e os 4 anos.
Describíronse varios tipos de movementos rítmicos en función do patrón de
movementos que se observe: head banging (jactatio capitis, movementos de la cabeza
en sentido anteroposterior), head rolling: (movementos xiratorios da cabeza de lado a
lado), body rocking (movementos de balanceo de todo o corpo estando a crianza de
xeonllos) e body rolling (movementos de todo o corpo cara os lados).

1.5.3. A crianza que se durme durante o día

A excesiva somnolencia diúrna (ESD) defínese como a incapacidade de
permanecer esperto e alerta durante o período de vixilia, con episodios non
intencionados de somnolencia ou sono. As crianzas e adolescentes desenvolven
somnolencia por una de estas tres razóns: 1) non están durmindo suficiente para
satisfacer as necesidades persoais de sono (sono insuficiente); 2) a calidade do sono é
deficiente, ou 3) teñen unhas necesidades aumentadas de sono ou unhas horas de
durmir que non son acordes cos hábitos e as necesidades sociais.
O sono insuficiente é a causa máis común de somnolencia diúrna a todas as
idades. O incremento das necesidades de sono pode deberse a enfermedades (como a
mononucleosis infecciosa ou o hipotiroidismo), narcolepsia, hipersomnias ou ir asociada
a certa medicación como antihistamínicos e anticomiciales (epilepsia).

Narcolepsia
Se caracteriza por somnolencia diúrna excesiva, cataplexía (perdida repentina
de ton muscular), alucinacións hipnagóxicas e parálise do sono (episodios de
incapacidade para moverse ao espertar). A incidencia en crianzas é a metade da
poboación adulta (aproximadamente 2-5/10.000). En crianzas a presentación máis
común é a somnolencia diúrna excesiva, con cataplexía presente no 80% dos casos,
alucinacións hipnagóxicas (na transición a durmir) no 60% e parálise do sono no 40%.

1.6 Síndrome de morte súbita infantil

Defínese como a morte súbita dunha crianza menor dun ano, de natureza
inexplicable e sen causa aparente despois de levar a cabo unha investigación que inclúe
a autopsia completa, o exame minucioso do escenario de morte e revisión da historia
clínica.
Tamén se chama morte de berce, porque unha alta porcentaxe de mortes ocorre
durante o sono.
En España, a morte súbita dunha crianza lactante é unha das principais causas
de mortalidade durante o primeiro ano de vida.
Para evitar a síndrome de morte súbita da crianza lactante é recomendable:
• O colchón da crianza debe ser ríxido: deben evitarse edredóns suaves, almofadas,
mantas e xoguetes.
• Non se debe abrigar demasiado: a roupa excesiva ou a calor da habitación aumentan
o risco.
• O ambiente debe estar ventilado: non fumar nin deixar fumar a ninguén no seu
ambiente.
• A lactación materna reduce o risco.

UD 3 – A actividade e o descanso na primeira infancia 12

CS EDUCACIÓN INFANTIL Autonomía Persoal e Saúde Infantil

• O consumo de tabaco, alcol ou drogas durante o embarazo aumenta o risco de

desenvolver SMSL (síndrome de morte súbita infantil).
O coleito e o síndrome da morte súbita da crianza lactante
Chamamos coleito á práctica na que a nai ou a parella, ou ambos, comparten a
cama coa descendencia. Recoméndase compartir a habitación ou, mellor dito, a cama
coa crianza, polo menos os primeiros 6 meses de vida. Estar preto facilita a reacción
rápida se ten apnea (deixa de respirar) ou atragoa. Hai estudos que din que cando
durme coa nai, acurta a fase de sono profundo e isto leva a un risco menor de morte.
Tamén é así no caso do pai se se implica a fondo na crianza.

2. ACTIVIDADE E DESCANSO NA ESCOLA INFANTIL. PLANIFICACIÓN E

INTERVENCIÓN
As crianzas aprenden a través da súa propia experiencia. A escola infantil
ofrécelles unha ampla gama de actividades para que poidan desenvolver ao máximo as
súas capacidades. As persoas profesionais da educación infantil precisan preparar,
facilitar e mellorar todas as actividades que ofrecen no ámbito educativo. Estas
actividades, ao comezo da infancia, xiran en torno ao descanso, a comida, a hixiene e
o xogo.
O valor educativo das actividades de alimentación, hixiene ou descanso implica
a necesidade de programalas, con tanto coidado e profesionalidade como calquera
outra actividade didáctica, para favorecer ao máximo a participación da crianza e
garantir un bo proceso de aprendizaxe e desenvolvemento.

2.1 O ciclo de actividade e descanso

É no período 0-6 anos cando nos damos conta máis rapidamente dos cambios
de maduración e crecemento na vida humana. É tamén o período no que temos maior
necesidade de movemento, descubrimento e experimentación, xa que é a forma en que
ten que ser capaz de coñecerse e coñecer todo o que a rodea. Por este motivo, é
importante valorar a actividade e o descanso como feitos esenciais para o
desenvolvemento.

2.1.1 A actividade da crianza

Dende que nace, exprésase cos seus choros e pequenos movementos e comeza
así a súa relación co mundo que acaba de acollela.
O movemento está ligado á crianza dende o primeiro momento da vida. Sabemos
que se moven dentro do útero da nai e tamén sabemos que grazas aos reflexos innatos,
son capaces de buscar o peito da nai nada máis nacer, e así garantir a súa
supervivencia.
A crianza experimentará todos os días co seu propio corpo e, se desenvolverá
grazas á interacción cos obxectos e as persoas que a rodean. Seguirá o proceso de
maduración que lle corresponde e os seus movementos serán cada vez máis complexos
e variados.
A actividade é unha das necesidades esenciais das nenas e nenos e aumenta a
medida que se fan maiores.

2.1.2 A actividade na escola

Aprenden a través da actividade proposta, por este motivo na escola hai que
valorar especialmente as actividades que realizan alí preparándoas e ofrecéndolle os
recursos necesarios para realizalas.
Cando se realiza a distribución horaria no centro, hai unha serie de actividades
que se repiten e alternan: descanso, hixiene, comida e xogo.
A hixiene, a comida e o xogo son actividades que se realizan mentres se está
activo; en cambio, o descanso require pausa e inactividade. Pasamos moito tempo no
descanso, na comida e na hixiene. Denomínanse actividades diarias. O resto das horas
úsanse para actividades lúdicas e outras actividades máis específicas.

UD 3 – A actividade e o descanso na primeira infancia 13

CS EDUCACIÓN INFANTIL Autonomía Persoal e Saúde Infantil

1. Actividades diarias. Referímonos ás actividades que se repiten todos os días e que

marcan o ritmo educativo, é dicir, as que hai que ter en conta antes de organizar o tempo
lúdico.
Son actividades moi importantes, porque lles axudan a estruturar o tempo, a
anticiparse a situacións e, en definitiva, a sentirse seguros e a aprender.
Débenselles ofrecer dun xeito agradable para que queiran facelas todos os días
e esta mestura de rutina e afectividade fainas aprender e integrarse nos patróns de
comportamento.
É importante ensinarlles dun xeito similar na escola e na casa, para que non
deamos lugar á confusión e que aprenda dun xeito máis seguro e rápido.

2. Actividades de xogo e outras actividades específicas. O xogo é unha actividade

fundamental no desenvolvemento humano e na adquisición de aprendizaxes. O instinto
leva ás persoas adultas a ensinar a través do xogo ("aprender xogando").
O xogo é moito máis que un medio para aprender, é o modus vivendi da crianza.
Todo o que fai convértese nun xogo. Xogando é como aprende a integrarse no mundo
onde ten que vivir. O xogo é o medio de socialización por excelencia.
Se o xogo é o medio a través do cal interactúa co ambiente e a través do cal se
descobre a si mesmo e aos que o rodean, o normal é que haxa moitos tipos de
actividades lúdicas.
De 0 a 6 anos podemos destacar o seguinte:
• Xogos e actividades de movemento que implican a acción global do corpo a través de
desprazamentos, saltos, danzas, expresión corporal.
• Actividades de coñecemento e observación da realidade, que implican traballo
cognitivo.
• Actividades lingüísticas, a través das cales adquire o vocabulario que o achega ao
coñecemento do mundo que o rodea e á identificación das persoas coas que interactúa.
• Xogos de manipulación e exploración nos que se utilizan as mans e poden desenvolver
habilidades motrices finas, mentres que, grazas á súa curiosidade innata, descobre a
relación entre obxectos e traballa os sentidos.
• Xogos simbólicos de imitación e representación da realidade que os rodea. Recrea
situacións vividas e aprende a poñerse no lugar dos demais e fomenta a autonomía
persoal.
• Actividades musicais e rítmicas.
• Saídas ou excursións para descubrir o contorno inmediato.
• Celebracións de festas populares, tradicións e tamén aniversarios ou eventos puntuais.
O feito de xogar pode ser considerado pola crianza como un momento de
descanso, o que tamén favorecerá a súa socialización e integración. Ao mesmo tempo,
estamos a satisfacer as súas necesidades para divertirse, xa que se melloran e
fomentan as relacións con outras crianzas.

Exercicio e deporte
Os principais beneficios do exercicio son:
• Aumenta a capacidade respiratoria.
• Corrixe as alteracións causadas por malas posturas.
• Calma as fases de nerviosismo e ansiedade.
• Axuda ao desenvolvemento muscular e harmónico.
• Promove o crecemento esquelético regular.
• Mellora a calidade do sono.
• A práctica habitual de exercicio, mellora o equilibrio.

A relaxación muscular é un recurso que debemos ter en conta. Hai técnicas

sinxelas para aplicar coas crianzas que poden facer un traballo fantástico reducindo a
fatiga e a excitación.
Tamén é apropiado aplicar masaxe dende o nacemento. A masaxe infantil permite:

UD 3 – A actividade e o descanso na primeira infancia 14

CS EDUCACIÓN INFANTIL Autonomía Persoal e Saúde Infantil

• Relaxar os músculos.
• Traballar a respiración.
• Fomentar a comunicación e a relación emocional coa persoa adulta.
• Facilitar a transición ao sono se se establece como ritual previo.

2.2 A importancia dunha boa planificación das actividades

A persoa educadora necesita coñecer á crianza para poder axudala a seguir os
seus propios ritmos e que descanse cando o precise.
A medida que avanza o curso, os horarios do grupo vanse regulando e
homoxeneizando, pero é importante respectar as necesidades individuais de descanso.
Para axudar a satisfacer estas necesidades é moi importante manter unha
relación de comunicación coas familias, para que coñezamos os rituais e os utensilios
ou obxectos que emprega a crianza á hora de durmir, coñezamos o número de horas
que durmiu na casa, tomando decisións conxuntamente, etc.
O calendario de actividades baséase en actividades diarias, que ocuparán a
maior parte do tempo ata o ano de vida.
A medida que a crianza medra e se desenvolve podemos ofrecerlle actividades
máis lúdicas e máis específicas.
Para facer unha boa planificación do horario e das actividades é importante ter
en conta os seguintes puntos:
• Débense respectar os ritmos individuais.
• Hai que programar períodos de descanso suficientes e adaptados á idade da crianza.
• Ao longo do día combinaremos actividades de cada vez menos movemento, e onde
se requiren as diferentes capacidades: cognitiva, física, etc.
• A duración das actividades ten que ser adecuada ás características de
desenvolvemento.
• Débese proporcionar un ambiente agradable que estimule o traballo, coidando de
cumprir unhas condicións hixiénicas e ambientais óptimas.
• Débense proporcionar actividades que estimulen a súa saúde emocional e animen a
aprender.
• É necesario facer descansos ou proporcionar momentos de relaxación entre as
distintas actividades e sobre todo despois de realizar unha actividade física intensa.

2.3 A adquisición de hábitos de autonomía

Os hábitos de autonomía son aprendizaxes que deben realizarse de acordo cos
patróns naturais de desenvolvemento e mediante experiencias enriquecedoras, que
proporcionan seguridade, confianza e coñecemento propio e do ambiente físico e social
que o rodea.
Entre os 0 e os 6 anos pasamos de ser completamente dependentes das persoas
adultas para satisfacer as nosas necesidades básicas a adquirir hábitos que nos leven
á autonomía. A escola infantil resalta a importancia do coidado físico, que non se
considera un fin en si mesmo, senón un contexto privilexiado para establecer unha
interacción individual de calidade entre a crianza e a persoa adulta.

2.3.1 O hábito de durmir

Os seres humanos temos ritmos biolóxicos que regulan os períodos de
actividade e descanso. Estes ritmos varían ao longo da vida.
Como xa vimos, as crianzas recen nadas pasan un total de 16 ou 17 horas ao
día durmindo, interrompendo o cada 3 ou 4 horas para pedir comida ou molestias na
pel en contacto coa humidade dos ouriños e as caca. A partir dos 3 meses de idade
imos modificando este ciclo de sono para adaptarnos gradualmente ao ritmo biolóxico
de 24 horas.
Aínda que durmir é unha necesidade sometida a ciclos biolóxicos, é un feito
complexo, unha mestura de momentos difíciles (como separarse da figura de referencia,
perdernos o que ocorre arredor, perda de control ...) con momentos agradables (como

UD 3 – A actividade e o descanso na primeira infancia 15

CS EDUCACIÓN INFANTIL Autonomía Persoal e Saúde Infantil

o intercambio afectivo coa persoa adulta, a alegría dunha historia ou canción de berce,
a placidez dos momentos de somnolencia ...). O papel adulto é esencial para axudalos
a acadar un bo hábito de durmir e descansar, que satisfaga as súas necesidades
naturais e lles dea recursos para superar dificultades e medos característicos.
Xunto coas actividades de alimentación e hixiene, as actividades e o descanso
forman parte das rutinas diarias. Preparámonos para deitarnos seguindo pautas moi
estables, que se seguen diariamente cunha orde e ritmo aproximados, co obxectivo de
estruturar ben a situación para axudar á crianza a entendela e participar con confianza,
seguridade e naturalidade.
Aos 6-7 meses de idade, as crianzas dormen unha media de 14 horas ao día, 11
delas pola noite e durante o día é común tomar dúas sestas, unha pola mañá, que
diminúe ata desaparecer e outra sesta pola tarde, despois de xantar.
Debería haber un dormitorio separado pero preto da aula, para que as crianzas
poidan durmir mentres outras permanecen espertas. Mentres estamos co grupo esperto,
é importante poder escoitar os ruídos do durmido e saber se están a durmir ben ou se
xa espertaron.
Os recunchos con colchóns e almofadas no chan, como o recuncho dos contos,
ou ter hamacas permiten tombarse en calquera momento se están cansas e recuperar
forzas grazas ao sono. Algunhas situacións que aumentan a necesidade de descansar
e durmir son ter moita actividade física, incubar unha enfermidade ou pasar por un
período de crecemento rápido.
A persoa educadora debe ser capaz de interpretar os sinais de sono que mostra
a crianza. Os signos máis comúns inclúen frotar os ollos, poñer pouco interese no xogo
ou o que estás facendo, chupar o dedo, diminuír o ritmo de actividade e volverse máis
torpe, enfádase facilmente sen motivo aparente, etc. Nestes casos, se non utilizan as
zonas de descanso por si mesmas, invitámolas a facelo, axudándoas a instalarse e a
relaxarse.
A medida que crecen, as horas de sono diminúen e a sesta da mañá desaparece.
Entre os 2 e os 5 anos, as crianzas dormen aproximadamente 12 horas á noite
máis unha sesta despois de xantar; aínda que moitas veces, sobre todo a partir dos 3
anos eliminan a sesta da tarde.

Condicións ambientais
A medida que se achega a hora de durmir, deberían reducirse os estímulos
ambientais. Baixar as persianas, podemos poñer música relaxante, tamén
suavizaremos a voz, así como os nosos movementos terán un ritmo máis lento e rítmico.
Trátase de que todo induza ao descanso.
Cando imos durmir ao dormitorio, é importante que atopen a cama no mesmo
lugar todos os días, para facilitar a localización, a identificación co seu espazo, e o seu
sentido subxectivo de seguridade. Se teñen familia na escola ou amizades, podemos
situalas ao lado.
Durante o período de adaptación a principios de curso, pode axudarlles levar
roupa de cama da casa, para evocar os cheiros, texturas e sensacións familiares
asociadas ao sono. Debemos proporcionarlles seguridade.
En condicións normais, o tempo para durmir vai de 20 a 30 minutos.
Durante a sesta aconséllase estar preto, e aseguramos de que se manteña a
calma para que resulte máis doado conciliar o sono, e non esperte de maneira brusca.
Estar preto tamén impide que esperte ao resto do grupo.
Respectaremos os ritmos e os rituais individuais, pero pouco a pouco
intentaremos establecer horarios máis ou menos comúns que afecten a un determinado
grupo de idade.
A persoa educadora tamén debe tratar de coñecer os tempos de descanso na
casa, como colle o sono, etc. Respectaremos estes costumes, pero pouco a pouco
iremos afacéndoos a aprender a durmir por si mesmos e nun espazo onde, ademais
delas, hai outras crianzas que tamén intentan descansar.

UD 3 – A actividade e o descanso na primeira infancia 16

CS EDUCACIÓN INFANTIL Autonomía Persoal e Saúde Infantil

O ambiente escolar, debido á distribución do tempo e do espazo, os grupos e a

asignación dun determinado número de crianzas por persoa educadora, permite
desenvolver a autonomía das mesmas. Parte desta autonomía inclúe o proceso de
adormecer e espertar sen depender excesivamente de alguén.
É a persoa adulta quen, coa súa actitude e relación coa crianza, fomenta
progresivamente a separación dun xeito natural e tranquilo para evitar sufrimentos
innecesarios.
Non pode ter a todas as crianzas nos brazos, pero é importante detectar as
necesidades de cada crianza e aportar contacto físico se o precisa. A miúdo
empréganse recursos, como cantar ou falar baixiño.
As condicións necesarias para axudar a durmir ás crianzas son:
• Manter un horario controlado e estable, que se adapte ao ritmo da crianza e que
tente desenvolver unha actitude favorable ao descanso.
• Hai que crear un ambiente adecuado, tranquilo e acolledor; é importante que a
habitación ou o espazo onde durma estea ordenado e non presente obxectos ou
decoracións innecesarias. Tamén que sexa un lugar ventilado e temperado, e que
se manteña unha hixiene axeitada da roupa de cama.
• Non é recomendable realizar actividades estimulantes pouco antes de deitarse. As
actividades deben ser tranquilas, tanto física como psicoloxicamente.
• Atenderemos ás demandas individuais, pero é importante propoñer paulatinamente
pautas comúns para todo o grupo.
• A hora da sesta será despois do xantar, porque é cando a crianza está máis relaxada
debido ao efecto do comezo da dixestión.
• Debemos asegurarnos de que a hora de durmir sexa un momento agradable, no que
se estableza unha comunicación especial coa persoa adulta, a través aloumiños,
unha canción, unha historia ... e se fose necesario, recordaráselles que é hora de
deitarse e descansar.
• En ausencia de situacións anormais ou emerxencias, é preferible que as crianzas
esperten soas cando satisfagan a súa necesidade de descanso. As consecuencias
dun mal descanso ou incompleto poden ser irritabilidade, mal humor, choro fácil,
falta de atención, dependencia e demanda constante sobre a persoa adulta, .... A
longo prazo pode causar problemas no desenvolvemento e no crecemento.

Cando espertan espontaneamente, as crianzas que xa camiñan poden saír da zona

de durmir e incorporarse á aula. Debemos recibilos con agarimo. Todo o mundo debe
sentirse cómodo e seguro de onde está.
A primeira actividade despois de recibilos é ir ao baño ou cambiar os cueiros. A
seguinte tarefa é vestirse. Cando espertan todas, levantamos as persianas e creamos
as condicións de iluminación axeitadas para a actividade. Se empregamos música,
elixiremos ritmos progresivamente máis rápidos, timbres alegres que invitan á
actividade, como a nosa voz e os nosos xestos e movementos.

Cruz Navarro IJ. Alteraciones del sueñ o en la infancia. En: AEPap (ed.). Congreso de Actualizació n Pediatrı́a 2020. Madrid: Lú a Ediciones 3.0;
2020. p. 437-449.

UD 3 – A actividade e o descanso na primeira infancia 17