Ritmos

 biolóxicos,  sono  e  vixía  

Neurociencia  da  Conduta  

24/3/15   1  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

Tema 7. Ritmos biolóxicos, sono e vixía  

24/3/15   2  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

Tema 7. Ritmos biolóxicos, sono e vixía  

•  7.1. Introdución
•  7.2. Activación e ritmos biolóxicos
•  7.3. Caracterización fisiolóxica do sono
•  7.4. Mecanismos neurofisiolóxicos do sono e a vixía
•  7.5. Funcións do sono
• 
• 
7.6. Trastornos do sono
   

24/3/15   3  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

Obxectivos:  

•  Familiarizarse coas diferentes clases de ritmos

biolóxicos e os seus mecanismos neurais
•  Diferenciar as distintas fases do sono humano
•  Afondar na comprensión dos centros que regulan o sono
•  Debatir sobre as posibles funcións do sono
•  Introducirse nos principais trastornos do sono.

24/3/15   4  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

Bibliografía
Capítulos de referencia
§  Carlson, N.R. (2014) Fisiología de la conducta (11ª edición). Capítulo 9
(pp 304-342). Madrid: Pearson Educación.
§  Pinel J.P.J. (2007) Biopsicología (6ª edición). Madrid: Pearson
Educación. Capítulo 14 (pp. 381-412)
§  Rosenzweig, M.R., Breedlove, S.M., Watson, N.V. (2006) Psicobiología.
Barcelona: Ariel. Capítulo 14 (pp. 547-586).
§  Ramos Platón, M.J. (2005) El sueño a lo largo de la vida. En I. Morgado
(coord): Psicobiología de los genes a la cognición y el comportamiento.
Barcelona: Ariel.

24/3/15   5  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

7.1. Introdución
•  Dende os primeiros momentos regulación comportamental pola luz, a
temperatura ambente, etc.
•  A meirande parte dos animais amosan ritmos na súa actividade.
•  No cerebro existen estruturas marcapasos en reloxos internos que son
axustados por claves externas (zeitgeber –”dador de tempo”)
•  O seu funcionamento pode cambiar ao longo da vida
•  Telos en conta ademais de permitirnos entender mellor o comportamento, ten
consecuencias importantes a nivel laboral, farmacolóxico, etc.
•  Dentro de todos eles faisenos especialmente presente o ritmo sono/vixía
•  Del persiste unha pregunta permanente ¿Cales son as funcións do sono?
•  Del preocupanos trastornos que poden ser extraordinariamente serios.
     

24/3/15   6  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

7.2. Rítmos biolóxicos

Os rítmos poden referirse a conductas, cambios fisiolóxicos,
bioquímicos,…

CLASIFICACIÓN
Ritmos circadianos: complétanse preto das 24 h.
Son diurnos: si se activan coa luz
Son nocturnos: si o fan coa oscuridade
Ritmos ultradianos: ocorren maís dunha vez ao día.

Ritmos infradianos: levan mais dun día.

24/3/15   7  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

Pioneiro no estudio dos ritmos biolóxicos

Fig.7.1: Jean Jacques d’Ortous de Mairan: algúns seres vivos

presentan cambios de actividade ritmicos.    Nunha  mimosa  
(púdica)  observou  con  abríase  ou  plegábase  según  fose  día  ou  
noite,  según  un  ritmo  circadiano.
24/3/15   8  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

Fig. 7.2.: O ciclo menstrual un

exemplo de ritmo circamensual.
24/3/15   9  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

Fig. 7.3. Exemplos de ciclos circanuais: Os hamsters no inverno inhiben a

reproducción e mudan de cor de pel, ao marxe da temperatura ou de
dispor de alimento. Estes ritmos están regulados pola duración do día (10
horas). Anuncialle a chegada do inverno. Rosenzweig et Al, 2006, pg. 557  
24/3/15   10  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

Algúns  Ritmos  Biológicos  

•   Secreción  de  prolacNna,  corNsol,  h.  de  crecemento  

•   Secreción  ácida  no  estómago  
•   Presión  arterial,  frecuencia  cardíaca  
•   Temperatura  corporal  
•   Sono/vixía  
•   Hibernación,  migración  (circanuais)  
•   SuscepNbilidade  a  fármacos  (cronofarmacoloxía)  

24/3/15   11  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

Fig. 7.4. Dispositivo para medir ritmos de actividade. Hoxe empréganse

ordenadores
Rosenzweig et Al, 2006, pg. 549  
24/3/15   12  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

Mediodía Mediodía
§  Os ritmos circadianos están
xerados por un reloxo Días
endóxeno (interno)
A
§  Chamaselle “zeitgeber” a un
estimulo que condiciona e
“resetea” ao reloxo biolóxico
(luz,temperatura,melatonina).
A e B. B
§  Este reloxo ten o seu propio
rítmo (ritmo libre) cando se
retiran as chaves externas
que o regulan (exemplo a
C
luz). C.
Adaptado de Carlson, 2013
24/3/15   13  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  
Fig. 7.5. Descubrimento do tracto retino-hipotalámico

Pinel, 2007, pg. 402   14  

24/3/15  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  
Fig. 7.6.: A lesión do tracto óptico (A) adianta a activación
(regulador hipotalámico). A eliminación de clave de luz, deixa
ritmo NSQ libre. A eliminación do NSQ (B), o reloxo interno,
perturba o ritmo, que desaparece sin clave de luz.
(A)   (B)  

NSQ  

Rosenzweig et al,
2006, pg. 549-51  
24/3/15   15  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

Fig 7.7.: Extirpar NSC elimina o rítmo circadiano

en hamsters. Si se lle transplanta doutros con
período mais curto recuperan o ritmo, pero este
é mais curto. Rosenzweig et al, 2006, pg. 552  
24/3/15   16  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

Fig. 7.8. A vía retinohipotalámica formase por celulas ganglionares

especiais que dispoñen dun fotopigmento especial: a melanopsina,
sensible a lonxitudes de onda de entre 484-500 nm (azul)

Rosenzweig et al, 2006, pg. 554  

24/3/15   17  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

Fig 7.9a.: Un circuito de actividade alternante para o

control do ritmo circadiano sono-vixía

Rosenzweig et al, 2006, pg. 554  

24/3/15   18  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

Fig 7.9b.: Un circuito de actividade alternante para o

control do ritmo circadiano sono-vixía

Rosenzweig et al, 2006, pg. 554  

24/3/15   19  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

Fig 7.10.: O reloxo

principal influe sobre
reloxos secundarios
como a glandula
pineal, para regular
outros ritmos.

A  Model  proposed  to  explain  circadian  funcNon  

24/3/15   20  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

Outros  reloxos  biolóxicos  no  SNC  

–  Lamina interxeniculada (IGL) do nucleo xeniculado lateral.

•  Unha porción do NXL que recibe información da retina e proxecta
sobre o NSQ. Axuda a reiniciar os ritmos circadianos e fainos
sensibles a outros reguladores coma temperatura, ruido.

–  Glandula Pineal:
•  No tectun dorsal, produce melatonina e axuda a regular ritmos
estacionales (infradianos). A súa lesión perturba estes ritmos.
 

24/3/15   21  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

7.3. Caracterización fisiolóxica do sono

Estado condutual periódico, que se

caracteriza por unha diminución da
actividade motora e por reducción do
estado de conciencia; con certo grao de
integración sensorial.

24/3/15   22  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

O sono humano ten diferentes fases que se poden

distinguir empregando:

§  Electroencefalografía (EEG)—rexistro da

actividade electrica cerebral
§  Electro-oculografía (EOG)—rexistro dos
movementos oculares
§  Electromiografía (EMG)—rexistro da actividade
muscular

24/3/15   23  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

Estas fases definen duas clases de sono:

§  Sono de ondas lentas ou Non-REM— pode ser

dividido segundo EEG en catro fases ou estadíos.

§  Sono de movementos oculares rápidos (REM

ou MOR)—caracterizado por EEG de alta
frecuencia, movementos oculares rápidos e perda
de tono muscular.

24/3/15   24  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

Fig. 7.11. EEG

durante o sono
Ritmo beta: > 14 Hz
vixia en alerta
Ritmo alfa: 8-13 Hz
vixia relaxada
Ritmo theta: 4-7 Hz
sono 1
Ritmo delta: 1-3 Hz
sono 3 e 4
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

Fig. 7.12. Noite de sono típica

24/3/15   26  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

Fig. 7.13. Conformación

do patrón sono/vixía.

Sobre a semana 16  

24/3/15   27  
Rosenzweig et al, 2006, pg. 567  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

Fig. 7.14. Os patrons do sono mudan coa idade, diminuindo asemade o

tempo adicado a dormir

28  
Rosenzweig et al, 2006, pg. 567  
Figure 14.13 A Typical Night of Sleep in a Young Adult Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

Fig. 7.15. Hipnograma de persoa

 xoven (A) e persoa maior (B)
(A)  

Ciclos de 90-110 minutos,

con mais estadíos 3 e 4 na
primeira metade do sono e
mais REM na segunda.

O estadío 2 cubre sobre o

45-50% do sono e o REM
sobre o 20%.
(B)  

24/3/15   29  
Rosenzweig et al, 2006, pg. 567  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

FIG. 7.16. Algunhas especies teñen un hemisferio en garda. As

porcentaxes de sono/vixía varían entre especies.

§   Either
right or left side
of the brain is in a sleep
state
§  Evidenced by EEG
§  “Half-asleep” for 8
hours a day
§  Therefore, never fully
unconscious/unaware
§  Advantageous to prevent
predation and drifting
away  
24/3/15   30  
Rosenzweig et al, 2006, pg. 564  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

Principais características dos tres estados funcionais do cerebro.

VIXIA   SONO  NON-­‐REM   SONO  REM  
EEG   Rápido, baixa voltaxe Lento, alta voltaxe Rápido, baixa voltaxe
SENSACIONS   Vivas, xeradas externa Febles ou ausentes Vivas, xeradas interna
PENSAMENTO   Lóxico e progresivo Lóxico repetitivo Vivo, ilóxico, extrano
MOVEMENTO   Contínuo e voluntario Contínuo e involuntar Non, parálise muscular
Mov.Ocul.Rápidos   Frecuentes Raros Frecuentes

24/3/15   31  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

7.4. Mecanismos neurofisiolóxicos do sono e a vixía

Fig. 7.17a.: Núcleos
do talo cerebral
regulan o sono/vixía

Pinel, 2007, pg. 399  

24/3/15   32  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

7.4. Mecanismos neurofisiolóxicos do sono e a vixía

Fig. 7.17b.:
Núcleos do
talo cerebral
regulan o
sono/vixía

24/3/15   33  
Pinel, 2007, pg. 400  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

7.4. Mecanismos neurofisiolóxicos do sono e a vixía

Fig. 7.18. Núcleos do talo cerebral Fig. 7.19. Eses núcleos son modulados
regulan o sono/vixia dende o hipotálamo lateral (orexina)  

24/3/15  
Os narcolépsicos carecen ou teñen muy
34  
poucas neuronas productoras de orexina.
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

LC: Noradrenalina (NE)

Fig. 7.21. Liberación de
algúns neurotransmisores
e ciclo sono/vixía

NXig: Acetilcolina (Ach) NRafé: Serotonina (5-HT)

 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

Resumo dos mecanismos neurais implicados no sono/vixía

Núcleo responsable Neurotransmisor Estado

Vixilía
Núcleos xigantocelulares Acetilcolina Activo
Locus coeruleus Noradrenalina Activo
Núcleos do rafé Serotonina Activo
Sono non-REM
Núcleos xigantocelulares Acetilcolina Inactivo
Locus coeruleus Noradrenalina Inactivo
Núcleos do rafé Serotonina Inactivo
Sono REM (conexión)
Núcleos xigantocelulares Acetilcolina Activo (ondas PGO)
Núcleos do rafé Serotonina Inactivo
Sono REM (desconexión)

24/3/15  
Locus coeruleus Noradrenalina Activo
36  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

Bases neurais do sono/vixía

§  Sistema Activador Reticular
§  Integra input sensorial e regula a activación
§  Si se estímula o sistema durante o sono soese provocar despertar.
§  A sua destrucción produce somnolencia.

§  A lesión dos núcleos de Rafé provoca insomnio

§  Productor de serotonina (5HT)
§  Normalmente promove o sono
§  A destruccion provoca insomnio
§  Inactivo durante REM

§  Locus coeruleus:

§  Un núcleo denso de células no talo cerebral
§  Productor de Noradrenalina ou Norepinefrina (NE)
§  Promove alerta

§  O control do sono e o despertar está distribuido por mútiples núcleos do talo
cerebral con participación de estructuras diencefálicas; controla todo o SN
mentendo un balance entre sistemas de alerta e sistemas de reposo. 37  
24/3/15  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

Fig. 7.21. Actividade cerebral cando soñamos

24/3/15   38  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

Principais características dos tres estados funcionais do cerebro.

VIXIA   SONO  NON-­‐REM   SONO  REM  
EEG   Rápido, baixa voltaxe Lento, alta voltaxe Rápido, baixa voltaxe
SENSACIONS   Vivas, xeradas externa Febles ou ausentes Vivas, xeradas interna
PENSAMENTO   Lóxico e progresivo Lóxico repetitivo Vivo, ilóxico, extrano
MOVEMENTO   Contínuo e voluntario Contínuo e involuntar Non, parálise muscular
Mov.Ocul.Rápidos   Frecuentes Raros Frecuentes

24/3/15   39  
Bear  et  al,    
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

7.5. Funcións do sono

24/3/15   40  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

Funcións  do  sono  

•  NMOR  
–  Axuda  a  restaurar  os  tecidos  do  corpo  
–  Representa  un  papel  no  proceso  de  
crecemiento  (GH)  
–  Conserva  enerxía  para  o  día  (Tª  corporal  baja)  
•  MOR  
–  Procesamiento  de  la  información,  
consolidación  memoria  
–  Promove  o  desenvolvemento  e  a  preservación  
das  vías  nerviosas  
Tamén:  evitar  depredadores  e  outras  
24/3/15   41  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

A  deprivación  de  sono  

•  Provoca  disfunción  a  nivel  cogniNvo.  

–  Distorsión  percepNvas  e  alucinacións,  tamen  
dificultade  para  concentrarse.  
–  Cambios  de  humor  
–  Incrementan  de  xeito  importante  co  tempo  

•  Os  estudios  en  animales  amosan  drásNcas  

consecuencias  para  a  sua  saude,  chegando  a  
morte.  

9.42  
24/3/15   42  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

7.6. Trastornos do sono

24/3/15   43  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  
Clasificación  Internacional  dos  Trastornos  do  Sono  
Disomnias
1. Trastornos intrínsecos del sueño:
1. Insomnio psicofisiológico
2. Insomnio idiopático
3. Narcolepsia
4. Hipersomnia recurrente o idiopática
5. Hipersomnia postraumática
6. Síndrome de apnea del sueño
7. Trastorno de los movimientos periódicos de las piernas
8. Síndrome de las piernas inquietas
2. Trastornos extrínsecos del sueño:
1. Higiene del sueño inadecuada
2. Trastorno ambiental del sueño
3. Insomnio de altitud
4. Trastorno del sueño por falta de adaptación
5. Trastorno de asociación en la instauración del sueño
6. Insomnio por alergia alimentaria
7. Síndrome de la ingestión nocturna de comida o bebida
8. Trastornos del sueño secundarios a la ingestión de alcohol, fármacos o drogas
3. Trastornos del ritmo circadiano del sueño:
1. Síndrome del cambio rápido de zona horaria (síndrome transoceánico)
2. Trastorno del sueño en el trabajador nocturno
3. Síndrome de la fase del sueño retrasada
4. Síndrome del adelanto de la fase del sueño
24/3/15   44  
5. Trastorno por ciclo sueño-vigilia diferente de 24 horas
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

Parasomnias
1. Trastornos del despertar:
1. Despertar confusional
2. Sonambulismo
3. Terrores nocturnos
2. Trastornos de la transición sueño-vigilia:
1. Trastonos de los movimientos rítmicos
2. Trastornos del hablar nocturno
3. Calambres nocturnos en las piernas
3. Parasomnias asociadas habitualmente con el sueño REM:
1. Pesadillas
2. Parálisis del sueño
3. Erecciones relacionadas con trastornos del sueño
4. Erecciones dolorosas relacionadas con el sueño
5. Arritmias cardíacas relacionadas con el sueño REM
6. Trastornos de la conducta del sueño REM
4. Otras parasomnias:
1. Bruxismo nocturno
2. Enuresis nocturna
3. Distonía paroxística nocturna

24/3/15   45  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

Trastornos del sueño asociados con procesos médicos o

psiquiátricos
1. Asociados con trastornos mentales:
1. Depresión
2. Asociados con trastornos neurológicos:
1. Trastornos degenerativos cerebrales
2. Enfermedad de Parkinson
3. Insomnio familiar mortal
4. Epilepsia relacionada con el sueño
5. Cefaleas relacionadas con el sueño
3. Asociados con otros procesos médicos:
1. Enfermedad del sueño,Tripanosomiasis Africana
2. Isquemia cardíaca nocturna
3. Neumopatía obstructiva crónica
4. Asma relacionada con el sueño
5. Reflujo gastroesofágico relacionado con el sueño
6. Enfermedad ulcerosa péptica
7. Síndrome de fibrositis
24/3/15   46  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

Trastornos del sono

q  Insomnio
•  Afecta a aproximadamente un 25% da poboación ocasionalmente, y a
9% regularmente.
•  Parece non haber unha única definición para o insomnio.
•  Unha das mais importantes causas do insomnio parece ser a
medicación para dormir.
•  O insomnio soe ser un síntoma doutra dolencia.
•  Hábitos axeitados poden axudar a evitalo
•  Tamén se pode producir por dependencia de farmacos: como efecto
secundario de dosis crecentes de somníferos
q  Apnea do sono
•   Cese da respiración durante o sono

24/3/15   47  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

•  Trastornos  do  sono  (cont.)  

q  Narcolepsia:
Trastorno do sono caracterizado por períodos de sono irresistible,
crise de cataplexia, parálise do sono e alucinacións hipnagóxicas.
–  Crise do sono: necesidade irresistible de dormir durante o día, tras a que a
persoa desperta sentíndose despexada
–  Cataplexia: perda repentina de tono muscular con parálese estando
conscente
–  Parálese do sono: semellante a cataplexia, ocorre xusto antes de dormir
ou ao despertar.
–  Alucinacións hipnagóxicas: sonos vividos que ocorren xusto antes de
quedar dormidos; acompáñase de paralese do sono.  

24/3/15   48  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

•  Trastornos  do  sono  (cont.)  

q  Trastorno de Conduta durante o sono REM:
Enfermidade neurológica na que o paciente non chega a ter atonía
muscular durante REM e pode así representar os seus ensueños

q  Problemas asociados ao sono non-REM:

•  Enuresis nocturna
•  Sonambulismo
•  Terrores nocturnos, …

24/3/15   49  
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

Decálogo  para  durmir  ben  (AMMS)  

1.  Fixar una hora para durmir e despertar.
2.  Si tes o hábito de tomar unha sesta, que non pase dos 45 minutos.
3.  Evitar a inxesta de alcohol catro horas antes de acostarse, e non fumar.
4.  Evitar a cafeína seis horas antes: café, té, refresco de cola e chocolate.
5.  Nada de alimentos fortes, picantes ou azucrados catro horas antes de
durmir. Comer lixeiro é aceptable. (Ir con fame tampouco é bo).
6.  Facer exercicio regularmente, pero non xusto antes de ir á cama.
7.  Usar roupa de cama cómoda.
8.  Manter a habitación para durmir ben ventilada. (e en boa temperatura)
9.  Bloquear todos os ruídos, i eliminar tanta luz como sexa posible.
10.  Reservar a cama para durmir ou ter sexo. Non usala como oficina, taller
ou sala de recreo.
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

Bloquear todos os ruídos, i eliminar tanta luz como

sexa posible.
 
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

Manter a habitación para durmir ben ventilada. (e en

boa temperatura)
 
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

Manter a habitación para durmir ben ventilada. (e en

boa temperatura)
 
 Ritmos  biolóxicos,  sono  e  vixía  

Sorte e ata a próxima

F. Cadaveira
24/3/15   54