Apuntes Biología

a64b0469ff35958ef4ab887a898bd50bdfbbe91a-5752962
BIOLOXÍA
OPTOMETRÍA
GRADO ÓPTICA E
Reservados todos los derechos.

No se permite la explotación económica ni la transformación de esta obra. Queda permitida la impresión en su totalidad.
1
TEMA 1. INTRODUCIÓN, BREVE HISTORIA DA CITOLOXÍA E
HISTOLOXÍA
Aristóteles (384-322 a.C) en Historia Animalium analiza a estrutura dos seres vivos.
Gabrielle Falopio (1523-1562) ⇒ Teoría Fibrilar: a fibra é a unidade morfolóxica elemental

dos organismos. Vixente ata a Teoría Celular (s.XIX).
Gracias á aparición do microscopio, por Hans Lippershey (1591), estúdanse máis a fondo
as estruturas biolóxicas. [Hans e Zacarias Jansen microscopio composto en 1599].
Robert Hooke: Micrographia (1665) ⇒ termo “célula” (cortiza dos vexetais).
· s.XVII, destacan:
- Grew: Describe a estrutura microscópica de distintas partes da planta.
- Malpighi: “Pai da embrioloxía e da anatomía microscópica”.
- de Graaf: Tratados sobre a estrutura do testículo e ovario
- van Leeuwenhoek: Numerosos descubrimentos empregando microscopios simples.
[Víase mellor]
· 1838-1839: Células recoñecidas como a base dos seres vivos:

Teoría Celular, postulada por separado por Schleiden (botánico) e Schwann (zoólogo).
Esta teoría di que: (3 postulados)
- A célula é o elemento constitutivo das plantas e animais.

- A célula é a unidade funcional do organismo.
Virchow (1855) completou a teoría celular establecendo que:

- Toda célula procede doutra célula.
Confirmaa Ramón y Cajal ⇒ Teoría Neuronal: individualidade das células nerviosas.

Polo que todos os tecidos estaban formados por células.
- Histoloxía animal (1800), Bichat: dá ao termo tecido un carácter xeral e sistemático.

[Termo: histoloxía en 1817 por Meyer.]
- Histoloxía vexetal (1824), Dutrochet.
· 2ª metade do s.XIX: Épocas prolífera no desenvolvemento das investigación citolóxicas e

histolóxicas ⇒ avance nas técnicas de preparación das mostras biolóxicas e
perfeccionamento do microscopio óptico.
Microscopio electrónico (revolucionaría o estudo da célula, por Knoll e Ruska:

primeiro microscopio electrónico de transmisión (1931).
1965: (Cambridge Instrument Co.) microscopio electrónico de varrido.
1. A CITIOLOXÍA E HISTOLOXÍA ACTUAL E A SÚA RELACIÓN CON
OUTRAS CIENCIAS.
Citoloxía: Estudo das células

Histoloxía: Estudo dos tecidos.
Estructura: Citoloxía clásica

Composición: Bioquímica
Función: Fisioloxía celular (Bioloxía celular)
TEMA 2. ORGANIZACIÓN ESTRUTURAL DOS SERES VIVOS
1. ORIXE E EVOLUCIÓN DAS CÉLULAS EUCARIOTAS
A medida que se foi acumulando osíxeno na atmosfera, uns organismos anaerobios

extinguíronse e outros, ou desenvolver a capacidade de respirar ou encontraron nichos nos
que escaseaba o osíxeno continuando como anaerobios.
Célula procariota ancestral común (segundo os xenomas): orixinando as arqueobacterias,
eubacterias e eucariotas.
↳ Evolución:
- Aparición do azar dunha variación na información xenética que se transmita aos
descendentes.
- Selección da información xenética = Mutacións que axuden a sobrevivir ⇒ éxito para
os descendentes.
Crese que as células eucariotas evolucionaron por ENDOSIMBIOSE.
Unha célula central ancestral anaerobia derivada dunha arqueobacteria formaría:

1.- Pregamentos da membrana plasmática cara o interior ⇒ formando o núcleo.
2.- Despois, as eucariotas xurdirían pola endosimbiose entre unha eubacteria aeróbica e
esa célula anaerobia derivada da arqueobacteria ⇒ orixinando as mitocondrias e o
xenoma (que contén xenes de ambos ancestros procariotas) das células eucariotas.
3.- Máis tarde, formaríase o resto do sistema de endomembranas (orgánulos) ⇒

aparecendo a célula eucariota aeróbica temperá.
4.- Por último, formaríase as células vexetais pola aparición dos cloroplastos, pola
endosimbiose dunha cianobacteria (bacteria fotosintética) + unha célula eucariota
aeróbica.
Os distintos tipos de plastos orixinaríanse por simbiose de distintos procariotas.
En 1970, Lynn Margulis propuxo a Teoría Endosimbionte Serial: esta teoría segue vixente
con algunhas matizacións.
Margulis propoñía que: primeiro se formaba o sistema de endomembranas (FALSO, antes o

núcleo) e que había 3 tipos de simbioses diferentes.
- Bacteria aerobia ⇒ mitocondrias.

- Cianobacteria ⇒ cloroplastos.
[- Espiroqueta ⇒ citoesqueleto.] Non se acepta. As bacterias e as arqueobacterias
ancestrais tiñan proteínas capaces de formar proteínas filamentosas, que cando se
xuntaron, formaron o citoesqueleto.
2. DESENVOLVEMENTO DOS ORGANISMOS MULTICELULARES
Os organismos unicelulares constitúen máis da metade da biomasa total da Terra, xa que

posúen máis capacidade de adaptación (protozoo, bacterias, lévedo...).
A pluricelularidade produciu a especialización celular e a aparición de órganos e tecidos

especializados en disintas funcións. Parece probable que o primeiro paso na evolución dos
organismos pluricelulares fora a asociación de organismos unicelulares formando colonias.
(ex.actual: alga verde Volvox)
Supón un nivel superior de organización:
Tecido: Agrupación organizada de células que funcionan de maneira colectiva.
Órgano: Agrupación de diversos tecidos que forman unha unidade estrutural
encargada da realización dunha determinada función.
3. EVOLUCIÓN DO METABOLISMO
Todas as células empregan ATP (adenosina 5´-trifosfato) como fonte de enerxía metabólica.
Os mecanismos para a xeración do ATP evolucionaron en 3 etapas:

1.- Glicólise: Rotura anaerobia de glicosa en ácido láctico. A glicólise proporcionou un
mecanismo mediante o cal a enerxía das moléculas orgánicas xa formadas (ex. glicosa),
podía convertirse en ATP, que podía ser empregado como fonte de enerxía para dirixir
outras reaccións metabólicas.
2.- Fotosíntese: Emprega a enerxía do sol para sintetizar glicosa a partir de CO2 e H2O e
liberando O2. A liberación de O 2 cambiou o medio e determinou a orixe do:
3.- Metabolismo oxidativo: a glicosa rómpese en CO2 e O2
4. ORGANISMOS COMO MODELOS EXPERIMENTAIS
- Bacteria: Escherichia coli .

- Rato: Mus musculus
- Mosca do vinagre: Drosophilia melanogaster .
- Rata: Rattus norvegicus.
- Arabidopsis thaliana .
- Nematodo: Caenorhabditis elegans.
- Peixe cebra: Danio rerio.
5. CÉLULAS PROCARIOTAS E EUCARIOTAS
Célula ⇒ Unidade elemental dos seres vivos e ela mesma ten todos os atributos da vida,
tendo en conta a existencia tamén de organismos unicelulares.
Tamaño: depende do tipo celular e é independente do tamaño do individuo
Forma: pouca variedade en procariotas, moita en eucariotas
[antes do núcleo]
- PROCARIOTAS: Membrana plasmática e material xenético sen separar

micoplasmas (os máis pequenos, 0,2-1,0 µm)
espiroquetas (poden chegar a 100µm)
- arqueobacterias
- eubacterias: · microplasma
· cianobacterias (capacidade de fotosíntese)
- EUCARIOTAS: Teñen endomembranas (orgánulos e núcleo co material xenético)

[verdadeiro núcleo]
Os máis pequenos: - lévedos (unicelulares)

- espermatozoides, linfocitos: 3-10µm, pluricelulares
A maioría 10-40µm.
O oocito (1mm) e as neuronas (ata 1m)
* Vexetais: Teñen vacuolo vexetal, cloroplasto (plastos en xeral) e parede celular.

Non teñen lisosomas nin centriolos.

6. DIFERENCIAS ENTRE CÉLULAS PROCARIOTAS E EUCARIOTAS
CARACTERÍSTICAS PROCARIOTAS EUCARIOTAS
Parede celular Sí (os microplasmas non) Sí, só as células vexetais.

Pero con composicións
distintas entre proc e euc.
Cápsula (capa xelatinosa Pode habela Non

por fóra da parede celular)
[vaíña: bacterias]
Núcleo Ausente Presente
Tamaño típico aprox. 1µm 10-100µm
Citoesqueleto Ausente Presente
Orgánulos Ausentes Presentes
Contido de ADN Menor cantidade Maior cantidade
Cromosomas 1 molécula de ADN circular Múltiples moléculas de ADN

lineal (Non fai referencia a
mitocondrias nin a
cloroplastos, teñen o seu
propio ADN circular)
Ribosomas Máis pequenos e con máis Máis grande e con menos
ARN que proteínas ARN que proteínas
Proteínas asociadas ao Ausentes Histonas e proteínas non

ADN histónicas (cloroplastos e
mitocondrias poden ter
proteínas asociadas)
7. SINCITIO E PLASMODIO
Son células plurinucleadas. (placenta humana).
- Sincitio: Fusión de varias células (células musculares, placenta).

Células xigantes: pola fusión de macrófagos.
- Plasmodio: División celular sen citocinese (división do citoplasma) [mofos]
8. VIRUS
Son partículas consistentes en ARN ou ADN, lineal ou circular, pechado nunha cuberta
proteica denominada cápside. A cápside que está formada por capsómeros (cada unha das

proteínas) e pode estar recuberta por membrana procedente da membrana plasmática da
célula infectada. Multiplícanse dentro de células vivas usando a maquinaria do hóspede.
9. VIROIDES
Son axentes patóxenos formados por ARN sen cuberta proteica e non codificante. Causan
infeccións en plantas.
10. PRIÓNS
Son formas infecciosas de proteínas que inducen ao mesmo tipo de proteína normal a
transformarse en infecciosa ⇒ conformación mal pregada.
TEMA 3. COMPOSICIÓN E ESTRUTURA DA MEMBRANA
PLASMÁTICA
1. COMPOSICIÓN E ESTRUTURA DA MEMBRANA PLASMÁTICA

Estrutura que recobre todas as células, formada por unha bicapa lipídica con proteínas
asociadas. Delimita a superficie e o volume da célula.
Funcións:
1. Barreira selectiva permeable: Evita que algunhas substancias salgan ou entren,
controla e regula o contido químico das células.
2. Límite físico exterior ⇒ medio de comunicación con células próximas e medio de
recoñecemento da información extracelular e transmisión ao medio intracelular.
3. Permite manter un ambiente interno ± cte. ⇒ factor clave para a vida.
4. Intercambio de substancias, o que implica un transporte iónico e molecular e un
transporte macromolecular que se realiza mediante os seguintes mecanismos:
endocitose (pinocitose, fagocitose e endocitose mediada), exocitose e transcitose.
5. Recoñecemento e adhesividade celular.

6. Ponte entre o citoesqueleto e a matriz extracelular.
7. Implicada no desprazamento e extensión da célula
Nas células eucariotas hai membranas internas (endomembranas): envolven os distintos

orgánulos.
Todas as membranas teñen a mesma estrutura xeral común. Pero as endomembranas son
máis delgadas cá membrana plasmática.
Estructura: Modelo de mosaico fluído de membrana (Singer e Nicolson, 1972):
Bicapa de fosfolípidos con proteínas na súa

superficie (periféricas de membrana) ou inmersas
na mesma (transmembranales/integrales de
membrana), que presenta tamén colesterol entre
os fosfolípidos e hidratos de carbono asociados ás
proteínas da superficie formando o gllicocálix. As
superficies interior e exterior son diferentes porque
as proteínas periféricas e os extremos das
proteínas transmembranosas difiren.
Os lípidos e proteínas de membrana son anfipáticas, é dicir, teñen unha zona polar hidrófila
e unha zona apolar hidrófoba, o que permite que se formen bicapas de forma
espontaneamente, xa que a parte polar queda orientada cara o medio acuoso e a zona
apolar queda “escondida” contra o interior da membrana.
Que se diga que a membrana é fluída débese a que vai haber certo grao de movemento,
tanto dos lípidos como das proteínas. A fluidez é importante porque nos mostra como a
membrana intercatúa internamente e de ela dependen movementos de compoñente como
os lípidos, xa que se esta é rixida no se levarían a cabo. A fluidez depende de diversos
factores como a temperatura, o colesterol e os fosfolípidos.
Os lípidos desprázanse por difusión lateral, flexión, rotación, difusión transversal

(raramente). As proteínas só realizan desprazamentos de rotación e difusión lateral. Pero
hai proteínas que non se desprazan pola membrana, xa que hainas que están asociadas co
citoesqueleto, outras asócianse con outras proteínas da membrana, tamén hai as que se
asocian coa matriz extracelular e outras asócianse con proteínas de membrana de células
veciñas.
Balsas lipídicas: a esfingomielina, o colesterol e os glicolípidos tenden a agruparse en
zonas formando as balsas lipídicas: Hai proteínas que están preferentemente nestas balsas
e outras están de forma transitoria. Están implicadas na endocitose e na sinalización celular.
Polo tanto, a composición lipídica altera o movemento das proteínas da membrana, polo
que non hai unha distribución simétrica das proteínas na membrana. Os glicolípidos e
glicoproteínas só están no exterior da membrana. Os distintos tipos de fosfolípidos están
distribuídos asimetricamente na hemimembrana interna ou externa. É dicir, a membrana é
asimétrica.

2. COMPOÑENTES DA MEMBRANA PLASMÁTICA
A proporción e composición de proteínas/lípidos varían nas diferentes células da mesma

especia polo que con máis razón varían entre distintos organismos. Tamén varían nas
membranas dos distintos orgánulos da mesma célula.
- Lípidos de membrana:
• Fosfolípidos: como o fosfatidilcolina ou fosfatidiletanolamina (que se sitúa na

membrana interna) ou o fosfoatidilinositol.
• Esfingolípidos: como as esfingomielinas.
• Glicolípidos: como os cerebrósidos (esfingomielino + monosacárido), gangliósidos

(monosacárido + oligosacárido).
• Colesterol: atópase a ambos lados da membrana. É unha molécula ríxida que lle
aporta rixidez á membrana plasmática, de aí que a máis cantidade, menos fluidez
presentará a membrana. Xunto con fosfatidilcolina e fosfatidiletanolamina son os
lípidos máis importantes da membrana. Representan o 79%
- Proteínas de membrana:
Clasificación segundo a súa función:
• Receptores: detectan sinais químicos e activan componentes no interior da célula.
• Transportadores: transportan cara o interior ou exterior da célula.
• Enzimas: catalizan reaccións específicas.
• Conectores: conectan macromoléculas a un ou ao outro lado da membrana
plasmática. (p.ex. integrinas) Dentro destas temos:
- Proteínas de recoñecemento: que conectan proteínas de membrana de
dúas células distintas
- Proteínas estruturais: que conectan a membrana con componentes
internos da célula. P.ex. as que conectan con proteínas do citoesqueleto.
Clasificación segundo como se asocian coa bicapa lipídica:
• Proteínas integrais ou transmembrana: atravesan por completo a bicapa lipídica
unha ou varias veces. Poden formar poros hidrofílicos que permiten o paso a través
da memebrana de moléculas solubles en auga.
• Proteínas periféricas: non atravesan a membrana, incrústanse na hemimembrana
citosólica. Tamén as que se unen a lípidos ou proteínas de membrana a un lado ou
outro da membrana. (hemimembrana interna).
3. GLICOCÁLIX
Revestimento de hidratos de carbono que recobre a superficie celular. Tamén pode haber

algunhas proteínas.
Os hidratos de carbono únense a proteínas (glicoproteínas) ou a lípidos (glicolípidos).
Poden ser oligosacáridos e polisacáridos nalgunhas membranas. Os oligosacáridos únense
a lípidos ou proteínas e os polisacáridos só se unen a proteínas.
O grao de desenvolvemento do glicocálix é moi variable. Na maioría das células forma unha
capa moi delgada, non obstante pode estar moi desenvolvido, como por exemplo, nas
células epiteliais.
As súas funcións son as seguintes:
- Protección contra lesións físicas e químicas.

- Selectividade de incorporación á célula de substancias de baixo peso molecular.
- Adhesión celular: unión intercelular e da célula coa matriz extracelular mediante
glicoproteínas transmembrana como as integrinas.
- Propiedades inmunitarias: é unha barreira física contra microorganismos invasores.
- Contén algunhas enzimas.
- Fecundación: permite que os espermatozoides recoñezan e se unan aos ovocitos.

- Desenvolvemento embrionario: importante na migración das células ao seu destino
final.
10
11
TEMA 4. TRANSPORTE DE PEQUENAS MOLÉCULAS
1. TRANSPORTE DE MOLÉCULAS PEQUENAS A TRAVÉS DA MEMBRANA

PLASMÁTICA. PERMEABILIDADE DE MEMBRANA
As membranas compórtanse como semipermeables. Unha molécula atravesa máis

facilmente a membrana canto máis pequena é e canto maior é a súa solubilidade en lípidos.
Non necesitan axuda as moléculas pequenas hidrófobicas non polares como por exemplo o
oxíxeno, nitróxeno, dióxido de carbono... e as moléculas polares pequenas como a auga,
urea, glicerol, etanol... A membrana plasmática é moi impermeable a moléculas cargadas
(ións, aminoácidos...).

2. TIPOS DE TRANSPORTE A TRAVÉS DA MEMBRANA
A. TRANSPORTE PASIVO (DIFUSIÓN)
As moléculas e ións transpórtanse a ambos lados da membrana pola diferencia de

concentración de solutos, ata que se alcance o equilibrio de concentracións a ambos lados.
a favor de gradiente de concentración, sen aporte de enerxía e espontáneamente.
➢ DIFUSIÓN SIMPLE
As moléculas atravesan directamente a bicapa lipídica. Pequenas moléculas

liposolubles.
➢ DIFUSIÓN FACILITADA
Mediante proteínas transportadoras ou proteínas de canle a favor de gradiente de

concentración. Pode estar impulsada por forzas eléctricas ou por gradientes de
12
concentración, de aí o de gradientes electroquímicos. Transportan pequenas
moléculas hidrosolubles.
➔ CLASES DE PROTEÍNAS DE TRANSPORTE A TRAVÉS DA MEMBRANA:
- PROTEÍNAS DE CANLE: Canais iónicos que forman pequenos poros ou aberturas

na membrana a través dos que pasan solutos (ións). Estos móvense en resposta a
unha combinación de diferencia eléctrica e de concentración a ambos lados da
membrana: gradiente electroquímico. Son selectivas, cada proteína ten unha
estructura que só permite que a atraviese un tipo concreto de ión ou molécula

pequena, dependendo do tamaño e da carga eléctrica.
Forman poros abertos na membrana, permitindo o paso a través da membrana de

moléculas de pequeno tamaño e carga apropiada.
Ex.
·As acuoporinas. Aparecen en diversas células animais e vexetais, por elas pasa
moito máis rápido a auga que difundido a través da bicapa lipídica e non pasan ións.
·As porinas. Presentes na membrana externa de mitocondrias e cloroplastos.
·As unións comunicantes (Tema 27).
Pero as mellor caracterizadas son as canles iónicas; interveñen no tránsito de ións

a través da membrana plasmática de todas as células. Presentan selectividade
iónica: deixan pasar con maior facilidade un determinado ión, por exemplo, as canles
de Na+ ou canles de K+.
Non están abertas continuamente, a súa apertura está regulada por portas que se
abren en resposta a estímulos específicos.
Tipos de canles iónicas:
- Canles reguladas por voltaxe: Ábrense en resposta a un cambio no

potencial de membrana.
- Canles reguladas por ligando: Ábrense pola súa unión a un ligando que
pode ser extracelular ou intracelular.
- Canles reguladas por estimulación mecánica: Ábrense cando hai una

unión mecánica. Estereocilios (no oído)
13
- PROTEÍNAS TRANSPORTADORAS: Únense a unha molécula nun lado da
membrana e libérana no outro mediante un cambio de conformación. A proteína
transportadora só permito o paso de moléculas que encaixan no sitio de unión do
soluto (específico de cada proteína transportadora). Cambian de forma durante o
proceso de transporte de algunhas substancias como a glucosa (difusión facilitada).
Ósmose: Movemento da agua entre ambos lados da membrana dependendo da

concentración de solutos a cada lado de esta. A agua móvese dende a zona máis diluida
cara a más concentrada para igualar as concentracións a ambos lados (equilibrio químico).
Polo tanto, a auga tende a entrar na célula (xa que hai maior concentración de solutos ca
fóra). Para compensar a entrada, as células desenvolveron diferentes estratexias: presenza
de paredes celulares ríxidas; orgánulos de expulsión de auga (vacuólos contráctiles);
bombas e canles de ións (canal de Na+).
Unha vez están en equilibrio, as moléculas continúan

atravesando a membrana pero á mesma velocidade,
polo que non hai cambio de concentración.
É un proceso pasivo (sen gasto de enerxía) propio de
membranas semipermeables (que permiten o paso da

agua e algúns solutos)
B. TRANSPORTE ACTIVO
Desprázase o soluto en contra do gradiente de concentración polo que con aporte de
enerxía e non espontáneo. É realizado por tipos especiais de proteínas transportadoras.
A maioría das substancias necesarias para a célula son moléculas polares grandes ou
moléculas cargadas. Polo tanto, as células desenvolveron proteínas transportadoras de
membrana. Estas proteínas transportadoras interveñen e pode darse o cotransporte de
sustancias: si realiza o transporte acoplado de dúas substancias no mesmo sentido
(simporte) ou sentido inverso (antiporte).
14
➔ PROTEÍNAS TRANSPORTADORAS
Existen tres formas principais de impulsar o transporte activo. Mediante:
- Transportador acoplado: Acopla o transporte dun soluto a través da membrana en contra

dun gradiente ao transporte doutro soluto a favor dun gradiente. A enerxía non se gasta no
transporte senón na creación do gradiente.
• Simporte: Transpórtanse dous solutos no mesmo sentido a través da membrana.

Realízano os transportadores acoplados.
• Antiporte: Desplaza dous solutos diferentes en sentido oposto a través da
membrana. Realízano os transportadores acoplados.

- Transporte uniporte: Transporta só un tipo de soluto nun sentido ou noutro. Realízano as
bombas impulsadas por ATP e as bombas impulsadas pola luz.
- Bombas impulsadas pola luz: Dáse principalmente en bacterias. Acoplan o

transporte á chegada da enerxía lumínica.
- Bombas impulsadas por ATP: Proporcionan a enerxía requerida para alimentar

movemento dunha molécula distinta en contra do seu propio gradiente (transporte
activo). Dentro das bombas impulsadas por ATP temos tres tipos:
• Bombas tipo P: Reciben este nome porque se fosforilan. Son as

encargadas de crear e manter o gradiente de diferentes ións (K+, Na+, H+ ou
Ca²+) a través das membranas.
• Bombas tipo F ou V: Son turbinas e coñécense co nome de

ATPsintetasas. Poden usar o ATP para crear un gradiente de protóns ou usar
o gradiente de protóns para sintetizar ATP. Así se bombardean protóns.
As V son estructuralmente iguais ás F, pero só bombean protóns en vez de
sintetizar ATP.
• Transportadores ABC: Bombean pequenas moléculas a través das

membranas.
15
3. TRANSPORTE ACTIVO IMPULSADO POLA HIDRÓLISE DO ATP. BOMBA
NA+ - K+, ATPase: (intercambio sodio-potasio)
Esta bomba é un mecanismo activo de transporte dirixido pola degradación do ATP e se
produce a través dunha serie de cambios configuracionais nunha proteína transmembrana.
Unha vez que o Na+ está fora, pode volver a entrar a favor do seu gradiente:
- Mediante canles iónicas Na+ (formación do potencial de membrana, transmisión do

impulso nervioso)
- Mediante transportadores acoplados: incorporación doutras substancias en contra do seu

gradiente coa entrada de Na+ a favor do seu gradiente. Por exemplo, transporte da glicosa:
a glicosa entra en contra do seu gradiente de concentración mediante transporte acoplado
cun ión Na+ que entra a favor do seu gradiente.
4. POTENCIAL DE MEMBRANA
É a diferenza de voltaxe entre ambos lados da membrana. Aparece na transmisión dos

impulsos eléctricos nas células nerviosas e musculares interveñen as canles de Na+ e K+.
Cando cambia a permeabilidade ao Na+ e ao K+ provócase unha composición iónica

diferente entre o interior e o exterior da célula. É dicir, establécese un gradiente
electroquímico a través da membrana, ou o que é o mesmo, cambia o potencial de
membrana.
16
No potencial de repouso, o fluxo de ións negativos e positivos está en estado de equilibrio.
O seu valor está entre 20 – 200 mV, segundo o tipo celular, polo tanto, o potencial depende
dun gradiente electroquímico. É dicir:
- Da concentración de ións fóra e dentro da célula.

- Voltaxe: canles iónicas de Na+ e K+ abertas ou pechadas que establecen o gradiente
electrónico.
En repouso, as canles de K+ están abertas, polo que o Na+ tende a saír, xa que hai máis
concentración do K+ debido á acción da bomba Na+ - K+. Como o K+ está cargado
positivamente, xera un potencial electrónico provocando que o interior da célula sexa
negativo con respecto ao exterior. Por iso o potencial de repouso se expresa en valor
negativo.
O potencial eléctrico xerado, oponse á saída do K+, polo que corta o equilibrio. No que o
potencial de membrana contrarresta o gradiente de concentración do K+.
5. COMO SE FORMA UN POTENCIAL DE MEMBRANA NAS NEURONAS?
Un impulso nervioso pode causar:

- Despolarización da membrana plasmática: diminúe a diferenza de potencial (continúa o
impulso nervioso).
Chega un estímulo despolarizante, potencial de repouso (-60mV).

Apertura das canles de Na+ → Entrada de Na+ → Aumenta o potencial de membrana a
+30mV en menos de 1mseg. → Péchanse as canles de Na+ e ábrense as de K+ → Saída
de K+ → Descenso rápido do potencial de membrana ata -75mV → Péchanse as canles de
K+ → Volta ao potencial de repouso (-60mV)
- Hiperpolarización: aumenta a diferenza de potencial (detense o impulso nervioso).
A despolarización das rexión antigas permite que o potencial de acción viaxe ao longo do
axón nun só sentido porque as zonas que se acaban de despolarizar sofre un período
refractorio onde non pode despolarizarse de novo. Nas terminais: ábrese as canles iónicas
de Ca 2+. O CO2- induce a fusión das vesículas sinópticas coa membrana plasmática, o
que conduce a unha liberación dos neurotransmisores á fendedura sináptica. O
neurotransmisor únese ás canles iónicas de Na+ regulado por ligasa na membrana de
células postsinápticas, abrindoos. Produce cambios no potencial de membrana.
O período refractorio chámase así porque o impulso nervioso só vai nun sentido. As
vesículas levan os neurotransmisores ás fendeduras sinápticas, que son canes que se
abren ou se pechan se algo se une a elas. Así entra o potasio.
17
TEMA 5. TRANSPORTE DE MACROMOLÉCULAS E PARTÍCULAS
1. TRANSPORTE VESICULAR
As vesículas de transporte interveñen no tránsito de moléculas entre os diferentes

comportimentos rodeados de membrana.
Etapas básicas do transporte vesicular:
- Formación da vesícula de transporte, por xemación da membrana do compartimento
doador.
- Incorporación e empaquetamento da carga na vesícula.
- Unión da membrana da vesícula coa membrana do compartimento diana.
Endocitose: Mecanismo de vesiculación a partir da membrana plasmática que permite a

incorporación á célula de material extracelular.
Exocitose: Mecanismo inverso á endocitose que permite a secreción de materiais cara o

exterior da célula. Son transportes que conlevan gasto de enerxía.

2. ENDOCITOSE
Implica un englobamento do material a transportar nunha invaxinación da membrana

plasmática formándose unha vesícula que se libera ao interior da célula. As vesículas de
endocitose fusiónanse entre si formando os endosomas.
- Fagocitose: Se as partículas incorporadas son sólidas

de gran tamaño (macromoléculas).
As células que fagocitan emiten proxeccións: pola

acción do citoesqueleto, en concreto, dos filamentos de
actina, que rodean as partículas de gran tamaño.
Non sempre interveñen receptores, pero en xeral si. A

célula fagocita algo que recoñece.
Fusiónase as membranas das proxeccións formándose

unha vesícula de endocitose (fagosoma) que se
introduce no citoplasma.
Despois os lisosomas (conteñen enzimas hidrolíticos)

únense cos fagosomas, fórmase unha vesícula dixestiva
chamada fagolisosoma e degrádase o material
fagocitado.
18
- Pinocitose: Se son pequenas gotas de líquido extracelular ou macromoléculas
(hormonas, enzimas, etc...).
Na pinocitose, a vesícula fórmase pola unión dunha cuberta proteica na cara

citosólica da membrana plasmática. Na fagocitose non se forma esta cuberta. Esta
cuberta guía a xemación e separación da vesícula revestida, capturando as
moléculas (carga) a transportar.
Tipos de vesículas recubertas implicadas na pinocitose:
- As vesículas de clatrina: tamén están implicadas noutros transportes
vesiculares (que se verán no tema 12).
- As cavéolas: Fórmanse en partes da membrana ricas en colesterol e

glicolípidos denominadas balsas lipídicas. A caveolina é a proteína
estructural das cavéolas: interaccionan entre sí para formar a estructura das
cavéolas.
- Os retrómeros: Son complexos multiproteicos que se ensamblan sobre as

membranas dos endosomas-lisosomas. Están implicados no transporte de
proteínas específicas (reciclaxe de receptores) dende os

endosomas-lisosomas ata a rede trans do Golgi.
- As vesículas revestidas de coatómeros (vesículas COP) que interveñen

no transporte entre o retículo-Golgi-retículo (veránse no tema 12). ????
- Endocitose mediada: Teñen receptores.
Macropinocitose: Fórmanse protusións da membrana que se volven a unir a ela atrapando

macromoléculas e fluído extracelular, formándose vacúolos chamados macropinosomas.
Esta endocitose está inducida por sinais extracelulares.
2.1. FUNCIÓNS DA ENDOCITOSE
- Dixestión celular: Os endosomas fusiónanse cos lisosomas, formando endolisosomas

onde se degradan as moléculas incorporadas e o que entra na célula vai ser dixerido por
estes orgánulos onde seguirán diferentes rutas metabólicas.
19
- Reciclaxe da membrana plasmática: Tanto lípidos como proteínas, os que entran
fusiónanse cos lisosomas e os que saen coa membrana plasmática.
- Almacenamento de substancias de reserva
- Transcitose: Transporte de substancias dun lugar a outro da célula.
3. FORMACIÓN DAS VESÍCULAS DE CLATRINA
Primeiro a proteína GEF (factor de intercambio de nucleótidos de guanina), que está na
membrana doadora, inserta na parte citosólica da membrana a proteína citosólica ARF1
unida a GTP.
Despois, á ARF1/GTP úneselle a proteína adaptadora GGA que se une ao receptor

transmembrana que leva a molécula que vai ser transportada. A GGA incorpora outra
proteína adaptadora, a AP1, que serve de unión para a clatrina.
A clatrina está constituída por tres cadeas proteicas pesadas e tres lixeiras formando unha
estrutura denominada trisquelion. A ensamblaxe da cuberta de clatrina produce a formación
da vesícula.

A proteína de unión a GTP dinamina ensámblase no pescozo da vesícula e sepáraa.
A hidrólise do GTP unido a ARF1 separa as clatrinas polo que a membrana da vesícula xa
se pode fusionar coa súa membrana diana.
Non todas as vesículas de transporte son esféricas.

P. ex., as vesículas COP poden ter forma tubular cando transportan grandes moléculas
(coláxeno).
Hai unhas proteínas empaquetadoras que modifican o proceso de ensamblaxe da cuberta,

formando vesículas tubulares.
4. EXOCITOSE
A célula verte cara o exterior diversas substancias, p. ex., hormonas, enzimas.

O proceso máis representativo da exocitose é a secreción celular. Hai dous tipos de
secreción:
- Secreción regulada: Só nalgunhas células (as células secretoras, tema 17) e só cando a
célula é estimulada por un sinal extracelular.
- Secreción constitutiva: Realizada por todas as células e de modo continuo. Vesículas

que proceden do Complexo de Golgi se fusionan coa membrana plasmática. Son
substancias destinadas ao medio extracelular (p. ex., proteínas da matriz extracelular) ou a
formar parte da membrana plasmática (proteínas e lípidos de membrana).
20
➔ VESÍCULAS EXTRACELULARES
Son vesículas liberadas polas células ao espazo extracelular. Prodúcense tanto en células
eucariotas (animais, vexetais, protistas) coma procariotas (bacterias e aqueobacterias).
Tamén están presentes nos fluídos corporais, p. ex., urina, sangue.
Clasifícanse en tres tipos:
- Microvesículas (100-1000 nm Ø): Fórmanse por xemación da membrana plasmática.
- Exosomas (30-100 nm Ø): Prodúcese a invaxinación da membrana dos endosomas
formándose corpos multivesiculares (tema 13) que ao fusionarse coa membrana plasmática
liberan as vesículas que conteñen.
As microvesículas e os exosomas conteñen:

- ADN
- ARNm
- ARNs non codificantes (tema 8)
- Lípidos, p. ex., colesterol
- Proteínas, p. ex., factores de crecemento, citoquinas (sistema inmunitario,
tema 29), hormonas, proteínas de membrana: p. ex., ligandos, receptores,

MHC: complexo principal de histocompatibilidade (sistema inmunitario).
- Corpos apoptóticos (50-2000 nm Ø): Fórmanse por fragmentación das células en

vesículas para facilitar a súa fagocitose só cando as células morren por apoptose (tema 25).
4.1. FUNCIÓNS DA EXOCITOSE
Mecanismo de comunicación intercelular: poden fusionarse con outras células polo que
transmiten información que vai influír na función da célula receptora.
- Proliferación e diferenciación celular, p. ex., de células nai en procesis de
rexeneración e reparación tisular.
- Regulación e modulación da resposta inmunitaria.
- Comunicación celular durante o desenvolvemento embrionario.
- Promoven a actividade e supervivencia celular.
- Tamén están implicadas en procesos patolóxicos, p. ex.,:
· En enfermidades autoinmunitarias.
· No cancro: as células canceríxenas crean un nicho metastásico (metástase:
propagación das células cancerosas) e tamén inflúe na anxioxénese
(crecemento dos novos vasos sanguíneos para nutrir as células do tumor).
- Eliminación de moléculas non desexadas.
Outros exemplos específicos de funcións:
21
- No leite están implicadas no desenvolvemento e maduración do sistema inmunitario
do neonato.
- No sangue están implicadas na coagulación e na maduración dos glóbulos
vermellos.
- Contribúen á maduración das células espermáticas.
5. RENOVACIÓN DAS MEMBRANAS
A membrana da vesícula de secreción vólvese parte da
membrana plasmática ao fusionarse, e aumenta a superficie
da membrana plasmática.
Pero tamén diminúe noutras rexións por endocitose, polo

que o tamaño permanece constante. Isto é importante,
debido a que un aumento considerable do tamaño da
membrana sería inviable e provocaría a morte da célula.
Debido a isto, hai unha renovación continua dos lípidos e
proteínas de membrana. Haberá renovación en todas as membranas onde haxa transporte
vesicular, non só na membrana plasmática.
22
23
TEMA 6. ORGANIZACIÓN ESTRUTURAL DO NÚCLEO CELULAR
INTERFÁSICO
Contén os cromosomas e funciona como centro administrativo para o almacenamento e o

procesamento da información.
1. CARACTERÍSTICAS XERAIS
- O núcleo porta a maior parte do material xenético (ADN) da célula, xa que outros
orgánulos tamén presentan material xenético (mitocondrias ou cloroplastos)
- Número: normalmente un por célula, aínda que tamén existen células plurinucleadas.
- Tamaño: variable: canto máis grande é o núcleo maior é o tamaño da célula e viceversa.
- Forma: variable e depende do tipo celular.
- Posición: xeralmente é central, pero p.ex., nas células dos epitelios é basal.
Significado biolóxico: Indespensable para a vida da célula. Se lle quitamos o núcleo, a

célula morre, xa que desde o núcleo saen todas as ordes celulares. Está implicado na
diferenciación celular, pero incluso as células diferenciadas conservan todas as secuencias

de ADN. Ademais, o ADN é igual en todas as células dun mesmo individuo e a cantidade de
ADN é constante para todas as células de cada especie, aínda que hai excepcións.
Estas excepcións son as seguintes:
- Células poliploides: teñen duplicado o material xenético. (megacarioto)

- Células xerminais: teñen a metade de información xenética (ou a metade de
cromosomas). Son células haploides.
- Anomalías cromosómicas: algunhas viables, como a trisomía no par 21 ou tamén
chamada Síndrome de Down. Outras anomalías cromosómicas non se poden dar, xa que
son letais.
2. COMPOÑENTES DO NÚCLEO INTERFÁSICO
As células que se dividen seguen

un ciclo celular no que se
distinguen dous períodos:
interfase e división celular.
Consta de: envoltura nuclear,

cromatina, corpos nucleares
(nucléolo) e nucleoplasma.
Durante a división celular pérdese
esta organización do núcleo: a
cromatina empaquétase
24
configurando os cromosomas e desaparecen o nucléolo e a envoltura nuclear. Pasan os
seguintes procesos:
- Disgregación da envoltura nuclear en vesículas.

- Disociación dos poros nucleares.
- Despolimerización da lámina nuclear (é dicir, pérdese a estrutura de malla).
- Na telofase, sen embargo, ao revés, prodúcese a desfosforilación das láminas e dos
poros nucleares e comeza a formaarse a estrutura nuclear.
3. NUCLEOPLASMA
Ou carioplasma: é o medio interno do núcleo celular. Líquido viscoso no que se atopan

embebidos a cromatina e o nucléolo.
Separase do citoplasma celular por medio da membrana do núcleo, pero pode intercambiar
materiais con este por medio dos poros nucleares.
Compóñese principalmente por auga e unha serie de azúcares, iones, aminoácidos, e

proteínas e enzimas involucradas na regulación xénica, entre estas máis de 300 proteínas

diferentes a histonas. [Composición similar á do citoplasma]
No interior do nucleoplasma atópase unha red proteica encargada de organizar a cromatina

e demáis compoñentes do núcleo, chamada matriz nuclear.
Ademais, o carioplasma contén:
• Enzimas relacionadas co metabolismo dos ácidos nucleicos (replicación do ADN,

regulación xénica, transcrición, maduración do ARN)
• Cofactores determinados: son moléculas que necesitan enzimas para actuar.
• Moléculas precursoras: son moléculas que van dar lugar a outras moléculas.
• Proteínas fibrosas: forman o propio citoesqueleto do núcleo. (lámina nuclear)
• Ións.
• Productos intermedios da glicólise.
4. ENVOLTURA NUCLEAR
Protexe ao ADN e separa os procesos de transcrición e tradución no

espazo e no tempo.
A envoltura nuclear está formada por unha dobre membrana (membrana

nuclear externa e membrana nuclear interna). Ambas membranas están
formadas por unha bicapa lipídica e delimitan unha cavidade chamada
espazo perinuclear. A membrana nuclear externa ten características
semellantes ás do RE e pode ter ribosomas. A membrana nuclear interna
ten proteínas específicas. O espazo perinuclear é continuo co lumen do
25
retículo endoplasmático polo que a membrana nuclear externa sería unha rexión
especializada do RE.
A envoltura nuclear está perforada por poros nucleares a través dos que se produce o
transporte de proteínas e de ARNs entre o núcleo e o citosol.
A envoltura nuclear está entre dúas redes de filamentos intermedios: a lámina nuclear
asociada á cara interna e outra capa menos organizada que rodea a membrana nuclear
externa.
5. LÁMINA NUCLEAR
Rede fibrosa (poros) formada por dúas bicapas lipídicas, coa superficie interna unida a
proteínas fibrosas, que proporciona soporte estrutural ao núcleo, confire rixidez e manten a
súa forma. Ten continuidade co retículo endoplasmático. Ademáis participa na organización
da envoltura nuclear e da cromatina.
Tamén está implicada na:

- Estabilidade mecánica do núcleo e/ou citoesqueleto.

- Movemento do núcleo polo citosol.
- Transdución de sinais (vías de sinalización celular, tema 26).
- Regulación xénica.
- Replicación do ADN.
Está composta por proteínas chamadas láminas ou lamininas, que interaccionan coa
cromatina estabilizándoa e con proteínas da membrana nuclear interna, como a emerina, o
receptor da lámina B (LBR) ou as proteínas SUN. Son proteínas que ao unirse forman os
filamentos intermedios (tema 20), que se distribúen formando mallas. Cando estas se
fosforilan sepáranse, e cando se desfosforilan únense. O mesmo ocorre cos poros
nucleares.
Durante a mitose ocorre:
- A disgregación da envoltura nuclear en vesículas.
- A disociación dos poros nucleares.
- A despolimerización da lámina nuclear.
A desensamblaxe da lámina nuclear débese á fosforilación das láminas. Os poros nucleares

tamén se disocian en subunidades pola fosforilación dalgunhas das súas proteínas.
Na telofase, as láminas desfosforílanse e vólvese a formar a envoltura.
Únense as vesículas á superficie dos cromosomas, fusiónanse as vesículas e ensámblanse

a lámina nuclear e os complexos do poro nuclear.
6. POROS NUCLEARES
26
Fórmanse pola fusión das membranas nucleares interna e externa e está rodeado por unha
estructura proteica, conectando o núcleo co citosol. Cada poro está composto por máis de
50 proteínas diferentes ⇒ complexo do poro nuclear.
O número de poros varía segundo a actividade celular (canto máis activa máis poros).
Ten unha estrutura de octámero organizada arredor dunha canle central.
Cada octámero ten unha subunidade anular, unha subunidade columnar e unha subunidade
lumenal. Dende cada octámero (radio) saen dúas fibrilas: unha cara o citosol e outra cara o
nucleoplasma.
As fibrilas nucleoplasmáticas únense no interior do núcleo a unha masa densa, formando a

cesta nuclear.
A canle central está forrada polas proteínas FG-NUP que regulan o transporte a través do
poro (interaccionan cos receptores transportadores: importinas, exportinas)
Función: Conectar o interior do núcleo con citoplasma, por onde pasan o ARN (sae do
núcleo) e nucleótidos e proteínas (entran nel).
As proteínas nucleares son sintetizadas por ribosomas no citosol e conteñen un marcador
de dirección molecular: as marca para o seu transporte. O marcador permite ao poro abrirse
e que pasen así o ARN e as proteínas de maior tamaño.

Esta secuencia de aminoácidos que forman o marcador denomínase: señal de localización
nuclear.
[As proteínas que abandonan o núcleo teñen unha sinal diferente para a súa exportación]
7. TRANSPORTE DENDE E CARA O NÚCLEO
As moléculas pequenas (peso inferior a 60 KDa) pasan libremente a través dos poros. Non
obstante, as macromoléculas son transportadas activamente, principalmente importación de
proteínas e exportación de ARNs.
Este transporte require:
1.- Un sinal de localización nuclear ou un sinal de exportación nuclear: pequena

secuencia de aminoácidos presente nas proteínas que entran ao núcleo ou un sinal de
exportación nuclear no caso das proteínas que saen do núcleo.
2.- Receptores de importación (importinas) ou exportación nuclear (exportinas):

proteínas citosólicas ou do núcleo que recoñecen as proteínas que conteñan o respectivo
sinal.
3.- Fibrilas citosólicas e nucleplasmáticas: guían o receptor coa proteína que entra ou
sae do núcleo.
4.- A proteína Ran que actúa conxuntamente coas importinas e exportinas. Polo que, a
proteína Ran regula o transporte a través do poro nuclear.
27
O Ran/GTP que sae do núcleo é hidrolizado a Ran/GDP polo enzima Ran GAP, así
haberá maior concentración de Ran/GDP no citosol.
O enzima Ran GEF forma Ran/GTP a partir do Ran/GDP que entra no núcleo polo
que haberá maior concentración de Ran/GTP no núcleo.
Esta diferenza de concentración de Ran/GTP entre dentro e fóra do núcleo determina o

sentido de transporte das proteínas a través do poro.
8. IMPORTACIÓN DE PROTEÍNAS A TRAVÉS DO PORO NUCLEAR
A secuencia de localización nuclear

é recoñecida pola importina. O
complexo proteína a
transportar-importina únese cos
filamentos citoplasmáticos do poro.
Prodúcese a tanslocación mediante
a unión a proteínas do poro nuclear

(proteínas FG-NUP).
No núcleo, a Ran/GTP únese á

importina separándose a proteína
importada. O complexo
importina-Ran/GTP sae polo poro
nuclear.
No citosol, o GTP unido a RAN é

hidrolizado a GDP pola Ran GAP.
Libérase a importina que pode
unirse a outra proteína a
transportar.
A Ran/GDP entra no núcleo unida á

súa propia importina chamada
NTF2. A Ran/GDP é convertida a
Ran/GTP pola Ran/GEF.
9. EXPORTACIÓN NUCLEAR
A unión da proteína a transportar, exportina e Ran/GTP sae polo poro nuclear.
28
No citosol, a Ran GAP induce a hidrólise do GTP dando lugar a Ran/GDP. Liberándose a
proteína transportada, a RAN/GDP e a exportina. A exportina é transportada de novo ao
núcleo unida a Ran/GDP e NTF2.
10. EXPORTACIÓN DOS ARNm
É independente de Ran. Ten un complexo exportador específico que recoñece ao ARNm e
transportao cara o exterior. No exterior atópanse unha proteína denominada ARNhelicase,
asociada á cara citoplasmática do poro nuclear, o exportador liberao ao ARNm no citosol, e
este complexo exportador ten que volver a entrar no núcleo, polo que ten a súa propia
importina que realiza o mecanismo visto anteriormente.
11. EXPORTACIÓN-IMPORTACIÓN DOS ARNsn E ARNsno
Os ARNsn (ARN pequenos nucleares) e os ARNsno (ARN pequenos nucleolares)

interveñen no núcleo no procesamento do ARN para que sexan funcionais. Para iso, teñen
que estar unidos a proteínas.

E como se unen a proteínas? Os ARNsno permanecen no núcleo e entran as proteínas
que se unen a eles (importación nuclear típica, dependente de RAN/GTP). Pero, os ARNsn
saen do núcleo unidas a unha exportina (Crm1), que recoñece a eses ARNsn (non
recoñece proteínas), e entran asociados a un conxunto de proteínas que son recoñecidas
por unha importina (snuportina) . [A partir de aquí, xa é o mecanismo típico nuclear, dependente
de RAN/GTP]. Necesitan proteínas no núcleo, sae o ARN para unirse a elas e olver a entrar,
e xa serían funcionais.
29
TEMA 7. CROMATINA E CROMOSOMAS
1. ORGANIZACIÓN DA CROMATINA
A cromatina é o compoñente máis abundante do núcleo e está constituída por ADN unido a
proteínas chamadas histonas e proteínas non histónicas.
As proteínas histónicas poden ser:
- Nucleosómicas: atópanse no nucleosoma e corresponden ás histonas H2A, H2B,
H3 e H4.
- A histona H1.
Tamén podemos atopar proteínas non histónica en menor proporción como:
- Nucleoplasmática: únense ás histonas H2A, H2B

- Proteína N1: únense ás histonas H3 e H4.
No núcleo dos espermatozoides dalgunhas especies, as histonas son parcial ou totalmente
substituídas por outras proteínas chamadas protaminas.
O nucleosoma é a unidade fundamental de compactamento do ADN en cromatina: está

constituído por un octámero de histonas e o ADN enrolado arredor algo menos de dúas

voltas.
A cadea de nucleosomas constitúe unha fibra de 10 nm de diámetro chamada

nucleofilamento. ADN de enlace é a fibra de ADN asociada a proteínas non histónicas que
está entre os nucleosomas.
- O nucleofilamento empaquétase por un enrolamento helicoidal no que cada volta
estaría formada por seis nucleosomas.
- Aínda que isto non está claro, segundo outros estudos empaquetaríase nunha
estrutura en zig-zag con catro nucleosomas.
O que si se require (nun modelo ou noutro) é unha molécula de histona H1 por nucleosoma
para este empaquetamento da cromatina, formando unha fibra de cromatina de 30 nm de
diámetro.
Esta fibra de 30nm obsérvase in vitro, pero non se observa in vivo; polo que non se
considera a estructura básica da cromatina.
Estudos recentes suxiren que a cromatina nas células consiste nun pregamento irregular da
fibra de 10nm, empaquetándose nunha grande estructura glomerular (unha H1 por
nucleosoma para este pregamento glomerular).
2. TERRITORIOS CROMOSÓMICOS
As moléculas de ADN (cromosomas) ocupan distintos territorios dentro do núcleo. O

centrómero divide cada brazo do cromosoma polo que non interactúan entre eles.
Rexións do núcleo preferentemente ocupadas por cromosomas particulares. Os
cromosomas de interfase son largas cadeas de ADN que se plegan ampliamente.
30
Na interfase cada cromosoma ocupa un espacio no núcleo que se chama territorio
cromosómico. Estos territorios son casi esféricos, e os territorios de diferentes
cromosomas só se mezclan ou solapan un pouco nos seus márxenes (nas levaduras, sen
embargo, os límites entre territorios non están tan ben definidos). Aínda que a disposición
pode diferir entre tipos celulares, estados de diferenciación e ao largo do ciclo celular,
parece que a ordenación territorial é bastante estable no tempo para unha misma célula.
Polo tanto, os territorios que ocupan os cromosomas dentro do núcleo non son ao azar.
- Cromosomas dispostos cara o centro do núcleo: cromosomas máis activos, os

pequenos ricos en xenes, os segmentos que se replican antes
- Cromosomas dispostos cerca da envoltura nuclear: cromosomas menos activos,
os grandes e pobres en xenes, os segmentos máis tardíos, os xens reprimidos
3. TIPOS DE CROMATINA
- Eucromatina: Aparece menos tinguida. Co micro.electrónico observouse que: está

disposta en forma laxa (desespiralizada) e é activa transcricionalmente, é dicir, os seus
xenes exprésanse. Xeralmente localízase no interior do núcleo.
- Heterocromatina: Intensamente tinguida. Co micro.electrónico observouse que: está

intensamente espiralizada (compacta) e non se transcribe. Xeralmente está asociada coa
lámina nuclear e o nucléolo.
Hai dous tipos de heterocromatina:
• Facultativa: inicialmente só se lle deu o nome de cromosoma X, que aparece

condensado no cariotipo XX (no caso das mulleres). Constitúe a mayoría da
cromatina que, unhas veces está condensada (os seus xenes non se transcriben) e
outras veces non se atopa condensada, pero poderá transcribirse segundo o tipo
celular e o momento funcional da célula.
• Constitutiva: atópase sempre condensada en ambos cromosomas homólogos. É

un ADN non codificante e coñécese co nome de ADN repetitivo ou redundante. As
súas función son as seguintes:
- Determina cando e donde se expresan os xenes (regulación xénica).

- Está implicado no empaquetamento dos cromosomas que se van a
expresar, xa que se algo non se empaqueta non pode ser expresado (isto
está relacionado co apartado anterior).
- Previr mutacións.
- Controlar a lonxitude do telómero, parte dos cromosomas que

controla o envellemento celular.
- Participa no corte e empalme.
31
4. FÁBRICAS DE REPLICACIÓN E TRANSCRICIÓN
As fábricas de replicación son rexións do núcleo onde ten lugar a replicación de múltiples
moléculas de ADN.
As fábricas de transcrición son rexións do núcleo onde se sintetizan diferentes ARNs.

Nestas zonas hai numerosas ARN polimerases e factores de transcrición.
5. OS CROMOSOMAS
Ao iniciarse a división celular, a cromatina (cada molecula de ADN asociada a histonas e

proteínas non histónicas) condénsase nun cromosoma.
5.1. ESTRUTURA DO CROMOSOMA METAFÁSICO
Cada cromosoma presenta dúas cromátidas exactamente iguais, unidas polo centrómero ou
constrición primaria.
Centrómero: Rexión por onde as dúas cromátidas irmáns están unidas. Contén o

cinetocoro.
Cinetocoro: Complexo proteico que conecta o centrómero cos microtúbulos do fuso

mitótico. Hai dous tipos de cinetocoro:
- Trilaminar: presente en células animais, formado por tres discos
- Esférico: nas células vexetais.
Cada cromatida ten dous brazos. Os brazos son a unidade morfolóxica, empregada para
clasificar os cromosomas e as cromátidas son as unidades funcionais. Hainos de distinta
lonxitude na mesma célula. Segundo a lonxitude dos brazos hai:
- Metacéntricos: os seus brazos teñen igual lonxitude

- Submetacentricos: os seus brazos teñen lonxitudes distintas.
- Telocéntricos: un brazo é moi pequeño.
Nalgúns cromosomas existen constricións secundarias que dan lugar a satélites que forman
parte dos brazos. As constriccións secundarias nos cromosomas 13, 14, 15, 21 e 22 do
cariotipo humano correspóndese co organizador nucleolar, que contén os xenes de ARN
ribosómico e orixina o nucléolo.
Tamén se observa o telómero que é a estrutura situada ao final dun cromosoma formada
pola repetición dunha secuencia de ADN.
5.2. ORGANIZACIÓN DO ADN E PROTEÍNAS NO CROMOSOMA
32
Se extraemos as histonas, ambas cromátidas presentan un armazón central de proteínas
non histónicas unidas a nivel do centrómero que forma o esquelto do cromosoma.
O nucleofilamento tamén é a unidade fundamental da cromátida que se empaqueta

formando a fibra de 30 nm.
Pero como a fibra de 30 nm non foi confirmada in vivo, propúxose outro modelo onde a fibra
de 10nm forma bucles sobre o armazón proteico central (modelo de bucles sobre o
armazón). Prégase en asas chamadas microcónvulas sobre o armazón, dando lugar a unha
fibra de 300 nm que se volvería a pregar helicoidalmente para formar o espesor da
cromátida (700 nm). 1400 nm: espesor do crosomosma.
Hai proteínas que están implicadas neste proceso de condensación dos cromosomas (tema
22):
- As cohesinas manteñen unidas as dúas cromátidas do cromosoma e tamén actúan

na condensación.
- As condensinas provocan condensación.
5.3. CROMOSOMAS ESPECIAIS

Son configuracións cromosómicas atípicas pero non son patolóxicas. Desenvolvense
nalgúns tipos celulares e en determinadas etapas do seu ciclo celular. Presentan zonas
descondensadas trasnscricionalmente activas. Os máis representativos son:
- Cromosomas plumosos: Aparecen nos oocitos da mayoría das especies animais.

Sintetizan moitas proteínas durante o seu desenvolvemento. Aparecen cando está
en crecemento. De cada cromosoma emerxen bucles, que lle da ese aspecto
plumoso. Cada bucle é cromatina descondensada, é dicir, que é
transcripcionalmente activa polo que os seus xenes se expresan.
- Cromosomas politécnicos: Están presentes en distintos tecidos de insectos (en

glándulas salivares), e equivale a un normal, pero son máis anchos debido á
endorreplicación sen separación de cromátida, istó é, o ADN replícase, pero non se
separa, polo que se vai acumulando. É tamén máis longo por estar menos
condensado. Tamén presentan zonas transcripcionalmente activas.
5.4. XENOMA
O total da información xenética almacenada nos cromosomas dunha célula ou organismo.
5.5. CARIOTIPO
É o conxunto de cromosomas metafásicos ordenados secuencialmente e que define a cada

especie.
33
O número de cromosomas é variable en cada especie. Por exemplo: a mosca, Drosophilia,
ten 4 pares de cromosomas. A rata, Rattus nrvegicius ten 21 pares de cromosomas…
Coa letra “n” designamos o número básico de cromosomas dunha célula e representa
cantos cromosomas diferentes hai no cariotipo.
- As células somáticas son diploides (2n): a súa información xenética atópase

duplicada. A especie humana ten 46 cromosomas. 23 veñen da nai e 23 do pai.
- As células sexuais son haploides (n): debido a unha reducción durante a meiose.
Por este proceso de división, no caso masculino acábanse formando 4
espermatozoides (divídense dúas veces e cada vez produce dous espermatozoides)
e no caso da muller ocorre o mesmo, xera catro óvulos, pero só un é viable.
Os cromosomas clasifícanse segundo o tamaño e a forma:
Cada parella de cromosomas homólogos non sexuais (autosomas) desígnanse cun número.
Aos cromosomas sexuais desígnaselles unha letra:
- Cromosoma X feminino
- Cromosoma Y masculino
O sexo homocigótico (XX) é o feminino. O heterocigótico (XY), o masculino.

5.6. MAPAS XENÉTICOS
Localización do xenes nos cromosomas.
34
35
TEMA 8. REPLICACIÓN, TRANSCRIPCIÓN
1. REPLICACIÓN DO ADN
Proceso moi complexo no que interveñen moitas enzimas e proteínas reguladoras. Durante
a replicación, a doble hélice separase nas dúas hebras pola ruptura dos pontes de H, que
manteñen unidas as súas bases. Cada hebra actúa como molde, obtendo así outra. A
síntese das novas hebras realizase pola adición dos nucleótidos complementarios, que se
unen mediante a reacción catalizada pola enzima ADN polimerasa (A-T y C-G).
Todos os organismos duplican os seu ADN dunha forma moi exacta antes de cada división
celular. A replicación é semiconservativa: cada molécula de ADN herda unha cadea antiga
e outra acabada de sintetizar. O enzima encargado da replicación do ADN é a ADN
polimerase que sintetiza as cadeas complementarias a cada unha das cadeas primitivas.
En procariotas hai tres tipos de ADN polimerase que son os seguintes:
- ADN polimerase I: Implicada na reparación e na replicación do ADN.

- ADN polimerase II, IV, V: Especializadas na replicación do ADN danado.
- ADN polimerase III: É o enzima replicativo principal do ADN.

Sen embargo, en eucariotas hay cinco tipos de ADN polimerase:
- ADN polimerase α, δ, ε: encárgase da replicación do ADN nuclear, a α indica o

inicio da replicación.
- ADN polimerase γ: encárgase de replicar o ADN mitocondrial. Localízase na
mitocondria.
- ADN polimerase especializada: encárgase da replicación de ADN danado.
A replicación do ADN orixínase nunha estrutura denominada furco de replicación que é a

rexión onde as dúas cadeas de ADN se separan actuando como patróns para a síntese do
ADN.
A ADN helicase abre a hélice e as proteínas desestabilizadoras da hélice (tamén

chamadas proteínas de unión ao ADN de cadea simple) volven recta a hélice e
mantéñena aberta.
Para que poida actuar a ADN polimerase fai falla un ARN específico chamado ARN
cebador, sintetizado polo enzima primase.
A ADN polimerase só sintetiza ADN en dirección 5' → 3', polo que: a cadea complementaria
á que se abre de 3' a 5' sintetízase continuamente (cadea condutora) e a cadea
complementaria á que se abre de 5' a 3' tamén se sintetiza en sentido 5' → 3', pero
formando pequenos fragmentos denominados fragmentos de Okazaki (cadea retrasada ou
retardada).
Na cadea condutora só se necesita un ARN cebador. Na cadea retrasada fai falla un ARN
cebador por cada fragmento de Okazaki; a primase sintetiza estes ARN cebadores a
36
intervalos. Os ARN cebadores son alongados como ADN ata que alcanza o ARN cebador
do fragmento de Okazaki xa terminado.
En procariotas, os cebadores son eliminados pola ADN polimerase I (xa que tamén ten
actividade exonuclease 3’ → 5’), substituíndo o ARN por ADN. A ADN ligase une os
fragmentos de Okazaki.
En eucariotas, os cebadores son eliminados pola acción combinada da ARNase H e a

exonuclease 5’ → 3’. A ADN polimerase reenche o oco con ADN e a ADN ligase une os
fragmentos de Okazaki.
Ademais, a ADN polimerase necesita dúas proteínas accesorias:
- O complexo de proteína de enganche de carga (ou factor de replicación C (RFC)

en eucariotas)
- A proteína de enganche deslizante (ou antíxeno nuclear de proliferación celular
(PCNA) en eucariotas).
Sitúan a polimerase no cebador e manteñen a súa asociación estable co molde. A RFC e a

PCNA únense ao ADN na zona de unión entre o cebador e o molde. Despois libérase a
RFC e únese a polimerase á PCNA.

As topoisomerases evitan que o ADN se enrede ao xirar na replicación, liberando a tensión
que se produce. Hai dous tipos de topoisomerases.
- Topoisomerases I: cortan unha cadea e pasa a outra cadea a través do corte e

volve a unir a ruptura. Desfai unha volta da hélice.
- Topoisomerase II: corta ambas cadeas, pasa a dobre hélice a través do corte e
volve a unir os anacos. Con isto conseguimos desfacer bucles.
As topoisomerasas descubríronse en procariotas, aínda que tamén poden actuar en

eucariotas.
En eucariotas, os nucleosomas desorganízanse durante a replicación e vanse ensamblando

nas dúas cadeas fillas. Isto tamén ocorre no furco de replicación.
En eucariotas, durante a replicación dunha molécula de ADN hai varios puntos de orixe da
replicación denominados replicóns. En procariotas hai só unha orixe de replicación.
A replicación presenta un mecanismo de autocorrección (en procariotas); a dobre lectura

da ADN polimerase: a base mal emparellada é eliminada pola actividade exonuclease 3' →
5' que ten a ADN polimerase.
Telómeros: lazos de ADN asociados a proteínas que se forman nos extremos dos
cromosomas. Teñen función protectora. Durante a duplicación do ADN hai problemas nos
extremos da molécula ao reemplazar os cebadores de ARN, xa que a ADN polimerase é
incapaz de copiar os extremos 5’ na cadea retardada. Isto resólveo o enzima telomerase,
37
que sintetiza o ADN telomérico para evitar que se perda un fragmento de ADN en cada
replicación (pérdense 100 pares de bases en cada replicación). A telomerase está
relacionada co avellantamento, xa que si se perden fragmentos de ADN, as nosas células
funcionan peor e envellecemos.
O ADN telomérico consiste en replicacións en tándem de pequenas secuencias e cun

extremo 3’ incompleto na cadea retardada. A telomerase é unha ribonucleoproteína por ter
un ARN complementario ao ADN telomérico.
O extremo incompleto de ARN telomérico únese ao ARN da telomerase (coincide pola
complementariedade de bases). Serve como molde para a extensión da cadea paterna
nunha unidade de repetición, pola acción da transcriptase inversa da telomerase, é dicir,
que pode sintetizada no sentido 3’ 5’. Despois da extensión, a cadea retardada de ADN
telomérico xa pode ser sintetizada convencionalmente pola acción da primase, a ADN
polimerase e a ADN ligase.
2. REPARACIÓN DO ADN
As ADN polimerasas traballan moi rápido engadindo unha media de 500 nucleótidos por
segundo, pero o proceso tamén é extraordinariamente preciso cun error por cada mil

millones de desoxirribonucleótidos añadidos. Este grao de exactitude é crucial xa que os
xens que conteñen erros son defectuosos e non permiten a supervivencia do individuo, que
se elimina por selección natural (favorece aos individuos con enzimas que copian o ADN de
forma rápida e exacta).
O ADN pode sufrir cambios espontáneos ou pola exposición a axentes químicos ou

radiación o que pode bloquear a replicación e a transcrición.
Hai varios mecanismos de reparación do ADN:
- Inversión directa do ADN danado: só certos danos se reparan deste xeito, como
os dímeros de timina inducidos pola luz ultravioleta. Repáranse mediante
fotorreactivación, a enerxía da luz visible é empregada por un enzima para reparar
este dano. A fotorreactivación non é universal (ex. non está presente en humanos).
Exemplos destes danos poden ser: danos por axentes alquilantes, que transfiren
grupos metilo e etilo a unha base de ADN. Esta lesión é reparada por enzimas
transferases que eliminan eses grupos. Esta outra forma de reparación directa está
presente en procariotas e eucariotas, incluídos os humanos.
- Reparación por escisión: pode ser de tres tipos:

• Reparación por escisión de bases.
• Reparación por escisión de nucleótidos.
• Reparación por escisión de nucleótidos de mamíferos.
Neste tipo de reparación tanto nas bases como nos nucleótidos elimínanse as bases
mal emparelladas que non se correxiron coa dobre lectura da ADN polimerase. En
38
todas as reparacións elimínanse a escisión danada por enzimas denominadas
nuclease de reparación do ADN. A ADN polimerase sintetiza os elementos
correctos. A ADN ligase vai unir o fragmento reparado ao resto da cadea. Unha
alternativa é a reparación acoplada á transcición que se da en células de mamíferos.
A reparación prodúcese cando se transcribe o xene. Prodúcese en xenes que se
transcriben moito. A ARN polimerase detense ao detectar o erro e únese a ela unha
serie de proteínas. Prodúcese a reparación por escisión de nucleótidos.
- Síntese de ADN transleción: as ADN polimerases especialzadas, como a V, son

capaces de continuar a síntese de ADN na zona lesionada. Despois continua a ADN
polimerase normal. Cando se acaba a replicación corríxese a lesión mediante a
escisión de nucleótidos.
- Reparación de roturas de dobre febra: mediante a reparación recombinatoria

únense os extremos. Hai perda de información por perda de bases no punto danado.
Pode haber unha reparación mediante unha recombinación homóloga cunha cadea
de ADN homóloga ilesa (polo que non hai perda de bases).
3. SÍNTESE DO ARN (TRANSCRICIÓN DO ADN)

O ARN sintetízase sobre un molde de ADN pola acción das ARN polimerases (xeran unha
copia complementaria a partir dunha secuencia de ADN). En procariotas hai un único tipo
de ARN polimerase, pero en células eucariotas hai máis. Son os seguintes:
- ADN polimerase I: transcribe ARN ribosómico de gran tamaño

- ADN polimerase II: transcribe ARN mensaxeiro e ARN pequeno
- ARN polimerase III: transcribe ARN transferente e ARN ribosómico de pequeno
tamaño.
- ARN polimerease mitocondrial e de cloroplastos: son semellantes aos das
células procariotas. Nas células eucariotas a transcripción ocorre no núcleo e a
tradución no citosol.
A ARN polimerase empeza a sintetizar cando encontra unha secuencia de ADN

denominada promotor (contén a secuencia TATAA ou caixa TATA). Despois de se unir ao
promotor, a ARN polimerase abre a dobre hélice de ADN. A orientación do promotor indica
a cadea de ADN que se transcribe xa que as cadeas de ARN só se sintetizan na diracción 5
→ 3. A ARN polimerase desprázase ao longo do ADN, desenrolando a cadea de ADN e
sintetizando o ARN que cada vez se fai máis longo. A medida que vai pasando a ARN
polimerase, a cadea de ADN volve enroscarse en dobre hélice. A ARN polimerase termina
de sintetizar cando encontra a secuencia de terminación (que é unha secuencia de ADN
palindrómica rica en G e C seguida de catro ou máis A). Esta secuencia palindrómica forma
un bucle que libera o ARN e o enzima. Sobre o ADN actúan varias ARN polimerases (a
ARN polimerase traballa en cadea).
Na síntese dos ARNm interveñen factores de natureza proteica que son :
39
- Factores de transcrición: son proteínas que se unen ao ADN promotor, faino
reacción e entón pode unirse o ARN polimerase
- Complexo proteico mediador: estimula a transcrición e intervén na asociación dos

factores de transcrición
- Factor de iniciación: unidades de ARN polimerase que se liberan tras a síntese dos
primeiros 8 nucleótidos.
- Factores de elongación: incorporación á ARN polimerase trala liberación do factor

de iniciación e serven para a elongación da corda de ARN.
Na síntese dos ARNt, ARNr e ARN de pequeno tamaño interveñen outros factores de
transcrición distintos aos dos ARNm.
En procariotas, o ARNm sintetizado actúa como un ARNm maduro; en eucariotas sofre un

proceso de maduración.
En procariotas e eucariotas hai unha serie de proteínas reguladoras (activadoras ou

inhibidoras) que determinan que xenes se transcriben (Tema 24).

4. SÍNTESE E MADURACIÓN DO ARNm
Os ARNs que dirixen a síntese de proteínas chámanse ARNm. Antes de que saian do
núcleo polo poros nucleares, sofre un proceso de maduración.
Xusto despois de que a ARN polimerase sintetiza o extremo 5' do ARNm, o extremo 5'
bloquéase mediante a adición dun capuchón no extremo 5'; ademais prodúcese a
poliadenilación no extremo 3', formándose un ARNm precursor.
O ARNm precursor contén exóns (secuencias que se traducirán a proteínas) e intróns

(secuencias non codificantes). Os ARNm de procariotas non conteñen intróns.
Despois da formación do capuchón e da poliadenilación, pero aínda no núcleo, elimínanse

os intróns uníndose entre si todos os exóns. Cando se completa este proceso o ARNm é
unha molécula funcional.
Como se eliminan os intróns?:
Os intróns son eliminados por proteínas e ARN denominados pequenas partículas

de ribonucleoproteínas nucleares (snRNP), que é un conxunto de proteínas. Este
proceso coñécese como corte – empalme (splicing).
Un grupo chamado espliceosoma ou corpo de corte (conxunto de proteínas), elimina

aos intrón. Ensablanse nos extremos dos intróns, córtaos e une aos exóns liberando
aos intrón en forma de lazo. Tamén se descubriu o autoempalme, e dicir, os ARNs
son capaces de catalizar a eliminación dos seus propios intróns.
40
Os ARNm maduros son transportados ao citosol por transporte activo (exportación nuclear).
No citosol, os ribosomas únense ao ARNm e tradúceno a proteínas. Finalmente, os ARNm
degrádanse mediante nucleases, unha vez que xa non é necesaria a proteína que codifican.
Os ARN ribosómicos e de transferencia son moi estables polo que sempre hai niveis altos
deles.
Corte e empalme altenativo (ou maduración alternativa): nalgúns eucariotas poden

formarse distintos ARNm, e polo tanto distintas proteínas, a partir dun ARNm precursor pola
combinación de exóns.
Corrección ou edición do ARN: proceso de maduración que altera bases das secuencias
dalgúns ARNm. Así, por este mecanismo tamén se poden formar proteínas diferentes a
partir dun só ARNm.
4.1. PAPEL DOS INTRÓNS
Reprimen a expresión de certos xens de proteínas ribosómicas implicadas nas rutas

metabólicas da proteína quinasa controladora do crecemento celular TORC1 e a regulada
polo adenosín monofosfato cíclico PKA, claves na detección de nutrientes.
Un intrón é unha parte do xen que non codifica ningún aminoácido. Nas células vexetais e

animais, a maioría das secuencias que codifican para os xens están partidas por un ou máis
intróns. As zonas da secuencia do xen que se expresan nas proteínas chámanse exones,
porque se expresan, mentras que aquelas que non o fan denominanse intróns por
encontrarse entre os exones.
Os intróns son anacos moi grandes de ARN dentro dunha molécula de ARN mensaxeiro
que interfieren co código dos exones. Estos intróns eliminanse da molécula de ARN para
deixar unha serie de exones unidos entre sí de maneira que se poidan codificar os
aminoácidos correctos.
4.2. ARNs NON CODIFICANTES
Un ARN non codificante (ncRNA) é unha molécula de ARN funcional, que a diferencia do
ARN menxaseiro non se traduce nunha proteína. A secuencia de ADN da que un ARN non
codificante se transcribe, chámase xen de ARN non codificante.
5. SÍNTESE E MADURACIÓN DO ARNt
En canto aos ARNt, o mecanismo de empalme e corte do pre-ARNt é diferente. Unha

endonuclease proteínica secciona os sitios de corte, eliminando o intrón como un ARN
lineal. Despois son necesarias unha quinase, a adenilato sintetase e a ligase para unir o
ARNt.
Algúns pre-ARNt poden conter varias moléculas independentes de ARNt.
41
O corte no extremo 5’ do ARNt é catalizado pola ribozima ARNase P e o corte no extremo
3’ por unha ARNase convencional. Posteriormente engádese unha terminación CCA no
extremo 3’. Por último modifícanse algunhas bases en determinadas posicións.
6. CORPOS NUCLEARES
Son zonas diferenciadas do núcleo onde se realizan diferentes funcións.
- Corpo de Cajal (de 0 – 10 no núcleo) encárgase da unión de snRNP
- Clastrosoma (de 0 – 3 no núcleo) encárgase da protedise proteosómica
- Nucléolo
7. NUCLÉOLO
O nucléolo é o máis notorio dos corpos nucleares e é onde se produce a síntese dos ácidos
ribonucleicos dos ribosomas. Rexión diferenciada máis oscura e densa. Produce o ARN
ribosómico e se ensamblan os ribosomas a partir de proteínas específicas e ARN
ribosómico.É unha masa de fibras de cromatina que conteñen os xens ribosomales e
gránulos que son as subunidades ribosomales de reciente formación.

O número, a forma e a posición dos nucléolos depende do tipo celular e da súa actividade
metabólica. Número: soe ser de 1 ou 2, pero pode haber ata 1000 (oocitos de anfibios).
Forma: a máis frecuente é a esférica aínda que poden ser irregulares. Posición: a máis
usual é central.
Nos nucléolos hai, polo tanto, 3 compoñentes: ADN, ARN e proteínas (histonas da
cromatina, enzimas do proceso de transcrición e as proteínas ribosómicas). As proteínas
son o constituínte máis importante.
8. SÍNTESE E MADURACIÓN DOS ARNs RIBOSÓMICOS NO NUCLÉOLO
Nos ribosomas de eucariotas hai 4 tipos de ARNr: un ARN de 18 S na subunidade

ribosómica menor e 3 ARN de 28, 5,8 e 5 S na subunidade maior. No nucléolo prodúcese a
síntese de 3 (18 S; 28 S e 5,8 S) o de 5 S prodúcese noutra parte do núcleo.
En primeiro lugar fórmase un pre-ARNr que a medida que se sintetiza únenselle proteínas
procedentes do citosol.Pre-ARNr sofre cambios: metilación de ribosas, perda de bases non
metiladas, rupturas dando lugar ás ARNr 18, 5’8 e 28 S. Durante ese proceso únense máis
proteínas ribosómicas ao ARNr 5S (que se sintetiza noutra parte do núcleo). Fórmanse as
dúas subunidades do ribosoma de 60S e 40S, terminadas e libres no nucléolo.
Ambas subunidades saen por transporte activo do núcleo. Ensámblanse no citosol.

En procariotas, o Pre-ARNr tamén é procesado por escisión e perda de bases. O proceso é
igual, pero os tamaños son distintos.
42
43
TEMA 9. RIBOSOMAS E SÍNTESE DE PROTEÍNAS
1. RIBOSOMAS
Complexos moleculares formados por ARNr e proteínas, é dicir, son ribonucleoproteínas.

Non son órganulos, xa que un orgánulo é aquela estrutura que posúe unha membrana e os
ribosomas non a posúen. Localízanse, en procariotas, no citosol e en eucariotas na
membrana do RER, no citosol e dentro de mitocondrias e cloroplastos.
Levan a cabo a tradución: síntese de proteínas a partir da información que porta o ARNm.
Hai distintos tipos de ribosomas e caracterízanse polo seu coeficiente de sedimentación
(índice de velocidade de sedimentación expresado en unidades Spedverg). Eses ribosomas
son:
- Ribosomas procariotas.
- Ribosomas eucariotas.
- Ribosomas dos cloroplastos e mitocondrias.
Formados por dúas subunidades: grande e pequena, a súa vez

formadas por proteínas específicas e ARN ribosómico.

- En eucariotas a subunidade maior ten 3 ARN (28 S; 5,8 S; 5 S)
e unhas 46 proteínas. A subunidade menor ten 1 ARN de 18 S e unhas 33 proteínas.
- En procariotas a subunidade maior ten 2 ARN (23 S; 5 S) e unhas 34 proteínas. A

subunidade menor contén 1 ARN de 16 S e unhas 21 proteínas.
- En mitocondrias de humanos son de 55 S, a subunidade maior contén 1 ARN de 16 S

(as plantas teñen 2 de 23 S e 5 S). A subunidade menor ten 1 ARN de 12 S (nas plantas é
de 16 S)
- Os cloroplastos teñen 3 ARN na subunidade maior (23 S; 5 S; 4, 5 S) e a subunidade

menor ten 1 ARN de 16 S.
Tanto nas mitocondrias como nos cloroplastos, teñen unhas 70 proteínas entre as dúas
subunidades.
Os ribosomas conteñen catro lugares de unión para o ARN, un para o ARNm e tres para o
ARNt:
- O sitio P: acolle o ARNt que está unido á cadea polipeptídica en crecemento.

- O sitio A: acolle o ARNt entrante unido a un aminoácido. Para que o ARNt se una a
este sitio é necesario que o seu anticodón teña as bases complementarias ao do
codón do ARNm.
- O sitio E: é o lugar de saída do ARNt.
44
2. CÓDIGO XENÉTICO
O código xenético é o conxunto de normas polo que a información codificada no material

xenético se traduce a proteínas (secuencia de aminoácidos).
Cada aminoácido está especificado por un triplete de nucleótidos, o ribosoma lee de tres
en tres, da molécula de ARNm, chámase codón, e cada codón corresponde con un
aminoácido específico.
O triplete complementario situado no ARNt denomínase anticodón. Ten que ser
complementario ao codón para que se una polo sitio de unión.
O ARNm está composto por 4 tipos de nucleótidos (adenina, guanina, citosina e uracilo),
polo que existen 64 combinacións posibles de 3 bases de nucleótidos. Das 64 posibilidades,
3, son tripletes de terminación (UAG, UAA, UGA), é dicir, non codifican ninguna proteína,
senón que marcan o final da traducción e da cadea peptídica. Polo tanto, son 61 tripletes
restantes os que codifican aminoácidos. Pero o código xenético é dexenerado, é dicir, que
un aminoácido pode estar codificado por máis dun triplete, polo tanto temos máis dun ARNt
para cada aminoácido.
Hai 61 tripletes, pero só hai 31 ARNt. Isto explícase, da seguinte forma: en eucariotas e en

procariotas hai ARNt que recoñecen a máis dun codón do ARNm. Isto débese ao balanceo.
A terceira posición do codón é moi débil, e permite que a G (da terceira posición) únase a C
ou a U, e a inosina (I) se una a U, A ou a C.
O código xenético está altamente conservado: é igual en bacterias, animais e plantas.

Aínda que hai pequenas excepcións, por exemplo: o fungo Cándida albicans traduce o
codón CUG como Ser, mentres que é Leu noutros organismos. Ademais, as mitocondrias
teñen un código xenético con algunhas diferenzas.
3. SÍNTESE DE PROTEÍNAS
A secuencia de nucleótidos da molécula de ARNm é traducida á secuencia de aminoácidos

correspondentes pola acción dos ribosomas e a participación dos ARNt. Os ARNt son ARNs
pequenos dunha soa cadea que se prega sobre si mesma por emparellamento de bases.
O ARNt presenta nun extremo un triplete que recoñece o complementario no ARNm. No

outro extremo únese o aminoácido correspondente pola acción das aminoacil-ARNt
sintetases: unen o aminoácido correcto ao extremo 3’ do ARNt con gasto de ATP. Hai 20
sintetases diferentes: unha por cada aminoácido.
A síntese proteica ten lugar en tres etapas e prodúcese de maneira semellante en

procariotas e eucariotas con lixeiras variacións. Necesítanse numerosas proteínas
accesorias (factores de tradución) para as etapas da tradución: factores de iniciación, de
elongación e de liberación.
45
1.- Fase de iniciación: o ARNt chamado iniciador colócase no sitio P da subunidade menor
do ribosoma e únense factores de iniciación. Este ARNt leva sempre metionina
(formil-metionina en procariotas).
A subunidade menor únese ao ARNm xunto con máis factores de iniciación. Esta recoñece
o extremo 5' do ARNm polo capuchón engadido na transcrición no núcleo. A subunidade
menor desprázase polo ARNm ata encontrar o codón de iniciación AUG que codifica para a
metionina. Neste punto disócianse os factores de iniciación e únese a subunidade maior do
ribosoma á menor. Xa pode colocarse un ARNt no sitio A, pasando á fase de elongación.
O ARNm pode ter varios codóns AUG (varios codóns de iniciación). Pero como a
subunidade pequena do ribosoma recoñece o extremo 5’ (capuchón) empeza a sintetizar
cando encontra o primeiro AUG, por iso dicimos que son monocistrónicos. Cada ARNm vai
dar lugar a só unha proteína.
Os ARNm de procariotas non teñen o capuchón, pero teñen varias secuencias

Shine-Dalgarno cerca do(s) codón(s) AUG, onde se une a subunidade pequena do
ribosoma. Polo tanto, hai varios puntos de inicio e poden codificar para varias proteínas, son
policistrónicos. Cando a célula non necesita máis proteínas o ARNm acaba degradándose.
2.- Fase de elongación: únese un aminoacil-ARNt ao sitio A do ribosoma. Fórmase un

novo enlace peptídico entre a cadea peptídica e o aminoácido unido ao ARNt do sitio A. A

subunidade grande do ribosoma desprázase 3 nucleótidos sobre o ARNm, expulsando o
ARNt utilizado e deixando libre o sitio A do ribosoma. A subunidade pequena desprázase 3
nucleótidos. Este ciclo de catro etapas repítese durante a síntese da proteína (nesta fase
únense os factores de elongación).
3.- Fase de terminación: cando se chega a un codón de terminación (UAA; UGA; UAG)
finaliza o proceso da tradución. Os factores de liberación únense ao codón de terminación.
Libérase a proteína completa e o ribosoma disóciase nas súas dúas subunidades.
Finalmente, as moléculas de ARNm son degradadas ata nucleótidos despois da tradución.
4. POLISOMAS
Polisomas ou polirribosomas: conxunto de ribosomas asociados sobre un mesmo ARNm.

Todos os ribosomas realizan a tradución simultánea da mesma proteína.
5. O DOGMA CENTRAL DA BIOLOXÍA MOLECULAR
Como os xens do ADN proporcionan as instruccións para facer proteínas. O dogma central
da bioloxía molecular:
ADN → ARN → proteína.
Moitos xens proporcionan instruccións para producir polipéptidos. ¿Cómo dirixe o ADN a
construcción dun polipéptido? Con dous pasos: transcripción e traducción.
46
Na transcripción, a secuencia de ADN dun xen se copia para obter unha molécula de
ARN. Este proceso chámase así porque implica volver a escribir (trancribir) a secuencia de
ADN nun "alfabeto" de ARN similar. En eucariotas, a molécula de ARN debe someterse a un
procesamento para convertirse nun ARN mensaxeiro (ARNm) maduro.
Na traducción, a secuencia de ARNm se decodifica para especificar a secuencia de

aminoácidos dun polipéptido. O nome traducción reflexa que a secuencia de nucleótidos do
ARNm débese traducir ao "idioma", completamente diferente, dos aminoácidos.
Os xenes non codificantes (xenes que producen ARN funcionales) tamén se transcriben
para producir ARN, pero este ARN non se traduce nun polipéptido. Para cualquier tipo de
xen, o proceso de pasar de ADN a producto funcional coñécese como expresión xénica.
47
TEMA 10. MUTACIÓNS, XENÉTICA DE POBOACIÓNS
1. MUTACIÓNS
Unha mutación é o cambio na secuencia de bases do ADN, calqueira cambio permanente

do ADN dun organismo, unha modificación no archivo de información da célula, un cambio
no seu xenotipo. As mutacións crean novos alelos e poden alterar dende un único par de
bases ata conxuntos completos de cromosomas.
A evolución dos seres vivos é consecuencia de mutacións que se producen ao longo do
tempo (que teñen que ser beneficiosas para que se transmitan á descedencia), o resultado
é un xene ou dotación cromosómica diferente.
Hai diferentes tipos de mutación, son os seguintes:
- Segundo a causa que as orixina:
• Espontáneas: as causas poden ser erros na duplicación do ADN, lesións

espontáneas (como a despurinización do ADN, que é a perda de adenina e guanina;
a desaminización que é que a citosina se converte en uracilo; danos oxidativos, nos
que interveñen axentes oxidativos que transforman a timina en glicol de timina…),

secuencias transpoñibles ou transportóns.
• Inducidas: prodúcense pola acción de mutáxenos, que é calquera axente físico,

químico ou biolóxido que pode inducir mutacións. Actúan mediante diferentes
medios. Como por exemplo: sustitución nas bases por compostos análogos ás
bases; modificación de bases; danos nas bases…
- Segundo o tecido afectado poden ser:
• Somáticas: afectan a calquera célula somática, pero non se transmiten á

descendencia.
• Xerminais: afectan ás células reproductoras, polo tanto, transmítense á seguinte

xeración. Son as de maior importancia desde o punto de vista evolutivo.
- Segundo o material afectado:
• As mutacións cromosómicas afectan a un segmento cromosómico que inclúe

varios xenes. Dentro destas temos:
· Delecións: pérdese un segmento cromosómico.
· Duplicacións: repetición dun segmento cromosómico. Pode situarse ao
lado do orixinal, noutro lugar do cromosoma ou noutro cromosoma distinto.
· Inversións: o segmento invértese 180º para insertarse no mesmo lugar.
· Translocacións: un segmento do cromosoma sepárase e únese a outro.
• As mutacións xenómicas son alteracións no número de cromosomas. Débense

ao reparto desigual dos cromosomas durante a división celular. Poden ser:
48
·Euploidías: cando as alteracións numéricas afectan a todos os
cromosomas. Son poliploides.
·Aneuploidías: afectan a unha parte da dotación cromosómica, tanto

cromosomas sexuais como autosómicos. A maioría son debidas á
separación anormal dos cromosomas durante a división celular.
En humanos as aneuploidías poden ser: nulisomías (2n-2): falta un par de

cromosomas homólogos. Monosomías (2n-1). Trisomías (2n+1).
En mamíferos, só algunhas monosomías (sindrome de Turner) e trisomías
son viables (sindrome de Down).
• Mutacións xénicas: afectan a un determinado xen. Poden ser:

· Transicións: cambio dunha base por outra base da mesma natureza, é
dicir, una púrica por outra púrica e outra primidínica por outra primidínica.
· Transversións: cambio dunha base por outra de distinta natureza.
· Inserccións: ganancia dun ou máis nucleótidos. Cambia a pauta de lectura.
· Deleccións: perda dun ou máis nucleótidos. Cambia a pauta de lectura.
· Inversións: invértese un segmento dun xene.
· Transposicións: un segmento dun xene pasa a outro lado do xene ou

introdúcese noutro lado xene. Pode alterar ou non a secuencia de
aminoácidos. Segundo os cambios que se poden producir:
- Mutación silenciosa: Hai mutación no xene pero non fai variar a

secuencia de aminoácidos do producto xénico porque se añade unha
base cun triplete que codifica o mesmo aminoácido.
- Mutación neutra: Cambia o triplete e produce que cambie o

aminoácido por outro da mesma natureza de aminoácidos, é dicir,
aminoácidos equivalentes. A proteína aínda que cambie, pode ser
funcional.
- Cambio de sentido: Cambia a secuencia de tripletes e cambia por

completo o aminoácido xa que provoca cambios na secuencia de
aminoácidos da proteína. Esta perde a súa función.
- Sen sentido: Aparece un codón de terminación, provoca unha
terminación anticipada da cadena polipeptídica e como resultado a
proteína perde a función.
- Cambio da pauta de lectura: Se gañamos ou perdemos nucleótidos.

Pode ser funcional ou non.
2. XENÉTICA DE POBOACIÓNS
Estuda a constitución xenética dos individuos que compoñen as poboacións, os cambios

que se producen nelas ao longo do tempo e os factores que determinan estes cambios.
49
- Frecuencia alélica ou xénica: é a proporción que se atopan os distintos alelos nunha
poboación
- Alelo: as distintas formas alternativas que pode ter un xene.
- Deriva xenética: variación das porcentaxes entre os diferentes alelos dunha poboación
- Frecuencia xenotípica: proporción de xenotipos que interveñen sobre un determinado

carácter ao longo do tempo
- Frecuencia fenotípica: proporción de individuos de cada fenotipo
- Fenotipo: expresión do xenotipo
- Codominancia: cando ningún alelo predomina sobre outro
- Dominancia completa: un xenotipo predomina sobre outro.
EXEMPLO:
XENOTIPO NÚMERO DE INDIVIDUOS FRECUENCIAS

XENOTÍPICAS
AA 15 15/50=30%

Aa 30 30/50=60%
aa 5 5/50=10%
TOTAL 50 30%+60%+10%=100%
Se “A” é o dominante, o 90% terá o mesmo fenotipo.
Lei do equilibrio das poboacións de Hardy e Weinberg: Nunha poboación dun tamaño
suficientemente grande, onde os individuos crúzanse ao azar (panmixia), no hai mutacións,
migracións, selección natural ou deriva xenética, as frecuencias xénicas e xenotípicas non
varían de xeración en xeración. Polo tanto, a poboación non evoluciona.
- FACTORES QUE ALTERAN A LEY:
• Mutación na que un alelo “A” cambia a “a”. A probabilidad de que pase é baixa.
Por si soa non causa a evolución das poboacións.
• Recombinación: transferencia de xenes entre cromátidas irmáns. Da lugar a

numerosos xenotipos distintos. É fundamental para a evolución dos organismos,
pero os organismos asexuais non se recombinan, evolucionan máis lentamente.
• A selección natural: en cada xeración cámbianse os alelos polos máis eficaces. É

moi lenta, e require o transcurso de moito tempo.
50
• Migracións: entrada de individuos doutras poboacións ou a saída de individuos
dunha poboación conleva a gañancia ou perda de variantes xénicas.
• Deriva xenética: cando un grupo pequeño se separa dunha poboación as súas

características influirán máis nos desendentes que se seguira na poboación inicial.
• Magnitude da heterogocigosidade: se na poboación hai máis heterocigóticos que

homocigóticos a eficacia biolóxica é maior.
• Panmixia: se non hai cruzamento ao azar (cosanguíneo) aumentan os
homocigóticos, polo que estamos no caso contrario ao de arriba.
51
TEMA 11. RETÍCULO ENDOPLASMÁTICO
1. RETÍCULO ENDOPLASMÁTICO (RE)
Sistema interno composto por membranas que forman sáculos, cisternas e túbulos
membranosos interconectados que se estende dende a envoltura nuclear polo citoplasma
formando unha estrutura continua que delimita un único lumen ou cavidade. Estos pódense
atopar aislados ou agrupados (redes ou apilados). Constituyen el centro para la producción,
transporte y procesamiento de proteínas y lípidos.
O RE clasifícase en: RE rugoso (ten ribosomas adheridos) e RE liso (non presenta
ribosomas). Na maioría das células é escaso, pero nalgunhas pode estar moi desenvolvido,
p. ex., hepatocitos). O RER e o REL non están separados, son continuos.
2. RETÍCULO ENDOPLASMÁTICO RUGOSO
Ribosomas asociados á súa membrana que sintetizan proteínas para insertarlas (total ou
parcialmente) dentro do REL a medida que son fabricadas.
No interior do retículo: lumen, as proteínas pléganse e se someten a outros tipos de

procesamento ⇒ maduran, para ser transportadas á membrana plasmática.
Canto maior dedicación teña a célula para producir proteínas para exportar, maior será a
cantidade de RE que dispoña.
Características:
- Rede de sáculos
- Espesor do lumen: 24 nm e pode chega ata máis de 500 nm.
- Distribución e cantidade: varía segundo a actividade da célula.
- Ten unha zona chamada retículo endoplasmático de transición, onde non hai ribosomas e
se forman as vesículas de transporte.
- Presente en todas as células menos os eritrocitos.
- Está composto por un 30% en lípidos e un 70% de protínas.
- Proteínas: implicadas na translocación, glicosidación e procesado de proteínas.
- Os ribosomas únense mediante os receptores do ribosoma presentes na membrana do
retículo.
- Implicado na síntese de proteínas, xa que constitúe o punto de entrada de dous tipos de
proteínas. Pero as proteínas transmembrana da membrana nuclear interna, difunden
laterlamente dende a membrana do retículo a través dos poros nucleares.
Mediante un trasporte dependente de RAN/GTP, como un transporte a través do poro

nuclear, hai secuencia de localización nuclear, a importina (a cariofirina), a RAN/GTP.
Outras proteínas difunden pasivan dende a membrana nuclear externa á interna a través do
poro nuclear. Tamén se pensa en que pode haber transporte vesicular entre a membrana
externa do núcleo e a membrana interna do núcleo.
52
3. FUNCIÓNS DO RER.
- Síntese de proteínas: o RER actúa como punto de entrada de dous tipos de proteínas:
- Proteínas solubles en auga: son translocadas completamente ao interior do RE

(lumen). Pasan por transporte vesicular ao Golgi. Dende o Golgi son destinadas a:
· Liberarse no exterior da célula (secreción).
· O lumen dos endosomas ou lisosomas.
- Proteínas transmembrana: destinadas tamén mediante transporte vesicular a
residir na membrana do:
· RE
· Complexo de Golgi
· Endosomas e lisosomas
· Membrana plasmática
Pero as proteínas transmembrana ou periféricas da membrana nuclear interna

difunden lateralmente dende a membrana do RE a través dos poros nucleares:
Mediante transporte dependente de Ran/GTP: como un transporte a través do poro
nuclear, hai secuencia de localización nuclear, importina (a carioferina) e Ran/GTP.

Outras proteínas difunden pasivamente dende a membrana nuclear externa á
interna a través do poro nuclear. Tamén se pensa que pode haber transporte
vesicular entre a membrana nuclear externa e a interna. Tamén hai transporte
vesicular dende o RE aos peroxisomas, sen pasar polo Golgi. Aporta as proteínas
transmembrana dos perixisomas.
As proteínas poden ser transferidas ao RE durante a súa síntese nos ribosomas adheridos
á membrana, translocación cotraducional, as proteínas de secreción, da membrana
nuclear, do retículo endoplasmático, do complexo de Golgi, dos endosomas e lisosomas, da
membrana dos peroxisomas (non todas) ou da membrana plasmática son dirixidas
inicialmente ao RE.
Ou poden ser sintetizadas en ribosomas libres do citosol e logo transferidas ao RE,

translocación postraducional. En xeral, as proteínas sintetizadas en ribosomas libres que
se dirixen ao RE son destinadas á secreción. As proteínas citosólicas, as do interior do
núcleo, as do interior dos peroxisomas, algunhas da membrana dos peroxisomas, as do
interior e trasmembrana das mitocondrias e as do interior e transmembrana dos cloroplastos
son sintetizadas en ribosomas libres do citosol e despois van aos seus respectivos destinos.
Hai que ter en conta que as mitocondrias e cloroplastos tamén sintetizan proteínas no seu
interior.
4. TRANSLOCACIÓN COTRADUCIONAL DE PROTEÍNAS DE SECRECIÓN A

TRAVÉS DA MEMBRANA DO RE.
53
Comeza a síntese da proteína nun ribosoma libre.
Se a proteína é do RE presenta unha secuencia sinal que é recoñecida pola partícula de

recoñecemento do sinal (PRS), inhibindo a tradución.
O complexo ribosoma-ARNm coa proteína en crecemento-PRS diríxese ao RE onde a PRS

se une ao receptor da PRS que está na membrana do RE.
O ribosoma únese ao complexo de translocación (translocón), libérase a PRS e a secuencia

sinal entra no translocón.
Reanúdase a tradución: a secuencia sinal abre a canle e a proteína en crecemento é
transferida a través do translocón.
A peptidase sinal do RE escinde a secuencia sinal, liberándose a proteína no interior do RE.
5. TRANSLOCACIÓN POSTRADUCIONAL DE PROTEÍNAS DE SECRECIÓN

A TRAVÉS DA MEMBRANA DO RE.
Mecanismo independente de PRS (partícula de recoñecemento sinal). Presente en todas as

células eucariotas. Nesta translocación, é necesario que o complexo Sec62/63 se una ao
complexo de translocación (translocón). Para que se de esta translocación, o translocón
debe estar unido a outras proteínas.
Tamén se necesitan chaperonas citosólicas (proteínas auxiliares): menteñen a proteína

despregada favorecendo a súa translocación. E a chaperona do lumen do retículo
endoplasmático, BIP, dirixe a translocación da proteína cara o interior (atópase no interior do
RE).
As proteínas do citosol, interior do núcleo e dos peroxisomas tamén son estabilizadas polas
chaperonas Hsp70. Estas Hsp70 axudan á transportalas cara outras chaperonas chamadas
chaperoninas que as pregan correctamente. Despois, as proteínas entran pregadas no seu
orgánulo correspondente (peroxisomas e núcleo) e as do citosol xa quedan nel.
5.1 INCISO SOBRE AS CHAPERONAS.
As chaperonas interveñen na estabilización e pregamento correcto das proteínas.

Están presentes no citosol, retículo, mitocondrias e cloroplastos.
As chaperonas da familia Hsp70 estabilizan as proteínas non pregadas durante a

súa síntese e facilitan o seu transporte para ser incorporadas ao orgánulo ao que
teñan que ir. Unha vez incorporadas aos orgánulos son pregadas por outras
chaperonas presentes neses orgánulos.
As proteínas do interior do núcleo, do citosol e do interior dos peroxisomas son

estabilizadas polas chaperonas Hsp70, pero o que fan é transportalas ata outro tipo
54
de chaperonas (chaperoninas) (paso intermedio) son estas as que as pregan
correctamente
6. INSERCIÓN DE PROTEÍNAS DE MEMBRANA NO RE.
As proteínas transmembrana destinadas a:
- Membrana nuclear interna
- Membrana plasmática
- Membrana do RE
- Complexo de Golgi
- Endosomas
- Lisosomas
- Peroxisomas (non en todos)
Insértanse inicialmente na membrana do RE. Siguen a mesma ruta que as proteínas de

secreción, pero como componentes de membrana. Agás as proteínas da membrana nuclear
que difunden lateralmente dende as membranas do RE. Durante este transporte,
consérvase a topoloxía das proteínas da membrana, xa que a orientación das proteínas de
membrana establécese durante a súa síntese no retículo.

As proteínas integrais difiren en como están orientadas na membrana, poden atravesala
unha ou varias veces a membrana (dominios transmembrana, poden ser un ou varios).
7. INSERCIÓN DUNHA PROTEÍNA TRANSMEMBRANA CUNHA

SECUENCIA SINAL QUE SE ESCINDE E UNHA SECUENCIA INTERNA
DE DETENCIÓN DA TRANSFERENCIA.
Ata chegar á membrana do RE hai que explicar os mesmos pasos que para unha proteína
de secreción.
Outras proteínas transmembrana teñen unha secuencia sinal interna que non a escinde a
peptidase sinal. A secuencia sinal é a que se inserta na membrana. A secuencia sinal dirixe
a inserción da proteína polo que terá o seu extremo amino ou carboxilo-terminal nun lado ou
noutro.
As proteínas transmembrana de paso múltiple insértanse como resultado dunha serie

alterna de secuencias sinal internas e secuencias de detención da transferencia (pero ata
chegar á membrana hai que explicar os mesmos pasos que para unha proteína de
secreción).
Algunhas proteínas teñen unha secuencia sinal interna no seu extremo carboxilo terminal
polo que se insertan na membrana mediante unha vía postraducional alternativa (excepción
da vía postraducional: estas non se segregan). Teñen unha secuencia sinal interna que é
recoñecida por un factor de direccionamento TRC40, non pola PRS. Levadas estas
55
proteínas de membrana ao RE, insértanse a través dun receptor chamado GET1-GET2,
quedando o extremo C-terminal no lado citosólico.
8. MODIFICACIÓNS POSTRADUCIONAIS DAS PROTEÍNAS:
- Formación de pontes disulfuro: fórmanse entre cisteínas espontáneamente,

estabilizando a estrutura terciaria e cuaternaria de moitas proteínas. Posteriormente,
estas pontes sofren unha restruturación ata que alcanzan a conformación máis
estable, proceso catalizado pola enzima disulfuro isomerase (PDI)
- Pregamento correcto das proteínas: tanto de proteínas solubles como

transmembrana pola acción de chaperonas. Se se acumulan demasiadas proteínas
sen pregar no RE, actívase unha vía de sinalización coñecida como resposta a
proteínas non pregadas: Actívanse tres receptores na membrana do RE. Son os
seguintes:
• IRE1
• ATF6
• PERK
A activación destes receptores, prodúce por distintas rutas, a resposta celular.

• Incremento da actividade dos proteosomas.
• Aumento do tamaño do retículo.
• Bloquéase a síntese de proteína. Chegan menos proteínas ao RE.
• Inducción da expresión de xenes que codifican para:
- Chaperonas: pregar ben proteínas
- Proteínas asociadas á degradación asociada ao retículo (vía
ERAD).
Se isto non é suficiente para axustar o pregamento, prodúcese a morte da célula.
- Ensamblaxe das proteínas multiméricas:

• Proteínas de secreción: formadas pola unión de dous ou máis polipéptidos
(proteínas multiméricas).
• Son ensambladas no RE (pola chaperona BIP)
• Exemplo: inmunoglobulinas.
- Control da calidade das proteínas: proteínas mal pregadas ou mal ensambladas

son retrotransportadas: só as proteínas correctamente ensambladas e pregadas son
exportadas dende o RE. O mecanismo de control de calidade de proteínas, fai que
as proteínas mal ensambladas e pregadas sexan retrotransportadas ao citosol a
través dun complexo de translocación. As que continúen mal pregadas son
degradadas nos proteosomas, que son complexos proteicos consistuídos por
proteasas, que degradan as proteínas marcadas con ubiquitina.
56
- Degradación asociada ao RE (vía ERAD): se hai proteínas mal pregadas no RE
son detectadas polo sensor de pregamento. E son translocadas a través do
complexo ubiquitina-ligase da membrana do RE.
Cando a proteína sae polo complexo é marcada con ubiquitina e é levada ao
proteosoma onde é degradada. No proteosoma, a ubiquitina é liberada intacta polo
que pode utilizarse de novo.
➔ INCISO SOBRE OS PROTEOSOMAS:

Todas as proteínas desbotadas pola célula son marcadas con ubiquitina e son
degradas nos proteosomas que están no citosol.
As que forman parte dos orgánulos son marcadas cando saen dos orgánulos. As
que están no citosol xa se marcan nel mediante a acción dos enzimas E1: enzima
activador da ubiquitina, E2: enzima conxugante da ubiquitina e E3: ubiquitina ligase.
- Primeira parte da glicosilación das proteínas: os oligosacáridos

sintetízanse na membrana do RE unidos ao dolicol fosfato (lípido
transportador) e despois únense ás proteínas mediante a acción do enzima
glicosiltransferase.
Hai proteínas da membrana plasmática que despois da súa síntese se unen

a glicolípidos chamados ancoraxes de glicosilfosfatidil inositol (GFI). Despois

por trasporte vesicular quedarán expostas no exterior da célula unidas a
estes ancoraxes de GFI.
- Exportación de proteínas dende o RE: todas as proteínas translocadas ao

RE son transportadas ao complexo de Golgi mediante transporte vesicular,
menos o transporte directo RE-peroxisomas e as proteínas transmembrana
da membrana nuclear interna. Hai proteínas con sinal de exportación e
outras non.
Entre as que non están: as de transporte directo entre RE e os peroxisomas

e as proteínas transmembrana nuclear interna. Todas as proteínas
transmembrana presentan un sinal de exportación cara o golgi. As proteínas
GFI ou solubles únense a esas proteínas transmembrana que teñen sinais de
exportación, que tamén saen cara o golgi. Moitas proteínas solubles non
teñen sinais de exportación, pero por defecto, sempre saen cara o golgi.
- Recuperación das proteínas específicas do RE dendo o Golgi: hai

proteínas que son específicas do RE, estas proteínas son recuperadas xa
que posúen un sinal de retención.
No caso das proteínas solubles, o sinal de retención é unha secuencia de

catro aminoácidos (LysAsp-Glu-Leu ou KDEL en código dunha letra). Estes
sinais de retención son recoñecidos por receptores presentes na membrana
do compartimento intermedio entre o RE e o Golgi (CIREG) así como na cara
cis do Golgi.
57
No caso de proteínas de membrana, o sinal de retención poden ser: as
secuencias KKXX ou KXKX (X é calquera aminoácido). Estes sinais únense
directamente a proteínas de revestimento (COP Ia) das vesículas de
transporte.
Polo tanto, volven ao RE mediante vesículas de transporte.
9. RETÍCULO ENDOPLASMÁTICO LISO
Características:
- Non presentan ribosomas adheridos.

- Rede de túbulos interconectados.
- As membranas do RER están conectadas coas do REL.
- Comparando co RER, a membrana do REL ten máis lípidos, menos proteínas e menos
colesterol.
- Protéinas específicas, por exemplo, proteínas que sintetizan fosfolípidos.
- Distribución e cantidade: dependen do tipo e actividade da célula.

10. FUNCIÓNS DO REL:
- Síntese de fosfolípidos: os enzimas que catalizan a síntese de fosfolípidos só

están na hemimembrana do RE que mira ao citosol.
Esta síntese presenta un problema, que só está medrando unha hemimembrana.

Este problema arránxase da seguinte forma: unhas enzimas que transfiren os
fosfolípidos a hemimembrana, chamadas, flipases inespecíficas ou baralladora
(escambalaxe), non son específicas para ningún tipo de fosfolípidos, isto equilibra os
distintos fosfolípidos. Polo que as dúas hemimembranas crecerían de forma
símetria. Pero o ser simétrica tamén é un problema, xa que as membranas son
asimétricas. Polo que hai outros translocadores de fosfolípidos, as flipases
específicas que tranfiren fosfatidilserina e fosfatidiletanoamina creando a asimetría
das membranas. A baralladora e as flipasas específicas tamén actúan noutras
membranas.
• Proteínas de intercambio de fósforo: collen fósforo individual na

membrana do retículo e Lévano aos peroxisomas, plastos e mitocondrias
(aíndo que tamén hai aporte de lípidos de forma vesicular entre o RE e o
peroxisoma).
• Son específicas: un tipo de sitio.
E tamén hai intercambio de lípidos no sitio de contacto entre membranas.

Intercambiándose lípidos entre o RE e a membrana plasmática, cloroplastos,
mitocondrias, vacuolos, endosomas, lisosomas, golgi, peroxisoma e gotas lipídicas.
58
Todos os orgánulos que teñen membrana, teñen sitios de contacto, que é un
complexo proteico presentes nas dúas membrnas, nas que xuntan as membranas e
pode haber intercambio de lípidos.
As membranas, ao estar cerca, facilitan as tranferencia espontánea dos lípidos (a

distancia ou no contacto entre membranas). Tamén hai intercambios e fusións
transitorias entre as hemimembranas. E tamén hai proteínas intercambiadas de
lípidos entre as dúas membranas. Despois hai redistribución de lípidos entre as
hemimembranas por movementos específicos.
- Síntese doutros lípidos: como o colesterol e a ceramida que posteriormente se
converte en glicolípidos e esfingomielina.
- Síntese de derivados lipídicos: como hormonas esteroideas (derivan do

colesterol), lipoproteínas e ácidos biliares.
- Procesos de destoxificación: de moitas substancias tóxicas liposolubles (drogas,

insecticidas, herbicidas, conservantes, medicamentos, etc.). O proceso de
destoxificación mellor coñecido é o realizado mediante procesos de oxidación
realizados polo sistema enzimático do citocromo P450. Este sistema transforma as
substancias tóxicas liposolubles en hidrosolubles polo que poderán ser segregadas

na urina. Drogas como os barbitúricos aumentan estas oxidases e aumentan o
desenvolvemento do REL.
Este sistema enzimático tamén se usa en vías metabólicas normais como na

oxidación de ácidos graxos e esteroides.
- Regulación do calcio intracelular: moitas respostas rápidas e sinais

extracelulares son debidas a cambios no calcio citosólico. Estes cambios son
debidos á liberación ou almacenamento do calcio por parte do retículo. Saen:
• Bombas de Ca2+.
• Canles de Ca2+ .
• Proteínas luminais que se unen ao Ca2+.
Exemplos: células musculares que teñen un retículo sacroplasmático, que é

o retículo endoplasmático liso nos músculos, que está moi desenvolto.
- Almacenamento de lípidos (formación de gotas lipídicas): en moitas

células o exceso de lípidos almacénase en forma de triglicéridos e ésteres de
colesterol para formar enerxía. Fórmase a partir do RE e son uns orgánulos
únicos porque só teñen unha hemimembrana porque o de dentro é lípido e
as colas asócianse xunto aos lípidos.
59
TEMA 12. COMPLEXO DE GOLGI
1. COMPLEXO DE GOLGI
Pode ter varias unidades denominadas dictiosomas. Cada dictiosoma é un conxunto de

sáculos ou cisternas aplanadas. Número de dictiosomas: dende un grande a centos
pequenos, depende do tipo celular e da actividade da célula.
Cada dictiosoma consta de:
- Unha cara de entrada ou rede cis do Golgi próxima ao RE.
- Apilamento do Golgi: que se divide en apilamento cis, medial e trans.
- Unha cara de saída ou rede trans do Golgi que mira cara a membrana plasmática.
As proteínas e lípidos transpórtanse desde o RE ata o Golgi mediante vesículas de

transporte. As vesículas saen do RE e fusiónanse para formar o compartimento intermedio
do RE-Golgi (CIREG).
Modelos de transporte polas cisternas do Golgi:

Por modelo de maduración das cisternas, é dicir, por desprazamento das cisternas da
cara cis á trans pero o transporte da cara trans á cis é transporte vesicular (mediante
vesículas).
Modelo de transporte vesicular ou cisternas estables, é dicir, transporte vesicular desde

cis a trans e desde trans a cis. As cisternas non se moverían, de ahí o de cisternas
estables.
2. COMPOSICIÓN QUÍMICA DAS MEMBRANAS DAS CISTERNAS
Presentan un 65% de proteínas e un 35% de lípidos.
Proteínas: estruturais, enzimas, transportadores, proteínas implicadas no transporte

vesicular e fusión de membranas.
O contido do lumen é unha solución acuosa con proteínas, glicoproteínas e lipoproteínas.
3. FUNCIÓNS DO COMPLEXO DE GOLGI
- Procesa as proteínas que lle chegan do retículo endoplasmático e distribúeas aos

endosomas, lisosomas, membrana plasmática e á secreción. As destinadas aos
lisosomas están marcadas mediante a fosforilación dunha mamosa, quedando un
residuo denominado mamosa-6-fosfato.
60
- Glicosilación de moitas proteínas e lípidos procedentes do retículo. A
glicosilación destas proteínas comeza no RE e remata no Golgi. Outras proteínas
glicosílanse no RE e no Golgi non sufren cambios. As proteínas nucleares e
citosólicas que se glicosilan, faino no citosol mediante outro proceso enzimático. A
glicosilación realízase nas hemimebranas internas das cisternas do complexo de
Golgi. Os oligosacáridos de glicoproteínas e glicolípidos quedan cara o exterior da
membrana plasmática ao fusionarse as vesículas procedentes de Golgi coa
membrana (formación do glicocálix).
- Síntese da esfingomielina (fosfolípido) e de glicolípidos (glicosilación de
lípidos) a partir da ceramida. Sulfatación de tirosinas e carbohidratos.
- Síntese de polisacáridos complexos da parede celular vexetal, estes son:

hemicelulosas e pectinas.
Estás función ocorren en distintas cisternas, aínda que cada función non está restrinxida
nunha soa cisterna. Cada función está compartimentalizada.
4. DISTRIBUCIÓN DE PROTEÍNAS E LÍPIDOS DENDE O GOLGI

As proteínas e lípidos son transportados dende a rede trans do Golgi mediante vesículas de
transporte (vía secretora).
Hai transporte directo dende o Golgi á membrana plasmática dando lugar á secreción
(exocitose) e a incorporación de proteínas e lípidos á membrana plasmática.
Tamén hai transporte dende o Golgi á membrana plasmatica a través de endosomas de

reciclaxe.
Transporte vesicular entre o Golgi e os endosomas e lisosomas.
Tamén temos a vía secretora regulada: fórmanse vesículas secretoras que liberan o seu
contido ao exterior só cando a célula recibe un sinal.
As proteínas específicas do Golgi teñen que se reter nel. Todas as proteínas retidas no
Golgi son proteínas transmembrana e teñen sinais de retención. Estes sinais de retención
son responsables de recuperar estas proteínas dende a cara trans do Golgi á cara cis. Os
sinais únense directamente a proteínas de revestimento (COP Ib) das vesículas de
transporte.
5. TRANSPORTE VESICULAR
As vesículas de clatrina implicadas na pinocitose tamén están relacionadas co transporte:

- Dende o Golgi (rede trans) aos endosomas-lisosomas.
- Dende os endosomas-lisosomas ao Golgi (rede trans).
61
- Dende o Golgi (rede trans) á membrana plasmática.
Coñécense dous tipos de vesículas recubertas de coatómeros (COP) e participan:

- COPI: no transporte retrógado entre as cisternas do Golgi e entre o Golgi (rede
cis)-CIREG-RE.
- COPII: no transporte entre o RE-CIREG-Golgi (rede cis).
Tamén hai transporte vesicular directo dende a rede cis ao RE (COPI). Dentro das COP I:
- As COPIa: transporte retrógrado entre a rede cis do Golgi-CIREG-RE.
- As COPIb: transporte retrógrado entre as cisternas do Golgi (dende a rede trans á rede
cis).
6. MECANISMO DE FORMACIÓN DAS VESÍCULAS COP
Comeza coa ensamblaxe dos coatómeros sobre a cara citosólica da membrana doadora;
este proceso está regulado por dúas proteínas segundo os tipos de coatómeros que son:
- A Sar1: necesaria para a ensamblaxe dos coatómeros COPII.

- A Proteína ARF: necesaria para a ensamblaxe dos coatómeros COPI.

Sar1 e ARF insértanse na membrana doadora unidas a GTP pola acción da GEF, ao igual
que pasa na formación das vesículas de clatrina.
Estas proteínas unidas a GTP incorporan proteínas adaptadoras (Sec23 e Sec24): Sec23
únese a Sar1-GTP ou ARF-GTP segundo o tipo de COP.
Sec24 únese a Sec23 e ao receptor unido á carga a transportar.
Polo outro lado, as proteínas adaptadoras (Sec23 e Sec24) únense aos coatómeros (Sec13
e Sec31).
A ensamblaxe da cuberta COP produce a xemación da vesícula. As COPII non necesitan a

dinamina para separar a vesícula, nas COPI si ao igual que nas de clatrina.
A hidrólise do GTP unido a ARF ou a Sar1 provoca a separación da cuberta da vesícula

polo que xa se pode fusionar coa membrana diana.
7. FUSIÓN ENTRE A MEMBRANA VESICULAR E A MEMBRANA DIANA
Unha proteína Rab de unión a GTP da membrana da vesícula únese a un factor de

ancoraxe da membrana diana.
Hai diferentes proteínas Rab (unhas 60) presentes en distintos orgánulos polo que actuarán
en procesos específicos de transporte, p. ex.:
62
- Rab1: transporte RE-Golgi e intraGolgi.
- Rab3: exocitose.
- Rab22: na endocitose (endosoma de reciclaxe da membrana plasmática).
Tamén hai distintos factores de ancoraxe que incluso poden ser complexos proteicos,
denominados exocistos.
Despois interaccionan as SNARE vesiculares (v-SNARE) da membrana da vesícula coas

SNARE diana (tSNARE) da membrana diana, acercando as membranas.
Elimínase a cuberta proteica da vesícula se aínda a ten: xa se puido elimar antes ou
vesículas que non a teñen (p. ex., vesículas de formación dos peroxisomas, tema 16).
Ao acercarse as membranas xérase inestabilidade das bicapas lipídicas que se fusionan.
Por último, a ATPase NSF coa axuda de proteínas accesorias hidroliza ATP separando as
SNARE.
63
TEMA 13. SISTEMA LISOSOMAL E VACÚOLOS VEXETAIS
Os lisosomas son orgánulos que conteñen enzimas hidrolíticos que realizan a dixestión
intracelular dos materiais extracelulares endocitados e dos orgánulos inservibles. Número,
tamaño e contido: depende do tipo e da actividade celular.
Enzimas hidrolíticos: son diversas hidrolases ácidas que son activas a pH ácido interno do
lisosoma (aprox. 5). O pH ácido interno é producido por bombas de protóns da membrana
do lisosoma que importan protóns (H+) dende o citosol activamente (hidrólise de ATP).
Os lisosomas clasifícanse como: lisosomas primarios (só teñen enzimas) e lisosomas
secundarios (teñen os enzimas e os materiais en dixestión).
1. COMPOSICIÓN QUÍMICA DOS LISOSOMAS
Conteñen diferentes hidrolases ácidas. Non todos os lisosomas conteñen as mesmas

enzimas. Isto vai variar segundo a súa función, pero en xeral os enzimas son:
- Proteases: degradan proteínas

- Nucleases: degradan ácidos nucleicos.
- Fosfatases: degradan substancias con fósforo.
- Glicosidases e lisozimas: degradan glícidos.
- Lipases: degradan lípidos.
- Fosfolipases: degradan fosfolípidos.
- Arisulfatase: degradan ésteres de sulfato.
2. COMPOSICIÓN QUÍMICA DA MEMBRANA DOS LISOSOMAS
A hemimembrana interna está intensamente glicosilada o que impide a autodixestión polos

enzimas que contén:
- Proteínas de transporte de ións (bomba de H+) e metabolitos: transportan ións e

productos finais da dixestión cara o citosol onde son utilizados pola célula (como
aminoácidos, azucres…).
- Proteínas de membrana estruturais.
- Proteínas implicadas no transporte vesicular e fusión de membranas, ao igual
que no aparato de Golgi.
- Enzimas específicos relacionados coa función dos lisosomas.
3. FUNCIÓNS DOS LISOSOMAS
A súa función é degradar distintos tipos de substratos, pero dependendo da súa orixe, os
materiais seguen distintas rutas ata os lisosomas.
64
- Na endocitose: os endosomas temperáns fusiónanse formando endosomas tardíos. Os
endosomas tardíos fusiónanse cos lisosomas primarios formando lisosomas secundarios
(ou endolisosomas).
As proteínas da membrana volven á membrana mediante vesículas de transporte dende os
endosomas de reciclaxe.
- Na fagocitose: os fagosomas fusiónanse con lisosomas primarios formando lisosomas

secundarios (fagolisosomas).
- Na (macro)autofaxia: os orgánulos internos e citosol son rodeados por membrana
(fagóforo) que se forma a partir de pequenas vesículas, que non se sabe de onde veñen,
ata formar un autofagosoma. Os autofagosomas fusiónanse cos lisosomas primarios
formando lisosomas secundarios (autofagolisosomas).
Completada a dixestión as moléculas útiles difunden ao citosol mediante transportadores de

ións e metabolitos. Se quedan residuos, son expulsados fóra da célula por exocitose. Todo
o que o lisosoma non é capaz de degradar sae da célula por exocitose, ou ben permanece
dentro da célula formando corpos residuais.
4. CORPOS MULTIVESICULARES

Tipo de lisosoma que contén numerosas vesículas. Permiten a dixestión das proteínas e
lípidos de membrana. Liberan o seu contido (exosomas) ao fusionarse coa membrana
plasmática.
As proteínas de membrana que se van degradar son marcadas con ubiquitina. Fórmase o
corpo vesicular por invaxinación da membrana dos endosomas temperáns que se fusiona
cun lisosoma degradándose as proteínas e lípidos da membrana e, evidentemente, tamén o
contido das vesículas.
5. FORMACIÓN DOS ENZIMAS LISOSÓMICOS E TRANSPORTE AO

LISOSOMA
Fórmanse no RE. Do RE pasan por transporte vesicular á cara cis do Complexo de Golgi
onde son modificadas formándose o residuo de manosa-6-fosfato.
Na rede trans, únense a un receptor das súas membranas que recoñece a

manosa-6-fosfato. Da rede trans saen vesículas de clatrina, pérdese a recuberta de clatrina
e as vesículas xa se poden fusionar cos lisosomas. Debido ao pH ácido do lisosoma, os
enzimas sepáranse do receptor. Libérase o grupo fosfato da manosa e xa temos o enzima
maduro.
Hai reciclaxe dos receptores da manosa-6-P: mediante vesículas recubertas de retrómeros

que saen do lisosoma e se fusionan coa cara trans do Golgi.
65
6. VACÚOLOS VEXETAIS:
As células vexetais presentan un vacúolo que pode ocupar un tercio do volume celular.
A membrana do vacúolo chámase tonoplasto e contén:
- Bombas de protóns (H+) e outros transportadores.

- Enzimas.
- Proteínas estruturais.
- Proteínas implicadas no transporte vesicular e fusión de membranas.
O interior contén: Ións, sales, azúcres, enzimas e outro tipo de proteínas. Dependendo do
tipo celular: os pigmentos que lle dan cor aos pétalos das flores, substancias de reserva e
substancias nocivas sintetizados por determinadas células para defenderse dos predadores
(de insectos, herbívoros…)
7. FUNCIÓNS DO VACÚOLO VEXETAL
- Illamento de materias que poden ser perxudiciais para a célula.

- Intervén na turxencia celular. A auga tende a entrar no vacúolo, pero como a parede
celular é ríxida, fórmase unha presión hidrostática interna (chamada presión de turxencia)
que iguala a presión osmótica e impide que siga entrando auga.
- Regula a concentración de determinados ións e o pH do citosol.
- Dixestión celular: as hidrolases ácidas están no vacúolo, pero tamén hai na parede
celular. As hidrolases ácidas sintetízanse no retículo endoplasmático, van ao Golgi e a
continuación ao vacúolo. Teñeen como sinais de secuencias peptídicas curtas, on sinais de
carbohidratos (como a manosa-6-fosfato), como nos lisosomas. Os vacúolos encárganse da
dixestión nas plantas porque as súas células non conteñen lisosomas.
- Expulsa substancias non desexadas fóra da célula (por exocitose)
- Acumula substancias de reserva, subproductos do metabolismo, substancias nocivas e

pigmentos.
66
67
TEMA 14. MITOCONDRIAS
As mitocondrias son orgánulos citoplasmáticos de forma variable aínda que soen ter forma
de bastonciño. Función: xerar a enerxía metabólica. Número: unhas poucas ata mil
(depende tipo celular e actividade da célula).
1. ESTRUTURA DA MITOCONDRIA
O interior das mitocondrias denomínase matriz
mitocondrial.
Presentan dobre membrana. A membrana interna presenta

pregamentos que forman as chamadas cristas
mitocondriais. Entre ambas membranas hai un espazo
denominado espazo intermembrana.
2. COMPOSICIÓN DAS MEMBRANAS MITOCONDRIAIS

A membrana externa ten un 60% de proteínas e un 40% de lípidos. Posúe poucos enzimas
e é permeable a todas as moléculas menores de 6 kDa, isto é debido a posuír porinas, que
forman canles aucosos.
A membrana interna contén un 20% de lípidos e un 80% de proteínas que se poden

clasificar en tres grupos segundo a súa función:
- As proteínas da cadea respiratoria e enzimas complementarios, como o

complexo FADH2, deshidroxenase, complexo NADH oxidase, ubiquinona, complexo
de citocromo b-C1, citocromo C, complexo citocromo oxidase.
- Transportadores específicos:
• Transportador ADP-ATP
• Transportadores de ións
• Transportador de proteínas
• Transportador de piruvato
• Transportadores de ácido orgánico (dicarboxitato)
- ATP sintetase (ATPase) mitocondrial: consta de: complexo multimérico, cunha

cabeza ATPase (F1) que mira cara a matriz e un transportador de H+
transmembrana (F2). Ambas partes están formadas por varias subunidades. A
ATPase é un mecanismo reversible.
• Pode empregar o fluxo de protóns a favor de gradiente electroquímico

para producir ATP.
• Pode empregar a hidrólise de ATP para bombear protóns a través da
membrana.
68
3. ESPAZO INTERMEMBRANA
Ten unha composición semellante ao citosol porque ao ter porinas é moi permeable. Contén
enzimas, o máis importante é o adenilato quinase que cataliza a reacción:
AMP + ATP 2ADP
As moléculas de ADP van ata á matriz
4. MATRIZ MITOCONDRIAL
Contén:
- Incisións lipídicas, ións (Ca2+), moléculas en solución (nucleótidos, CoA,

metabolitos) e ribosomas.
- Enzimas implicadas no ciclo de Krebs e na oxidación de ácidos graxos.
- O enzima superóxido dismutase implicado na transformación do ión superóxido
(O2-) (un radical libre do osíxeno).
- Enzimas implicadas na replicación, transcrición e tradución do ADN mitocondrial.

- A mayoría de proteínas de mitocondrias están sintetizadas polo sistema xenético
nuclear
- ADN mitocondrial que codifica a 13 proteínas implicadas no transporte de electróns
e na fosforilación oxidativa:
• Os ARNr (16S, 12S) e os ARNt.
• Ten disposición circular, similar ao de procariotas (de aí o de a teoría
endosimbionte).
• Empaquétanse con proteínas
Polo tanto, as mitocondrias teñen o seu propio sistema xenético mitocondrial, que cambia
algúns codóns con respecto ao do código universal. O ADN mitocondrial humano, codifica
só 22 ARNt. Hai menos ARNt que posibles combinacións de codóns, aquí temos unha
forma extrema do balanceo: O U do anticodón do ARNt mitocondrial pode emparellarse con
calquera das catro bases na terceira posición do codón do ARNm, isto da lugar a que un
único ARNt pode identificar ata catro codóns.
5. INTERNALIZACIÓN DAS PROTEÍNAS NAS MITOCONDRIAS
Máis do 95% da proteínas mitocondriais son sintetizadas en ribosomas libres do citoplasma

e incorporadas a través de complexos proteicos das membranas ata o seu destino final:
espazo intermembrana, matriz, membrana externa ou membrana interna.
As proteínas mitocondriais sintetízanse en ribosomas libres do citosol e permanecen

despregadas mediante a unión a chaperonas citosólicas (Hsp70).
69
As proteínas da matriz mitocondrial diríxense ao complexo Tom da membrana mitocondrial
externa por ter unha secuencia sinal, chamada presecuencia. Esta presecuencia é
recoñecida por receptores da membrana externa da mitocondria e, despois, únese ao
complexo Tom atravesándoo. Despois a presecuencia únese ao complexo Tim23 da
membrana interna.
Na matriz, a chaperona Hsp70 e o complexo motor importador translocan a proteína a

través do complexo Tim23 mediante a hidrólise de ATP. A peptidase procesadora da matriz
(MPP) escinde a presecuencia e as chaperonas Hsp70 da matríz pregan correctamente a
proteína internalizada.
En canto as proteínas da membrana mitocondrial interna temos:
- Proteínas que teñen presecuencia: atravesan as membranas como acabamos de

ver, pero teñen unha secuencia interna de direccionamento que ao entrar no
complexo Tim23 sae lateralmente del e quedan insertadas na membrana interna.
- Proteínas transportadoras de moléculas pequenas: non conteñen presecuencias,

teñen varios sinais internos de introdución á mitocondria que fan que atravesen o
complexo Tom. No espazo intermembrana, a proteína únese as chaperonas móbiles
(Tim9-Tim10) que a guían cara un complexo distinto, o complexo Tim22 da

membrana interna. As secuencias internas de detención da transferencia deteñen a
translocación e a proteína insértase na membrana interna.
As proteínas sintetizadas na propia mitocondria e que se insertan na membrana interna

teñen un sinal que as dirixe á translocase Oxa1 (coa axuda das chaperonas Hsp70), as
secuencias de detención da transferencia fan que saian lateralmente de Oxa e se inserten
na membrana interna.
As proteínas que se sintetizan na mitocondria e que son da matriz sintetízanse nos

ribosomas da matriz, as chaparonas préganas correctamente e xa quedan aí. As proteínas
destinadas á membrana externa ou ao espazo intermembrana tamén se introducen a través
do complexo Tom (tamén teñen presecuencia).
As proteínas destinadas á membrana externa deteñen a translocación por sinais de

detención da transferencia no complexo Tom, saen lateralmente do complexo e insértanse
na membrana externa. Outras proteínas como as porinas, pasan ao espazo intermembrana
polo complexo Tom onde se unen ás chaperonas Tim9-Tim10, estas chaperonas dirixen a
proteína ao complexo Sam onde se insertan na membrana externa por secuencias de
detención da transferencia.
As proteínas do espazo intermembrana atravesan o complexo Tom e son recoñecidas por

chaperonas específicas do espazo intermembrana, pregándoas correctamente e xa quedan
no espazo intermembrana.
Hai outra ruta distinta que seguen algunhas proteínas da membrana externa, son insertadas
a través do translocador Mim1. Igual que no complexo Tom, detense a translocación polo
sinal de detención da transferencia, sae lateralmente e insértase na membrana externa.
70
6. FUNCIÓNS DAS MITOCONDRIAS
- Oxidacións respiratorias: realízase en tres fases:
• Primeira fase: fórmase o Acetil-CoA e poder reductor (NADH+H+, FADH2) na

matriz mitocondrial, pode ser de dúas formas:
- A partir de piruvato producido pola glicolise anaerobia no citosol. O piruvato

pasa á matriz mitocondrial onde é tranformado en Acetil-CoA, reacción
catalizad polo complexo piruvato deshidroxenase. Neste proceso tamén se
elimina CO2.
- A partir dos ácidos graxos derivados das graxas (triglicéridos), na
beta-oxidación dos ácidos graxos.
• Segunda fase: oxidación do Acetil-CoA na matriz mitocondrial no ciclo do ácido

cítrico ou ciclo de Krebs. Cada volta do ciclo produce: 2 moléculas de CO2, 3
moléculas de NADH, 1 molécula de FADH2 e 1 molécula de GTP.
• Terceira fase: na membrana da mitocondria interna prodúcese a fosforilación

oxidativa que é o transporte de protón e electróns.

- Reducción: captación de electróns (NAH+H+ NADH+H+)
- Oxidación: tranferencia de electróns (FAD+ +2H+ +2e- FADH)
O mecanismo polo que a tranferencia de electróns, a través de complexos

enzimáticos, que forman a cadea de tansporte electrónico ou cadea respiratoria
acóplase coa formación do ATP. As mitocondrias están unidas por un sistema de
dobre membrana que consiste nunha membrana interna e outra externa. Os pregues
da membrana interna (cristas) exténdense á matriz. O NADH prodúcese a partir do
ciclo de Krebs na matriz. Os electróns do NADH entran na cadea de transporte de
electróns do complexo I. A continuación, os electróns son transferidos ao complexo
III pola coenzima Q, e despois ao complexo IV polo citocromo C, onde se transfiren
a O2. As tranferencias de electróns nos complexos I, III e IV están asociadas cunha
disminución da enerxía libre que se emprega para bombear protóns desde a matriz
ao espazo intermembrana. Establecéndose así un gradiente de protóns a través da
membrana interna. A enerxía almacenada no gradiente de protóns emprégase entón
para inducir a síntese do ATP cando os protóns retroceden á matriz a través do
complexo V.
Tres etapas do metabolismo celular das células animais que van dende alimentos ata os
productos de refugallo.
- Intercambio de moléculas ao citosol: a membrana intrna das mitocondrias ten

transportadores específicos: transportadores de ADP-ATP, transportadores de
fosfato, de priuvato… Están na membrana interna porque na externa hai porinas,
polo que o ATP pasa perfectamente. Algúns exemplos son:
71
• Transportadores do ciclo da urea: xa que parte deste ciclo ocorre no interior da
mitocondria. o Tamén están implicadas na formación de precursores da síntese de
glicosa, ácidos graxos e aminácidos non esenciais.
• Síntese de constituíntes mitocondriais:

- As proteínas implicadas no transporte de electróns.
- Proteínas implicadas na fosforilación oxidativa.
- Os ARNr e ARNt
Na membrana interna da mitocondria sintetízase:
· A fosfatidiletanoamina
· Fosfatidilgliceron
· A cariolipida
O resto de lípidos chegan mediante proteínas intercambiadoras de lípidos que se

formaron no REL e pasa ás membranas da mitocondria. Pero tamén hai intercambio
de lípidos nos complexos de unión mitocondrial – RE (sitios de contacto entre
membranas, isto pasa en todos os orgánulos). Agora hai un problema: os lípidos
chegarían máis á externa, polo que tería que existir un intercambio entre a
membrana externa e a interna da mitocondria, que se realizaría da seguinte

maneira: por intercambio espontáneo de lípidos en sitios de contacto de membrana
ou proteínas de transferencia de lípidos entre as dúas membranas que actúan nos
sitios de contacto e en zonas onde non hai contacto. E presenta outro problema: que
a membrana ten que ser simétrica, e desta maneira, non o é: O intercambio entre
hemimembranas dase:
• Por movementos espontáneos de translocación.

• No momento de síntese do fosfolípido (III) (por exemplo: cariolipida).
• Por acción de flipases específicas e baralladora que actúan nas dúas
membranas.
- Producción de calor: nas mitocondrias do tecido adiposo marrón: os protóns non

pasan pola ATP sintetase, polo que non se sintetiza ATP. Entran no espazo
intermembrana e van á matriz a través da proteínas termoxanina, producindo calor.
Dase nos animais que hibernan e serve para quentar o sangue que circula a través
do tecido adiposo pardo cando o animal está a espertar. Pero os que non hibernan,
tamén o temos, pero en menor cantidade.
- Almacenamento de calcio: polo que contribúen na homeostase de calcio nas

células
- Implicado na apoptose ou norte celular programada.
- Regulación do potencial de membrana.
- Síntese de esteroides.
72
- Regulación do metabolismo celular.
- Sinalización celular: teñen receptores de estróxenos polo que responden a eles
Estas función non teñen lugar en todas as mitocondrias, dependen do tipo celular.
7. DINÁMICA MITOCONDRIAL
As mitocondrias están a se dividir e fusionar continuamente segundo as necesidades de
cada tipo celular.
Antes da división célular, as mitocondrias aumentan de tamaño para se dividir despois.

Tamén se poden dividir en resposta a necesidades enerxéticas, independentemente da
división celular.
É máis, na maioría da células, as mitocodrias dispóñense nunha gran rede interconectada

(rede mitocodrial).
8. DIVISIÓN MITOCONDRIAL

A división pódese producir por dous mecanismos:
- Partición: a división iníciase polo crecemento dunha crista que divide a matriz en dous
compartimentos.
- División binaria (segmentación): estrangulamento simultáneo das membranas interna e

externa nunha determinada zona.
Na división binaria, a dinamina-1 interacciona con proteínas adaptadoras da membrana

externa da mitocondria, formándose unha espiral de dinamina-GTP arredor da mitocondria.
A hidrólise do GTP causa a constrición da espiral de dinamina que divide a mitocondria.
Tamén intervén o REL: rodea a mitocondria e facilita a formación do anel de division (espiral
de dinaminaGTP).
9. FUSIÓN MITOCONDRIAL
Fusiónanse primeiro as membranas externas mediante proteínas GTPases que hai nela.
Despois fusiónanse as membranas internas mediante dinaminas de unión a GTP. Polo

tanto, a hidrólise do GTP tamén é necesaria para a fusión das mitocondrias.
73
10. SIMILITUDES ENTRE AS MITOCONDRIAS E AS PROCARIOTAS
ACTUAIS NA QUE SE BASEA A HIPÓTESE ENDOSIMBIÓTICA
A teoría da endosimbiose basease nalgunhas semexanzas entre as bacterias actuais coas

mitocondrias e os cloroplastos: xa que ambos orgánulos teñen unhas dimensións parecidas
a estas, poseen hebras circulais de ADN no seu interior e os seus ribosomas son 70S.
Ademáis son capaces de replicarse de forma independente no interior celular e contan
cunha doble membrana.
Esta teoría postula unha primeira fusión de procariotas, probablemente tras un período de
colaboración metabólica entre ambas células. É dicir, houbo unha simbiose previa, e
posteriormente a célula desenvolveu todo un sistema de órganulos membranosos e un
citoesqueleto, e a bacteria convertiuse en mitocondria co paso do tempo.
11. ORIXE FILOXENÉTICA DAS MITOCONDRIAS
As mitocondrias virían de bacterias aerobias que se terían asociado a células primitivas

anaerobias: hipótese endosimbiótica que se basea no parecido entre as mitocondrias e as
células procariotas actuais. Estas similitudes son:

- A cadea respiratoria lozalízase na membrana
- A ATP sintetase orientada da memsa maneira
- Divídese por fisión binaria como as bacterias
- O cloranfenicol inhibe a síntese de proteínas tanto en mitocondrias como en
bacterias, pero non no citosol.
- A membrana externa é moi semellante á do RE, pero a interna é parecida á de
procariotas.
- O proceso endosimbiótico é factible (paramecios con bacterias endosimbiontes).
- Pero os ribosomas son de distinto tamaño.
74
75
TEMA 15. OS PLASTOS
Os plastos son orgánulos exclusivos das células vexetais relacionados coa síntese e
almacenamento de diversas substancias. Hai diversos tipos de plastos, pero todos teñen en
común a existencia dunha dobre membrana.
1. CLASIFICACIÓN DOS PLASTOS.
- Plastos indiferenciados: son incoloros.
• Protoplastos: deles diferéncianse o resto dos plastos. Son plastos inmaturos a
partir dos que se forman os demais.
• Etioplastos: aparecen en follas que medran na escuridade. Son plastos que se
forman en ausencia de luz. A luz transfórmaos en cloroplastos.
- Leucoplastos: son incoloros e fotosintéticamente inactivos. Acumulan substancias

de reserva.
• Amiloplastos: almacenan amidón
• Oleoplastos: almacenan lípidos
• Proteoplastos: almacenan proteínas.

- Cromoplastos: son coloreados e fotosintéticamente inactivos. Presentan pigmentos
(carotenoides) e localízanse nos pétalos e froitos. Serven para atraer polinizadores e
depredadores.
- Cloroplastos: son coloreados e fotosintéticamente activos. Teñen clorofila

(pigmento verde encargado da fotosíntese).
2. CLOROPLASTOS
Caracterízanse por presentar un pigmento verde, a clorofila, que vai ser a encargada de
realizar a fotosíntese.
En vexetais máis sinxelos teñen formas variables: espiral,

estrelada, ferradura, semicircular.
En vexetais máis complexos son ovoides, teñen moitos gránulos

verdes (grana) e sitúanse arredor do vacúolo. Número: segundo
tipo e actividade celular.
O cloroplasto presenta dobre membrana, entre ambas membranas hai un espazo

denominado espazo intermembrana. O interior do cloroplasto chámase estroma.
No interior obsérvase un terceiro sistema de membranas que forman as paredes duns

sacos aplanados que reciben o nome de tilacoides. O interior do tilacoide denomínase
lumen do tilacoide. A grana é o apilamento dos tilacoides.
76
3. COMPOSICIÓN QUÍMICA DAS MEMBRANAS DOS CLOROPLASTOS
A membrana externa presenta gran permeabilidad pola presenza de porinas.
A membrana interna presenta numerosos transportadores: De fosfato, de ácidos

dicarboxílicos, de glicolato, de glicerato e de glitamato. Estas membranas carecen de
clorofila, e de ningún pigmento.
A membrana dos tilacoides contén 50% de proteínas, 38% de lípidos e 12% de
pigmentos. Dese 12%, o 10% é clorofila. Hai dous tipos de clorofila:
- En plantas complexas e algas verdes:

• Clorofila A
• Clorofila B
- Algas pardas e vermellas

• Clorofila A
• Clorofila C
O 2% restante son carotenoides que teñen carotenos e xantofilas.

As proteínas das membranas dos tilacoides poden divdirse en tres grupos:
- Complexos clorofila – proteína: as clorofilas absorben a luz e están situadas en

grandes complexos multiproteicos chamados fotosistemas.
- Constituíntes da cadea fotosintética: catalizan reaccións de óxido-reducción como
o complexo citocromo bf, plastoquinona, plastocianina, ferrodoxina, NADP2
reductase…
- ATP sintetase de cloroplastos, que consta de dúas partes:
• Unha parte catalítica chamada CF1 que mira ao estroma.
• Unha parte transmembrana chamada CF0 que é o transportador de protóns cara
o estroma.
4. ESTROMA
Contén:
- Enzimas implicadas na utilización de enerxía que se xera nos tilacoides

- Enzimas de replicación, transcrición e tradución do xenoma do cloroplasto.
- Moléculas orgánicas, grans de amidón, inclusións lipídicas e átomos de
metáis.
- O sistema xenético:
• O ADN dos cloroplastos codifica as proteínas dos cloroplasto, subunidades de
ARN polimerase, ARNt e ARNr e as proteínas implicadas na fotosíntese: fotosistema
I e fotosistema II, complexo citocromo bf, ATPase e ribulosa bifosfato carboxilase.
77
O xenoma do clorplasto é un dobre helicoide en forma circular (máis grande que os das
mitocondrias) que codifica 30 ARNt. Aquí temos un balanceo. Ten proteínas asociadas que
o empaquetan.
5. INTERNALIZACIÓN DAS PROTEÍNAS NOS CLOROPLASTOS
Máis do 90% da proteínas dos cloroplastos son sintetizadas en ribosomas libres do

citoplasma e introducidas nos cloroplastos a traves de complexos proteicos.
As proteínas dos cloroplastos sintetízanse en ribosomas libres do citosol, chaperonas
citosólicas (Hsp70) mantéñenas despregadas e diríxenas cara o cloroplasto xa que teñen
unha secuencia sinal, chamada péptido de tránsito.
O péptido de tránsito únese ao complexo Toc da membrana externa e a proteína é

transferida ao interior. Todo este proceso de translocación require gasto de enerxía (gasto
de ATP pola Hsp70 do espazo intermembrana e gasto de GTP por proteínas do complexo
Toc). Despois o péptido de tránsito pasa o complexo Tic da membrana interna. A proteína é
arrastrada pola acción da chaperona Hsp93 asociada ao complexo Tic (con gasto de ATP).
O péptido de tránsito elimínase no estroma pola peptidase procesadora estromal (SPP).
Finalmente, as chaperonas (Hsp70) pregan correctamente a proteína.

En canto ás proteínas destinadas ao lumen ou a membrana do tilacoide, primeiro pasan ao
estroma como as proteínas do estroma. A escisión do péptido de tránsito deixa exposta
unha segunda secuencia sinal que dirixe a translocación da proteína a través da membrana
do tilacoide.
As proteínas translócanse polo menos por catro vías:
• Para proteínas do lumen dos tilacoides:
- Vía Sec: a secuencia sinal tilacoidea é recoñecida pola proteína SecA e é

translocada a través do translocón Sec con gasto de ATP.
- Vía TAT: unha secuencia sinal de dobre arxinina dirixe proteínas xa pregadas cara
outro tipo de translocón. A translocación é dependente do gradiente de protóns a
través da membrana do tilacoide.
Nestas dúas vías (vía Sec e vía TAT): a peptidase procesadora tilacoidal corta a
segunda secuencia sinal.
• Para proteínas da membrana dos tilacoides:
Tamén se usa a vía Sec: as proteínas teñen secuencias de detención da transferencias que
ao entrar no translocón, este ábrese e insértanse.
- Vía SRP: úsase para proteínas que chegan dende o citosol e para proteínas que se
sintetizan nos ribosomas dos cloroplastos (p. ex., os fotosistemas). A súa secuencia
78
sinal tilacoidea é recoñecida pola partícula de recoñecemento do sinal dos
cloroplastos (SRPcp) e insertadas mediante secuencias de detención da
transferencia a través doutros complexos de translocación (Alb3).
- Outra vía: as proteínas insértanse espontaneamente na membrana sen gasto de

enerxía.
As proteínas do estroma que se sintetizan nos ribosomas do cloroplasto (p. ex., as

subunidades da ARN polimerase), sintetízanse nos ribosomas do estroma, as chaparonas
préganas correctamente e xa quedan aí.
As proteínas da membrana interna entran no cloroplasto como as do estroma, pero teñen
unha secuencia de detención da transferencia que cando entra no complexo TIC insértase
na membrana.
Outras proteínas da membrana interna entran completamente no cloroplasto como as do

estroma e despois son insertadas na membrana interna a traves doutros translocadores da
membrana interna.
As proteínas da membrana externa non teñen péptido de tránsito, pero teñen unha
secuencia sinal interna que é recoñecida por chaperonas e outras proteínas que as levan a

outro translocón distinto da membrana externa. Cando a secuencia sinal interna (péptido de
transito interno) entra no translocón, sae lateralmente e queda insertada na membrana.
Tamén hai proteínas da membrana interna que non teñen péptido de tránsito e teñen
secuencia sinal interna que se acaba insertando na membrana interna por un mecanismo
aínda non coñecido.
Hai outra ruta inusual de transporte vesicular de proteínas do estroma do cloroplasto dende
o Golgi por un mecanismo aínda descoñecido.
As proteínas do espazo intermembrana son dirixidas ao complexo Toc xa que teñen o

péptido de transito, atravesan a complexo, chaperonas do espazo préganas correctamente
e xa quedan aí. Outras proteínas do espazo intermembrana atravesan o complexo Toc e o
Tic e despois volven ao espazo intermembrana a través do Tic ou doutro complexo de
translocación distinto (proceso aínda non caracterizado).
6. FUNCIÓNS DOS CLOROPLASTOS
- Síntese de todos os ácidos graxos da planta.
- Síntese de aminoácidos.
- Síntese de amoníaco: converte os nitritos (NO2-) en amoníaco (NH3) que é usado

como fonte de nitróxeno para a síntese de aminoácidos e nucleótidos.
- Síntese de purinas e pirimidinas da célula.
79
- Síntese de constituíntes propios do cloroplasto (enzimas).
- Síntese de lípidos da súa membrana, por exemplo: galactodiacilglicerol son lípidos

presentes só na membrana dos cloroplastos. Os outros lípidos veñen do retículo
endoplasmático mediante:
• Proteínas intercambiadoras de lípidos.
• Sitios de unión entre membrana (retículo – cloroplasto) entre a membrana
externa e a interna igual que na mitocondria.
• Intercambio espontáneo de lípidos en sitios de contacto de membrana
• Proteínas de transferencia de lípidos entre as dúas membranas que actúan
nos sitios onde non hai contacto.
• Entre as hemimembranas como na mitocondria (movementos espontáneos
de translocación, etc…) O aporte de lípidos á membrana dos tilacoides (é
tamén de proteínas) é mediante a membrana interna do cloroplasto (proceso
de formación e fusión das vesículas, que é semellante ao das vesículas
COP)
- Intercambio de moléculas co citoplasma: por exemplo parte da ruta metabólica do

ciclo do glicólico ocorre nos cloroplastos, polo que hai transportadores para as
moléculas desta ruta.
- Regulación do pH do estroma e do interior dos tilacoides. Mediante a acción de

bomba de K+ e H+, que manteñen os pH óptimos para o correcto funcionamento do
cloroplasto.
- Defensa inmunitaria das plantas: ante un ataque, os cloroplastos producen

moléculas como o ácido salicílico, óxido nítrico, etc, que estimulan a defensa
inmunitaria.
- Fotosíntese e fotorrespiración: a fotosíntese é o proceso que emprega a enerxía

da luz para a síntese de carbohidratos a partir de CO2 e H2O. Consta de dúas
fases:
• Fase luminosa: require luz e ten lugar na membrana dos tilacoides. A través da
cadea de transporte de electróns orixínase o poder reductor (NADPH) e enerxía en
forma de ATP. A fase luminosa comeza coa fotolise (rotura pola luz) da molécula de
auga formándose: H+, e- e O2 (que se desprende). Isto ocorre no lumen dos
tilacoides. Os e- procedentes do H2O, pasan ás clorofilas do fotosistema II onde os
fotóns da luz elevan o seu nivel de excitación. Estes electróns de alta enerxía pasan
á cadea de transporte de electróns da membrana tilacoidal que comprende:
Plastoquinina → complexo citocromo bf → plastocianina → fotosistema I.
Ao nivel de complexo citocromo bf, translócanse protóns dende o estroma ao lumen

do tilacoide. Xérase un gradiente de protóns. Estes protóns pasan despois ao
estroma a través da ATPase do cloroplasto, xerándose ATP. No fotosistema I, os
fotóns da luz volven excitar os electróns que pasan a:
Fotosistema I → ferrodoxina → NADP reductase que os usa para formar NADPH.

Polo tanto:
80
Fotosistema II → plastoquinona → complexo citocromo bf → plastocianina →
Fotosistema I → ferrodoxina → NADP reductase.
Isto pasa no que se coñece como fotosíntese non cíclica, pero tamén hai fotosíntese
cíclica (nalgunhas plantas, é independiente do fotosistema II). Transferencia de
electrón dendo o fotosistema I, pasa a ferrodoxina, plastoquinina, pasa ao citocromo
bf onde se produce a translocación de H+ cara a luz tilacoidal, pasa á plastocianina,
fotosistema I e péchase o ciclo.
Neste proceso non se orixina pode reductor (NADPH) e non libera O2, pero si se
forma o gradiente de protóns polo que si se forma.
• Fase escura: non require luz solar e ten lugar no estroma. Utilízase CO2 e o poder
reductor e o ATP obtidos na fase luminosa para xerar carbohidratos nunha serie de
reaccións químicas que conforman o ciclo de Calvin ou ciclo de fixación do carbono.
A ecuación global é:
3CO2 + 9ATP + 6NADPH + H2O Gliceraldehído-3-Fosfato + 8P + 9ADP + 6NADP
A fotorrespiración: en condicións de baixa concentración de CO2, a ribulosa

carboxilase (enzima do ciclo de Calvin) cataliza a adición de O2 en vez de CO2,

producindo 3-fosfoglicerato (intermediario metabólico da glicolise) e fosfoglicerato. O
fosfoglicerato non é un metabolito útil e vai ser convertido en glicolato que pasará
aos peroxisomas.
7. FORMACIÓN DOS PLASTOS
Os diferentes tipos de plastos proceden dos proplastos. Pero a diferenciación non é

permanente. Son posibles diferentes interconversións, p. ex., os cloroplastos poden dar
cromoplastos e amiloplastos e viceversa.
8. DIVISIÓN DOS PLASTOS
Os plastos divídense por división binaria. Durante a división celular os plastos aumentan de
tamaño e divídense. Tamén poden dividirse segundo as necesidades enerxéticas de cada
tipo célular.
Fórmase un anel de división proteico polo interior da membrana interna e outro por fóra da
membrana externa. Estes aneis únense a proteínas da membrana interna e externa
respectivamente, que á súa vez se unen entre si. Estes aneis pola acción da dinamina-GTP
(que se une ao anel externo) sofren constricción e dividen o plasto.
9. ORIXE DOS PLASTOS
81
Hipótese endosimbiótica: os cloroplastos orixinaríanse pola asociación dunha cianobacteria
(bacteria fotosintética) cunha célula eucariota aeróbica.
10. COMPARACIÓN ENTRE A MITOCONDRIA E O CLOROPLASTO
Os cloropastos son máis grandes.
Matriz versus estroma.
Os cloroplastos presentan os tilacoides que non están conectados coa membrana interna.
As cristas mitocondriais son pregamentos da membrana interna.
Comparación entre os fluxos de protóns e a orientación da ATP:
A cabeza da ATP sintetase do cloroplasto sobresae da membrana tilacoidal cara o estroma,

a da mitocondria sobresae da membrana mitocondrial interna cara a matriz.
Nas mitocondrias, o transporte de electróns xera que se acumulen os protóns no espazo

intermembrana (hai un gradiente de protóns a través da membrana interna), estes protóns
saen a través da ATPase sintetizándose ATP na matriz.

Nos cloroplastos, o gradiente de protóns xérase a través da membrana dos tilacoides (os
protóns acumúlanse no lumen dos tilacoides). Os protóns saen a traves da ATPase
sintetizando o ATP no estroma.
82
83
TEMA 16. OS PEROXISOMAS
Son orgánulos que conteñen enzimas implicados en diversas reaccións metabólicas. Todas
as súas proteínas chámanse peroxinas, pero tamén hai peroxinas no citosol. Presentes en
todas as células eucariotas. Xeralmente teñen forma circular. O número e tamaño varía
segundo o tipo celular e o estado fisiolóxico da célula.
Nalgúns peroxisomas aparece unha estrutura cristalina que contén diferentes enzimas.
Clasifícanse segundo o seu tamaño como: pequenos ou microperoxisomas (0,1-0,5 µm) e
grandes (>0,5 µm; só aparecen en determinados tipos celulares, p.ex., hepatocitos) .
1. COMPOSICIÓN DA MEMBRANA E MATRIZ DOS PEROXISOMAS
40% de lípidos
60% de proteínas: enzimas, proteínas estruturais, transportadores, as implicadas no
transporte vesicular e fusión de membranas, translocadores.
A matriz dos peroxisomas: contén sempre estas enzimas:

- Oxidases flavínicas
- Catalase

Pero segundo o tipo celular poden ter outros enzimas relacionados con diversas reaccións
metabólicas e coa función dos peroxisomas.
2. FUNCIÓNS DOS PEROXISOMAS
- Reaccións de oxidación: conteñen enzimas que reducen o osíxeno a H2O.Esta

redución faise en dúas etapas:
Primeiro, as oxidases flavínicas oxidan substratos formando H2O2:

RH2 + O2 → R + H2O2
Ademais, os anións superóxido (O2-), producidos nas reaccións de oxidación nas

mitocondrias, RE e citosol, tamén son eliminados nos peroxisomas polo enzima
superóxido dismutase xerándose H2O2 :
2O2- + 2H+ → H2O2 + O2
Nunha segunda etapa elimínase o H2O2 (moi tóxico) pola acción da catalase,
producíndose H2O.
Mediante esta reacción de oxidación tamén son degradados moitos substratos e

moléculas tóxicas que entran na circulación. Esta destoxificación ocorre nas células
do ril e do fígado.
- Catabolismo de purinas: Os ácidos nucleicos son degradados ata bases

nitroxenadas (purinas e pirimidinas). As bases poden ser reutilizadas ou
84
degradadas. As purinas degrádanse nos peroxisomas dando distintos compostos,
dependendo das especies.
- β-oxidación de ácidos graxos: Un 25% dos ácidos graxos degrádanse nos

peroxisomas por β-oxidación, producíndose acetil-CoA.
- Ciclo do glioxilato: Prodúcese nas plantas en tecidos de reserva (sementes).

Tamén en bacterias, fungos e invertebrados mariños. Converte ácidos graxos en
carbohidratos (esta ruta metabólica tamén pasa pola mitocondria). Os peroxisomas
que fan este ciclo chámanse glioxisomas. Esta ruta metabólica tamén pasa pola
mitocondria.
- Metabolismo do glicolato: Prodúcese nas plantas, en peroxisomas das follas. Na

fotorrespiración fórmase nos cloroplastos glicolato pola fixación do O2 en vez de
CO2. O glicolato non é un metabolito útil, pero por unha serie de reaccións no
peroxisoma e na mitocondria convértese en 3- fosfoglicerato que xa é un metabolito
útil.
- Fixación do nitróxeno: Realizada en peroxisomas presentes nas células de

nódulos das raíces das cartas plantas. Nódulos: estruturas nas que hai bacterias que
facilitan a fixación do nitróxeno atmosférico (N2). A súa conversión na forma

orgánica.
- Síntese de lípidos: En células animais, o colesterol e o dolicol, a parte de se

sintetizar no RE, tamén se sintetizan nos peroxisomas. No fígado tamén interveñen
na síntese dos ácidos biliares. E tamén teñen os enzimas que sintetizan os
plasmalóxenos: familia dos fosfolípidos presentes nas membranas das células
dalgúns tecidos (corazón e cerebro).
3. DIVISIÓN DOS PEROXISOMAS
Medran alongándose e despois divídense simétrica ou asimetricamente durante a división

celular ou segundo as necesidades da célula.
Fórmase un anel de división polo lado citosólico composto dun anel de dinamina-GTP máis
externo e un anel filamentoso máis interno.
O anel de dinamina contráese, pola hidrólise do GTP, deslizándose sobre o anel filamentoso
a medida que se van desensamblando, dividindo o peroxisoma. Despois fórmase un
segundo anel de dinamina GTP e entre os dous acaben por dividir o peroxisoma.
4. FORMACIÓN DOS PEROXISOMAS
Fórmanse no RE, a parte de que haxa crecemento e división.
85
A peroxina de membrana Pex3 sintetizada no RER e a Pex 19 sintetizada no citosol
interaccionan formando vesículas por xemación nesa zona da membrana do RE. É dicir, as
propias peroxinas impulsan a formación da vesícula. Nesta xemación non se forma cuberta
proteica de COP ou clatrina.
Nestas vesículas van outras proteínas da membrana do peroxisoma sintetizadas no RER.

Estas vesículas fusiónanse con outros peroxisomas ou entre elas formando novos
peroxisomas.
As proteínas da matriz peroxisómica fórmanse en ribosomas libres e incorpóranse por
translocación postraducional xa pregadas. As proteínas que se dirixen ao interior dos
peroxisomas teñen sinais de destino ao peroxisoma. Hai dous tipos de sinais (unhas
proteínas teñen uns e outros a outra).
- Sinal 1 de destino ao peroxisoma (PTS-1): é recoñecido pola peroxina citosólica

Pex-5 (é un receptor).
- Sinal 2 de destino ao peroxisoma (PTS-2): interaciona coa peroxina Pex-7.
Ambas peroxinas levan as proteínas cara a peroxina onde son translocadas cara o interior a
través do complexo de importación (formado por peroxinas) neste proceso prodúcese a
hidrólise de ATP.

Dentro do peroxisoma sepáranse as peroxinas receptoras (Pex-5 ou Pex-7) das proteínas
peroxisómicas. Os sinais de destino son escindidos por unha protease do perosixoma. A
Pex-5 e a Pex-7 sean cara o citoplasma por outro complexo tamén formado por diversas
peroxinas (complexo RING). Ao sair por este complexo, saen marcadas con ubiquitina, polo
que poden ir ao proteosoma e degradarse ou poden sufrir deubiquitinazación polo que son
empregadas de novo.
Algunhas proteínas da membrana do peroxisoma, son sintetizadas en ribosomas do citosol.

Estas proteínas teñen un sinal de destino á membrana do peroxisoma (mPTS). Qué é
recoñecido polo receptor Pex-19 do citosol.
Os complexos Pex-19/carga son recoñecidos polo complexo Pex-3/Pex-16 da membrana do

peroxisoma. Finalmente, a Pex-19 actúa como mediador para inserta a proteína na
membrana.
Aporte de lípidos: Como vimos, algún lípidos son sintetizados no peroxisoma. Poden ser por
aporte vesicular ou por proteínas transportadoras de de lípidos ou sitios de unión entre
membranas.
86
87
TEMA 17. O CITOSOL, INCLUSIÓNS CITOPLASMÁTICAS
O citoplasma está constituído polo citosol máis os orgánulos celulares. Relacionase co

nucleoplasma mediante poros nucleares. O citosol ou halioplasma é un xel viscoso que
contén en disolución ou en suspensión:
Proteínas, a maioría enzimas, ións, ácidos nucleicos e nucleótidos, ribosomas, metabolitos

diversos, as proteínas do citoesqueleto da célula( microtúbulos, miofilamentos e filametos
intermedios) e inclusións citoplasmáticas, presentes en maior medida nas células que
alamacenan substancias.
Citosol:
Intervén:
- Modificación da viscosidade.
- Movemento intracelular e celular.
- Na parede celular.
- Na división celular.
- Na formación do fuso mitótico.
- Actúa como tampón equilibrado do pH celular.
- Contén todos os orgánulos.

Conteñen enzimas que interveñen:
- Na biosíntese de aá, nuclótidos e ácidos graxos.

- Na síntese ácido pirúvico.
- Na modificación de proteínas.
- Na glicólise anaerobia, glicoceoxénese, glicoxenolise
- Respostas intracelulares a moleculas de sinalización celular.
1. INCLUSIÓNS CITOPLASMÁTICAS
Substancias almacenadas no citoplasma e non están rodeadas por unha membrana.
• Paraplasma: Conxunto de inclusións dunha célula.

• Gotas lipídicas: están rodeadas por unha hemimembrana.
• Granúlos de secreción. Si membrana ( síntese do retículo, despois pasa ao golgi)
Clasificación:
- Inclusións en células vexetais:
• Inclusións lipídicas e proteicas: son empregadas como nutrientes e material de

reserva.
• Aceites esenciais: aparecen como pequenas gotas lipídicas. Dan olor e sabor
característicos das plantas. P. ex., xeraniol, limoneno, mentol, alcanfor.
• Látex: resina gomosa presente en células especiais (laticíferos) dalgunhas plantas.
Ten función defensiva contra herbívoros e microorganismos.
• Amidón: polisacárido de reserva. Aparece como gránulos.
88
- Inclusións en células animais
• Glicóxeno: polisacárido de reserva. Aparece como gránulos.

• Lípidos: empregados como nutrientes e material de reserva. Aparecen como gotas
de diferentes tamaños.
• Proteínas: en xeral aparecen como formas cristalinas.
• Pigmentos: son substancias que dan cor natural ao tecido.
- Pigmentos exóxenos: orixinados fóra do organismo, p. ex., carotenoides,
minerais.
- Pigmentos endóxenos: orixínaos o propio organismo, p. ex., hemoglobina,
hemosiderina, melanina, lipfucsina.
2. PRODUTOS DE SECRECIÓN
Células especializadas en segregar distintos produtos: leite, hormonas, neurotransmisores,

ácido hidroclorídico, moco, etc. Estas células teñen vesículas ou gránulos de secreción
(rodeados de membrana) que conteñen o produto a segregar. Rodeados de membrana
porque veñen da ruta de síntese dende o RE.
Se a célula recibe sinais específicos (vía secretora regulada), estes gránulos de secreción

liberan o seu contido ao fusionarse coa membrana plasmática.
Os gránulos de secrección non están presentes en todas as células de secreción, p. ex.: as

que presentan secrecións acuosas ou as células das glándulas endócrinas secretoras de
esteroides. Neste caso, os gránulos de secrección fórmanse cando a célula reciben o sinal
e despois liberan o seu contido.
89
TEMA 18. CITOESQUELETO, MICROFILAMENTOS
Rede de filamentos proteicos que se estenden polo citosol proporcionando soporte

estrutural. Está formado por tres tipos de filamentos: os filamentos intermedios, os
microtúbulos e os filamentos de actina ou microfilamentos.
1. FILAMENTOS DE ACTINA OU MICROFILAMENTOS
Están presentes en todas as células eucariotas e son imprescindibles en procesos de
mobilidade celular. Segundo a súa actividade, poden formar estruturas permanentes
(microvilosidades ou feixes contráctiles) ou estruturas temporais (extensións celulares
durante o desprazamento ou o anel contráctil na división celular).
2. ENSAMBLAXE E ESTRUTURA DOS FILAMENTOS DE ACTINA
As moléculas (monómeros) de actina (actina G) únense para formar filamentos de actina

(actina F) (cun grosor duns 7 nm). Cada monómero do filamento está xirado 166º o que lle
dá unha apariencia de hélice de dobre cadea. Teñen polaridade estrutural cun extremo

protuberante e un extremo puntiagudo.
Medran por adición de monómeros de actina a cada extremo, pero medran máis rápido no
extremo protuberante (máis) que no puntiagudo (menos). Os monómeros de actina levan
unido ATP que é hidrolizado a ADP cando se incorpora ao filamento. A hidrólise do ATP
favorece que se desensamblen os filamentos. Moitas funcións dos filamentos de actina
dependen desta capacidade de ensamblarse e desensamblarse.
Non todos os monómeros de actina libres no citosol van formar filamentos. Isto é debido a
proteínas que se unen aos monómeros, promovendo ou bloqueando a ensamblaxe dos
filamentos. A competencia entre a profilina e a timosina por unirse os monómeros de actina
afecta a polimerización dos filamentos.
3. PROTEÍNAS DE UNIÓN A ACTINA (ABPs)
Regulan a ensamblaxe e desensamblaxe dos filamentos de actina.
- Proteínas de iniciación e polimerización dos filamentos: p. ex.:

- A formina inicia os filamentos de actina.
- A Arp2/3 inicia ramas nos filamentos de actina.
- Proteínas de unión dos monómeros aos filamentos: a profilina.
- Proteínas de despolimerización e de fragmentación de filamentos: a ADF/cofilina.
- Proteínas formadoras de feixes de actina: a fimbrina que mantén unidos os

filamentos nas microvilosidades.
90
- Proteínas de entrecruzamento: unen os filamentos formando unha rede. A filamina.
- Proteínas motoras formando feixes contráctiles: a miosina.
- Proteínas estabilizadoras de filamentos: a nebulina, a tropomiosina.
- Proteínas secuestradoras de monómeros de actina: impiden a polimerización da

actina. A timosina.
- Proteínas que forman casquetes: bloquean os extremos. A tropomodulina.
- Proteínas de unión de filamentos de actina a proteínas da membrana plasmática:
debaixo da membrana plasmática hai unha rede de filamentos de actina asociados a
proteínas de unión que se unen a proteínas da membrana plasmática (córtex
celular); é fundamental para a forma e función celular. P. ex., as proteínas das
unións celulares.
4. BASE CELULAR DA CONTRACCIÓN DO MÚSCULO ESTRIADO
O músculo estriado está formado por fascículos musculares (conxunto de fibras

musculares). As fibras musculares estriadas están formadas por feixes de miofibrilas. As
miofibrilas están compostas por feixes de miofilamentos. Os miofilamentos inclúen

filamentos de miosina (filamentos grosos) e filamentos de actina e proteínas asociadas
(filamentos finos).
Chámase musculatura estriada por presentar estriacións que son unha sucesión de bandas
claras e escuras. As bandas claras chámanse bandas I xa que cun microscopio de luz
polarizada son isótropas (non alteran o plano da luz polarizada). As bandas escuras son
anisótropas (bandas A) (alteran o plano da luz polarizada).
A banda I está dividida por unha liña escura (liña Z).

A banda A presenta unha zona media máis clara (banda H).
A banda H ten no medio unha liña máis escura (liña M).
Sarcómero: rexión estre dúas liñas Z. É a unidade funcional das miofibrilas. Polo tanto, as
miofibrilas están formadas por un conxunto de sarcómeros.
Os filamentos grosos só están presentes na banda A. Os filamentos finos únense na liña Z

e esténdense ata os bordes da banda H.
A banda I só contén filamentos finos e esténdese a través de dous sarcómeros a ambos

lados da liña Z.
- Os filamentos finos están compostos de actina, tropomiosina e troponina. A
troponina e a tropomiosina interveñen no control da contracción.
- Os filamentos grosos están formados por miosina II.
Hai outras proteínas que interveñen na disposición dos sarcómeros:
91
- Titina: proteína elástica que conecta os filamentos grosos á liña Z. Funciona como
un muelle estabilizando a posición dos filamentos grosos.
- Nebulina: disponse ao longo dos filamentos de actina. Inflúe na lonxitude precisa
de cada filamento de actina.
- Tropomodulina: estabiliza os filamentos de actina bloqueando o seu extremo.
5. MECANISMO DE FUNCIONAMENTO DA CONTRACCIÓN. MODELO DE

DESLIZAMENTO
(A banda H desaparece e a I acúrtase moito)
Durante a contracción prodúcese o deslizamento dos filamentos de actina e os de miosina
uns respecto aos outros. A contracción prodúcese pola interacción entre as cabezas das
moléculas de miosina e os filamentos de actina. As cabezas de miosina hidrolizan ATP.
5.1. CONTRACCIÓN DO SARCÓMERO:

Nun músculo relaxado, os miofilamentos de miosina están un ao lado do outro e as
zonas H e a banda I atópanse no seu estado de anchura máxima.
Durante a contracción, os miofilamentos de miosina e actina interactúan. As actinas
son atraídas cara o centro de cada miofilamento de miosina. Como resultado desta

interacción, os sarcómeros acúrtanse.
Nun músculo totalmente contraído, os extremos dos miofilamentos de actina
superpóñense, as zonas H desaparecen e a banda I estreitase moito.
A membrana das células musculares teñen invaxinacións (túbulos T) que se dispoñen

arredor das miofibrilas. Os túbulos T están en contacto co REL (retículo sarcoplásmico: moi
desenvolvido, recobre as miofibrilas).
Chega un impulso nervioso ás células musculares que se transmite polos túbulos T,

provocando a apertura das canles de Ca2+ da membrana do REL, liberándose o Ca2+. O
aumento rápido do Ca2+ no citosol produce o inicio da contracción muscular. O Ca2+ únese
á troponina provocando que se desprace, o que tamén cambia a posición das moléculas de
tropomiosina. As cabezas de miosina poden agora unirse ao filamento de actina,
iniciándose a contracción.
Por cambios na conformación das cabezas de miosina produce o seu desprazamento sobre
os filamentos de actina. Este movemento prodúcese pola hidrólise do ATP que se une á
cabeza de miosina e ten os seguintes pasos:
1. Unión: Unión forte entre a cabeza de miosina e o filamento de actina.

2. Liberación: Únese un ATP á cabeza de miosina, isto produce a separación da
miosina da actina.
3. Desprazamento: Próducese un cambio moroflóxico pola hidrólise do ATP
(desprazase a cabeza da miosina), pero o ADP eo P quedan unidos a miosina.
4. Xeración de forza: Libérase o P, o que reforza a unión da cabeza a miosina coa
actina e proporciona o cambio de forma onde a cabeza de miosina recupera a súa
conformación orixinal. Neste golpe de forza tamén se libera ADP.
92
5. Unión: A cabeza de miosina volve estar unida ao filamento de actina, pero
desprazase cara unha nova porción do filamento de actina.
Cando a concentración de Ca2+ volve ao seu nivel basal, a troponina e a tropomiosina

recuperan a súa posición inicial, polo que se bloquea a unión da miosina e finaliza a
concentración. A concentración de Ca2+ volve ai seu nivel basal mediante bombas de Ca2+
(gasto de ATP) que o bombean cara o interior do retículo.
6. CÉLULAS MUSCULARES LISAS
Non mostran estriacións xa que os filamentos non se organizan en miofibrilas nin forman
sarcómeros. É responsable dos movementos involuntarios, p. ex., movementos do iris ou os
peristálticos do sistema dixestivo.
Os filamentos dispóñense formando unha rede. Os filamentos de miosina están entre os de

actina que se insertan nos corpos densos do citosol e da membrana plasmática.
A interacción entre as cabezas de miosina e os filamentos de actina produce a contracción

muscular.

7. REGULACIÓN DA CONTRACCIÓN EN CÉLULAS MUSCULARES LISAS E
CÉLULAS NON MUSCULARES (que teñan capacidade de contracción).
Segundo o organismo e tipo celular, os ións Ca2+ cáptanse do exterior por pinocitose ou
mediante canles de Ca2+ dependentes de voltaxe ou libéranse dende o REL ou as dúas
útimas en conxunto. O Ca2+ promove a unión da calmodulina coa quinase da cadea lixeira
da miosina. A quinase fosforila a miosina permitindo a súa interacción coa actina
provocando a contracción.
Para producir a relaxación, o Ca2+ sae cara o exterior da célula mediante bombas de calcio
ou volve ao retículo (canles ou bombas de Ca2+).
8. FUNCIÓNS DO FILAMENTOS DE ACTINA
- Participan na contracción muscular.
- Tamén noutros movementos celulares (interaccionan con outros tipos de miosina).

• Citocinese (división celular): Nas células animais fómase un anel contráctil formado
por filamentos de actina e miosina II que divide as células en dúas.
• Asociaición contráctiles en células non musculares: Interveñen os filamentos de
actina e filamentos bipolares de miosina II que producen a contracción deslizando os
filamentos de actina en direccións opostas.
93
• Correntes citoplasmáticas: O citoplasma das células vexetais sofre movemento de
ciclose arredor do vacúolo. Interveñen os filamentos de actina e a minimiosina.
• Desprazamento das células sobre unha superficie: Os modelos máis estudados
son:
-Movemento ameboide.
-Movemento fibroblástico.
8.1. FASES DO DESPRAZAMENTO CELULAR

1. Protusión: emisión de extensións celulares pola polimerización de
filamentos de actina. O crecemento dos filamentos de actina empuxa a
membrana plasmática formando a extensión celular.( Na membrana temos
complexos nucleadores que teñen como función marcar a actina, axudar a
incorporaras actinas. Faise máis longo e forma unha proxección).
No movemento ameboide fórmase extensións redondeadas e anchas
(pseudópodos). No movemento fibroblástico fórmase extensións laminares e
(lamemlipoides), dos que se emiten prolongacións fibrilares (filapodios).
2. Unión: Unión das extenións ao subtrato (mediante integrinas).
3. Tracción: A célula avanza pola retracción da parte posterior da célula,
proceso no que interveñen os filamentos de actina e miosina II.

4. Desadhesión: Desadhesión da célula co substrato na parte posterior.
Estas fases repítense polo que a célula se despraza.
A ameba emite diferentes pseudópodos.
- Participan noutros movementos (tamé baseados na extensión da membrana

plasmática): Fagocitose, endocitose e na macropinocitose, procesos de fusión de
membranas, desprazamento de receptores de membrana e prolongacións nerviosas
durante o desenvolvemento do sistema nervioso.
- Determinción da forma celular: Debido a presenza do córtex celular (gran

agrupamento de filamentos de actina asociados á membrana e son os que están en
contacto coas proteínas da membrana) debaixo da membrana plasmática.
- Formación de estructuras estables:
• As microvilosidades: Onde os filamentos de actina están unidos entre sí mediante

villina e fimbrina e coa membrana plasmática mediante a calmodulina e a miosina I.
• Os estereocitos das células auditivas: son formas especializadas das
microvilosidades.
- Transporte intracelular de vesículas, orgánulos e macromoléculas: Mediante

miosinas non conveccionais, son miosinas que non forman filamentos.
- Miosina I: Proteína motora que despraza a carga (unida a súa cola) cara o
extremo máis do filamento de actina.
- Miosina V: outra proteína motora. Esta ten dúas cabezas e transporta cara o
extremo máis dos filamentos de actina.
94
- Miosina VI: Esta proteína motora desprazase cara o extremo menos dos
filamentos de actina.
Miosinas non conveccionais: Describironse polo menos ata XVII (motoras ou non
motoras) e de moitas non se sabe a súa función.
P.ex: a miosina III exprésase nos fotorreceptores e na cabeza e a súa ausencia

causa cegueira nas moscas e xordeira en humanos.
95
TEMA 19. MICROTÚBULOS
1. ESTRUTURA E ORGANIZACIÓN DINÁMICA DOS MICROTÚBULOS
Son cilindros ocos duns 25 nm de diámetro. Están formados por tubulina que é un
heterodímero constituído por α- tubulina e β-tubulina. Os dímeros polimerizan en
protofilamentos que forman un cilindro oco. A parede do microtúbulo está formada por 13
protofilamentos. Cada protofilamento está lixeiramente desfasado con respecto ao contiguo.
Os microtúbulos no citosol mantéñense por ensamblado e desensamblado continuo.
Inestabilidade dinámica: Capacidade de medrar ou acurtarse dos microtúbulos. Débese á
capacidade da tubulina de hidrolizar GTP. Para poder estar estabilizados como axón,
centríolos, cílios e flaxelos. Cada protofilamento ten polaridade estructural cun extremo
menos e un extremo máis.
A tubulina éngadese máis rapidamente no extremo máis polo casquete de GTP, cara ao
extremo menos van hidrolizándose a GDP ata que se desensamblan.
-A tubulina incorpórase ao microtúbulo unida a GTP.
-A tubulina desensámblase do microtúbulo co GDP.

O extremo libre do microtúbulo medrará sempre que:
-As tubulinas que o formen estean unidas a GTP (casquete GTP).
-Que haxa tubulinas-GTP libres no citosol.
Cando o crecemento é lento (p.ex. Porque hai poucas tubulinas-GTP libres). As tubulinas do
casquete de GTP hidrolizan o seu GTP a GDP. As tubulinas-GDP manteñense unidas ao
polímero con menos forza. O microtúbulo empeza a acurtarse.
2. PROTEÍNAS DE UNIÓN A MICROTÚBULOS (MAPs)
Regulan o comportamento dinámico dos microtúbulos:
• Complexo proteico de inicio de esamblaxe de microtúbulos: ɣ-TuRC formado por

ɣ-Tubulina e outras proteínas presentes na contracción.
• Polimerases: Únense ao extremo máis aumentando a velocidade de crecemento.
• Despolimerases: Acelerana disociación da tubulina no extreo máis.
• Proteínas CLASP: suprimen o acurtamento e reinician a esamblaxe.
• Proteínas de seguimento dos extremos máis: Únense a estes extremos median a un ión
con outras estructuras celulares e membrana plasmática do RE.
• Proteínas de canle: Catanina.
• Proteínas de carapuchón: estabilizan os extremos.
• Proteínas de establidade lonxitudinal: Estabilizan os microtúbulos.
P.ex.: Tou e MAP2 unen microtúbulos.
-MAP2: Tamén unen microtúbulos con filamentos de actina.
-Plectina: Une os microtúbulos con filamentos intermedios.
96
• Proteínas secuestradoras de tubulina: Impide a polimerización da tubulina (estatmina)
Todos os órganulos teñen estructuras motoras.
3. PROTEÍNAS MOTORAS
Son proteínas que se desprazan nunha soa dirección polos microtúbulos empregando a
enerxía da hidrólise do ATP. Hai dous tipos:
- As quinesinas: desprázanse cara o extremo máis do microtúbulo polo que se alonxan do
centro celular (algunhas desprázanse cara o menos).
- As dineínas: desprázanse cara o extremo menos, é dicir, cara o interior celular.
Están unidas polo outro extremo a orgánulos, vesículas polo que transportan compoñentes
celulares ao longo dos microtúbulos.
Algunhas vesículas son tubulares en lugar de circulares porque ao ser máis grandes poden
empaquetar algo máis grande, como o coláxeno.
As veces, os orgánulos van cara un extremo pero no medio da súa traxectoria cambian de
dirección porque cando se transporta calquera orgánulo hai varios tipos de proteínas

adheridas, polo que ás veces funciona nunha dirección ou outra.
4. FUNCIÓNS DOS MICROTÚBULOS
- Determinación da forma celular: Na que tamén interveñen filamentos de actina e

intermedios.
- Transporte intracelular de partículas, vesículas e vacuólos.
- Manteñen a polaridade da célula: Xa que determinan a posición dos órganulos.
Nunha forma redondeada non hai polaridade
- Morfoxínese: P.ex. a formación do tubo neural dos anfibios.
- Movemento dos cromosomas na mitose e meiose.
- Forman estructuras estables: Cilios, flaxelos, centríolos e axón.
5. CENTRO ORGANIZADOR DE MICROTÚBULOS
Os microtúbulos esténdense a partir dun centro organizador dos microtúbulos, ao que se

ancoran os extremos menos dos microtúbulos. Este centro organizador é o centrosoma:
está constituído por un par de centríolos, orientados perpendicularmente entre si e rodeados
polo material pericentriolar.
O material pericentriolar presenta os complexos do anel de γ-tubulina. (MAP, proteínas de

asociación de microtúbulos: complexo proteico de inicio de ensamblaxe de microtúbulos).
97
Complexo do anel de γ-tubulina: estruturas en anel formadas por γ-tubulina e outras
proteínas que serven como sitios de nucleación dos microtúbulos (sitios de
ensamblaxe).
O centrosoma está continuamente formando microtúbulos en distintas direccións. Estes

microtúbulos están a medrar e a acurtarse continuamente e poden estabilizarse se se unen
a outra estrutura ou liberarse e estabilizar os dous extremos (p. ex., os dos axóns).
Tamén ten relación coa formación de cilios e flaxelos e do fuso mitótico na división celular.
6. CENTRÍOLOS
Os centríolos son estruturas constituídas por 9 tripletes de microtúbulos e sen microtúbulos

centrais sendo a súa estrutura de (93 + 0). No interior hai un conxunto de proteínas
formando unha estructura chamada roda de carro.
Os microtúbulos dos tripletes denomínanse como A, B, e C. A é o único completo e del

parte unha pequena estrutura cara o interior do centríolo. A é o microtúbulo máis interno, B
é o central e C é o máis externo.

O microtúbulo A dun triplete está unido co microtúbulo C do triplete contiguo mediante
filamentos de nexina.
No extremo proximal, aparece a estrutura en forma de roda de carro composta por 9 radios,
que saen do microtúbulos A, unidos a unha masa central. O B e o C non teñen o mesmo
número de microfilamentos que o A, que está completo.
6.1. ORIXE DOS CENTRÍOLOS
Duplícanse durante a interfase das células que se van dividir. Fórmase un centríolo fillo
perpendicular ao centríolo nai sen establecer contacto con el. Cada nova parella de
centríolos está formada por un centríolo vello e outro novo. Na formación dos novos
centríolos intervén o material pericentriolar.
Non están presentes nas células vexetais, en moitos eucariotas unicelulares e algunhas
células animais (oocitos de moitos vertebrados). Nestes casos presentan unha masa fibrosa
(semellante ao material pericentriolar) que actúa como centro organizador: contén proteínas
motoras dependentes de microtúbulos e outras proteínas.
As células vexetais non teñen centriolos porque non teñen cilios e flaxelos, polo que non os
necesitan.
7. CILIOS E FLAXELOS
98
Os cilios e flaxelos son apéndices móbiles existentes en numerosas células eucariotas. Os
cilios son curtos e numerosos e os flaxelos longos e escasos. Teñen unha estrutura
semellante, pero o tipo de movemento é distinto.
Función: desprazamento no medio e desprazamento do medio (poden crear corrente nun

medio acuoso para meter e sacar auga na célula).
Algunhas bacterias teñen flaxelos, pero a súa estrutura é diferente. Constan dunha fibra,
formada pola proteína flaxelina. Móvese mediante un motor rotatorio impulsado por unha
bomba de protóns.
8. ESTRUTURA DOS CILIOS
Consta das seguintes partes: talo, zona de transición e unha porción interna que comprende
o corpúsculo basal e as raíces ciliares.
- Talo: por fóra ten a membrana plasmática.
No interior está o axonema: 9 pares de microtúbulos dispostos circularmente máis 2
microtúbulos centrais, sendo a súa estrutura de tipo (92 + 2).
Os microtúbulos dos dupletos denomínanse A e B. O A queda en posición máis interna e o

B é o máis externo. O microtúbulo A está completo, o B non. Son continuación dos
microtúbulos A e B do centríolo que dá orixe ao cilio. No B hai menos protofilamentos que
no A, non está completo.
Do microtúbulo A saen dúas prolongacións cara o microtúbulo B do seguinte dupleto

chamadas brazos. Os brazos están formados por dineína. O brazo externo termina en forma
de gancho, o interno non. Do brazo interno sae un filamento de nexina que se une co
microtúbulo B do seguinte dupleto. De cada microtúbulo A tamén sae unha prolongación
chamada radio que conectan coa vaíña do par central. Os 2 microtúbulos centrais non están
en contacto directo, pero presentan unhas proxeccións que forman unha ponte entre eles e
coa vaíña do par central.
Os microtúbulos A chegan ata a punta do cilio mentres que os B terminan un pouco antes.
O par central tampouco chega ata a punta.
- Zona de transición: Zona do cilio á altura da membrana plasmática. Aparece a placa
basal que é onde se inserta o par central. Desaparece o par central de microtúbulos
(92 + 2). Os dupletos periféricos non presentan radios.
- Corpúsculo basal: Orixina e sostén o cilio. A súa estructura é coma a do centríolo
(92 + 2). Na súa base aparece a estructura en forma de carro como nos centríolos.
- Raíces ciliares: Saen do corpúsculo basal e proporcionan soporte estructural.
9. ESTRUTURA DOS FLAXELOS
99
Semellante á dos cilios, pero presentan máis compoñentes polo que son de maior grosor e
tamaño. P. ex. un espermatozoide consta de dúas partes: cabeza e cola (flaxelo). A cola
divídese en tres partes: porción media, porción principal e porción terminal.
• Porción media:
-Axonema: (92 + 2).
-Asociados a cada un dos dupletos hai 9 fibras densas que interveñen no
movemento do flaxelo. Máis externamente está a vaiña mitocondrial xusto
debaixo da membrana plasmática.
• Porción principal:
-Axonema: (92 + 2).
- Non hai vaiña mitocondrial. Entre as fibras densas e a membrana
plasmática está a vaiña fibrosa de queratina que ten función protectora.
Vaiña fibrosa: Formada por costelas concéntricas moi xuntas e dúas
columnas lonxitudinais. O máis externo a membrana plasmática. A vaiña
fibrosa cada vez vaise facendo máis fina cara o punto do flaxelo.
• Porción terminal:
-Axonema: Rodeado da membrana plasmática. Coma os cilios, os

microtúbulos β e o par central non chegan ata o punto.
10. MOVEMENTO CILIAR E FLAXELAR
10.1. CÓMO SE PRODUCE?
O movemento prodúcese por desprazamento duns dupletos respecto a outros. O

mecanismo de desprazamento débese á actuación dos brazos de dineína.
As bases das dineínas únense aos túbulos A e as cabezas motoras interaccionan cos
túbulos B dos dupletos adxacentes.
O movemento das cabezas de dineína cara o extremo menos (cara a base do cilio) provoca
que o túbulo A dun dupleto se deslice cara a base do túbulo B adxacente.
Como os dupletos de microtúbulos están conectados por pontes de nexina, este

movemento de deslizamento obrígalles a dobrarse. Os microtúbulos do par central tamén
interveñen no movemento xa que a vaíña do par central está unida cos dupletos polos
radios.
10.2. CÓMO É?
• Movemento flaxelar: Xeralmente, o flaxelo ondúlase, movendo a célula na mesma

dirección có eixe do flaxelo. P.ex. Movemento dos espermatozoides.
100
• Movemento ciliar: Os cilios teñen un movemento de ida e volta que move a célula en
dirección perpendicular ao eixe do cilio.
-Movemento de ida: Lateralmente de todo o cilio e só flexiona a zona basal.

-Movemento de volta: Recupera a porción inicial flexionando dende a base ata á
punta.
101
TEMA 20. FILAMENTOS INTERMEDIOS
Non se atopan en todos os organismos e nin en todos os tipos celulares (si que está en
todos os tipos celulares pero non formando feixes: os filamentos intermedios da lámina
nuclear forman redes, particularidade). Teñen un grosor de 10 nm: entre o dos filamentos de
actina e o dos microtúbulos, de aí o seu nome. Non interveñen no movemento celular. A súa
función é de sostén e resistencia.
Forman unha rede no citosol dende un anel asociado á envoltura nuclear ata asociarse á
membrana plasmática (fan que resistan moitos estiramentos, p.ex. a pel).
Non hai en células vexetais porque esta función faina a parede celular, aínda que son
proteínas distintas ás láminas das células animais (teñen xenes para formar láminas pero
non as forma).
1. ESTRUTURA E ENSAMBLAXE DOS FILAMENTOS INTERMEDIOS
Forman unha rede no citosol dende un anel asociado á envoltura nuclear ata asociarse á
membrana plasmática ou a filamentos de actina.

Cada unidade do filamento intermedio (monómero) está formada por:
- Un extremo amino-terminal (cabeza).

- Un extremo carboxilo-terminal (cola).
- Unha porción central helicoidal.
Cada monómero enlázase helicoidalmente con outro para formar un dímero. Os dímeros
asócianse en disposición antiparalela para formar tetrámeros ao extremo aminoterminal. 8
subfilamentos adósanse para formar o filamento intermedio.
En células vexetas xa non hai filamentos intermedios xa que a parede celular ten a mesma
función que os filamentos intermedios.
Fórmanse na lámina nuclear.
2. PROTEÍNAS ASOCIADAS A FILAMENTOS INTERMEDIOS (IFAPs)
• Proteínas de ancoraxe: Unen os filamentos intermedios coa membrana plasmática

mediante unións de ancoraxe entre as células (desmosomas) e entre células e a matriz
mitocondrial. Son unha familia de proteínas denominadas plaquinas presentes na placa de
proteínas de ancoraxe destas unións: P.ex.
A plectina tamén une os filamentos intermedios cos microfilamentos e microtúbulos.
• Desmoplaquina: BP180, BP230
102
• Proteinas de ensamblado: Agregan os filamentos intermedios provocando a súa
compartición.
• As proteínas de unión actina: (P.ex. Calpronina, fimbrinas) tamén:

Teñen a capacidade de regular a esamblaxe dalgúns tipos de filamentos intermedios
( desmina, gliofilamentos, perifrina, sincolina, vimentina)
• Chaperonas: Poden regular a organización dos microfilamentos para que non formen
agregados.
P.ex: a α β cristalina: se non funciona ben fórmase agregados anormais de
filamentos en determinados miopuntias e na formación de belidas.
• Enzimas: P.ex. Quinases que regulan a esamblaxe dos filamentos intermedios e tamén
regula a propia actividade das quinases.
• Receptores: P.ex: as queratinas 8 e 18 interaccionan cos receptores 2 do factor de

necrose tumoral (TNFR2) atenúan a acción da TNF.
• Adaptadores: P.ex: As proteínas 14-3-3 únense a proteínas do ciclo celular, factores de

transcrición e proteínas implicadas na transdución de sinais regulando a súa actividade.
• Proteínas mutases: Únense a proteínas motoras (miosina, quinesina e dineína) que as

moven desprazandoas polos microfilamentos e microtúbulos respectivamete.
Polo tanto, estas proteínas motoras xogan un papel clave:

- No posicionamento dos filamentos intermedios.
- Na regulación da dinámica dos filamentos do citoesqueleto.
3. COMPARADOS COS OUTROS FILAMENTOS DO CITOESQUELTO
- Non presentan polaridade (xa que os dímeros de timina se asocian antiparalelamente,

desta maneira non teñen polaridade).
- Non se unen a ATP ou GTP (son máis estables)
- As proteínas motoras non se desprazan por eles, pero as proteínas motoras poden
desprazar filamentos.
- Son máis estables que microfilamentos e microtúblos. Pero poden modificarse por
fosforilación, o que regula a súa esamblaxe e desensamblaxe, p.ex. en láminas nucleares.
4. TIPOS DE FILAMENTOS INTERMEDIOS
Están formados por distintos tipos de proteínas, aínda que mostran a mesma organización
estrutural.
- Filamentos de queratina: presentes en células epiteliais e epitelios queratinizados (uñas,

pelos).
- Filamentos de desmina: no músculo liso.
103
- Filamentos de sincoilina: nas células musculares estriadas.
- Gliofilamentos: nas células da glía.
- Filamentos de periferina: en neuronas do SNP.
- Filamentos de vimentina: en fibroblastos, adipocitos, condrocitos, osteocitos.
- Filamentos de α-internexina: en neuroblastos e neuronas do SNC.
- Filamentos de nestina: en células nai do SNC.
- Neurofilamentos: nas neuronas.
- Filamentos de sinemina: en células musculares.
- Láminas nucleares: rede fibrosa asociada á cara interna da envoltura nuclear.
- Filamentos de filensina e de faquinina: no cristalino de vertebrados.
104
105
TEMA 21. CICLO CELULAR EUCARIÓTICO
1. O CICLO CELULAR EUCARIÓTICO
Na maioría das células eucariotas o ciclo celular consta de catro fases. A interfase que
inclúe as fases G1, S e G2 e a fase de división (fase M).
Hai células en fase G1 que non continúan o ciclo e entran na fase G0 ou de quiescencia
onde poden estar horas, días, meses e incluso anos. Tamén hai células que quedan en G0
de por vida, é dicir, non se dividen máis. Hai células diferenciadas que quedan en G0 de por
vida, p. ex., as neuronas. Outras células diferenciadas poden dividirse, p. ex., os
fibroblastos. A duración do ciclo celular depende dos diferentes seres vivos e tipos
celulares.
As células embrionarias temperás teñen un ciclo especial: divídense en células máis

pequenas porque non medran (carecen das fases G1 e G2), o ciclo consiste na alternancia
de fases S e fases M.
2. FASES DO CICLO CELULAR

Fase G1:
- A célula medra ata un tamaño mínimo necesario para poder repartir material entre
dúas células fillas.
- Aumenta moito a síntese de proteínas:
P.ex: Ata a expresión da maquinaria da duplicación do ADN e empeza a síntese de
histonas.
- Hai o punto de control G1 (control de restrinción), analiza si a célula e suficiente
grande, si esta danado o ADN.. As células dividense se reciben sinais de
proliferación. Se non se dan esas condicións entran en GO ata:
- ADN reparado.
- Tamaño mínimo adecuado.
- Factores de crecemento axeitados.
P.ex: Nunha ferida as plaquetas liberan factores de crecemento que induce a división
de fibroblastos para rexenerar a zona afectada.
Fase S:
- Prodúcese a replicación do ADN e continua a síntese de histonas. Empeza a

duplicación do centrosoma. Hai o punto de control S.
- Controla: O ADN danado ou non replicado.
Fase G2:
106
- É a máis curta da interfase. Continua a duplicación do centrosoma. Hai o punto de
control G2:
- Controla:
- O ADN danado ou non replicado.
- Á célula é grande dabondo.
Fase M:
- Ten lugar a resposta do material xenético e a citocinese (división do citoplasma). Hai
o punto de control M.
- Controla: A aliñación correcta dos cromosomas na placa metafásica para que a
célula filla leve un xogo de cromosomas.
3. REGULACIÓN DA REPLICACIÓN DO ADN
Tamén hai que asegurar que o ADN se replique correctamente só unha vez en cada ciclo
celular. Isto conséguese pola acción das proteínas MCM helicase. Estas proteínas únse aos
orixes de replicación durante a fase G1 e actívanse durante a fase S. Actívanse pola acción
da Cdk2/ciclina E que fosfoforila proteínas necesarias que activena as MCM e inhiben a

ubiquitina ligase APC/C (complexo promotor da anafase/ciclosoma).
A inhibición da ubiquitina ligase APC/C activa a quinase DDK que fosforila a MCM helicase
activándoas. A activación das MCM helicase inicia a replicación. As MCM helicase
distancianse da orixe de replicación co furco de replicación.
A alta actividade das Cdks durante as fases S, G2, M evita que as proteínas MCM se volvan
a asociar cos orixes de replicación ata despois da mitose.
4. CONTROL DO CICLO CELULAR
Está regulado por ciclinas e por proteína quinases. Regulan a replicación do ADN, a mitose
e a citocinese e inducen o paso dunha fase a outra.
As quinases só son activas cando están unidas a ciclinas. As ciclinas non teñen actividade
enzimática, pero son necesarias para activar as Cdks. É dicir, as Cdks están reguladas pola
acumulación e a destrución das ciclinas. Polo tanto, a formación dos complexo ciclina-Cdk
regula o ciclo. A formación destes complexos está regulada por sinais extracelulares
(factores de crecemento).
Existen distintas ciclinas e Cdks que controlan a progresión do ciclo celular (c.animais):
• Os complexos Cdk4 e Cdk6/Ciclina D: controlan o paso do punto G1.
• Os complexos Cdk2/Ciclina E: Requírese para o paso de G1 a S.
• Os complexos Cdk2/Ciclina A: Controlan a progresión a través da fase S.

107
• Os complexos Cdk1/Ciclina A: Regulan a progresión desde S a G2.
• Os complexos Cdk1/Ciclina B: Dirixen a transcrición de G2 a M. É o factor promotor da

mitose (MPF).
As distintas ciclinas aumentan gradualmente na interfase o que facilita ir pasando as

distintas fases do ciclo. A rápida degradación das ciclinas nos proteosomas( son marcadas
con ubiquitinas) produce a saída das distintas fases.
P.ex: A ciclina B aumenta , únese a Cdk1 (formando a MPF) polo que facilita o
comezo da mitose.
A Cdk1/Ciclina B (MPF) activa a proteínas que inducen a degradación rápida da
ciclina B nos proteosomas, producíndose da mitose.
4.1. MECANISMOS MOLECULARES QUE REGULAN A ACTIVIDADE DAS Cdks:
1. Asociación da Cdk coas ciclinas correspondentes.
2. Fosforilación activadora da Cdk (na treonina da posición 161), producida pola CAK
(quinase activadora de Cdk).
3. Fosforilación inhibidora no extremo amino terminal da Cdk. Só afecta a Cdk1 e Cdk2,

actívanse cando se desfosforilan pola acción da fosfatase Cdc25.
4. Asociación con inhibidores de Cdk ou CKIs.
5. CONTROL DO CICLO CELULAR. PROTEÍNAS INHIBIDORAS DAS Cdks

(CKIs)
Deteñen o ciclo celular bloqueando a actividade dun ou varios complexos ciclina-Cdk.

Existen dúas familias diferentes destas proteínas: a familia Ink4 (p15, p16, p18, p19) e a
familia Cip/Kip (p21, p27, p57).
6. REGULACIÓN DO CICLO CELULAR POR SINAIS EXTRACELULARES
Unha célula só prolifera cando o organismo precisa outra célula e prolifera se recibe sinais
(factores de crecemento) doutras células. Sen sinais, o ciclo detense no punto de control
G1, a célula entra en G0, onde o ciclo está parcialmente desorganizado (desaparecen
moitas Cdks e ciclinas)
Se hai factores de crecemento indúcese a síntese de ciclinas tipo D e pasase ao punto de

restricción G1. Sen factores de crecemento degrádanse as ciclinas D e entra en G0.
7. EXEMPLO DE BLOQUEO DA PROLIFERACIÓN CELULAR POLA

PROTEÍNA Rb (RETINOBLASTOMA)
108
Retinoblastoma: cancro da retina debido a unha mutación na proteína Rb (tamén actúa
noutros tipos de cancro). Rb é o prototipo dun xene regulador de tumores (controlan o ciclo)
A proteína Rb únese a determinadas proteínas reguladoras de xenes, inactivándoas, polo

que a célula non se divide.
Se chegan sinais extracelulares (factores de crecemento), actívanse os complexos

ciclina-Cdk de G1. A ciclina-Cdk de G1 (ciclina D-Cdk4) fosforila a proteína Rb alterando a
súa conformación polo que libera a proteína reguladora de xenes (E2F).
Esta proteína reguladora de xenes (E2F) agora poden activar os xenes necesarios para a
proliferación celular (p. ex., ciclinas e Cdks).
8. EXEMPLO DE COMO ACTÚAN AS PROTEÍNAS INHIBIDORAS DAS

CDKS
A p16 (proteína inhibidora de Cdk) bloquea a Cdk4 (Cdk da fase G1) polo que non se pode
fosforilar a Rb, polo tanto a Rb segue inactiva e dentese o ciclo.

9. PUNTO DE CONTROL DE LESIÓNS NO ADN
Detense o ciclo en resposta a ADN danado. É un punto de control crítico para manter a
integridade do xenoma. As proteínas quinase ATR e ATM detectan ADN danado.
Complexos ciclina-cdk
Así activan nos puntos de control do ciclo onde se controla que o ADN non estea danado
(en G1, S e G2) ou non replicado (en S e G2).
As proteínas quinase ATR e ATM detectan ADN danado. ATR detecta ADN sen replicar ou
roto nunha febra e ATM detecta ADN roto nas dúas cadeas, polo que se activan e fosforilan
ás quinases Chk1 e Chk2 repectivamente activándoas. Estas Chk activas fosforilan a Cdc25
que se inactiva (Cdc25 é necesaria para activar necesaria a Cdk1 e Cdk2).
Ao detectar o ADN danado, a ATM tamén fai que aumente a proteína p53 (factor de
transcrición). A p53 estimula a transcrición do xene da proteína p21. A p21 bloquea os
complexos ciclina-Cdk da fase S ao unirse a eles (inhibidora). Tamén pode bloquear a
replicación do ADN ao interacionar coa PCNA, necesaria para que actúe a ADN polimerase.
Todo isto bloquea ao ciclo ata que teña tempo a célula para reparar o ADN antes de
replicarse.
109
p21 tamén actúa como inhibidor da apoptose. A célula primeiro intenta arranxar o problema
antes de se suicidar (apoptose), por tanto, se estas proteínas inhibidoras ou as reguladoras
de tumores son defectuosas (mutadas), prodúcense os cancros.
p53 no inicio e progresión dos tumores actúa sopesando entre o tipo e a gravidade do dano
e a elección do destino celular. Así, induce diferentes xenes por distintas vías de
sinalización, bloqueando diferentes etapas do desenvolvemento. Induce xenes para:
- A reparación metabólica.
- Procesos antioxidantes para manter a homeostase reducindo a posibilidade de
iniciación espontánea do tumor.
- Reducir as taxas de mutación, bloquear os cambios epixenéticos e promover a
reparación do ADN.
[Epixenética: Estudo das interaccións entre xenes e o ambiente. Como o ambiente é capaz
de regular a expresión xénica producindo cambios que son herdables, aínda que non hai
cambios na secuencia do ADN]
Todo isto para evitar a iniciación do tumor (ademáis de inducir p21).
Cando os tumores pasan a etapa de iniciación, p53 pode bloquear a progresión do tumor
por apoptose, detención do ciclo celular ou serescencia.

10. SINAIS QUE REGULAN O CICLO CELULAR
- ADN danado.
- Replicación do ADN: Non se pasa a G2 ata ter todo o ADN replicado sen errores.
- Tamaño celular: Ás células teñen que ter un tamaño axeitado para se dividir.
- Unión ao substrato: Moitas células teñen que estar uidas ao substrato para poder
dividirse.
- Inhibición por contacto: In vitro as células deixan de se dividir cando ocupan toda a
superficie.
- Temperatura: O ciclo detense por riba ou por baixo de temperaturas límite.
- Característica intrínsecas do tipo celular: En xeral, canto máis diferenciada está

unha célula menor é a súa frecuencia de división.
- Idade: A máis idade menor división.
110
111
TEMA 22. DIVISIÓN CELULAR
Corresponde á fase M do ciclo e consiste na división do núcleo (cariocinese/mitose) seguida

da división citoplasmática ou citocinese. A mitose é o fenómeno mediante o que o material
nuclear se divide en partes iguais entre as células fillas.
As células que se van dividir, durante a interfase, aumentan de tamaño (G1), replican o ADN
(S) e duplican o centrosoma (S e G2).
Durante a fase M:
- O RE, Complexo de Golgi e envoltura nuclear escíndense en numerosas vesículas.

- As mitocondrias, plastos e peroxisomas divídense.
- Os lisosomas, endosomas e vesículas de transporte xa son vesiculares.
Isto produce unha distribución máis ou menos equitativa dos orgánulos entre as células
fillas durante a citocinese.
A fase M comprende as fases: (a interfase a máis longa)
1. PROFASE:

Sepáranse os centrosomas duplicados. Dende os centrosomas, os microtúbulos forman o
fuso mitótico (responsable da separación dos cromosomas fillos). Os microtúbulos do fuso
están en continua renovación (perden e incorporan tubulinas).
O fuso mitótico fórmase por fóra da envoltura nuclear, pero pode fórmase dentro do núcleo.
Mitose pechada: non hai fragmentación ou hai fragmentación parcial da envoltura nuclear
(protozoos, lévedos, diatomeas). Mitose aberta: hai fragmentación (na maioría das células).
Condénsanse os cromosomas. Obsérvanse as dúas cromátidas dos cromosomas unidas

polo centrómero (cinetoco). O nucléolo desaparece a medida que avanza a profase.
2. PROMETAFASE:
Empeza a fragmentación da envoltura nuclear en vesículas (por fosforilación das láminas).

Os centrosomas duplicados seguen a se mover ata alcanzar polos opostos. Agora, os
microtúbulos do fuso únense cos cinetocoros, así os cromosomas se empecen a mover.
2.1. TIPOS DE MICROTÚBULOS DO FUSO MITÓTICO
Todos teñen orixe no polo do fuso (centrosomas) e únense mediante proteínas

motoras do fuso: Dineínas e quinases.
- Microtúbulos astrais: Únense a proteínas asociadas á membrana plasmática
(cortex celular) ou estan libres, mediante dineínas.
- Microtúbulos cinetocóricos: Únense ao cinetocoros mediante dineínas e
quinases
- Microtúbulos polares: Únense entre sí a altura do plano ecuatorial do fuso
mediante quinesinas.
112
2.2. MOVEMENTO DOS CROMOSOMAS ATA ALCANZAR A PLANO ECUATORIAL DO
FUSO MITÓTICO
O acurtamento ou alongamento dos microtúbulos cinetocóricos prodúcese por perda

ou incorporación de tubulina. E as proteínas motoras desprazanse sobre os
micortúbulos movendo os cromosomas.
As dineínas móvense cando se acurtan os microtúbulos (cara o extremo máis) e as

quinesinas cando se alongan (cara o extremo máis).
As proteínas motoras desprazan os cromosomas ata que se aliñan na metade da
placa metafásica.
3. METAFASE:
Empeza coa ruptura da envoltura nuclear en vesículas (por fosforilación das láminas). Os
centrosomas duplicados seguen a se mover ata alcanzar polos opostos. Agora, os
microtúbulos do fuso poden unirse cos cinetocoros o que fai que os cromosomas se
empecen a mover.
4. ANAFASE:

As cromátidas irmáns sepáranse e móvense cara os polos. Neste movemento distínguense
dous mecanismos: anafase A e anafase B.
- Anafase A: divídense os centrómeros, así cada cromatida irmá sepárase e migra a

un polo distinto. Os cromosomas migran ao longo dos microtúbulos cinetocóricos
mediante dineínas, só actúan as dineínas porque todos van cara o centrosoma
(extremo -). A acción das dineínas está acoplada ao acurtamento dos microtúbulos.
- Anafase B: separación dos centrosomas entre si pola acción das proteínas motoras.
Os centrosomas sepárese porque os microtubulos polares deslízanse entre sí pola
acción das quinesinas e porque os microtúbulos astrais tiran do centrosoma pola
acción da dineína que está unida a proteínas asociadas á membrana.
5. TELOFASE:
Comeza cando as cromátidas irmáns alcanzan os polos do fuso. Desaparece o fuso mitótico
e reorganízase a envoltura nuclear arredor de cada grupo de cromosomas, formando os
dous núcleos fillos. Unha vez recuperada a envoltura, os cromosomas descondénsanse e o
núcleo expándese por incorporación de proteínas a través dos poros.
Ao final da telofase tamén se empeza a reorganizar o Golgi e o RE (desfosforilación de

proteínas das súas membranas) e continúa na interfase.
6. CITOCINESE:
En células animais: a posición do fuso mitótico indica onde vai ocorrer a citocinese. O anel
contráctil fórmase no plano ecuatorial do fuso, así podemos ter divisións asimétricas.
O anel contráctil (de filamentos de actina e miosina) estrangula o citoplasma dividindo a
célula en dúas, este atópase por dentro da célula (nas mitocondrias, plastos e peroxisomas
113
está por fóra). A formación do anel contractil iníciase durante a anafase, continúa na
telofase e finaliza ao inicio da seguinte interfase.
En células vexetais: no comezo da telofase, vesículas do Golgi (con precursores da parede

celular) únense aos microtúbulos polares do fuso mitótico. A fusión das vesículas orixina a
placa celular temperá que medra ata alcanzar a membrana, dividindo a célula. O contido
das vesículas está agora no espazo extracelular e constitúe a orixe da parede celular.
1. REGULACIÓN NO PASO Á MITOSE
A transición a mitose está regulada pola Cdk1/Ciclina B (MPF). O MPF activa as quinases
Aurora (A e B) que a súa vez activan as quinases Polo. Estas proteínas quinases producen:
1. Condensación da cromatina: Na fase S, as cohesinas únense ao ADN e manteñen unidas

as cromátides irmáns. Na fase M, as cohesinas son fosforiladas pola a Aurora B e a Cdk1 e
as cohesinas pola Aurora B e as polo. Isto activa as condesinas que substitúen as
cohesinas agás na zona do centrómero. As condensinas provocan a condensación da
cromátina.
2. Fragmentación da envoltura nuclear: Por fosforilación , realizada pola Cdk1, das láminas

do poro nuclear e proteínas de membrana interna nuclear.
3. Fragmentación do Golgi e do RE: Por fosforilación de proteínas do lumen, pola acción da

Cdk1 e das Polo.
4. Formación do centrosoma e do fuso mitótico: Pola acción das Aurora e Polo: fosforilación
do centrosoma, cinetocoro e proteínas asociadas a microtúbulos.
No paso de metafase a anafase (cando se pasa o punto de control M): Actívase o complexo
promotor da anafase, ciclosoma (AP/C) que marca con ubiquitina (é unha ubiquitina ligase):
A ubiquitina ligase APC/C (complexo promotor da anafase/ciclosoma) fora inactivada pola

Cdk2/ciclina E no paso da fase G1 a S. Se non se bloquea, degrada proteínas. A ciclina B
que se degrada tamén inhibe a Cdk1. A securina que se degrada, activa a separase que
degrada un compoñente das cohesinas: as cromátidas poden separarse.
Na anafase, o complexo promotor da anafase (ciclosoma APC/C): Tamén desencadea a

degradación das quinases Aurora e Polo: Permitindo que a célula deixa a mitose e volve a
interfase. A regulación da citocinese tamén se induce pola inactivación da MPF
2. ENDORREPLICACIÓN
É a duplicación do ADN sen citocinese. Fórmanse células poliploides (4n, 8n...). Pode ser:
- Endomitose: fórmanse cromosomas individualizados.
Megacariocitos: Formación das plaquetas.
- Politenia: fórmanse cromosomas con múltiples cromátidas pegadas.
114
115
TEMA 23. MEIOSE
Tipo de división celular presente nos organismos con reprodución sexual mediante gametos
femininos e gametos masculinos que ao fusionarse nun cigoto dan orixe a un novo
organismo.
É o mecanismo que evita que se duplique o número de cromosomas cando se unen os

gametos masculino e feminino. Evítase a duplicación dos cromosomas porque se produce
só unha replicación do ADN e dúas divisións consecutivas dando lugar á redución á metade
do número de cromosomas orixinando catro células haploides (n). A reprodución sexual
implica que os fillos sexan xeneticamente diferentes dos seus proxenitores.
Considéranse as mesmas fases que na mitose. Non obstante, a PROFASE I é máis

complexa e divídese en varias subfases que son:
1. PROFASE I
1. PRELEPTOTENO: comeza a condensación dos cromosomas.

2. LEPTOTENO: o núcleo aumenta de tamaño. Os cromosomas teñen dúas
cromátidas pero parecen simples.
3. CIGOTENO: os cromosomas homólogos alíñanse e emparéllanse, este proceso

tamén se coñece como sinapse. Emparéllanse todo ao longo do seu eixe mediante o
complexo sinaptonémico que se vai formando neste período. Complexo
sinaptonémico: estrutura que une estreitamente os cromosomas homólogos.
O mecanismo polo que os cromosomas homólogos se conectan entre sí varía entre

os organismos. Ex. en moitos eucariotas:
- Prodúcese unha doble rotura (como a topoisomerasa II) das cadeas de ADN
realizada polo enzima SPO11.
- Os cortes ocorren en rexións concretas.
- A acción do SPO11 deixa unha cola de ADN monocatenario en cada extremo
da dobre rotura. En realidade interveñen máis proteínas para a formación
desa rotura.
- Libéranse os complexos que producen a rotura e agora as recombinases
DMC1 e RAD51 (enzimas), únense a estas colas de ADN monocatenario e
promoven a interacción ao ADN doutros cromosomas ata atopar ao
homólogo.
- Se as secuencias non son homólogos sepáranse
- Se son homólogos, únense completamente mediante o complexo
sinaptonémico. Estes sitios de dobre rotura poderán ser sitios de
recombinación (que ocorre no seguinte período: o paquiteno)
116
4. PAQUITENO: complétase o emparellamento entre cromosomas homólogos. Os
cromosomas contráense lonxitudinalmente. Cada unidade cromosómica é un
bivalente: consta de 2 cromosomas homólogos e 4 cromátidas (tétrade).
Ocorre a recombinación: intercambio de segmentos homólogos entre as cromátidas

homólogas. O nucléolo é moi evidente. É a fase máis longa (pode durar anos).
Quiasmas: puntos onde se produciu a recombinación.
5. DIPLOTENO: os complexos sinaptonémicos desensamblanse polo que os
cromosomas homólogos se separan, pero quedan unidos polos quiasmas. os
cromosomas homólogos sepáranse, pero quedan unidos polos quiasmas. Os
quiasmas son puntos onde se produciu a recombinación xenética, o seu número é
variable. As cromátidas da tétrade fanse visibles. Os complexos sinaptonémicos
desaparecen. Tamén pode ser un período moi longo (p.ex. en oocitos humanos).
6. DICTIOTENO: fase que aparece na ooxénese. A cromatina adquire un aspecto laxo

e é cando se forman os cromosomas plumosos. (os oocitos medran)
7. DIACINESE: acentúase a condensacíón dos cromosomas. O nucléolo desaparece.

O número de quiasmas diminúe (os cromosomas homólogos só quedan unidos

polos extremos).
2. CONTINUACIÓN DA PRIMEIRA DIVISIÓN MEIÓTICA
PROMETAFASE I: Os cromosomas finalizan a súa condensación. Fragméntase a envoltura

nuclear. Os microtúbulos do fuso únense cos cinetocoros.
Cada cromosoma homólogo ten 2 cinetocoros, polo que cada tétrade ten 4. As 2 cromátidas
irmás compórtanse como unha unidade funcional.
METAFASE I: os cromosomas homólogos (cada un con 2 cromátidas) dispóñense no plano

ecuatorial.
ANAFASE I: sepáranse os cromosomas homólogos indo aos seus respectivos polos e

empeza a citocinese.
TELOFASE I: os cromosomas homólogos chegan os seus respectivos polos, desaparece o

fuso mitótico, reorganízase a envoltura nuclear, o Golgi e o retículo e descondénsanse os
cromosomas.
CITOCINESE I: primeira división citoplasmática da meiose.
INTERCINESE: curta interfase entre a meiose I e II, pero sen duplicación do ADN (non hai
fase S). Duplícanse os centrosomas.
117
3. SEGUNDA DIVISIÓN MEIÓTICA
PROFASE II: é curta, non hai subfases como na profase I. Fórmase o fuso mitótico.
PROMETAFASE II: ocorre a fragmentación da envoltura nuclear e a unión dos microtúbulos

aos cinetocoros. Cada cromosoma ten dúas cromátidas irmás (2 cinetocoros).
METAFASE II: os cromosomas (formados por cromátidas irmás) dispóñense no plano

ecuatorial.
ANAFASE II: os centrómeros sepáranse, as dúas cromátidas irmáns van os polos opostos e
empeza a citocinese.
TELOFASE II: as cromátidas irmáns alcanzan os polos do fuso mitótico. Desaparece o fuso
mitótico, fórmase a envoltura nuclear e descondénsanse os cromosomas.
Cando se completa a citocinese II hai 4 células haploides que son xeneticamente diferentes
(cada núcleo ten 1 cromátida por cada cromosoma metafásico).
4. ESPERMATOXÉNESE

Formación dos gametos masculinos. Fórmanse 4 espermatozoides (n) a partir dunha
espermatogonia (2n).
5. OOXÉNESE
Formación dos gametos feminidos. Dunha oogonia (2n) fórmase só un oocito (n) e 3
pequenas células non viables (corpos polares, n), polo tanto hai menos produción de
gametos femininos. Divisón asimétrica.
6. REGULACIÓN DA MEIOSE
Nos oocitos de vertebrados é onde mellor se estudou o proceso de regulación. En

humanos, o primeiro punto de regulación aparece no diploteno-dictioteno. Os oocitos poden
estar nesta etapa durante (40-50). Nesta etapa hai grande actividade transcritiva polo que a
célula vai medrando.
Cando acada un tamaño suficiente se hai estimulación hormonal, continua a divisón. A

estimulación hormonal activa a Cdk1/Ciclina B (MPF). Pasase a metafase I. Despois, a
activación do MPF diminúe parcialmente no paso da metafase I á anafase I (diminución das
ciclinas para pasar de fase.)
Completada a meiose I, a actividade do MPF aumenta de novo e permanece elevada

durante a nova detención que se produce en metafase II. Ao estar elevada, non pode saír
118
da metafase II. A actividade elevada do MPF é debido á acción do factor cicorstático (CSF),
que:
- Estimula a síntese de ciclina B.
- Inhibe a degradación da ciclina B, bloqueando a acción do complexo promotor da anafase
(ciclosoma AP/C).
A meiose II completarase se hai fecundación: Actívase o complexo promotor da

anafase/ciclosoma (AP/C). Se non hai fecundación, o óvulo pasa ao útero e dexenera,
anclado na metafase II (para aforrar gasto).
En peixes, anfibios e a maioría dos mamíferos (humanos), a ovoxénese (meiose) queda
detida en metafase II e continúa se hai fecundación. Noutros empeza a división meiótica
cando hai fecundación (cans, raposos...), e noutros (ourizos de mar, pnidaarios) si realizan a
meiose.
7. SIGNIFICADO BIOLÓXICO DA MEIOSE
Os procesos esenciais da meiose son:

- Prodúcese unha replicación do ADN e dúas divisións.

- O emparellamento dos cromosomas homólogos.
- A recombinación: Intercambio de segmentos homólogos entre cromátides homologas.
- A segregación dos cromosomas homólogos.
- Evita que se duplique o número de cromosomas ao unirse os gametos masculinos e
femininos (debido a redución á metade do número de cromosomas).
- A recombinación produce unha mestura de segmentos das cromátides homólogas.
- A distribución dos cromosomas na división meiótica ao azar.
- A segregación dos cromosomas homólogos e a recombinación producen a distribución ao
azar dos xenes entre os gametos. Prodúcese variabilidade xenética.
8. COMPARACIÓN ENTRE MITOSE E MEIOSE
- A Mitose prodúcese nas células somáticas, a meiose nas células xerminais.
- Mitose: 1 replicación. 1 división. 2 células fillas diploides (2n), igual cás células nai.
Meiose: 1 replicación do ADN. 2 divisións. 4 células haploides (n).
- Na meiose I, o periódo S é máis longo e o peródo G2 é moi curto ou inexistente

comparado coa mitose.
- Na mitose cada cromosoma compártese de forma independente.

Na meiose cada cromosoma compártese de forma conxunta.
- A mitose pode ser un proceso máis ou menos curto (1-2)horas.
A meiose pode ser un proceso máis longo (home: 24 horas, muller: varios anos)
- A meiose produce unha enorme variabilidade xenética.
A mitose produce células fillas iguais xeneticamente.
119
TEMA 24. DETERMINACIÓN DE DIFERENCIACIÓN CELULAR
As células dos organismos pluricelulares proceden da división dunha única célula. A medida
que continúa a proliferación as células vanse diferenciando ao expresar xenes diferentes.
Adoptan estruturas, características químicas e funcións diferentes. O carácter final da célula
está determinado polo seu ambiente durante o seu desenvolvemento. Polo tanto, unhas
células son diferentes a outras porque sintentizan diferentes ARNs e, en consecuencia,
diferentes proteínas.
Un grao antes da determinación está a especificación: cando unha célula xa ten definido o
seu destino (por exemplo, ser unha neurona), pero aínda pode cambiar de destino se
cambian os sinais que recibe ou a súa posición.
Dise que unha célula está determinada cando de modo irreversible escolle unha vía de
diferenciación, pero aínda non expresou ningunha característica que permita recoñecela
como diferenciada.
Dise que unha célula está diferenciada cando ten características morfolóxicas, bioquímicas
e funcionais diferentes doutras células. O proceso de diferenciación non implica perda de
información xenética pois todas as células do organismo levan idéntica información
xenética. A desaparición das unións comunicantes entre as células é necesaria para que as

células se diferencien.
A medida que continúa o desenvolvemento, colle importancia as interaccións celulares;

existen fenómenos indutivos dunhas células sobre outras. A indución é o proceso polo que
un conxunto de células afecta a expresión xénica doutro grupo.
Etapas posteriores da diferenciación son controladas por hormonas.
1. CÉLULAS DIFERENCIADAS
No proceso de diferenciación hai células que perden a capacidade de proliferar (perda de

potencialidade), p. ex.: neuronas, células epiteliais.
Pero hai células diferenciadas que manteñen a capacidade de proliferar, p. ex.: para reparar
un tecido danado. Exemplos: células endoteliais, hepatocitos, fibroblastos.
2. CELULAS DIFERENCIADAS QUE SE RENOVAN A PARTIR DE CÉLULAS

NAI
En tecidos que se renovan continuamente, as células diferenciadas non proliferan, son

renovadas a partir de células nai que se diferencian. Exemplos destes tecidos son: a pel, o
tecido sanguíneo, epitelios dos tractos dixestivos e xenitalurinarios, epitelio corneal: as
células nai do limbo corneal renovan o epitelio corneal.
120
Hai células nai en case todos os tecidos. P. ex.: cerebro, corazón. Estes tecidos non se
renovan continuamente polo que aquí as células nai funcionan para reparar tecido danado.
Sexa porque proliferan ou porque son substituídas, case todas as células do organismo
están a se renovar continuamente. Algúns tecidos en mamíferos, non teñen a capacidade
de se renovar P.ex. O epitelio sensitivo do oido e do ollo.
Se hai dano a perda é permanente.
- As células sensitivas sensoriais ciliadas non se renovan cando se danan por
exposición ao ruído alto ou polo paso do tempo.
- Os fotorreceptores da retina (conos e bastóns) renovan cada día os segmentos
externos, pero estas células non se renovan cando se danan por estar expostas a
intnsidase lumínica alta ou polo paos do tempo.
3. CÉLULAS NAI
Son células que se dividen para dar lugar a células que permanecen como células nai e a
células que se poden diferenciar noutras. Están implicadas no mantemento de tecidos e
órganos.

Polo tanto, unha célula nai divídese para dar lugar a unha célula que segue sendo unha
célula nai e outra que se divide e se diferencia, primeiro en células amplificadoras de
tránsito que despois se dividen varias veces ata que se diferencian. Por isto se di que as
células nai son autorrenovables, sendo produtoras de células diferenciadas ao longo da
vida.
Non sempre unha célula nai dá outra célula nai e unha célula que se vai diferenciar. Pode
dar dúas células que se van diferenciar, feito que se produce ao azar ou por influencia de
factores presentes no medio. Polo tanto, co paso do tempo, as células nai poden agotarse
(causa de avellentamento).
4. TIPOS DE CÉLULAS NAI
- Células totiporte: é capaz de xerar por si mesma un individuo completo. En

mamíferos, a diferenciación prodúcese ao paso de 8 células, e dicir, cada célula dun
embrión de 8 é totiporte.
- Células pluripotentes: dan calquera tipo celular, pero non un individuo completo,
p.ex, células nai embrionarias.
- Células multipotentes: dan células do mesma liña, p.ex, células nai sanguineas.
- Células unipotentes: tamén chamados células proxenitoras, dan só un tipo de célula,

p.ex, células nai musculares (células satélites).
121
5. CÉLULAS NAI INDUCIDAS
Són células nai que se forman por reprogramación de células diferenciadas mediante a
inclusión da expresión transitoria de factores de transcrición. Transitoria: Xa que unha vez
reprogramada a célula, o propio...
Hai tres factores de transcrición fundamentais nesta reprogramación: Oct4, Sox2 e Nanog.
Estes factores forman un bucle autoregulador que:
- Regula a expresión doutros factores de transcrición.
- Activa xenes que manteñen o estado pluripotente
- Reprime xenes implicados na diferenciación.
Células nai inducidas na transdiferencicación:
É a reprogramación dunha célula diferenciada a outro tipo de célula diferenciada,

pola indución da expresión de distintos factores
P.ex cando de activa o factor de transcrición CIEPB a , os linfocitos B agrégase e
transfórmanse en macográfos que fagocitan os lévedos.

6. APLICACIÓNS DAS CÉLULAS NAI
Teñen importantes aplicacións clínicas para substituír tecidos danados. P. ex.: o transplante
de células nai hematopoéticas (transplante de medula ósea); nos transplantes de pel, así,
enxertos de pel que medraron in vitro a partir de células nai son empregados para reparar
queimaduras; no tratamento dos infartos no corazón; ademais, as células nai embrionarias
ou as células nai pluripotentes inducidas poden dar un determinado tipo celular, mediante a
adición de sinais extracelulares axeitados (factores de crecemento, hormonas…);
obtivéronse células que poderían ser usadas na cura de enfermidades (células pancréaticas
produtoras de insulina para curar a diabetes, neuronas que poderían axudar en
enfermidades como o Parkinson ou o Alzheimer, miocardiocitos para reparar lesións
cardíacas, as células nai do limbo corneal permiten reparar a córnea en caso de
queimaduras). Incluso consigueuse un corazón enteiro ao poñer células nai sobre a matriz
dun corazón (a matriz conséguese sacando todas as células).
7. APLICACIÓNS DOS SISTEMAS CRISPR-Cas
Úsanse para editar o xenoma dunha maneira precisa e eficaz. Pode empregarse en
calquera organismo.
- Cas9: corta o ADN (tamén se usan outras Cas).

- CRISPR: son secuencias de ADN que lle din a Cas9 onde cortar.
Un plásmido inserta a secuencia do Cas9 e un ARN guia( é a secuencia que nos interesa),
introducese na célula diana.
122
Unha vez cortada a secuencia diana: A célula repara o ADN uníndoo. Pérdese un anaco
(sílenciase o xene). Ou repara por edición xenética , introducindo unha nova secuencia. Isto
permite cortar unha secuencia e meter a que desexamos.
Aplicacións dos sitemas CRISPR-Cas:
- Vacinas bacterias:
• Fronte a virus: Facer que as bacterias usadas para elaborar alimentos fermentados
sexan resistentes aos virus que infecta
• Fronte a plásmidos: Destruír as secuencias das bacterias que as fan resistentes
aos antibióticos (estas secuencias entran en plásmidos)
- Xerar antimicrobianos selectivos:

• Eliminar bacterias patóxenas sen danar as da nos propias microbacterias que son
esenciais para poder vivir.
- Edición do xenoma:
• Cambiar a secuencia defectuosa de xenes, que producen enfermidades, pola
secuencia correcta.

• Eliminar ou engadir xenes
• Regulación da expresión xénica:
Epixenético: Estudo das interaccións entre xenes e ambiente. Como o ambiente é
capaz de regular a expresión xénica.
• Introducir modificacións epixenéticas( modificacións das histonas).
• Visualizar a rexión do xenoma .
• Plantas tolerantes a virus ou a salinidade.
• Gando con maior masa muscular.
• Mosquito que non transmite a malaria.
Logros:
- Terapia xénica: Prevenir ,curar enfermidades como a diábetes ou infeccións víricas.
Xa se produciu un embrión humano modificado sinteticamente. Cortaron o xen da

β-globulina. Usaron cigotos non viables.(2015) Problemas éticos: nenos a carta.
Lu You da univeridade de Sichuan fixeron por primeira vez un ensaio clínico. Inxectaron nun
paciente con cancro de pulmón, células modificadoras co sistema CRISPR-Cas coa
esperanza de que as células novas a cortasen fragmentos de ADN do paciente que interfere
coa capacidade do corpo para combatir o cancro.(2016).
O 5 de setembro de 2018, investigadores de Sungama Therapeutics presentaron uns

resultados. Correxir un erro no xenoma dun doente do síndrome de Hunter. Introduciron o
sistema CRISPR-Cas nas células mediante unha infección do virus, e o xene do enzima
123
iodanato-2-sulfatase son defectos nas céluas hepáticas, onde se produce normalmente este
enzima... Os resultados din que era seguro. Pera a eficacia non está clara, porque os
pacientes teñen menos destes azúcares complexos.
8. CONTROL DA DETERMINACIÓN E DIFERENCIACIÓN
Unha célula pode regular as proteínas que produce e a súa actividade mediante:
- O control da transcrición.
- O control da maduración do ARN.
- O control da localización e transporte do ARN.
- O control da degradación do ARNm
-O control da tradución, e dicir, a selección dos ARNm que serán traducidos.
- O control da actividade das proteínas.
8.1. CONTROL DA TRANSCRICIÓN
É o control principal. É onde a célula gasta menos enerxía impedindo a síntese de proteínas
innecesarias. A transcrición dos diferentes xenes é activada ou inhibida por reguladores

transcricionais: proteínas activadoras (activadores) ou proteínas represoras (represores).
Estas proteínas únense a secuencias curtas de ADN denominadas secuencias reguladoras

do ADN o que produce que:
- A ARN polimerase se una ao promotor e se inicie a transcrición (activadores).

- Se bloquee a transcrición (represores).
En procariotas, os reguladores transcricionais únense a unha secuencia reguladora do ADN

situada cerca do promotor, activando (activadora) ou inhibindo (represora) a transcrición do
xene.
En eucariotas, primeiro únense os factores de transcrición xerais. Despois únense os

coactivadores (son outros factores de transcrición). Por último, únense os activadores ou os
represores ás secuencias reguladoras do ADN. Neste caso as secuencias reguladoras do
ADN están alonxadas do promotor.
Os activadores estimulan a transcrición por dous mecanismos: facilitan a esamblaxe do

complexo de transcrición e modifican a estrutura da cromatina. Como hai varias secuencias
reguladoras do ADN que se unen a distintos activadores provócase unha variedade de
respostas a diferentes sinais.
Uns represores únense ás secuencias reguladoras do ADN bloqueando a unión das

activadoras. Outros represores únense por un lado, a secuencias reguladoras do ADN e por
outro lado, teñen dominios de represión que se unen a factores de transcrición xerais.
124
Noutros casos os estimuladores e represores únense ao ADN e o represor inactiva o
activador.
Tamén hai regulación na fase da elongación da transcrición. A transcrición detense porque

se asocian factores reguladores negativos (NELF, DSIF) á polimerase. A transcrición
seguirá ao recibir sinais extracelulares axeitados que induce a fosforilación dos reguladores
negativos (NELF, DSIF), reanudándose a síntese do ARNm.
Os reguladores transcricionais activadores e represores tamén regulan a transcrición

inducindo cambios na estrutura da cromatina. Os activadores atraen complexos
remodeladores da cormatina e chaperonas histónicas que alteran localmente a cromatina
remodelando o nucleosoma, eliminando o nucleosoma ou substituíndo histonas; ou atraen
enzimas que modifican as histonas que alteran localmente a cromatina, p. ex., a acetilación
das histonas pola histona acetiltransferase descondensa a cromatina.
Os represores alteran localmente a cromatina reclutando complexos remodeladores da

cromatina que devolven a cromatina ao seu estado pretranscricional, atraen a histona
desacetilase (a acetilación das histonas estimula a iniciación da transcrición) ou atraen a
histona metiltransferase que metila as histonas mantendo a cromatina na forma
transcricionalmente inactiva (heterocromatina).

Outra regulación da transcrición é pola acción de ARNs non codificantes.
A metilación do ADN tamén regula a transcrición xa que tamén forma heterocromatina.
Regulación da transcrición pola acción dos ARN non codificantes.
P.ex. Un ARN de interferencia (ARNsi) únese ao complexo proteico RISC.Despois

únese a un ARNm con secuencias homólogas. Induce a degradación do ARN. É,
dicir, reprímese a transcrición de xenes con secuencia complementaria ao ARNsi.
Outro exemplo: Os ARN longos non codificantes (ARNinc) recluta o complexo

represivo Poly Comb2 (RRC2). Despois únese a un xen con secuencia homóloga o
que provoca a metilación da histona H3 (fórmase heterocromatina). Estes ARN non
codificantes non sempre se reprimen, tamén poden activar as transcricións (p.ex:
acúrtanse na autilización*)
A metilación do ADN tamén regula a transcrición xa que tamén forma heterocromatina.
- Regulación da trancrición:
• Reguladores transcricionais: Activadores e represores.
• Secuencias reguladoras de ADN: Onde se une os reguladores transcricionais para
poderse activar.
• Promotores e factores de transcrición: Necesarios para que o ADN polimerase
inicia a trasncrición.
• Regulación da enlongación.
• Remodelación da estructura da cromatina.
• Regulación dos ARNs non codificantes (ARNsi)
125
• Metilación do ADN.
Os reguladores transcricionais actúan cando reciben sinais extracelulares, p.ex: citoquinas,

hormonas, factoes de crecemento, óxido nítrico...( fenómenos inductivos). E actúan en
combinación coa expresión dos xenes, creando diferentes tipos celulares durante o
desenvolvemento embrionario.
P.ex: Xeración de 8 células diferentes usando só 3 tipos de proteínas reguladoras

distintas.
Exemplo: Factores implicados na diferenciación das células sanguíneas a partir
dunha célula multipotente. Pero só un regulador transcricional pode producir a
formació dun tipo célular especializado e incluso un órgano completo. Ademais só un
regulador pode coordinar a expresión de varios xenes diferentes.
Así combinando reguladores transcricionais artificialmente podemos reprogramar células

convertindo un tipo de células noutras (células nai inducidas e transdiferenciación).
Hepatocitos, neuronas…
Pero tamén hai que ter en conta que: As células diferenciadas tamén cambian a súa
expresión xénica. En resposta ao seu medioambiente. Así realizaran a súa función segundo
as necesidades do organismo en cada momento.

Por exemplo: - Con fame ou facendo exercicio, as glándulas suprarrerenais liberan
glicocorticoides. Esta hormona sae ao torrente sanguíneo e únese aos receptores( é
o regulador transcricional) nos hepatocitos.
Isto desencadea a modificación da expresión de diferentes xenes nos hepatocitos e volve

ao seu nivel normal. Este é un exemplo onde un único regulador transcricional pode
coordinar a expresión de varios xenes diferentes. As células diferenciadas que se poden
dividir: Conservan a súa identidade: É o que se coñece como memoria celular.
P.ex: Células productoras de insulina, células musculares lisas, fibroblastos,

hepatocitos e células endoteliais. Estas células cando se diferencian expresan un
regulador transcricional maestro e máis os xenes específicos do tipo celular. Cando
se divide manteñen a expresión xénica: as células seguen a producir eses
reguladores transcriconais maestros. Son células iguais a orixinal (memoria celular).
8.2. CONTROL DA MADURACIÓN DO ARN
• Atenuación da transcrición: A expresión dalgúns xenes inhibese ao interaccionar ARN que

se está a sintetizar coa ARN polimerase. Detense a súa transcrición.
• Maduración dos ARNm:
- A formación do extremo 3´e da adición da cola Poli A pode cambiar o extremo C-

terminal das proteínas, xerando proteínas diferentes.
- Corte e empalme alternativo.
- Edición do ADN.
126
8.3. CONTROL DA LOCALIZACIÓN E TRANSPORTE DO ARN
• O transporte do ARN dende o núcleo pode ser regulado: Se o procesado do ADN no

núcleo xa non é correcto vai a ser degradado no propio núcleo.Non obstante, hai
mecanismos que anulan este punto de control, o que pode ser usado para a regulación
xénica.
P.ex: A proteína Rev dos virus do SIDA. Regula a exportación nuclear. Primeiro
sintetiza a proteína Rev e despois entra no núcleo. Bloquea a degradación nuclear
dos ARNs. O virus seguese a multiplicar.
• Algúns ARNm van a zonas específicas do citosol: Así, a célula terá o ARNs nos sitios onde
as proteínas que codifican son necesarias. Hai sinais especificos no ARNs( que están na
rexión codificante, UTR, polo extremo 3´) que vaian a súa localización especifica. Tamén hai
compoñentes que bloquean a traducción ata que o ARNm estea na súa localización
apropiada.
8.4. CONTROL DA DEGRADACIÓN DO ARN
• Os ARNr e os ARNt son moi estables.

• Os ARNm degrádanse rapidamente.

• Os ARNm son degradados a diferentes velocidades, esta variación na degradación é a
que regula a expresión xénica.
A competición entre tradución e degradación do ARNm determina canto tempo estará
presente na célula e poderá producir proteínas.
• Nalgúns casos, a taxa de degradación de ARNm está regulada por sinais extracelulares.
8.5. CONTROL DA TRADUCIÓN
A través de proteínas represoras da tradución que se unen a secuencias específicas do

ARNm. . P. ex.: a ferritina (proteína que almacena ferro e libérao cando é necesario)
sintetízase cando hai a cantidade axeitada de ferro; non se sintetiza cando falta ferro porque
a proteína IRP (proteína de unión á secuencia de resposta ao ferro) se une á secuencia IRE
(secuencia de resposta ao ferro), bloqueando a tradución.
Pola acción de microARN non codificantes. Os micro ARN únense ao complexo RISC e
despois ao extremo 3´ dun ARNm. Induce a inhibición da tradución e a desadenilición e
degradación do ARNm.
Pola regulación da actividade dos factores de iniciación. En ausencia de factores de

crecemento, son fosforilados por quinases reguladoras. Non pode unirse a GTP. Inhibe a
tradución.
Outros factores de iniciación (elf 4E) están unidos a unhas proteínas (4E-BP). A tradución
está inhibida. En presenza de factores de crecemnto. Fosforilase (quinases) as proteínas de
unión a factores de iniciación. Disociase do factor de iniciación. Comeza a traducción.
Polo tanto a actividade traduccional está producida:
127
- Pola presenza ou non de factores de iniciación e crecemento.
- En resposta ao estrés celular.
Estrés celular: A célula estresase por presenza de axentes tóxicos, infeccións,
temperaturas extremas...
- Pola dispoñibilidade de nutrientes.
8.6. CONTROL DA ACTIVIDADE DAS PROTEÍNAS
• Regulación por pequenas moléculas: A actividade de moitas proteínas está regulada pola
unión de aá e nucleótidos.
• Fosforilación e desfosforilación de proteínas: As quinases fosforilan e as fosfatases

desfosforilan a actividade de gran variedade de proteínas...
• Nitrolación de proteínas: Engadir un grupo (N=0)
• Metilación e acetilación das histonas.
• Unión de lípidos: Ácido palmitico- palmotilación; ácido misitico-misistoilación*; lípidos con

grupo prenilo-prenilación: Provoca a unión das proteínas a membrana.
• Unión ds N-acetilglicosamina: Controla a actividade enzimática na homeostase da glicosa.

• Interacción proteína-proteína.
• Degradación de proteínas: As proteínas degradanse en resposta a estímulos externos ou

sinais especificos por mecanismos de: - Unión a ubiquitina e degradación no proteosoma. -
Protolise lisosómica
128
129
TEMA 25. AVELLENTAMENTO E MORTE CELULAR
1. AVELLENTAMENTO CELULAR
O propio ritmo vital da célula vaina avellentando. Moitos produtos derivados do seu
metabolismo ou das células veciñas determinan cambios que levan consigo un
funcionamento defectuoso progresivo. É dicir, o avellentamento dunha célula normal é unha
propiedade innata (prodúcese a morte aínda que non haxa un motivo aparente).
Non obstante, hai que ter en conta que hai dúas liñas celulares que non avellentan: as
células xerminais e as células cancerosas. As causas e mecanismos que desencadean o
avellentamento son:
1. Inestabilidade xenómica:
A estabilidade e a integridade do ADN (nuclear e mitocondrial) está constantemente
ameazado por:
- Axentes químicos, físicos e biolóxicos (dano exoxeno).

- Erros da duplicación, especies reactivas de osíxeno ou reacción hidrolíticas
espontaneas (dano endóxeno).

- Defectos na lámina nuclear tamén causa inestabilidade xenómica.
Para minimizar as alteracións, existen mecanismos de reparación do ADN. A
capacidade destes mecanismos de reparación do ADN varía entre as especies. p.ex.
o ser humano vive o dobre que un chimpancé e a súa velocidade de reparación do
ADN tamén é aproximadamente o dobre
2. Acurtamento do telómero:
A telomerase evita que se perdan anacos de ADN. Pouco a pouco, perderanse
xenes esenciais para o funcionamento da célula. Presenta máxima actividade cando
as células son novas, pero co paso do tempo pérdese actividade. Pérdese o ADN
telomerico. A perda prematura da actividade das enzimas desencadea
enfermidades. As ratas que se lle activou este enzima resistiron a enfermidades do
avellentamento prematuro.
A telomerase non perde a actividade nas: Células embrionarias,xerminais nin
canceríxenas
3. Alteracións epixenéticas:
- Modificacións das histonas

- Metilación do ADN.
- Remodelación da cromatina (perda de heterocromatina)
P.ex. Hai unha proteína da heterocromatina que incrementa a lonxetividade , pero

non se perde a heterocromatina
Producen alteración durante a transcrición. Vese afectada a expresión xénica.

Provoca o avellentamento.
130
4. Perda da proteostase:
Se se acumulan proteínas mal pregadas ou ensambladas porque:

- Non funcionan os mecanismos para a degradación.
- Non funcionan as chaperonas que se pregan.
- Desenvolvese enfermidades relacionadas co avellentamento: Parkinson,
alzheimer ou belidas.
5. Alteracións no metabolismo:
As dietas restrictivas aumentan a esperanza de vida en todas as especies
eucariotas.
P.ex: A glicosa únese a proteínas dificultando a súa función, contribuíndo a procesos
dexenerativos que remata coa morte.
Con menos nutrientes o metabolismo está menos activo. Diminúe a produción de
radicais libres (átomos, moléculas ou electróns desapareados). Retárdase o
avellentamento.
Estes radicais son moi reactivos e únense a distintas moléculas (lípidos, proteínas,
ADN). Diminúe a súa función. As células posúen sistemas para catabolizar estes
radicais e sistemas de separación: Así, as especies que teñen un anión superóxido

dismutase máis activo, teñen maior lonxetividade:
O anión superóxido dismútase cataliza esta reacción:
2O2 + 2H+ → H2O2 + O2
6. Disfunción mitocondrial:
Coa idade, a eficacia da cadea respiratoria tende a diminuírse por perda de
electróns e pola redución da produción de ATP. Sinais de estrés celular e unha
función defectuosa das mitocondrias orixinan especies reactivas do osíxeno (radicais
libres). Por exemplo superóxido (O2-), radical hidroxilo (-OH). Estas especies
reactivas de osíxeno en certos niveis son boas, o que inducen sinais de
supervivencia celular, pero os niveis altos ou continuos contribuen ao
avellentamento.
7. Senectude celular:
Coa idade hai menor renovación celular. As células divídense menos e a eliminación
das células danadas é diferente polo que, vese afectado a homeostase e provoca o
avellentamento.
8. Agotamento das células nai:
Sen células nai, non se poden reparar os tecidos que teñan células nai.
9. Comunicación intercelular alterada:
No avellentamento, as vías de sinalización tenden a desrregularizarse, o que acaba

producindo:
- Incremento das reaccións inflamatorias.
131
- Diminución da vixianza inmunolóxica contra patóxenos e células cancerosas.
- Disfunción endocrina e neuroendocrina.
Ademais as células vellas poden contaxiar o avellentamento, é dicir, o

avellentamento non ten unha única causa, débese a intracción de moitos procesos
paralelos.
- CAUSAS PRIMARIAS (causan o dano): inestabilidade xenómica, acurtamento do

telómero, alteracións epixenéticas e perda da proteostase.
- CAUSAS ANTAGÓNICAS (responden ao dano e redúceno, pero se se fan crónicas
acaban sendo perxudiciais): alteracións no metabolismo, disfunción mitocondrial e
senectude celular.
- CAUSAS INTEGRATIVAS (últimas responsables do declive funcional): agotamento
da células nai e comunicación intercelular alterada.
É dicir, o avellentamento non ten unha única causa, débese á interacción de moitos
procesos paralelos.
2. MORTE CELULAR

Durante o desenvolvemento e tamén en estado adulto, numerosas células dexeneran e
morren. A morte celular é un proceso fisiolóxico/patolóxico que conduce á eliminación
celular e que ten unha función esencial na homeostase dos tecidos e nos estados
patolóxicos. Pode ocorrer por necrose ou por apoptose.
2.1. MORTE CELULAR POR NECROSE
- É un proceso pasivo, independente de mecanismos xenéticos.

- Non require a participación activa da célula.
- Acontece cando a célula se atopa fronte a condicións extremas non fisiolóxicas.
P.ex: productos tóxicos, infeccións.
- A orixe de todas as desordes necróticas é un desequilibrio osmótico que produce
unha serie de cambios morfolóxicos.
➔ CAMBIOS MORFOLÓXICOS NA NECROSE
- Altera a permeabilidade da membrana plasmática (entra auga-aumenta o

volume celular).
- As cromatina pode formar pequenos agrgados.
- Os orgánulos (RE, Golgi, mitocondrias, etc..) dilatanse.
- Os ribosomas desorganízanse.
- Rompense os lisosomas (líberanse as hidrolases ácidas).
132
- Ao final, os orgánulos estalan, a membrana plasmática e a envoltura
nuclear rompen o contido intracelular, vértese ao exteror, promovendo unha
resposta inflamatoria.
2.2. MORTE CELULAR POR APOPTOSE
É un proceso de suicidio celular específico, dependente directamente de

mecanismos xenéticos. Polo tanto, en contraste coa necrose:
- Non é un proceso pasivo: require e activa participantes da célula.
- Desencadéase como unha resposta fisiolóxica á influencia do entorno.
A apoptose versus morte celular programada: son o mesmo?
- Na apoptose inflúen causas que teñen lugar nun determinado momento. P.ex:
Morte dos linfocitos despois dunha inflamación.
- Na morte celular programada, á célula esta programada para morrer dende a súa
orixe. P.ex: Células da cola dos anfibios.
➔ CAMBIOS MORFOLÓXICOS NA APOPTOSE

- Encollemento e condensación da célula.
- Alteramento da membrana plasmática.
- O citoesqueleto colápsase.
- Condensación da cromatina e fragmentación do ADN.
- Fragmentación do núcleo.
- A célula fragmentase en pequenos anacos denominados corpos
apoptónicos.
- Os corpos apoptónicos son fagocitados, impedindo unha resposta
inflamatoria xa que non hai vertedura do contido celular.
➔ PROCESOS ESENCIAIS QUE OCORREN DURANTE A APOPTOSE
- Liberación dende a mitocondria ao citosol do citocromo C e de proteínas

inhibidoras de proteínas inhibidoras da apoptose (inhibidores das IAPs).
- Perda da distribución asimétrica dos lípidos da membrana plasmática: a
fosfatidilserina que estaba na hemimembrana interna queda exposta na
externa, isto fai que sexa recoñecida polos macrófagos que fagocitan os
corpos apoptóticos.
- Condensación da cromatina e fragmentación do ADN e do núcleo. A
membrana non se lisa, pero fórmanse os corpos apoptóticos.
➔ A APOPTOSE É ESENCIAL EN:
133
- Eliminación de células que carecen de función por ser vestixios evolutivos,
p. ex., membranas interdixitais nas mans humanas.
- Eliminación de células xeradas en exceso, p. ex., eliminación de linfocitos
despois dunha reacción inflamatoria.
- Eliminación de células desenvolvidas impropiamente, p. ex. no
desenvolvemento embrionario.
- Eliminación de células que xa cumpriron a súa función, p. ex. células da
cola de anfibios.
- Eliminación de células en procesos morfoxénicos, p. ex. formación de
condutos e orificios.
- Eliminación de células que poidan ser perigosas, p. ex., células carceríxena
ou células infectadas.
- Produción de células mortas, p. ex., formación do cristalino.
- Homeostase: a cantidade de células dun órgano ou tecido debe
permanecer constante, p. ex., as células sanguíneas e da pel son renovadas
constantemente.
➔ SIGNIFICADO BIOLÓXICO DA APOPTOSE

É o responsable de que se manteña o equilibrio celular. Manteñen o número
de células en tecidos que se renovan continuamente. Constitúe un
mecanismo de defensa eliminando células perigosas para o organismo.
P. ex: Células infectadas con virus sofren apoptose para que non se xeran
máis virus.
O ADN danado, induce a apoptose eliminando células portadoras de

mutacións.
A supervivencia celular depende de factores de crecemento, de morte

celular, do contido entre células ou do contido coa matriz mitocondrial, é
importante na regulación da asociación nos tecidos..
3. BASES MOLECULARES DA MORTE CELULAR
3.1. BASES MOLECULARES DA MORTE CELULAR POR NECROSE
Os mecanismos que levan a morte celular por necrose son aqueles que:
1. Producen alteracións do volume celular: Debido á inactivación da ATPase Na+,
K+ da membrana plasmática. Aumentando Na+ e Cl- intracelular r diminuíndo K+ e
entrando auga. Aumentando o volume celular. Rotura de membranas.
2. Cambian a concentración de Ca+ intracelular: que ten dous efectos:
- Activación de enzimas hidrolíticas e proteínas ligando de Ca+
134
- Variación do volume celular
3. Alteran o metabolismo: Diminución do ATP e inhibición da súa síntese debido a
falta de O2 ou a presenza de inhibidores da cadea respiratoria o CO2 ou cianuro.
4. Desnaturalizan proteínas e activan enzimas hidrolíticas: Como lipases,
ARNases e ADNases.
3.2. BASES MOLECULARES DA MORTE CELULAR POR APOPTOSE
A apoptose regúlase por vías de sinalización que poden inducir a morte ou a supervivencia
da célula.
A activación dunha serie de enzimas chamados caspases desencadean a entrada da célula

en apoptose. As caspases escinden máis de 100 proteínas celulares que inducen os
cambios morfolóxicos típicos da apoptose: actúan sobre:
- o ICAD (inhibidor da ADNase) polo que fragmenta o ADN

- as láminas nucleares fragmentando o núcleo
- proteínas citoesqueléticas (actina, miosina, α-actinina, tubulina, vimentina) influíndo
na fragmentación celular e formación dos corpos apoptóticos

- proteínas da matriz do Golgi fragmentandoo
- as baralladoras (paso da fosfatidilserina da hemimembrana interna á externa).
Os reguladores centrais da apoptose é un grupo de proteínas da familia Bcl-2. Estas

proteínas poden ser antiapoptóticas ou proapoptóticas (inducen a activación das caspases).
As proapoptóticas poden ser multidominio ou so-BH3.
As caspases tamén están reguladas por otra familia de proteínas denominadas IAP
(proteínas inhibidoras da apoptose) que se unen as caspases inhibíndoas.
Polo tanto, o destino da célula está determinado polo equilibrio entre a actividade
antiapoptótica e a proapoptótica.
Nunha célula normal: as proteínas proapoptóticas so-BH3 están inactivas e as proteínas

proapoptóticas multidominio están inhibidas por estar unidas a proteínas antiapoptóticas.
Cando chegan sinais de morte celular actívanse as proapoptóticas so-BH3 que van
inhibir as proteínas antiapoptóticas unidas as proapoptóticas multidominio polo que se
activan as proteínas proapoptóticas multidominio e desencadéase a morte celular.
Rutas principais de activación das caspases:

- Activación directa: as células reciben sinais de morte celular (p. ex.: o ligando Fas)
que se unen a receptores de superficie (neste caso o receptor Fas). Isto produce a
unión ao receptor, no lado citosólico, de proteínas adaptadoras (a FADD) que se
unen á procaspase 8 activándoa. A caspase 8 (caspase iniciadora) activa á
procaspase 3 (caspase executora, efectora). A caspase 3 activa moitos pasos que
inducirán a apoptose da célula.
135
- Activación indirecta: a presenza de factores tróficos inhibe a proteína
proapoptótica (Bad) o que fai que estean activas as proteínas antiapoptóticas da
familia Bcl-2, polo tanto, prevense a liberación do citocromo C da mitocondria e non
se produce apoptose.
Cando estes factores non están presentes ou chega un sinal de morte celular actívase a
proteína proapoptótica Bad que inhibe á proteína antiapoptótica Bcl-2 o que fai que se
active e acumule na membrana mitocondrial externa outra proteínas proapoptóticas (Bax e
Bak: forman poros na membrana). Isto provoca a liberación do citocromo C e as proteínas
inhibidoras das IAPs (proteínas inhibidoras da apoptose), que é necesario para a unión da
caspase-9 ao adaptador APAF-1, formándose o apoptosoma. A caspase 9 está entón activa
e actúa activando a procaspase 3 desencadeando a entrada da célula en apoptose. Tamén
se liberan inhibidores das IAP (proteínas inhibidoras da apoptose que inhiben as caspases)
O ADN danado induce apoptose activándose as proteínas proapoptóticas a través da p53.
A proteína quinase que producía no ciclo celular?

Detecta cadeas rotas de ADN. Deten o ciclo celular e repara o ADN.
O ADN danado pode inducir a apoptose para eliminar mutacións potencialmente nocivas
mediante a proteína quinase ATM.

A ATM fosoforila Cdk2 polo que se activa. Tanto a ATM como a Cdk2 fosofirilana p53, o que
resulta nun incremento rápido dos niveis p53. A continuación a p53 activa a transcrición dos
xenes que codifican para as proteínas proapoptópicas só-BH Puma e Noxa.
O aumento de Puma e Noxa activa as proteínas proapoptópicas multidominio Bax e Bad,

polo que que se libera o citocromo C e as proteínas inhibidoras das inhibidoras da
apoptose.
4. VÍAS DE SINALIZACIÓN QUE REGULAN A APOPTOSE
- Vías intrinsecas: Actívanse por lesións do ADN, agotamento de factores de

crecemento (factores de supervivencia) ou outras formas de estrés celular (p.ex:
Unha infección viral)(activación indirecta).
- Vías extrínsecas: Actívanse por sinais procedentes doutras células (activación
directa).
- Vías alternativas á apoptose:
• Autofaxia: Mecanismo de recambio gradual dos compoñentes celulares.
• Necropoptose: É unha mestura de necrose e apoptose, é unha necrose regulada,
inducida por estímulos como a infección ou danos de ADN. O estímulo induce que a
TNFα se una co seu receptor. Activa a quinase RIP1 (RIPK1). Que pode activar a
caspase 8. Apoptose. Pero cando a caspase 8 está bloqueada. A quinase RIP1
(RIPK1). Activa a quinase RIP3 (RIPK3). Que fosoforila a proteína MLKL. A MLKL
fosoforilada forma oligómeros que se asocian coa membrana plasmática
degradandoa.
136
137
TEMA 26. SINALIZACIÓN CELULAR
Todas as células reciben sinais dende o seu medio e responden a eles.
A célula sinalizadora produce un tipo particular de molécula que é detectada por outra
célula, denominada célula diana, mediante unha proteína receptora que recoñece á
molécula sinal e responde especificamente a ela.
As células están expostas a diferentes moléculas sinalizadoras, pero só responden se teñen
o receptor para esa molécula, feito que está en relación coa súa función.
Cada tipo célular presenta diferentes receptores para responder a unha combinación
específica de sinais extracelulares. Así, as células requiren sinais para sobrevivir (se non
recibe sinais de supervivencia sufrirán apoptose), medrar e se dividir, se diferenciar e inducir
apoptose. Tamén hai sinais que inhiben estas respostas das células.
1. TIPOS DE SINALIZACIÓN CÉLULA-CÉLULA
- Sinalización por contacto directo.

Non se segregan moléculas. As células realizan un contacto directo a través de
moléculas das súas membranas plasmáticas.
- Sinalización mediante moléculas segregadas: dentro desta temos:

- Sinalización endócrina:
Células endócrinas: Células que producen hormonas.
As hormonas non son segregadas ao torrente sanguíneo e son distribuídas
por todo o organismo ata a célula diana.
- Sinalización parácrina: A molécula liberada actúa localmente sobre células diana
próximas. P.ex: As neuronas liberan neurotransmisores. Tamén hai hormonas
parácrinas.
- Sinalización autócrina: A célula responde a unha molécula sinal producida por ela
mesma. P.ex: Os linfocitos T proliferan ao producir un factor de crecemento ao que
son susceptibles.
2. MOLÉCULAS DE SINALIZACIÓN
As células dos organismos pluricelulares utilizan centos de moléculas.

• As que difunden a través da membrana: Dentro desta temos:
- Moléculas que se unen a receptores intracelulares: Hormonas esteroides,
hormonas tiroideas.
138
- Moléculas que non se unen a receptores: alteran directamente a actividade de
enzimas diana intracelulares: Monóxido de carbono (CO) monóxido de nitróxeno
(NO).
• As que interaccionan cos receptores de membrana: Neurotransmisores, hormonas

peptídicas, neuropéptidos, factores de crecemento, os eicosanoides que son os lípidos,
pero actúan mediante unión do de receptor da superficie.
• Moléculas se sinalización nos vexetais: Corticoesteroides, hormonas peptídicas e
hormonas vexetais ( axuinas, xileninas, etileno...)
3. RECEPTORES DOS SINAIS
Os receptores poden ser intracelulares ou de superficie celular:
Receptores intracelulares: Poden estar no citosol ou no núcleo, pero os do citosol pasan

tamén ao núcleo unha vez unidos ao seu ligando. Tamén hai receptores que sempre están
unidos ao ADN. En xeral, prodúcese unha estimulación da transcrición, pero tamén se pode
inhibir.
Por exemplo, como actúan os glicocorticoides: Atravesan a membrana e únense a un

receptor de citosol. Sen hormonas, o receptor está unido a chaperona Hsp90. Cando se une
a un glicocorticoide, desprazase a chaperona. Fórmanse dímeros do receptor que pasan ao
núcleo. Únense ao ADN e ao coactivador HAT. Actívanse a transcrición dos xenes diana.
E un receptor unido ao ADN: O receptor está unido ao ADN e a un correpresor (HDAC).

Cando se une a hormona, o receptor libérase do correpresor. Únese o coactivador HAT
activandose a transcrición dos xenes diana.
Tipos de receptores:
- Receptores asociados a unha canle iónica: transforman un sinal químico

(neurotransmisor) nun sinal eléctrico, cambiando a voltaxe a través da membrana.
- Receptores asociados a proteína G: cando se une ao seu sinal, actívase a
proteína G, que abandona o receptor e activa un enzima diana da membrana
plasmática.
- Receptores asociados a enzimas: son proteínas transmembrana onde o dominio
citosólico do receptor actúa como un enzima ou forma un complexo con outra
proteína que actúa como un enzima. Dentro destes temos:
• Receptores tirosina quinase:

- Son activados por factores de crecemento.
- Fosforilan tirosinas nas proteínas diana intracelulares
- A maioría están formados por un único polipéptido.
- Pero tamén poden ser dímeros , p.ex: Receptor da insulina.
Na maioría dos casos a unión do sinal ao receptor produce a dimerización

deste, o que produce a súa autofosforilación.
139
Esta autofosforilación xera sitios de unión específicos para proteínas que a
súa vez se asocian a outras proteínas estimulando a súa actividade
enzimática.
• Receptores de citoquinas:
- Teñen asociados tirosinas quinases non receptoras.
- A unión do ligando induce a dimerización dos receptores: O que activa as
tirosinas quinases non receptoras asociadas, debido a unha fosforilación
cruzada.
- Despois, estas quinases asociadas fosforilan o receptor dando lugar a sitios
de unión para moléculas sinal intracelulares.
• Receptores tirosina fosfatase: Cando se une o ligando actívase o dominio

citosólico desfosforilando as moléculas sinal intracelulares que poden actuar como:
- Reguladores negativos (bloquean a transcrición).
- Reguladores positivos.
• Receptores guanilato ciclase: Cando se une ao ligando actívase o seu dominio
citosólico dando lugar a GMP cíclico a partir de GTP.
• Receptores que se asocian a proteínas específicas: Cando se une o sinal

(ligando) actívase a protease unido ao receptor.
P.ex: O receptor TNFα (factor de necrose tumoral α) (TNFR1).
A protease asociada ao receptor activa proteases posteriores que producen
apoptose ou actúan noutras rutas de sinalización.
• Receptores serina/treonina quinase: Unha vez activados fosforilan os factores de

transcrición SMAD que pasan ao núcleo e activan a expresión dos xenes diana.
• Receptores WNT e Hedgehog: Unha vez activados ensamblan un complexo de
sinalización intracelular activandose un factor de transcrición citosólico que pasa ao
núcleo onde actúa sobre os xenes diana.
• Receptores NOTCH: Unha vez activados sofren un corte proteolítico liberándose o

dominio intracelular de NOTCH que pasa ao núcleo onde interaciona co factor de
transcrición CSC, inducindo a expresión xénica.
4. VÍAS DE TRANSDUCIÓN INTRACELULAR DE SINAIS
A maioría dos receptores de superficie activan enzimas diana intracelulares que serven
como elementos que transmiten, propagan e amplifican o sinal. Isto é o que se coñece
como transdución intracelular de sinais ou cadoiros de sinalización.
Segundo mensaxeiro: son os compostos que se alteran metabolicamente en resposta a

interacción do sinal co receptor e actúan como transdutores de sinal regulanto outros
procesos intracelulares, p. ex. o AMPc, GMPc, etc.
140
Polo tanto, os mecanismos de sinalización intracelular conectan a superficie celular co
núcleo, dando lugar a variación na expresión xénica como resposta aos estímulos
extracelulares.
Estes vías de transdución intracelular de sinais teñen funcións cruciais:
- Transfiren o sinal ata a maquinaria célular que produce a resposta.

- Transforman o sinal nunha forma capaz de estimular esta resposta.
- Amplifican o sinal recibido na maioría dos casos
- Distribúen o sinal para poder influír en varios procesos en paralelo.
- Modelan a transcrición do sinal xa que cada paso do cadoiro (fervenza) de
sinalización está aberto á interferencia doutros factores.
Temos pois, distintos segundos mensaxeiros e, polo tanto, temos diferentes vías de
transdución:
- Vía do AMPc: está implicada na resposta a diversas hormonas. O AMPc activa a

proteína quinase A que fosforila o factor de transcrición CREB. Interveñen
receptores asociados a proteína G. Tamén está implicada na resposta a moléculas
olorosas: neste caso, o AMPc provoca a apertura de canles de Na+ e non a
activación da proteína quinase A.

Cando o sinal se une ao receptor de membrana indúcese a interacción do receptor
coa proteína G que libera GDP e une GTP. A subunidade α da proteína G unida
agora a GTP sepárase do complexo βγ e activa a proteína de membrana adenilato
ciclase. A adenilato ciclase cataliza a formación de AMP cíclico a partir de ATP.
O AMPc activa a proteína quinase A do citosol liberando a súa unidade catalítica que
entra no núcleo e fosforila o factor de transcrición CREB o que induce a expresión
dos xenes diana.
- Vía do GMPc: Intervén na vasodilatación, pero o seu papel mellor coñecido é na

conversión da luz recibida en impulsos nerviosos nos ollos dos vertebrados.
Tamén intervén un receptor asociado a proteína G:
A rodopsina é un fotorreceptor asociado a proteína G formado por:

- Opsina (unha proteína da rodopsina)
- Retinal (unha proteína da vitamina A): é un cromóforo, absorve a luz.
O retinal absorve a luz que activa a rodopsina que, á súa vez, activa a proteína G
que ten asosociada ( a tranducina) (libera GDP e une GTP).
A subunidade α unida a GTP da transducina sepárase e actúa GMPc (cíclico)

fosfodiesterase que diminúe o nivel intracelular de GMP (GMPc- GMP).
Esta variación de GMPc nos bastóns produce que haxa ou non un impulso nervioso,
debido a súa acción sobre as canles iónicas de Na+.
Con luz, baixa a GMPc, péchase a canle e os bastóns non transmiten o impulso.
141
- Vía dos fosfolípidos C e Ca2+: diversas hormonas e factores de crecemento
activan fosfolípidos que activan a proteína quinase C e movilizan o Ca 2+. A proteína
quinase C intervén no control do crecemento e da diferenciación celular. O Ca 2+
intervén en moitos procesos celulares (contracción muscular, síntese e liberación de
neurotransmisores, regulación da expresión xenética).
- Vía fosfatidilinosítido 3-quinase/Akt (PI 3-quinase/Akt): nesta vía acaba
activándose Akt. A Akt activada está implicada na regulación da supervivencia
celular, na transcrición, no metabolismo celular, no control da síntese proteica e na
proliferación celular.
- Vía mTOR: esta vía é un regulador central do crecemento celular e induce a
síntese proteica se hai factores de crecemento, nutrientes e enerxía. É dicir, en
condicións de baixa enerxía inhíbese a síntese proteica.
Regula a autofaxia: Cando se agotan os nutrientes, a quinase mTOR C1

diminúe. Estimulase a autofaxia. A célula empeza a degradar proteínas non
esenciais para neutralizar os seus aminoácidos.
- Vía das quinases MAP: (é unha cadea de proteína quinases que se activa por
factores de crecemento e en resposta á inflamación e ao estrés celular. Regula a
inflamación, a morte celular, o crecemento celular, a diferenciación celular e a

supervivencia celula.)MAL.
Receptores tirosina quinase, por unión a factores de crecemento, citoquinas

inflamatorias en resposta ao estrés celular, activan proteínas de unión a GTP
que activan unha cadea de proteínas quinases. Regula a inflamación, a
morte celular, a proliferación celular, a diferenciación celular e a
supervivencia celular.
- Vía JAK/STAT: as proteínas STAT son factores de transcrición que son activados
por tirosina quinases asociadas a receptores de citoquinas e a receptores de
factores de crecemento. Está implicada na regulación da proliferación celular, da
diferenciación celular (sendo esencial na hematopoese) e da apoptose.
- Vía TGF-β/Smad: os receptores TGF-β son serina/treonina quinases que activan

directamente factores de transcrición Smad en resposta a factores de crecemento. O
TGF-β (factor de crecememento transformante β) está implicado na proliferación e
diferenciación celular de diferentes tipos celulares, p.ex: no desenvolvemento dos
linfocitos T na resposta inflamatoria que pode inducir a apoptose. P. ex.: nas células
canceríxenas partes desta ruta están mutadas polo que o TGF-β non pode controlar
o ciclo celular.
- Vía NF-κB: a familia NF-кB son factores de transcrición que actúan na regulación
do sistema inmune e na proliferación e supervivencia celular. Actívanse en resposta
ao estrés, citoquinas, factores de crecemento, infeccións virais e bacterianas e
lesións do ADN.
- Vía Hedgehog, vía Wnt e vía Notch: están implicadas na determinación do

destino celular durante o desenvolvemento embrionario (formación dos distintos
142
tipos celulares, tecidos e órganos). Tamén actúan na regulación da proliferación
celular de células proxenitoras nos tecidos adultos. Hedgehog son ligandos
polipeptídicos intercelulares (morfóxenos). As proteínas Wnt son unha familia de
factores de crecemento. Notch actúa como un receptor na interacción directa
célula-célula mediante proteínas transmembrana.
- Vía das integrinas: a adhesión celular e o citoesqueleto tamén inflúen na función
celular. A variación de forma e o movemento celular provoca respostas celulares. As
integrinas actúan nas unións célula-matriz extracelular. A parte desta función
estrutural, tamén actúan como receptores de factores de crecemento ou na adhesión
celular; activando vías de sinalización que regulan o movemento celular e a
proliferación e supervivencia celular.
- Sinalización mediante moléculas de adhesión celular: As cadherinas e os

membros da familia das Ig están ligados a vías de sinalización que controlan, p.ex: A
mobilidade e supervivencia celular.
- Regulación do citoesqueleto de actina: Os factores de crecemento inducen a

alteracións no movemento e forma da célula mediante a remodelación do
citoesqueleto de actina, o que é chave na cicatrización ou no desenvolvemento
embrionario.

5. REDES DE SINALIZACIÓN
As relacións cruzadas entre as distintas vías de transdución de sinais forman redes de

sinalización no interior da célula.
A actividade das das vías de sinalización está reguladA por: Retroalimentación,

Proalimentación e relacións cruzadas.
5.1. REGULACIÓN DA ACTIVIDADE DAS VÍAS DE SINALIZACIÓN

• Retroalimentación negativa: Un elemento corrente abaixo dunha vía, inhibe un
elemento que se atopa corrente arriba.
• Retroalimentación positiva: Un elemento corrente abaixo dunha vía, estimula un
elemento que está corrente arriba.
• Proalimentación: Un elemento corrente arriba dunha vía estimula á súa diana
inmediata e a outro elemento que está corrente abaixo.
• As interconexións ocorren cando un elemento dunha vía estimula ou inhibe un
elemento doutra vía.
O xenoma humano codifica:
- 1500 receptores
- 700 quinases e fosfatases: O potencial de relación é enorme.
- 2000 factores de transcrición
143
TEMA 27. UNIÓNS INTERCELULARES. MATRIZ EXTRACELULAR
A organización das células animais en tecidos e órganos depende de interaccións

célula-célula e célula-matriz extracelular.
Estas interaccións poden ser:
- Unións intercelulares especializadas (unións estables) e/ou
- Contactos estruturalmente máis sinxelos mediante moléculas transmembrana (proteínas
de adhesión celular).
1. PROTEÍNAS DE ADHESIÓN CELULAR
Son proteínas transmembrana (receptores) implicadas en unións estables e unións

transitorias. Divídense en catro grupos:
1. Selectinas: recoñecen carbohidratos da superficie celular. Median interaccións

transitorias entre os leucocitos e as células endoteliais ou as plaquetas. Membros
das selectinas: L-selectina (leucocitos); E-selectina (células endoteliais); P-selectina

(plaquetas).
2. Integrinas: Median unións estables das células coa matriz extracelular (estable non
ten por que ser permanente). Únense a secuencias curtas de aminoácidos de moitos
compoñentes da matriz. Tamén hai integrinas que se unen a IgSF CAM: Median en
contactos transitorios célula-célula.
Papel das selectinas e integrinas na migración dos leucocitos a lugares de

inflamación: adhesión entre os leucocitos e as células endoteliais. Primeiro hai unha
unión das selectinas dos leucocitos aos carbohidratos da célula endotelial. Despois segue
unha unión máis estable entre as integrinas dos leucocitos e membros da superfamilia
das Ig (ICAMs) da célula endotelial.
3. Moléculas de adhesión celular (CAM) da superfamilia das inmunoglobulinas

(IgSF CAM): Median unións transitorias entre células. Únense a integrinas ou a
outras IgSF CAM. P.ex.:
- Moléculas de adhesión intracelular (ICAM): Nas células endoteliais e únense
a integrinas dos leucocitos.
- Moléculas de adhesión celular nerviosa (NCAM).
4. Cadherinas: Median unións estables entre as células nos tecidos. Únense a outras
cadherinas. Membros:
- Cadherina E: Células epiteliais, fígado.
- Cadherina N: Neuronas, células que dan ao cristalino.
- Cadherina P: Epiderme, placenta.
- Cadherina R: Fundamental na formación da retina
144
- Cadherina VE: Células endoteliais.
Tamén hai cadherinas non conveccionais, p.ex:

- Protocadherinas: Median tamén en adhesións, pero non se unen ao
citoesqueleto no lado citosólico.
- Cadherinas T: Non median en funcións de adhesión. Están implicadas, p.ex:
Na proliferación celular e diferenciación de células vasculares.
2. UNIÓNS ESTABLES
Están en células de todos os tecidos, pero son moi abundantes nas células epiteliais onde
forman o complexo de unión. O complexo de unión está constituído por unha unión
estreita, unha unión adherente e un desmosoma. Clasifícanse en tres grupos funcionais:
• Unións estreitas: Selan células unhas con outras impedindo o paso de moléculas
de pequeno e gran tamaño.
Hai dou tipos: Unións estreitas propiamente ditas e unións septadas.
• Unións de ancoraxe: Unen mecanicamente as células entre sí ou coa matriz

extracelular. Poden ser:
- Unións adherentes: Hai dous tipos : Unións adherentes propiamente ditas
(son unións célula-célula) e unións focais ( son unións célula-matriz) (non
teñen que ser permanentes)
- Desmosomas: Son estruturas de unión célula- célula.
- Hemidesmosomas: Son estruturas de unión célula-matriz.
• Unión comunicante: Median o paso de sinais electrico químicas desta célula a

outras. Tamén hai: Unións tipo GAP, unións nexo e unións fisura (outros nomes
propios de unión comunicante).
3. UNIÓN ESTREITA
Está formada por unha rede de filas de proteínas transmembrana ao longo de toda a
circunferencia celular. Cada fila desta rede está composta polas proteínas transmembrana
ocludina, claudina e moléculas de adhesión das unións (JAM: junctional adhesion
molecules) que se unen a filamentos de actina no seu lado citosólico.
Estas tres proteínas únense a proteínas semellantes nas células contiguas en dous, tres ou
catro puntos, selando o espazo entre as membranas.
Son impermeables a macromoléculas. A permeabilidade a moléculas pequenas depende do

número de filas proteicas que teña a unión. Favorecen a existencia de diferente
composición química a ambos lados da unión.
145
3.1. UNIÓNS SEPTADAS
Presentes en invertebrados. Conteñen tabiques proteicos transversais paralelos no

espazo intercelular.
4. UNIÓNS DE ANCORAXE
Proporcionan unións célula-célula ou célula-matriz extracelular.
- UNIÓN ADHERENTE: é unha unión célula-célula. No lado interno da membrana
presenta a placa de proteínas de ancoraxe (vinculina, p120, α-catenina e β-catenina)
onde se unen os filamentos de actina. As proteínas transmembrana de unión son
cadherinas.
- UNIÓN FOCAL: son unións célula-matriz. Na placa de proteínas de ancoraxe

(viculina e talina) tamén se ancoran filamentos de actina. As proteínas
transmembrana de unión son as integrinas. Son estables, pero non teñen porque ser
permanentes.
- DESMOSOMAS: son estruturas de unión célula-célula. Na placa de proteínas de

ancoraxe (desmoplaquinas, placoglobina, placofilina) ancóranse filamentos

intermedios. As proteínas transmembrana de unión son as cadherinas.
- HEMIDESMOSOMAS: son estruturas de unión célula-matriz. Unen a célula á lámina

basal. As proteínas transmembrana de unión son integrinas. Na placa (plectina,
BP180, PB230) tamén se ancoran filamentos intermedios.
5. UNIÓN COMUNICANTE, UNIÓN NEXO OU UNIÓN TIPO GAP
Son moi abundantes na maioría dos tecidos. Están formadas por proteínas transmembrana
chamadas conexóns que se aliñan con outros da célula veciña. Os conexóns están
formados por seis subunidades proteicas chamadas conexinas.
Forman canles que permiten o paso de ións e substancias solubles pequenas dunha célula
a outra polo que as células están acopladas eléctrica e metabolicamente.
Cada unión comunicante (conxunto de conexóns) contén varios centos de conexóns
A permeabilidade da canle está regulada polo Ph e o Ca2+:

- Si aumenta o Ca2+, o Ph diminúe. Os conexóns están pechados.
- Si diminúe o Ca2+. O Ph aumenta. Os conexóns están abertos.
6. MATRIZ EXTRACELULAR
146
Localízase entre as células e une entre sí as células e os tecidos. Está constituido por
proteínas fibrosas segregadas e embebidas nunha substancia fundamental xelatinosa de
natureza polisacárida. Tamén hai proteínas de adhesión que unen os compoñentes da
matriz entres sí coas células.
Os distintos tipos de matriz extracelular débese a variacións cuantitativas dos diferentes
constituintes e a modificacións na súa organización. Hai proteínas que teñen unha matriz
máis abundante que outras.
A proteína estrutural principal da matriz é o coláxeno (proteína fibrosa), hai varias clases:
- Formadores de fibrilas.
- Asociados a fibrilas.
- Formadores de redes.
- Filamentos da ancoraxe.
- Transmembrana.
Hai matrices que poden ter fibras elásticas, formados principalmente pola proteína elastina.
Os polisacáridos da matriz son os glicosaminoglicanos, dos que hai varios tipos:

- Ácido hialurónico.
- Dermatán sulfato.
- Queratán sulfato.

- Condriotín sulfato.
Estes polisacáridos forman proteoglicanos (únense a proteínas), agás o ácido hialurónico.
Tamén hai proteínas de adhesión a matriz: A fibronectina é a principal proteína de adhesión.
O tecido conxuntivo, pode ser:
• Laxo: Predominan as células e con poucas fibras. É o máis abundante e está en

todos os órganos
• Denso: Predominan máis fibras que células. P.ex: Córnea e ligamentos.
• Mucoide: Posúe abundante substancia fundamental, numerosas fibras coláxenas e
poucas células. P.ex: Cordón umbilical, polpo dentario , crista das galiñaceas.
• Reticular: Abundan fibras reticulares (de coláxeno tipo III). P.ex: Na médula ósea,
ganglios linfáticos, bazo, timo e fígado .
• Tecido conxuntivo mesenquimático: É o tecido conxuntivo embrionario.
• Tecido adiposo: Forma especial do tecido conxuntivo laxo.
• Tecido cartilaxinoso: (forma especial do conxuntivo) Contén unha alta
concentración de polisacáridos que forma un xel firme.
• Tecido óseo: (forma especial do conxuntivo) ten unha matriz endurecida polo
depósito de cristais de fosfato cálcico.
• Plasma: É unha fracción líquida do sangue. Sería equivalente a matriz extracelular
do tecido sanguíneo xa que ten unha composición distinta.
• Lámina basal: É unha matriz extracelular sobre a que descansan as células
epiteliais, pero tamén rodea células musculares, adiposas e nerviosas
147
TEMA 28. A PAREDE CELULAR VEXETAL
A presenza dunha parede celular externa á membrana plasmática é unha característica

diferencial das células vexetais con respecto ás animais. Só certas células relacionadas cos
procesos reprodutivos carecen de parede, p. ex.: células nai das megaesporas.
A parte da parede celular vexetal, outras características diferenciais das células vexetais
son os plastos, vacúolo e pigmetos e inclusións citoplasmáticas das células vexetais. É
unha estrutura ríxida pero extensible, segregada pola propia célula.
Ten funcións protectoras e de sostén tanto en células vivas como mortas. Esta función de
sostén é a que permite que as árbores poidan acadar grandes alturas. Tamén ten un papel
importante en actividades como a absorción (introdución na célula de substancias minerais
e auga), transpiración (movemento da auga a través da planta e a súa evaporación),
secreción e translocación (transporte de auga e nutrientes a longa distancia).
1. COMPOSICIÓN QUÍMICA DA PAREDE CELULAR
A parede celular está formada por unha matriz composta de hemicelulosas, pectinas,

proteínas, sales minerais e auga onde se insertan microfibrilas de celulosa. É diferente en
cada capa, en cada tipo celular e en cada estado de desenvolvemento, pero en xeral
contén:
- Polisacáridos:
• Celulosa: Polímero da glicosa: As células asocianse para formar microfibrilas que

ao unirse forman fibrilas da celulosa. A celulosa e o compoñente máis abundante
das paredes das algas e plantas superiores. (Nos fungos, o polisacárido principal e a
quitina)
• Hemicelulosa: Son polímeros de glicosa con cadeas laterais doutros
monosacáridos. Hai distintos tipos de hemicelulosa dependendo das cadeas laterais
(xioglicano, glicano, calosa...).
• Pectinas: polisacáridos ramificados ricos en ácido galacturónico.
- Proteínas: Son glicoproteínas estruturais e non estruturais (enzimas)
- Sales minerais: Carbonatos e sílices.
Ademais, dependendo do tipo celular pode conter outros compoñentes como:

- Lignina: Polímero do fenilpropano.
- Ceras: Son compostos graxos.
- Taninas: Derivados fenólicos (pigmentos).
- Cutina: Composto de naturaleza lipídica. Forma o cutículo.
- Suberina: Outro composto de natureza lipídica.
Tamén pode haber outras substancias como:
148
- Esporopolenina: É un polipéptido (un lípido).
- Gomas: Polímero de hidrocarburos elásticos.
- Mucilaxes: Son disolucións de goma en auga.
2. ESTRUTURA DA PAREDE CELULAR
Distínguense tres capas que se desenvolven co crecemento da célula: Lámina media,

parede primaria e parede secundaria.
- Lámina media: Capa máis externa. É a primeira en formarse. Establece contacto
entre as células contiguas. Está constituída por pectinas e proteínas.
- Parede primaria: É máis grosa cá lámina media. Contén celulosa, hemicelulosa,

moitas proteínas e pode lignificarse. Fórmase antes de que a célula deixe de medrar.
É bastante porosa e permite o paso de auga (substancias disoltas). É a única que se
forma nalgúns tipos de parede vexetal.
- Parede secundaria: Capa máis interna, situada entre a parede primaria e a

membrana plasmática. É moito máis grosa cá parede primaria. Fórmase xeralmente,
despois de que a parede primaria deixe de medrar na superficie. Contén celulosa,

hemicelulosa, poucas pectinas e ligninas. Só está presente nalgún tipo de células
vexetais, aínda que son tipos celulares moi abundantes. Ten tres capas, que difiran
na orientación das microfibrilas de celulosa:
• S1: Máis externa.
• S2: Medio.
• S3: Máis interna.
3. DISPOSICIÓN DAS MICROFIBRILAS DE CELULOSA
• Na parede primaria: Entrecruzadas e dispostas ao azar o que lle proporciona flexibilidade.

• Na parede secundaria: De forma ordenada en feixes paralelos, proporcionándolle rixidez.
4. FORMACIÓN DA PAREDE CELULAR VEXETAL
Comeza durante a citocinese. Primeiro deposítanse os compoñentes da matriz pola fusión

de vesículas do Golgi (placa celular). Máis tarde sintetízanse as microfibrilas de celulosa
que se depositan entre os compoñentes da matriz.
A celulosa é sintetizada polo complexo enzimático celulosa sintetase, situado na membrana

plasmática. As microfibrilas sintetízanse paralelas aos microtúbulos localizados baixo a
membrana.
149
A orientación dos microtúbulos determina a orientación das microfibrilas de celulosa polo
que determina a dirección do crecemento celular, determinando a forma da célula e de toda
a planta.
O tratamento con hormonas vexetais varía a orientación dos microtúbulos polo que varía a
orientación das microfibrilas, variando a dirección de crecemento celular.
5. CRECEMENTO DA PAREDE CELULAR VEXETAL
• Crecemento en superficie: Depósito de microfibrilas de celulosa e secreción continua dos
compoñentes da matriz.
• Crecemento en grosor:
- Por aparición: Depósito material capa a capa sobre a parede.

- Por icrustación: Intercalación de moléculas na parede (formado por lignina e sales
minerais).
Para que as células poidan medrar, ten que diminuir a rixidez da parede. Isto faino o
enzima extensina que descompón os polisacáridos da matriz permitindo cambios de
posición das microfibrilas.

A presión de turxencia está implicada no crecemento: A entrada de auga no vacuolo
despois de actuar a extensina, expande a célula.
6. PLASMODESMOS, PUNTEADURAS E PERFORACIÓNS
Son comunicacións intercelulares das células vexetais. Sen estas comunicacións non
podería haber intercambios de substancias debido á presenza da parede celular.
Os plasmodesmos son canles ou poros que se forman durante a formación da parede

celular comunicando as células entre si. Os plasmodesmos agrúpanse en zonas formando
os campos de poros primarios.
A punteadura é o oco na parede orixinado por un conxunto de plasmodesmos (campo de

poros) nos que non se engrosa a parede primaria nin se forma a parede secundaria. Serven
para o intercambio entre células con grosas paredes secundarias.
Hai punteaduras simples e areoladas, nestas últimas a parede secundaria forma un
arqueamento sobre o campo de poros. Nalgunhas punteaduras areoladas existe un
engrosamento formado por parede primaria e lámina media chamado toro. A súa
función é actuar como tapón ante diferenzas de presión.
As perforacións son comunicacións intercelulares nas que desaparece a parede celular.

- Simples: cunha única perforación (desaparece por completo a parede).
- Compostas: a perforación está separada por tabiques da parede celular (non
desaparece por completo a parede)
150
151
TEMA 29. SISTEMA INMUNITARIO
- Recoñecen o bo do estraño. Destruir o non propio e non atacar o propio. Recordar o

``enemigo´´.
- Para eliminar dos organismos:
• Axentes patóxenos.
• Substancias alleas.
• E incluso propias células do organismo:
- Células tumorais.
- Células que cumpriran a súa función.
- Células que funcionan mal.
- Células infectadas.
Cando o sistema inmunitario reacciona contra moléculas do propio organismo orixínase

enfermedades autoinmunes.
1. ÓRGANOS E TECIDOS LINFOIDES

Participan na resposta inmunolóxica e son: o timo, o bazo, os gánglios linfáticos, a medula
ósea, tecido linfoide asociado á pel (SALT: skin-associated lymphoid tissue) e o tecido
linfoide asociado ás mucosas (MALT: mucosa-associated lymphoid tissue) que se atopa na
mucosa do aparato dixestivo (amígdalas, intestino delgado e apéndice), na mucosa do
aparato respiratorio, na mucosa do aparato xenitourinario e na conxuntiva: mucosa que
recobre a esclerótica do ollo.
Segundo a súa función poden clasificarse en:
• Primarios e centrais: Neles, os linfocitos sofren procesos de proliferación e

diferenciación. Son a médula ósea e o timo.
• Secundarios ou periféricos: Neles, os linfocitos reaccionan aos antíxenos que

desencadea resposta inmunitaria.
- Timo: localízase por detrás do esterno. Coa idade involuciona, perdendo actividade
e tamaño despois da puberdade. Aínda que non perde a actividade por completo.
Elimina os linfocitos que están madurando mal. Nel diferéncianse os linfoblastos T
(linfocitos indiferenciados) nos distintos linfocitos T que adquiren receptores
específicos para antíxenos do organismo, para que non ataquen os antíxenos
propios do individuo. Isto é posible debido á barreira hematotímica presente só na
cortiza do timo e consiste nunha capa de células reticulares epitelioides e
macrófagos que rodea os capilares; esta barreira impide a entrada de material
antixénico polo que os linfocitos T maduran en presenza de antíxenos propios e sen
ser expostos a antíxenos foráneos.
- Bazo: É o único órgano linfoide interposta na circulación sanguínea. Actúa como

filtro do sangue eliminando antíxenos. Nel prodúcese gran cantidade de anticorpos.
152
- Ganglios linfáticos: son órganos constituídos por tecido linfoide (linfocitos),
macrófagos e células dentríticas e distribuídos polo corpo no traxecto dos vasos
linfáticos. Actúan como filtros da linfa eliminado antíxenos e células vellas ou
defectuosas. Neles tamén se producen anticorpos.
- Tecido linfoide asociado a mucosas e tecido linfoide asociado á pel: As

mucosas e a pel son sitios onde as invasións de patóxenos son frecuentes porque
están en contacto co medio externo. Mucosas: aparece como folículos (grupos de
linfocitos) ou difuso, p. ex., no tracto respiratorio, no tracto dixestivo, no tracto
xenitalurinario e na conxuntiva. Pel: aparece difuso formado por linfocitos,
macrófagos e células dendríticas. Hai especies onde tamén poden aparecer
folículos.
- Médula ósea: Tecido que se atopa no interior dos ósos. Ten función hematopoética,
e dicir, formación das células sanguíneas.
2. TIPOS DE RESPOSTA INMUNOLÓXICA
A resposta inmunitaria pode ser:

- Innata (natural ou inespecífica): non require un control previo do antíxeno.
- Adquirida (específica): só se xera despois do contacto co axente estraño.
Ambas respostas constan de:
- Compoñente humoral: Mediado por anticorpos, complementos, citoquinas, etc.

- Compoñente celular: Mediado por células.
3. RESPOSTA INMUNITARIA INNATA
É a primeira barreira de defensas fronte ao ataque do antíxeno.
Características: - Acción inmediata: 0 a 5 días.

- Mecanismos de recoñecemento inespecíficos.
- Sen memoria inmunolóxica.
- Moi eficaz: Elimina e controla a infección ata que se desenvolven os
mecanismo adquiridos.
Dentro desta resposta diferenciamos 3 tipos de barreiras:
1. Barreiras físicas:
- A pel: moi poucos patóxenos poden penetras a pel innata.
- O sistema respiratorio, dixestivo, xenital, urinario e conxuntivo (mucosas).
153
Poden ter Ph ácido (estómago, pel, vaxina): dificulta a proliferación de
microorganismos.
Nestas zonas hai microorganismos propios que compiten eficazmente cos
patóxenos.
2. Barreiras químicas: É a resposta inmunitaria innata humoral.
- Lisozima: Enzima do soro que rompe as paredes celulares bacterianas. Tamén está
presente nas bágoas e no moco.
- Complemento: Conxunto de proteínas do soro.
- Citoquinas: Responsables da comunicación intracelular provocando e regulando a

resposta inmune. Son producidos polos leucocitos endoteliais e epiteliais. Exemplos:
• Factores de necrose tumoral: Implicados na inflamción, apoptose,

proliferación e na actiidade da resposta inmune.
• Interluquinas (IL ata 36): Interveñen en numerosos procesos da
resposta inmune, p.ex: IL22, estímula a produción de de péptidos
antimicrobianos e a produción da fase aguda.
- Anticorpos naturais: Os anticorpos forman parte da inmunidade adquirida. Pero as

naturais prodúcese sen estimulación antixénica específica. Son considerados
compoñentes do sistema innato.
- Quitinase: Hidrolase implicado na defensa contra bacterias e fungos.
- Piróxeno: Calquera axente productor de febre, p.ex: a IL.
- Factores estimulantes de colonia: Controlan a proliferación e diferenciación do

macrófito e granulación.
- Quimioquina: Atraen leucocitos.
- Interferóns producidas por calquera célula invadida por virus: Inducen resistencia
antivírica na célula infectada.
- Inhibidores de protease: Coas que certos patóxenos penetran no organismo e

conseguen nutrientes.
- Péptidos antimicrobianos: Lisan bacterias, virus, fungos, e protozoos.
- Lectina: Únense a carbohidratos da superficie dos patóxenos e precipitan. As

proteínas da fase aguda tamén son lectinas.
Proteínas de fas aguda (p.ex:, proteína reactiva): limita o dano tisular
causado pola resposta inmunitaria.
3. Barreiras celulares:
- Eosinófilos: destrúen parasitos, participan na reacción alérxica e modulan o

proceso inflamatorio.
154
- Células cebadas (mastocitos) e basófilos: modulan a inflamación e a reacción
inmunolóxica e tamén actúan contra parasitos.
- Células asasinas naturais (células citotóxicas naturais): son un tipo de linfocito.

Eliminan células tumorais ou células infectadas por virus, bacterias ou parasitos sen
recoñecemento previo.
- Macrófagos, monocitos e neutrófilos: fagocitan e destrúen os axentes infecciosos.

Os monocitos están no sangue, cando pasan aos tecidos derivan en macrófagos.
- Células dendríticas: en tecidos (pel, mucosas, ganglios linfáticos). Fagocitan e
presentan antíxenos. Activan os linfocitos T influíndo na súa resposta. Son, polo
tanto, cruciais no enlace entre a resposta inmunitaria innata e a adquirida.
FAGOCITOSE: ETAPAS
Quimiotaxe (Factores do complemento, productos bacterizidas e productos celulares) →

Opsonización → Adherencia → Inxestión → Dixestión → Fagolisosoma
Estratexias dos patóxenos: Escapar, pasar desapercibido, encapsularse ou resistir a

dixestión.

3.1. COMO SE ACTIVAN OS MECANISMOS DE INMUNIDADE INNATA?
En canto as barreiras físicas?
Non hai nada que activar, é unha defensa pasiva. Poden ter estratexias especializadas
como a produción de moco e secreción de moléculas antimicrobianas.
O sistema inmunitario innato recoñeceu moléculas denominadas patróns moléculares

asociados aos patóxenos (PAMP), que son característicos dos patóxenos.
En canto as barreiras químicas?
Recoñece moléculas denominadas patróns moleculares asociadas aos patóxenos (PAMP),

que son características dos patóxenos. É dicir, estas barreiras activan esas moléculas. p.ex.
o lisozima rompe compoñentes da parede celular das bacterias.
Os péptidos insértanse na membrana celular do patóxeno, fan poros.
O sistema inmunitario innato recoñeceu moléculas denominadas patróns moléculares

asociados aos patóxenos (PAMP), que son característicos dos patóxenos.
As barreiras químicas actuarán se atopan esas moléculas (PAMP) patróns moléculares

asociados aos patóxenos. O Lisozima rompe compoñentes da parede celular bacteriana. Os
péptidos aintimicrobianos insertanse na membrana celular do patóxeno. As células teñen
receptores de superficie que recoñece eses patróns e desencadean a resposta imunitaria:
Fagocitose, produción de cioquinas, etc... Patróns moleculares asociados a patóxenos:
155
- Leucocitos (fagocitose)
- Compoñentes humorais
4. RESPOSTA INMUNITARIA ADQUIRIDA
Reacción do organismo fronte a un antíxeno determinado. Radica nos linfocitos (B e T) e

nas substancias que liberan.
Características:
• Máis lenta ca innata (7 días)

• Especificidade: Cada antíxeno vai estimular só os linfocitos que teñen receptor específico
para ese antíxeno.
• Cronalidade: Cando un linfocito é activado, prolifera en células que son todas iguais con
idénticos receptores de superficie.
• Memoria inmunitaria: Presenza de linfocitos sensibilizados de longa vida despois dun
determinado estímulo antixénico.
• Regulación: Presenta mecanismosde control pola acción das inmunoglobulinas e de
diversos tipos de citoquinas.

A resposta inmunitaria adquirida pode ser:
- Celular: Resposta dos linfocitos T. Fórmase na médula ósea e desenvolvese no

timo.
- Humoral: Anticorpos liberados polos linfocitos B, pero coa colaboració dos T, os
linfocitos B formans e desenvolvense na médula ósea. (bolsa de fabrigio, aves)
4.1. INMUNIDADE ADQUIRIDA CELULAR
Iníciase coa transformación e presentación do antíxeno por parte das células presentadoras
de antíxeno (macrófagos, linfocitos B, células endoteliais, células epiteliais do timo e as
células dendríticas, que os presentan asociados a MHC II) e despois temos o resto das
células do organismo que presentan antíxenos nas MHC I (esta presentación non provoca
resposta inmunitaria xa que son antíxenos propios, salvo que presenten antíxenos
exóxenos, p. ex.: de células tumorais ou infectadas).
Os antíxenos son procesados e logo presentados na membrana plasmática asociados a

moléculas de histocompatibilidade. Desta forma son recoñecidos polos receptores dos
linfocitos T xa que os linfocitos T non recoñecen os antíxenos nativos, só os transformados
por esas células.
O procesado dos antíxenos é distinto para os antíxenos endóxenos e exóxenos. Os

exóxenos son captados por endocitose e degradados en endolisosomas (ou
fagolisosomas). As MHC son sintetizadas no RER e por transporte vesicular pasan ao Golgi
e do Golgi saen vesículas que se fusionan cos endolisosomas producíndose a fusión dos
156
antíxenos coas MHC II. Despois, o complexo MHC II-antixeno expónse na superficie celular
por exocitose.
O antíxeno endóxeno é degradado en proteosomas e os fragmentos son transportados ao

RER onde se unen ás MHC I e de aí por transporte vesicular ata a superficie da célula. Os
antíxenos procesados desta xeito tamén poden ser moléculas estrañas (p. ex., proteínas
tumorais ou moléculas procedentes de patóxenos que infectan as células).
Unha vez que recoñecen o antíxeno, os linfocitos T actívanse, proliferan e transfórmanse en

inmunoblastos que dan células memoria e células efectoras, esta é a fase de activación:
- Linfocitos T memoria (Células memoria): interveñen ante unha segunda exposición ao
antíxeno. (2ª aparición)
- Clon de linfocitos T efectores (Células efectoras): As células efectoras poden ser:
• Linfocitos T colaboradores: Varios subgrupos.
- Linfocitos T colaboradores Tipo 2 (TH2): Colaboran na diferenciación dos

linfocitos B. Dan lugar a células plasmáticas que segregan os anticorpos
(inmunidade humoral, que veremos a continuación).

-Linfocitos T colaboradores Tipo 1 (TH1): Está implicada na inmuidade
mediada por células, é dicir, activan os macógrafos, linfocitos T citotóxicos,
células asasinas neutras e linfocitos T colaboradores.
• Linfocitos T citotóxicos:
1. Eliminan as células que presentan antíxenos nos MCH (de clase I e II). Un
linfocito T citotóxico específico recoñece o antíxeno presentado na MCH a través da
TCR (célula T receptora). Esta interacción activa o linfocito T citotóxico que:
2. Libera perforina que forma poros na membrana da célula diana e granzima e

granulisina que penetran polos poros. A granzima activa a apoptose (morte celular).
A granulisina ten actividade antimicrobiana e pode inducir a apoptose.
3. Iniciase a apoptose da célula diana. Os linfocitos T citotóxicos liberados poden

atacar a outra célula diana. Tamén pode ocorrer ao lisarse por romper ás células.
• Células asasinas naturais:
Como xa vimos actuaran na resposta inmunitaria innata sen necesidade de

recoñecemento previo. Recoñecen compoñentes superficiais das células tumorais
ou das células infectadas. Pero tamén as recoñecen porque esas células non
expresan o MCHI.
Tamén actúan na resposta adquirida xa que son estimuladas, producen citoquinas e

proliferan en respostas a distintas citoquinas producidos polos linfocitos T ou
macógrafos.
Eliminan células recubertas por anticorpos, liberando o contido dos seus gránulos
(perforina e granzima).
157
• Linfocitos T supresores (Ts) ou reguladores:
Atenúan ou suprimen a resposta dos linfocitos T e B (aceleran a fin da resposta

inmunolóxica). Liberan citoquinas como a interluquina 10 ou a TGFB que
desencadean que van a parar. Aparecen cando a infección bacteriana está
controlada.
- Diminúen a actividade das células presentadoras de antíxenos.

- Suprimen a secreción de citoquinas que promoven a inflamción.
- Diminuen a proliferación dos distintos linfocitos (T e B).
Tamén actúan mediante contacto directo con outros linfocitos.
Como suprimen a resposta imunitaria específica?

Protexen fronte a outras enfermidades producidas polo sistema inmunitario (alerxías
e enfermidades autoinmunitarias). A mutación do xen FOXP3 fai que non haxa
linfocitos T supresores. Desencadease enfermidades autoinmunitarias graves. Unha
actividade aumentada destes linfocitos, tamén dá lugar a enfermidades. Ademais,
hai enfermidades víricas ou cánceres que o protexen do ataque dos sistemas
inmunitarios estimulando a actividade dos linfocitos T reguladores. Eliminando a
infección, os linfocitos T activadores deben destruírse para que pare a resposta
inmunitaria.

Como?
Os linfocitos T expresan na súa superficie os receptores FAS. A medida que avanza
a infección, os linfocitos T producen outra molécula de superficie denominada
ligando FAS. A unión dos receptores FAS únese co ligando FAS de células
diferentes inicia a apoptose dos linfocitos.
Este mecanismo actúa nos sitios de privilexio inmunolóxico como a rexión interna do
ollo, onde unha resposta inflamatoria típica producirá máis danos nos tecidos que
beneficios.
Na parte das proteínas do ollo esprésase o ligando FAS que provoca a apoptose dos
leucocitos que os atacan. Algunhas células tumorais tamén producen o ligando FAS,
polo que producen apoptose dos leucocitos que os atracan. Estes anticorpos
actuaran de diferente forma. Un exemplo: Na resposta alérxica, os IgE únense a
receptores de fillas.
4.2. INMUNIDADE ADQUIRIDA HUMORAL
Require a cooperación dos linfocitos T colaboradores que, como xa vimos, proliferan cando
recoñecen os antíxenos transformados polas células presentadoras, esta é a fase de
activación. Despois, na fase efectora, axudan aos linfocitos B a diferenciarse en células
plasmáticas que producen os anticorpos.
Os linfocitos B teñen receptores (que son inmunoglobulinas) que recoñecen antíxenos.

Certos linfocitos B tamén poden internalizar antíxenos e presentalos na superficie.
158
Os linfocitos T colaboradores activos recoñecen aos linfocitos B que recoñecen o mesmo
antíxeno que os activou a eles, entón, liberan linfoquinas que inducen a transformación dos
linfocitos B en inmunoblastos.
Os inmunoblastos dan lugar a células memoria, que proliferan e responden directamente

ante unha segunda exposición ao antíxeno, e a células plasmáticas que segregan os
anticorpos.
Estes anticorpos actuarán de distintas formas. Un exemplo:
Células cebadas , IgE, a respostas alérxicas.
1. As IgE producidas en resposta á exposición a un alérxeno, dévese a que os

receptores das células provocan un choque anaftilatico, unha reacción masiva de
alérxenos.
2. Nunha exposición as proteínas co memso alérxeno, o alérxeno e recoñecido polas

IgE unidas as células cebadas polo que se activan.
3. Liberando histonas e outras substancias que provocan os síntomas alérxicos.

➔ RESPOSTA ADQUIRIDA HUMORAL SEN COLABORACIÓN DOS LINFOCITOS T
Algúns antíxenos poden producir a resposta dos linfocitos B sen colaboración dos
linfocitos T. Os linfocitos B recoñecen directamente os antíxenos e proliferan e
diferéncianse en células plasmáticas e linfocitos B memoria (productoras de
anticorpos). É unha resposta máis débil.
➢ MOLÉCULAS IMPLICADAS NA INMUNIDADE ADQUIRIDA. ANTICORPOS
Os anticorpos ou inmunoglobulinas son glicoproteínas presentes no plasma sanguíneo. Hai

5 clases: IgG, IgM, IgA, IgE, IgD. As cinco clases teñen a mesma estrutura en forma de Y.
Cada inmunoglobulina consta de catro cadeas polipeptídicas: dúas cadeas pesadas
(cadeas H) e dúas cadeas lixeiras (cadeas L). A metade externa das ramas do Y, que inclúe
os extremos da cadea pesada e lixeira, forma a rexión variable. Na rexión variable está o
centro de unión do antíxeno que son iguais en cada rama. O resto das cadeas lixeira e
pesada forman a rexión constante. Unha rexión das cadeas pesadas só está presente nas
IgM e IgE.
• IgM (pentámero): Primeira globulina que os linfocitos ven, producida despois da

exposición ao antíxeno. Despois a súa concentración no sangue diminúe. Neutraliza
e aglutina antíxenos, é moi eficaz na activación do complemento.
• IgG (monómero): A máis abudante no sangue. Tamén está presente en fluídos nos
tecidos. Única que atravesa a placenta, confire inmunidade pasiva ao feto.
Opsoniza, neutraliza e aglutina os antíxenos, é menos eficaz na activación do
complemento cá IgM.
159
• IgA (dímero): Presente en secrecións como bagoas, saliva , mocos e leite. Aglutina
e neutraliza os antíxenos na mucosa. Ao estar no leite proporciona inmunidade
pasiva aos lactantes.
• IgE (monómero): Actúa sobre as células cebadas e basófilas provocando que

liberen histamina e outros compoñentes que causan reaccións alérxicas.
(Anteriormente, venenos).
• IgD (monómero): Presente principalmente na superficie de linfocitos B que aínda

non estiveron expostos aos antíxenos. Actúa como receptor de antíxenos na
proliferación e diferenciación de linfocitos B (selección clonal).
Polo tanto, a principal función dos anticorpos é unirse a antíxenos. Os mecanismos

mediados por anticorpos para desfacerse deles:
- Neutralización: bloqueo do antíxeno pola unión ao anticorpo. P. ex., unión a

antíxenos de superficie de virus ou bacterias impedindo que actúen e facilitando que
sexan fagocitados.
- Aglutinación: unen varios patóxenos que despois son destruídos por fagocitose.
- Precipitación: é igual á aglutinación pero neste caso unen antíxenos disoltos.

- Activación do complemento: formáse o complexo de ataque de membrana.
5. INMUNÓXENO
Calquera molécula que induce sempre a unha resposta inmunitaria. As proteínas son os
mellores inmunóxenos > carbohidratos > ácidos nucleicos.
Os lípidos moi pouco ou nada, porque están presentes tanto nun coma noutro, e son
prácticamente os mesmos nos patóxenos e no organismo danado.
6. ANTÍXENO. EPÍTOPOS (DETERMINANTES ANTIXÉNICOS)
Antíxeno: calquera moléculas estraña que é recoñecida polos anticorpos e provoca unha
resposta do sistema inmunitario. Aínda que non ten que xerar sempre unha resposta
inmune.
Epítopo ou determinantes antixénico: é unha pequena parte dun antíxeno.
Hapteno: molécula pequena que pode actuar como epítopo, pero que por si soa non é
capaza de inducir unha resposta de anticorpos.
7. QUIMIOTAXE
Capacidade de atracción de leucocitos, dende o sangue ao lugar de infección, que

presentan determinados factores quimiotácticos (quimioatraentes).
160
8. OPSONIZACIÓN
Recubremento do patóxeno (ou calquera antíxeno) por proteínas (anticorpos e

compoñentes do complemento) o que facilita a súa eliminación. As células do sistema
inmunitario teñen receptores de membrana que recoñecen estas proteínas (anticorpos ou
complemento) polo que se activan e eliminan os patóxenos segundo o tipo celular:
- As células asasinas liberando substancias citotóxicas que lisan as células
infectadas.
- Os neutrófilos e macrófagos fagocitando: os receptores destas células recoñecen

con máis facilidade os patóxenos opsonizados con anticorpos ou compoñentes de
complemento.
- Os basófilos e células cebadas liberando o contido dos seus gránulos na reacción

alérxica e de anafilaxia e tamén contra parasitos.
- Os eosinófilos liberando o contido dos seus gránulos fronte aos parasitos.
- Activación do complemento pola unión a anticorpos, o que forma o complexo de

ataque de membrana que lisa o patóxeno.
9. PRINCIPAIS ACONTECEMENTOS NA RESPOSTA INFLAMATORIA

LOCAL
1. No lugar de lesión, os macógrafos e células cebadas activan e liberan moléculas que

causan a expansión dos capilares polo que se fan máis permeables. Os patóxenos tamén
liberan substancias (sinais). (Histamina, gránulos de células cebadas).
2. Líquido, proteínas antimicrobianas e elementos coagulantes móvense dende o sangue.

Empeza a coagulación.
Resposta inmune: Aceleramento, inchazón, febre, dor.
3. As quimioquinas liberadas son liberadas por varios tipos celulares. Extraen máis fagocitos
dende o sangue ao lugar da lesión.
4. Os neutrófilos e macógrafos fagocitan os patóxenos e restos celulares .Prodúcese na

cara do tecido.
10. SISTEMA DO COMPLEMENTO
Complementa e amplifica algúns procesos inmunolóxicos. É un sistema de defensa

inespecífico, pero tamén está implicado no sistema inmunitario adquirido. Unha das súas
161
vías de actúación actívase pola unión dos anticorpos aos antíxenos, polo que se produce a
destrucción dos patóxenos. Complementa e amplifica algúns procesos inmunolóxicos.
Consiste nunhas 40 proteínas séricas producidas no fígado
- Compoñentes temperáns: Compoñentes da C1 ao C4, factor B, factor D, etc..

- Compoñentes tardíos: da C5 ao C9. Son os que interveñen nos diversos procesos
inmunolóxicos.
Os complexos antíxeno-anticorpo e as moléculas da superficie dos microorgnismos
desencadean a activación secuencial das proteínas do complemento. Esta activación ocorre
por 3 vías:
- Vía alternativa: Actívanse directamente por moléculas da superficie do patóxeno

consecuencia da activación das outras vías que acaban activando o factor B.
- Vía de lectina: Por unión das lectinas (lectina unidora de manosas ou ficolinas) a
carbohidratos con residuos da membrana superficial do patóxeno (manosa, fucosa
ou N-acetilglicosamina).
-Vía clásica: Actívase pola unión Ac/Ax da superficie do patóxeno.

Actívase C3, e mediante compoñentes tardíos, activan C3b.
As tres vías conflúen no compartimento C3 (pode haber retroalimentación),

inactivando en diversos procesos como:
1.- Modulación da inflamación: Vías da activación do complemento.

2.- Quimiotaxe.
3.- Opsonorización.
4.- Lise da bacteria.
5.- Activación das células asasinas naturais que lisan os patóxenos, células
infectadas ou canceríxenas.
11. COMPLEXO PRINCIPAL DE HISTOCOMPATIBILIDADE (MHC)
Son proteínas de membrana que presentan antíxenos é están implicadas na distinción entre
moléculas propias e estrañas.
- MHC clase I: Presentes en todas as células e son responsables das características

inmunitarias individuais (implicadas no rexeitamento nos transplantes de órganos).
- MHC clase II: só están presentes nas células presentadoras de antíxenos.
12. UNHA INVASIÓN POR CALQUERA AXENTE ESTRAÑO ACTÚA SOBRE

DIFERENTES PARÁMETROS DO SISTEMA INMUNE
- Quimiostase.
162
- Adhesión: Incremento de receptores da membrana dos neutrófilos (número) que aumenta
a súa capacidade de atracción.
- Fagocitose e pinocitose.
- Estalido respiratorio: Produción de intermediarios reactivos de osíxeo que destruén os
microorganismos fagocitados.
- Produción de intermediarios reactivos de num*: P.ex: Ácido nítrico.
- Complemento.
- Opsonización.
- Lisozoma.
- Proliferación de linfocitos e produción de anticorpos.
- Produción de citoquinas:
• Proteases de fase aguda.
• Inhibición de proteases.
• Péptidos antimicrobianos
• Anticorpos
• Quinases
- Resposta celular ,a súa función é levada a cabo polos eseofilos.
13. AS BACTERIAS E ARQUEOBACTERIAS TAMÉN TEÑEN SISTEMA

INMUNITARIO ADQUIRIDO

O xenoma de moitas bacterias e arqueobacterias ten repeticións (secuencias) palindrómicas
curtas agrupadas e regularmente interespazadas (CRISPR). Cerca das CRISPR sempre hai
xenes que codifican as proteínas Cas (son nucleases). Hai distintos destes sistemas
CRISPR-Cas segundo as especies bacterianas.
Entre as CRISPR hai unhas secuencias únicas (non repetidas), denominadas espaciadores:
son secuencias víricas e serven para lle conferir resistencia contra os virus que as infectan
(bacteriofagos). As bacterias que sobreviven a unha infección por virus adquiren novos
espaciadores que son fragmentos do ADN dos virus. Adquiren este sistema de defensa,
pero tamén o transmiten cando se dividen. (Nucleases: Contén nucleótidos.)
A bacteria copia o novo espaciado en ARN, denominado ARN guía (copiando as células e
volve a ser infectado). Se o virus volve detectar a bacteria, o ARN guía forma un complexo
coa proteína Cas e únese ao material xenético do virus. Despois, a proteína Cas corta o
ADN do virus invasor e para a infección.
Tamén hai virus que teñen o sistema CRISPR-Cas que actúa sobre o sistema de bacteria
para reactivalo e restablecer a replicación do virus.
O sistema CRISPR-Cas tamén fai que as bacterias cando son infectadas deixen de
expresar os patróns moleculares aosciados a patóxenos na súa superficie. A bacteria pasa
desapercibida, endebido ó sistema inmunitario.
163

Apuntes Biología

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Apuntes Biología

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

a64b0469ff35958ef4ab887a898bd50bdfbbe91a-5752962

Reservados todos los derechos.

Gabrielle Falopio (1523-1562) ⇒ Teoría Fibrilar: a fibra é a unidade morfolóxica elemental

Robert Hooke: Micrographia (1665) ⇒ termo “célula” (cortiza dos vexetais).

· 1838-1839: Células recoñecidas como a base dos seres vivos:

Reservados todos los derechos.

- A célula é o elemento constitutivo das plantas e animais.

Virchow (1855) completou a teoría celular establecendo que:

Confirmaa Ramón y Cajal ⇒ Teoría Neuronal: individualidade das células nerviosas.

- Histoloxía animal (1800), Bichat: dá ao termo tecido un carácter xeral e sistemático.

· 2ª metade do s.XIX: Épocas prolífera no desenvolvemento das investigación citolóxicas e

Microscopio electrónico (revolucionaría o estudo da célula, por Knoll e Ruska:

Citoloxía: Estudo das células

Estructura: Citoloxía clásica

1. ORIXE E EVOLUCIÓN DAS CÉLULAS EUCARIOTAS

A medida que se foi acumulando osíxeno na atmosfera, uns organismos anaerobios

Célula procariota ancestral común (segundo os xenomas): orixinando as arqueobacterias,

Crese que as células eucariotas evolucionaron por ENDOSIMBIOSE.

Unha célula central ancestral anaerobia derivada dunha arqueobacteria formaría:

Reservados todos los derechos.

3.- Máis tarde, formaríase o resto do sistema de endomembranas (orgánulos) ⇒

Margulis propoñía que: primeiro se formaba o sistema de endomembranas (FALSO, antes o

- Bacteria aerobia ⇒ mitocondrias.

Os organismos unicelulares constitúen máis da metade da biomasa total da Terra, xa que

A pluricelularidade produciu a especialización celular e a aparición de órganos e tecidos

Reservados todos los derechos.

3.- Metabolismo oxidativo: a glicosa rómpese en CO2 e O2

4. ORGANISMOS COMO MODELOS EXPERIMENTAIS

- Bacteria: Escherichia coli .

5. CÉLULAS PROCARIOTAS E EUCARIOTAS

- PROCARIOTAS: Membrana plasmática e material xenético sen separar

- EUCARIOTAS: Teñen endomembranas (orgánulos e núcleo co material xenético)

Os máis pequenos: - lévedos (unicelulares)

* Vexetais: Teñen vacuolo vexetal, cloroplasto (plastos en xeral) e parede celular.

Reservados todos los derechos.

CARACTERÍSTICAS PROCARIOTAS EUCARIOTAS

Parede celular Sí (os microplasmas non) Sí, só as células vexetais.

Cápsula (capa xelatinosa Pode habela Non

Núcleo Ausente Presente

Tamaño típico aprox. 1µm 10-100µm

Citoesqueleto Ausente Presente

Orgánulos Ausentes Presentes

Contido de ADN Menor cantidade Maior cantidade

Cromosomas 1 molécula de ADN circular Múltiples moléculas de ADN

Ribosomas Máis pequenos e con máis Máis grande e con menos

Proteínas asociadas ao Ausentes Histonas e proteínas non

- Sincitio: Fusión de varias células (células musculares, placenta).

- Plasmodio: División celular sen citocinese (división do citoplasma) [mofos]

Reservados todos los derechos.

1. COMPOSICIÓN E ESTRUTURA DA MEMBRANA PLASMÁTICA

Reservados todos los derechos.

Nas células eucariotas hai membranas internas (endomembranas): envolven os distintos

Estructura: Modelo de mosaico fluído de membrana (Singer e Nicolson, 1972):

Bicapa de fosfolípidos con proteínas na súa

Os lípidos desprázanse por difusión lateral, flexión, rotación, difusión transversal

Reservados todos los derechos.

A proporción e composición de proteínas/lípidos varían nas diferentes células da mesma

• Fosfolípidos: como o fosfatidilcolina ou fosfatidiletanolamina (que se sitúa na

• Glicolípidos: como os cerebrósidos (esfingomielino + monosacárido), gangliósidos

Clasificación segundo a súa función:

• Receptores: detectan sinais químicos e activan componentes no interior da célula.

• Transportadores: transportan cara o interior ou exterior da célula.

• Enzimas: catalizan reaccións específicas.