You are on page 1of 123

K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.

योऽनूचानः स नो महान्

हैदराबाद् संभाग: ।

नवमी कक्षाया:
संस्कृ त - छात्राध्ययनसामग्री
2022 - 2023

चेबबय्यं वेङ्कट रामय्य: ,


1
प्र.स्ना. बि. - संस्कृ तम्
के न्द्रीय बवद्यालय: नं .1 उप्पल् ।
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.

के न्द्रीय बवद्यालय संगठनम् KENDRIYA VIDYALAYA SANGATHAN


हैदराबाद संभागः / HYDERABAD REGION .
CBSE 2022 - 23.
कक्षा - नवमी बवषयः- संस्कृ तम् अध्ययनसामग्री CLASS - IX SUB :- SANSKRIT

चेबबय्यं वेङ्कट रामय्यः


प्रबिबक्षत स्नातक बिक्षकः ( संस्कृ तम् )
के न्द्रीय बवद्यालयः नं - 1 , उप्पल्
हैदराबाद् - 39.

2
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.

FOREWORD

I am happy to know that Sanskrit Study Material of class IX has


been prepared by Mr.Ch V Ramaiah T.G.T. ( Sanskrit ) of this vidyalaya.

I am sure that this study material will help the students to see the entire syllabus
as well as Question pattern at a glance and to prepare for their forth coming
examinations in a better way without ambiguity.

This Student Study Material has been prepared by incorporating all the changes in the syllabus prescribed by CBSE for the
academic session 2022 - 23. I am sure that this will benifit the students and Sanskrit teachers to a great extent.

In this connection I appreciate the Sanskrit Department of KV NO 1 , Uppal in general and Mr.Ch V Ramaiah
T.G.T. ( Sanskrit ) in particular for his relentless efforts in bringing the Student Study material .
छात्राध्ययनसामग्री इयं नवमी कक्षाया: छात्रेभ्य: वाबछछतफलप्राप्त्यै सहयोगं प्रददाबत इबत दृढं बवश्वस्यते ।

ददनाङ्क: :- 05 - 09 - 2022 ( बप . श्रीबनवासराजु )


प्राचायय: , के . बव . नं - 1 ,उप्पल् , हैदराबाद् ।

3
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
CBSE 22 - 23 अनुसारम् खण्डासारं प्रश्नानुसारं च पाठ्यबबन्द्दवः अध्ययनसामग्री च |

“ क ” खण्डः अपठठत - अवबोधनम् - 10 अङ्काः


प्रश्न: बवषयः पृ’संख्या
1 80 - 100 अपठठत - गद्यांिः प्रश्ना: च - I. एकपदेन उत्तरत - 1 x 2 = 2. II. पूर्व
य ाक्येन उत्तरत - 2 x 2 = 4 . 10 6
III. उबचतं िीषयकं बलखत - 1. IV. भाबषकं काययम् - 1 x 3 = 3.
** IV. भाबषकं :- कतृप
य दं / दियापदं / बविेषर् / बविेष्य / पयायय / बवलोमपदम् / सवयनामस्थाने संज्ञाप्रयोगः . बहुबवकल्पात्मकाः / MCQs
“ ख ” खण्डः रचनात्मकं काययम् - 15 अङ्काः
2 पत्रपूरतयः - ½ x 10 = 5 5 7
3 बचत्रवर्यनम् - 1 x 5 = 5 5 12
4 अनुवादः - 1 x 5 = 5 5 16
“ ग ” खण्डः अनुप्रयुक्त - व्याकरर्म् - 25 अङ्काः
5 सबन्द्धकाययम् :- * स्वरसबन्द्धः :- दीर्य , गुर् , वृबि , यर्् , अयादद - 2 अङ्कौ | * व्यञ्जनसबन्द्ध: :- वगीय - प्रथमवर्यस्य तृतीयवर्े पठरवतयनम् , 27
4
‘ म् ’ स्थाने अनुस्वारः - 1 अङ्कः | * बवसगयसबन्द्ध :- बवसगयस्य उत्वम् रत्वं च - 1 अङ्कः
6 िब्दरूपाबर् :- * अजन्द्ताः :- अकारान्द्त - पुं - बालकवत् , इकारान्द्त - पुं - कबववत् , उकारान्द्त - पुं - साधुवत् , ऋकारान्द्त - पुं - बपतृवत् , 35
आकारान्द्त - स्त्री - लतावत् , ईकारान्द्त - स्त्री - नदीवत् , ऋकारान्द्त - स्त्री - मातृवत् |
4
* हलन्द्ताः :- राजन् , भवत् , बवद्वस् , गुबर्न् |
* सवयनामिब्दाः :- अस्मद् , युष्मद् , तत् , इदम् , दकम् ( बत्रषु बलङ्गेषु ) | बहुबवकल्पात्मकाः / MCQs
7 धातुरूपाबर् :- * परस्मैपददनः :- पठ् , गम् , वद् , भू , िीड् , नी , दृि् , िक् , ज्ञा , अस् , कृ , दा , िी , श्रु , पा ( बपब् ) ( पञ्चसु लकारे षु ) 48
4
* आत्मनेपददनः :- सेव् , लभ् | ( पञ्चसु लकारे षु ) बहुबवकल्पात्मकाः / MCQs
*
4
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
8 कारक - बवभक्तय: उपपद - बवभक्तय: च - बद्वतीया :- उभयतः , बधक् , पठरत : , संया , बनकषा , प्रबत , बवना | 60
तृतीया :- सह / साकं / समं / साधयम् / बवना / अलम् / सदृि / हीनः | चतुथी :- रुच् , दा ( यच्छ् ) , नमः , कु प् , स्वबस्त |
4
पञ्चमी :- बवना , बबह : , भी / भयाथे , रक्ष् , ऋते | षष्ठी :- उपठर , अध : , पुरत : , पृष्ठत: , बनधायरर्े |
सप्तमी :- बस्नह् , बनपुर्ः , बवश्वस् , पटु | बहुबवकल्पात्मकाः / MCQs
9 प्रत्यया : :- क्त्वा , ल्यप् , तुमन
ु ् , क्त , क्तवतु , ितृ , िानच् | बहुबवकल्पात्मकाः / MCQs 3 63
10 संख्या - 1 - 100 सामान्द्यज्ञानम् | ( 1 - 4 बत्रषु बलङ्गेषु के वलं प्रथमा बवभक्तौ | ) 2 67
11 उपसगाय: :- ( द्वाववंिबतः - 22. ) प्र परा अप सं अनु अव बनस् बनर् दुस् दुर् बव 70
2
( आ / आङ् बन अबध अबप अबत सु उत् अबभ प्रबत पठर उप
12 अव्ययाबन :- * स्थानबोधकाबन :- अत्र , तत्र , अन्द्यत्र , सवयत्र , यत्र , एकत्र , उभयत्र 75
* कालबोधकाबन :- यदा , तदा , सवयदा , एकदा , पुरा , अधुना , अद्य , श्वः , ह्यः 2
* प्रश्नबोधकाबन :- दकम् , कु त्र , कबत , कदा , कु तः , कथं , दकमथयम् . * अन्द्याबन :- च , अबप , यदद , तरहय , यथा , तथा , सम्यक् , एव .
“ र् ” खण्डः पठठत - अवबोधनम् - 30 अङ्काः
13 पठठत - गद्यांिः प्रश्नाः च ( गद्यपाठा: :- 2 , 6 & 11 ) 5 75
14 पठठत - पद्यांिः प्रश्नाः च ( पद्यपाठा: :- 1 , 5 & 10 ) 5 75
15 पठठत - नाट्ांिः प्रश्नाः च ( नाट्ांिाधाठरतपाठा: :- 3 , 9 & 12 ) 5 75
16 प्रश्नबनमायर्म् :- वाक्येषु रेखांदकत - पदाबन अबधकृ त्य पञ्चप्रश्नानां बनमायर्म् । प्रश्नवाचकपदानां चयनम् | 5 76
17 श्लोकान्द्वयः / एकस्य श्लोकस्य संस्कृ तेन भावाथयलख
े ानम् 2 77
18 र्टनािमानुसारं कथालेखनम् 4 77
19 ( क ) प्रसङ्गानुकूलं अथयचयनम् 77
2
( ख ) िब्दानाम् अथथः सह मेलनम्
( पाठान् आधृत्य लर्ूत्तरात्मकाः प्रश्नाः ) 2

पाठ्य - पुस्तकम् - “ िेमष


ु ी - संस्कृ त - पाठ्यपुस्तकम् - प्रथमः भाग: । ( नवमश्रेण्यै ) CBSE द्वारा 2022 - 2023. परीक्षायै बनधायठरता: पाठा: :-
5
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.

पाठसंख्या पाठस्य नाम बवषय: पृष्ठसंख्या


प्रथम: पाठ: भारतीवसन्द्तगीबतः पद्यात्मक: / श्लोकाः 78
बद्वतीय: पाठ: स्वर्यकाकः गद्यात्मकः 80
तृतीयः पाठः गोदोहनम् नाट्ांि: / संवादात्मकः 85
पञ्चम: पाठ: सूबक्तमौबक्तकम् पद्यात्मक: / श्लोकाः 96
षष्ठः पाठः भ्रान्द्तो बालः गद्यात्मकः 101
नवमः पाठः बसकता सेतःु नाट्ांिः / संवादात्मकः 104
दिमः पाठः जटायोः िौययम् पद्यात्मकः / श्लोकाः 108
एकादिः पाठः पयायवरर्म् गद्यात्मकः 116
द्वादिः पाठ: वाङ्मनः प्रार्स्वरूपम् नाट्ांिः / संवादात्मकः 120

****************************************************************************************************************************************************************************************************************************************************

नवमी IX कक्षायाः संस्कृ त प्रश्नपत्र - प्रारूपम् | ( CBSE - 2022 - 23 Sanskrit PORTION & BLUEPRINT ) 80 अङ्काः
***************************************************************************************************************************************************************************************************

अभ्यासाय :- CBSE 22 - 23 अनुसारम् प्रश्नानुसारं अध्ययनसामग्री अभ्यासाय के चन प्रश्ना: च :-


क - खण्डः अपठठत - अवबोधनम् - 10 अङ्काः
See the Q.NO.16. Pg No. for प्रश्नवाचकपदाबन based on which you can write correct answers from the अपठठत - गद्यांि |
Q.NO.1. अधोलिलितं गद्यंशं पठित्वय प्रदत्तप्रश्नयनयम् उत्तरयलि संस्कृ तेन लिित -
प्रातः कालः अतीव मधुरः कालः भवबत । यदा स्वच्छे आकािे सूयःय उदेबत तदा अन्द्धकारः दूरं गच्छबत । सवयत्र प्रकािः भवबत । पबक्षर्ः इतस्ततः
भ्रमबन्द्त । ते मधुरस्वरे र् मधुरं गीतं गायबन्द्त । सरोवरे षु कमलाबन उद्यानेषु च बवबभन्नबन पुष्पाबर् बवकसबन्द्त । तेषु भ्रमराः सानन्द्दं गुञ्जबन्द्त । िीतलः वायुः
वहबत । सम्पूर्ं वातावरर्ं सुगन्द्धमयं भवबत । भ्रमर्िीलाः प्रसन्नाः जनाः उद्यानेषु भ्रमबन्द्त । के चन तत्रैव व्यायामं कु वयबन्द्त । अनेके बालाः अबप उद्यानेषु यत्र
6
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
तत्र धावबन्द्त िीडबन्द्त च । ते अतीव प्रसन्नाः भवबन्द्त । न के वलं मानवाः , पिवः अबप प्रसन्नाः भवबन्द्त । वानराः वृक्षष
े ु कू दयबन्द्त । सवे जनाः स्वकायेषु संलग्ाः
भवबन्द्त । एषा सुखदाबयनी प्रभातवेला जनान् कतयव्यस्य पाठं पाठयबत । धन्द्या एषा प्रभातवेला ।
अ. एकपदेन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1X2=2
(i) प्रातःकलः कीदृिः कालः भवबत ? (ii) यदा सूयःय उदेबत तदा कः दूरं गच्छबत ? (iii) ककं सुगन्द्धमयं भवबत ?

आ. पूर्व
य ाक्येन उत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 2X2=4
(i) सरोवरे षु काबन बवकसबन्द्त उद्यानेषु काबन बवकसबन्द्त ?
(ii) के स्वकायेषु संलग्ाः भवबन्द्त ? (iii) प्रभातवेला जनान् ककं पाठयबत ?

इ. अस्य अनुच्छेदस्य उबचतं िीषयकं बलखत - 1

ई. यथा बनदेिम् उत्तरत - ( के वलं प्रश्नत्रयम् MCQs ) 1X3=3


(i) ‘ ते मधुरस्वरे र् मधुरं गीतं गायबन्द्त ’ इत्यबस्मन् वाक्ये दियापदं दकम् अबस्त ? ते / गीतं / गायबन्द्त / मधुरं
( ii ) ‘ गीतम् ’ इबत पदस्य बविेषर्पदं ककं प्रयुक्तम् ? मधुरः / मधुरं / प्रातः / दूरं
( iii ) ‘ गुञ्जबन्द्त ’ इबत दियापदस्य कतृप
य दं दकम् अबस्त ? भ्रमराः / वानराः / पबक्षर्ः / मानवाः

(iv) ‘ गगने ’ इबत अथे ककं पयाययपदं प्रयुक्तम् ? प्रातः / आकािे / उद्यानेषु / ते

ख - खण्डः रचनात्मकं काययम् - 15 अङ्काः


Q.NO.2. पत्रलेखनम् । मछजूषात: उबचतं पदं बचत्वा पत्रे ठरक्तस्थानाबन पूरबयत्वा पत्रं पुनः बलखत - ½ x 10 = 5
पाठ्यबबन्द्दन
ू ां बववरर्म् :- पत्रपूरर्ाथयम् ध्यातव्या: बवषया: / पत्रस्य स्वरूपम् :- पत्रे ठरक्तस्थानपूरतय: कथं करर्ीया ? मछजूषाधाठरतपदानां अवबोध एव
प्रधान: भवबत । पश्यत -
* मछजूषायां दत्तानां पदानां बलङ् ग - बवभबक्त - वचन - पुरुष - अव्यय - प्रत्ययान्द्त - पदानां अवबोध: / बवभाग: भवतु । अनन्द्तरं पत्रे प्रदत्त - ठरक्तस्थानेषु
उत्तर - लेखनाय अध: प्रदत्त - 16 सहायकबवषयार्ां ज्ञानेन मछजूषात: िुिम् उत्तरं बचत्वा बलखत ।
* प्रत्येकबस्मन् वाक्ये ठरक्तस्थानात् पूवम य ् / परं यत् पदं भवबत तत् पदम् एव उत्तरस्य कृ ते सहायकपदं भवबत । तेन सहायकपदाधारे र् मछजूषात: बलङ् ग -
बवभबक्त - वचनानुसारम् िुिमुत्तरं बचत्वा बलखत ।
* वाक्याबन कतृय - वाच्ये / कमयवाच्ये भवबन्द्त । अत: तदनुसारम् एव मछजूषात: उत्तरपदस्य चयनम् / लेखनं भवतु ।
7
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
*******************************************************************************************************************************************************************
उदाहरर्ाबन :- पश्याम: तावत् अध: 16 सहायकबवषया: उत्तरलेखने कथम् उपकु वयबन्द्त इबत पश्यामः :-
पत्रे ठरक्तस्थानस्य बवषय: उत्तरम्
1. क: पत्रम् बलखबत ? / भवान् क: ? रमेि: / सुरेि: ........
2. कु त: बलखबत ? हैदराबाद्त: / ददल्लीत: / कािीत: / चेन्नत
ै : .........
3. कं बलखबत ? बपतरम् / बमत्रम् / प्रधानाचाययम् ......
4. कथम् सम्बोधयबत ? आदरर्ीया : बपतृपादा: / बप्रय बमत्र रमेि ! / सुरेि ! .....
5. कथम् नमस्कारम् करोबत ? सादरम् प्रर्ामा: / सप्रेम नम: / नमो नम: .......
6. कथं प्रारम्भ: दियते ? अत्र कु िलम् । तत्रास्तु । तव पत्रम् प्राप्तम् । अहं नवमी - कक्षाया: छात्र: अबस्म ।
अहं कु िली / अहं कु िबलनी / सवयगतं कु िलम् ।
7. बवषय - प्रस्तुतीकरर्म् : - ( * अध: वाक्येषु दत्ताबन पदाबन ठरक्तस्थानाबन इबत बचन्द्तयन्द्तु ।
* मछजूषायां एताबन पदाबन ( उत्तरपदाबन ) भवबन्द्त ।
* मछजूषात: उबचतम् उत्तरं बचत्वा ठरक्तस्थानपूर्तं कु रुत । )
( वाक्ये ठरक्तस्थानम् )
8. कतृप य दम् ................... ..................... ...................... ।
9. .............. ...................... ............................... दियापदम् ।
10. .............. कमयपदम् ....................... ......................... ।
11. .............. बविेषर् - पदम् ....................... .......................... ।
12. .............. ..................... बविेष्य - पदम् .......................... ।
13. अन्द्यपदाबन :- बवभबक्तपदाबन , अव्ययपदाबन , प्रत्ययान्द्त - पदाबन ( गत्वा , आगत्य , ..... ) ।
14. समाबप्त: । प्रर्ामा: / मात्रे नम: / िुभं भूयात् । ........
15. क: बलखबत । भवत: पुत्र: / पुत्री / भबगनी । भवत: बिष्य: / बमत्रम् / सुहृद् ।
16. लेखकस्य नाम दकम् ? रमेि: / सुरेि: / ..........
अभ्यासाथयम् एकं पत्रम् :-
भवतः नाम बषबू अबस्त । भवतः बवद्यालये संस्कृ त - नाटकस्य प्रदियनं भबवष्यबत । एतदथं स्वबमत्रं सत्यनारायर्ं प्रबत बलबखतं बनमन्द्त्रर् - पत्रं मछजूषायां
प्रदत्त - पदानां सहायतया पूरबयत्वा बलखत :- ½ x 10 = 5
8
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
नूतनबवद्यापीठः
( i ) ………………..
ददनाङ् क: ..............................
बप्रय बमत्र सत्यनारायर् !
सप्रेम नम: ,
नववषयस्य ( ii ) …………. अत्र सवयगतं कु िलम् । भवान् अबप कु िली इबत मन्द्ये । अस्माकं बवद्यालयस्य ( iii ) .................... नवववषयस्य
िुभावसरे भबवष्यबत । तत्र अस्माकं ( iv ) ..................... “ गोदोहम् ” ( v ) इबत ...................... प्रदियनं भबवष्यबत । अहं तबस्मन् नाटके मयूरस्य
अबभनयं ( vi ) .................. । भवान् तद्दियनाय ( vii ) ......................... आगच्छतु । मम अबप ( viii ) .................... भबवष्यबत । सवेभ्य: अग्रजेभ्य:
मम ( ix ) ………... बनवेद्यताम् इबत ।
भवतः बमत्रम्
( x ) .........................

मछजूषा बषबू , िुभकामना: , बत्रिूरत: , प्रर्ामान् , वारषयकोत्सव: , नाटकस्य , बवद्यालये , उत्साहवधयनम् , करोबम , अत्र

उत्तराबर् :- उपठर कबथताः 16 सहायकबवषया: उत्तर - लेखने कथम् सहायका: भवबन्द्त इबत पश्याम: -
उपठर पठठत 16 सहायकबवषयार्ाम् आधारे र् कथम् उत्तरलेखनम् सरलं भवतीबत पश्याम: -
सहायक - बवषया: उत्तराबर्
1. क: पत्रं बलखबत ? / भवान् क: ? .....................
2. कु त: बलखबत ? ( i ) बत्रिूरत:
3. कं बलखबत ? ……………...
4. कथं सम्बोधयबत ? ………………
5. कथं नमस्कारं करोबत ? ………………
6. कथं प्रारम्भ: दियते ? ( ii ) िुभकामना: ( प्रथमा बवभबक्त: )

9
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
7. बवषय - प्रस्तुतीकरर्म् ………………
8. कतृप
य दम् ( iii ) वारषयकोत्सव: ( प्रथमा बवभबक्त: ) Clue - भबवष्यबत
( vii ) भवान् ( प्र / बव - एकवचनम् ) Clue - आगच््तु
9. दियापदम् ( vi ) करोबम ( दिया - उत्तमपुरुष - एकवचनम् ) Clue - अहम्
10. कमयपदम् ( viii ) उत्साहवधयनम् ( बद्व / बव - एकवचनम् )
11. बविेषर् - पदम् ...........................
12. बविेष्य - पदम् ............................
13. अन्द्यपदाबन :- बवभबक्तपदाबन ( iv ) बवद्यालये ( सप्तमी बवभबक्त: ) , ( v ) नाटकस्य ( षष्ठी बवभबक्त: )
14. समाबप्त: । प्रर्ामा: / मात्रे नम: ( ix ) प्रर्ामान् ( बद्व / बव - बहुवचनम् )
15. क: बलखबत । भवत: पुत्र: / पुत्री ............................
16. लेखकस्य नाम दकम् ? ( x ) बषबू

**************************************************************************************************************************************************************
अनेन स्पष्टं भवबत यत् मछजूषाया: पदानां :- बलङ् ग - बवभबक्त - पुरुष - वचन - कतृय - दिया - आदद पदानां ज्ञानेन पत्रे ठरक्तस्थानपूरतय: सरला भवबत इबत ।
अभ्यासेन भवतां बवश्वास: वधयते । पत्रे ठरक्तस्थान - वाक्ये एव सहायकपदाबन ( Clue Words ) भवबन्द्त । मछजूषापदानाम् आधारेर् ठरकतस्थानस्य वाक्ये
Clue Word मेलनेन उत्तरं िुिं भवबत ।
ध्यातव्यम् :- ठरक्तस्थार्ात् पूवं / परं / वाक्ये सहायकपदस्य ( Clue Word ) आधारे र् उत्तरलेखनं भवेत् इबत ।
**************************************************************************************************************************************************************
उत्तराबर् :- ( i ) बत्रिूरत: ( ii ) िुभकामना: ( iii ) वारषयकोत्सव: ( iv ) बवद्यालये ( v ) नाटकस्य
( vi ) करोबम ( vii ) भवान् ( viii ) उत्साहवधयनम् ( ix ) प्रर्ामान् ( x ) बषबू
*****************************************************************************************************************************************

10
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
Q.NO.2. पत्रलेखनम् । 5 अङ्का:
पत्रपूरर्ाय ध्यातव्या: अंिा: :- स्थान , सम्बोधन , कतृप
य द , बविेषर् , बविेष्य , दियापदै: अन्द्यपदै: ( = पूरर्पदै: ) च पत्रम् रचयत ।
अभ्यासाथयम् पत्रम् :-
बवद्यालयस्य नवमीकक्षायां प्रवेिाथं प्रधानाचायं प्रबत बलबखते प्राथयनापत्रे मछजूषात: समुबचत - पदाबन बचत्वा ठरक्तस्थानाबन पूरयत - ½ x 10 = 5
मछजूषा :- सधन्द्यवादम् , बिष्य: , महोदया: , बवगते , नवमीकक्षायाम् , बनवेदनम् , भवतां , उत्तीर्य: , प्राथयये , जातम् ।
यमुनाछात्रावास: ,
हैदराबाद्त: ( स्थानम् )
05 / 09 / 2022
श्रीमन्द्त: प्रधानाचायय ( 1 ) .... महोदया: ! .... ( सम्बोधनपदम् )
सबवनयं ( 2 ) ... बनवेदनम् .... ( अन्द्यपदम् ) अबस्त यत् अहं ( 3 ) .... बवगते ..... ( बविेषर्म् ) वषे र्टके सरबस्थत
के न्द्रीय - बवद्यालयस्य अष्टमीकक्षायां प्रथम - स्थाने ( 4 ) .... उत्तीर्य: ..... ( अन्द्यपदम् ) अभवम् । मम बपतु: स्थानान्द्तरर्म् अत्र
( 5 ) .... जातम् .... ( दियापदम् ) । अत: ( 6 ) ..... भवतां .... ( अन्द्यपदम् ) बवद्यालये ( 7 ) ..... नवमीकक्षायाम् .... ( अन्द्यपदम् ) प्रवेिं
दत्वा मां अनुगह्ण
ृ ातु इबत ( 8 ) ... प्राथयये ..... ( दियापदम् ) ।
( 9 ) ... सधन्द्यवादम् ...... ( अन्द्यपदम् )
भवताम् आज्ञाकारी ( 10 ) ..... बिष्य: ...... ( कतृप य दम् - लेखक: )
उदय: ।
( अन्द्यपदम् = पूरर्पदम् )
अथवा ( OR )
मछजूषाप्रदत्तपदानां साहाय्येन बनम्नबलबखतं बवषयम् अबधकृ त्य पञ्चबभ: संस्कृ तवाक्यै: एकम् अनुच्छेदं बलखत ।
“ भारतभूबम: ”

अस्माकम् , अयम् , देिः , भारतवषयम् , बहमालयात् , रामेश्वरपययन्द्तम् , नद्यः , गङ्गा , यमुना , गोदावरी-प्रभृतयः ,
मछजूषा
अत्र , कािी , प्रयागः , मथुरा , तीथयनगराबन , जाताः , अत्रैव , राम-कृ ष्र्-गौतमाः , ग्रामप्रधानः , कृ बषप्रधानः ।

11
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
********************************************************************************************************************************************************
Q.NO.3. प्रदत्तं बचत्रं दृष््वा मछजूषायां प्रदत्तिब्दानां सहायतया पञ्च वाक्याबन संस्कृ तेन बलखत - 1X5=5

पुस्तकालयस्य छात्राः समाचारपत्राबर् पठबन्द्त पुस्तकाबन अन्द्तः कपाठटकायां


मछजूषा :- अबस्त सबन्द्त पुस्तकालयाध्यक्षः ददाबत आसनेषु मौनेन प्रबविबन्द्त
अथवा
मछजूषाप्रदत्तिब्दानां सहायतया बनम्नबलबखतं बवषयम् अबधकृ त्य पञ्चबभः संस्कृ तवाक्यैः अनुच्छेदं बलखत -
“ िीडाक्षेत्रम् ”
बवद्यालयस्य, सुन्द्दरम् , िीडाक्षेत्रे , अबस्त , वृक्षाः , जनाः , व्यायामं , कु वयबन्द्त , िीडबन्द्त , बालकाः , बिक्षकः , बाबलकाः , इदं , बचत्रम् , उत्साहेन |
***********************************************************************************************************************************
बववरर्म् :- Q.NO.3. अधोदततं बचत्रम् दृष््वा मछजूषाया: सहायतया च संस्कृ तेन पञ्चवाक्याबन बलखत - 1 x 5 = 5
पाठ्यबबन्द्दन
ू ां बववरर्म् :-
अबस्मन् प्रश्ने ध्यातव्या: बवषया: :-
1. बचत्रे :- क: / का / दकम् अबस्त ? कौ / के / के स्त : ? के / का: / काबन सबन्द्त ?
उत्तरबर् :- बालक: / बाबलका / पुष्पम् अबस्त | बालकौ / बाबलके / पुष्पे स्तः | बालका: / बाबलका: / पुष्पाबर् सबन्द्त |
( एवं बचत्रे दृश्यमानानां पदानां प्रथमाबवभबक्त - रूपाबर् ( कतृय पदाबन ) बलखन्द्तु )

12
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
2. बचत्रे कतायर: ( कतृप
य दाबन / प्रथमाबवभबक्त पदाबन ) ककं ककं कु वयबन्द्त ? ( ताबन दियापदाबन भवबन्द्त )
उत्तराबर् :- कतृप
य दस्य वचनानुसारं दियापदाबन बलखन्द्तु । यथा :- िीडबत / सबन्द्त / बवकसबन्द्त ।
एवं कतृय - दियापदानां ज्ञानं भवबत ।
सरलवाक्य - बनमायर्ाथं कतृय - दियापदानां ज्ञानं आवश्यकम् । पश्याम: वाक्यरचनाम् -

वाक्यम्
कतृपय दम् अन्द्यपदाबन दियापदम्
बालक: / बालकौ / बालका: िीडबत / त: / बन्द्त ।
इदानीं दियापदस्य आधारेर् प्रश्ना: - यथा :-
बालक: उद्याने िीडबत ।
बालक: कु त्र िीडबत ?
बालक: बमत्रै : सह िीडबत ।
बालक: कै : सह िीडबत ?
3. एवं सन्द्दभायनस
ु ारं प्रश्नकरर्ेन उत्तराबर् बमलबन्द्त ।
बनयम: :- * प्रत्येकबस्मन् वाक्ये कतृप
य दस्य ( 1 प्रथमा बवभबक्तम् सूचयबत ।) वचनानुसारम् दियापदस्य ( “ k ” दियापदम् सूचयबत । ) वचनम् भवतु ।
यथा :- स: बलखबत । त्वं बलखबस । अहं बलखाबम ।
इदानीं सरल - पदानाम् आधारे र् कथं बचत्राधाठरत - वाक्यबनमायर्म् भवबत ? इबत जानीम: -

यथा :- वाक्य - बनमायर्ाय अध: प्रदत्त - प्राथबमकस्तर - ताबलकां दृष््वा अध: प्रदत्त बचत्रम् दृष््वा च बचत्रवर्यन - वाक्याबन रचयाम -

मछजूषा :- बालका: ,वृक्षा: , उद्यानम् , मबहलाबभ: , दोलायाम् ,


चलबन्द्त , व्यायामं , उत्साहेन , पश्यबत , सुन्द्दरम् ।

13
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
उदाहरर् - वाक्याबन बचत्र - वर्यन - वाक्याबन
1. इदं ...........6………… बचत्रम् अबस्त । 1) इदं उद्यानस्य / बवद्यालयस्य बचत्रम् अबस्त ।

2. अबस्मन् बचत्रे .......1....... .......k…. । 2) अबस्मन् बचत्रे बालका: िीडबन्द्त / पठबन्द्त ।

3. .....6...... समीपे / अध: / उपठर ...1... ....k. । 3) वृक्षस्य उपठर पुष्पाबर् दृश्यन्द्ते / सबन्द्त ।

4. ....7.... ....1..... ...k….. । 4) मागे जना: भ्रमबन्द्त ।


5. इदं बचत्रं सुन्द्दरम् अबस्त । 5) इदं बचत्रं सुन्द्दरम् अबस्त ।

** दियापदाबन - K:- एक ददखता है - दृश्यते, दो ददखते हैं - दृश्येत,े अनेक ददखते हैं - दृश्यन्द्ते ।

यथा :- अबस्मन् बचत्रे वृक्ष: दृश्यते / वृक्षौ दृश्येते / वृक्षा: दृश्यन्द्ते । OR


अबस्मन् बचत्रे वृक्ष: अबस्त / वृक्षौ स्त: / वृक्षा: सबन्द्त ।
**********************************************************************************************************************************

Q.3. अभ्यासाथयम् बचत्रम् - अध: दत्तं बचत्रं दृष््वा मछजूषाया: सहायतया संस्कृ तेन पञ्च वाक्याबन बलखत - 1x5 =5
1. मछजूषायां प्रदत्त-पदानां बवभाग: / ज्ञानम् :-
प्रथमा-बवभबक्त-पदाबन अन्द्यपदाबन दियापदाबन
पवयता: ( 1 ) आकािे ( सप्तमी = में ) गच्छत: ( k )
वृक्षा: (1) उत्पतबन्द्त ( k )
खगा: ( 1 ) उदेबत (k)
सूय:य (1) सबन्द्त (k)
गृहाबर् ( 1 )

मछजूषा:- पवयता: , वृक्षा: , खगा: , गृहाबर् , पुष्पाबर् , गच्छत: , उन्नता: , आकािे , सूय:य , उत्पतबन्द्त , उदेबत , सबन्द्त ।
इदानीं मछजूषापदानाम् आधारे र् / बवभागेन उपठर दत्तस्य बचत्रस्य वर्यनम् कु मय: -

14
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
इदानीम् ताबलकाधारे र् वाक्याबन रचयाम - *
1. इदं .........6……… बचत्रम् अबस्त । 1) इदं पवयतीयस्थलस्य बचत्रम् अबस्त ।
2. अबस्मन् बचत्रे .......1....... .......k…. । 2) अबस्मन् बचत्रे उन्नता: पवयता: सबन्द्त / दृश्यन्द्ते ।
3. .....6......समीपे/अध:/उपठर....1.... ....k….। 3) पवयतस्य समीपे गृहाबर् दृश्यन्द्ते / सबन्द्त ।
4. ....7.... ....1..... ...k…..। 4) आकािे सूय:य उदेबत / दृश्यते ।
5. .... 7 .... ..... 1........... ......k…….. । 5) आकािे खगा: उत्पतबन्द्त ।
6. इदं बचत्रम् सुन्द्दरम् अबस्त । 6. इदं बचत्रम् सुन्द्दरम् अबस्त ।

Q.NO.3. अधः प्रदत्तं बचत्रं दृष््वा मछजूषायां प्रदत्तिब्द - सहायतयापञ्च वाक्याबन संस्कृ तेन बलखत- 1x5=5
1. एतत् जन्द्ति ु ालायाः बचत्रम् अबस्त ।
2. अत्र पञ्जरे वसंहः , गण्डकः , मयूरः , हठरर्ः ,
उष्ट्रग्रीवः इत्यादयः अनेके जन्द्तवः दृश्यन्द्ते ।
3. दियकाः इतस्ततः भ्रमबन्द्त ।
4. पुरूषः मबहला च बालैः सह जन्द्तन ू ् पश्यबन्द्त ।
5. सवे बालाः तान् जन्द्तन ू ् दृष््वा प्रसीदबन्द्त ।

मछजूषा- पञ्जरे , इतस्ततः , अनेके , पश्यबन्द्त , जन्द्ति


ु ालायाः , दृश्यन्द्ते , प्रसीदबन्द्त , जन्द्तवः , गण्डकः , मयूरः , पुरूषः , उष्ट्रग्रीवः ,
मबहला , सह , दियकाः , बालाः , वसंहः ।

**********************************************************************************************************************************
*
15
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
Q.NO.4. अनुवादः 5 अङ्का:
अधोबलबखताबन वाकयाबन संस्कृ तभाषया अनूद्य बलखत - ( के वलं वाक्यपञ्चकम् ) 1x5=5
पाठ्यबबन्द्दन
ू ां बववरर्म् :-
बहन्द्दी / English भाषाया: वाक्याबन संस्कृ तेन अनूद्य लेखनाय आवश्यक - पदानाम् अभ्यासं कु मय: -
अनुवाद करते समय ध्यानादेने वाला प्रधान बवषय यह है दक - बहन्द्दी िब्द के बाद जो अथय रहता है , वह अथय ही हमें प्रत्येक पद की
संस्कृ त - बवभबक्त का सहायक होता है | ध्यान से बवभबक्त के अथय पढें - ( See Pg No :- 38 )
**************************************************************************************************************************************************
I. बवभबक्त के अथय तथा संस्कृ त - “ अकारान्द्त - पुवं लंग , अकारान्द्त - नपुस
ं कवलंग - आकारान्द्त - स्त्रीवलंग - प्रत्यया: :-
बवभबक्त: अथय: एकवचनम् एकवचनम् एकवचनम्
बालक पुष्प बाबलका
प्रथमा = ने ---- : अम् आ
बद्वतीया = को TO म् म् आम्
तृतीया = से ,के साथ BY ,WITH एन एन अया
चतुथी = के बलए FOR आय आय आयै
पञ्चमी = से ( अलग ) FROM आत् आत् आया:
षष्ठी = का , की , के OF अस्य अस्य आया:
सप्तमी = में , पर IN /ON ए ए आयाम्
सम्बोधन प्रथमा = रे , अरे , हे O! हे ..... अ ! हे ..... अ ! हे.... ए !
***********************************************************************************************
अभ्यास: :- 1. हम दोनों देव को नमस्कार करते हैं । ( नम् ) ................. ..................... .............. ।
2. लडके गांव से आते हैं । ( आगच्छ ) .................. ...................... ............. ।

3. छात्र खेल के मैदान में खेलते हैं । ( िीड् ) .................. ...................... .............. ।

4. हाथी िाखाओं को तोड़ता है । (त्रोटय ) .................. ....................... ............. ।

16
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
5. रमेि अपना जन्द्माददन मनाता है । (आयोजय) .................. ....................... .............. ।

6. तुम सब पढने के बलए कहां जाते हो ? ( गच्छ ) .................. ....................... ............... ।

7. बच्चा कु त्ते से डरता है । ( बबभे ) ................... ....................... ............... ।

II. वाक्यम् :- ( सवयनाम ( बत्रषु पुरुषेषु कतृप


य दानां / प्रथमाबवभबक्त - पदानां ) - ताबलका , दियापदाबन च )
कतृप य दाबन दियापदाबन
एकवचनम् बद्ववचनम् बहुवचनम् पुरुष: एकवचनम् बद्ववचनम् बहुवचनम्
वह वे दोनों वे सब प्रथम .... है / is .... हैं / are ... हैं /are
स: = HE तौ ते प्रथम पठबत पठत: पठबन्द्त
सा = SHE ते ता: बलखबत बलखत: बलखबन्द्त
तत् = THAT ते ताबन पतबत पतत: पतबन्द्त
*********************************************************************************************
तुम तुम दोनों तुम सब मध्यम .. हो / are .. हो / are .. हो / are
त्वम् = YOU युवाम् यूयम् मध्यम गच्छबस गच्छथ: गच्छथ
*********************************************************************************************
मैं = I हम दोनों हम सब उत्तम .. हं / am .. हैं / are ..हैं / are
अहम् आवाम् वयम् उत्तम पश्याबम पश्याव: पश्याम:
********************************************************************************************
वाक्यरचनायां दियापदं कतृप
य दस्य पुरुष - वचन - अनुसारं लेखनीयम् ।
अभ्यास: :- 1. वह खाता है । 1. ............. .................... । ( खाद् )
प्रथमपुरुषे ( पुं ) 2. वे दोनों दौडते हैं । 2. ............. .................... । ( धाव् )
3. वे सब लाते हैं । 3. ……….. ………..…... । ( आ + नी )
*******************************************************************************************
( स्त्री ) 4. वह गाती है । 4. .............. ....................... । ( गै / गाय् )
5. वे दोनों देखती हैं । 5. .............. ...................... । ( दृि् / पश्य् )
6. वे सब पीती हैं । 6. .............. ...................... । ( पा / बपब् )
*******************************************************************************************
17
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.

7. वह बगरता है । 1. ............. .................... । ( पत् )


( नपुं ) 8. वे दोनों बखलते हैं । 2. ............. .................... । ( बवकस् )
9. वे सब हैं । 3. ……….. ………..…... । ( अस् )
******************************************************************************************
मध्यमपुरुषे 10. तुम तोडते हो । 10. ............ ..................... । ( त्रोटय )
11. तुम दोनों याद करते हो । 11. ............ ..................... । ( स्मृ = स्मर )
12. तुम सब बोलते हो । 12. ............ ..................... । ( वद् )
******************************************************************************************
उत्तमपुरुषे 13. मैं सीञ्चता हं । 13. ............. ...................... । ( बसञ्च )
14. हम दोनों हसते हैं । 14. ............. ...................... । ( हस् )
15. हम सब बनाते हैं । 15. ............. ...................... । ( रचय )
********************************************************************************************************************************************************
वाक्यबवस्तार: :- उपठर कतृय - दियापदाभ्यां अनुवाद: कृ त: । इदानीं कतृय - अन्द्यकारकपद / अव्ययपद दियापदै: अनुवादं कु मय: ।
यथा :- वह क्या खाता है ? वह खाना खाता है ।
स: ककं खादबत ? स: भोजनं खादबत ।
*******************************************************************************************
अभ्यास: :- 1. वह फल खाता है । 1. ............. ................. .................... । ( खाद् )
प्रथमपुरुषे 2. वे दोनों बगीचे में दौडते हैं । 2. ............. ................. .................... । ( धाव् )
3. वे सब पानी लाते हैं । 3. ……….. .................. ………..…... । ( आ + नी )
*******************************************************************************************
( स्त्री ) 4. वह गीत गाती है । 4. .............. ................... .................... । ( गै / गाय् )
5. वे दोनों बन्द्दर को देखती हैं । 5. .............. ................... ................... । ( दृि् / पश्य् )
6. वे सब दूध पीती हैं । 6. .............. ................... ................... । ( पा / बपब् )
*******************************************************************************************
7. वह पेड से बगरता है । 1. ............. ................... .................... । ( पत् )
( नपुं ) 8. वे दोनों फू ल बखलते हैं । 2. ............. ................... .................... । ( बवकस् )
9. वे सब पुस्तक हैं । 3. ……….. ………..….. ………..…... । ( अस् )
*******************************************************************************************
18
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.

मध्यम - पुरुषे 10. तुम पत्थर तोडते हो । 10. ............ .................... ..................... । ( त्रोटय )
11. तुम दोनों श्लोक याद करते हो । 11. ............ …………….. ..................... । ( स्मर )
12. तुम सब सत्य बोलते हो । 12. ............ ..................... ..................... । ( वद् )
*******************************************************************************************
उत्तम - पुरुषे 13. मैं फू लों को सीञ्चता हं । 13. ............. ..................... .................... । ( बसञ्च )
14. हम दोनों र्र में हसते हैं । 14. ............. ..................... ................... । ( हस् )
15. हम सब बचत्र बनाते हैं । 15. ............. ..................... ................... । ( रचय )
*******************************************************************************************************************************************************
* इदानीं कतृय Unit - अन्द्यकारकपद Unit / अव्ययपद Unit - दिया Unit पदै: अनुवादं कु मय: ।
* बहन्द्दी वाक्येषु मूलिब्दै: सह य: अथय: भवबत , तस्य ( अथयस्य ) आधारे र् मूलिब्दे तस्याः बवभक् ते: प्रयोगः भवतु ।
*********************************************************************************************
यथा :- Unit = मूलिब्द + अथय । बगीचे में = उद्याने , पेड से = वृक्षात् , देव को = देवं , दोस्त के साथ = बमत्रेर् सह ।
Unit = मूलधातु + पुरुष & वचनम् । जाता है = गच्छबत , खेलते हैं = िीडबन्द्त , पीता हं = बपबाबम , बनाते हो = रचयबस ।
* अनुवादकरर्ाय - “ बहन्द्दी बवभबक्त के अथय ” तथा “ अकारान्द्त – पुवं ल्लंग - प्रत्यय ”, “ अकारान्द्त - नपुस
ं कवलंग-प्रत्यय ”
“ आकारान्द्त - स्त्रीवलंग - प्रत्यय ” - ताबलका: पठठत्वा / ज्ञात्वा संस्कृ तेन अनुवादं कु रुत ।
*********************************************************************************************
III वलंगानुसारम् बहन्द्दी - पदानाम् कृ ते संस्कृ त - मूलिब्दा: / पदावबल: :-
पुवं लंग–पदाबन नपुस
ं कवलंग-पदाबन स्रीवलंग-पदाबन
बहन्द्दी संस्कृ तम् बहन्द्दी संस्कृ तम् बहन्द्दी संस्कृ तम्
गांव ग्राम: बगीचा उद्यानम् बाजार बवपबर्
रास्ता मागय: पुस्तक पुस्तकम् लडकी बाबलका
पेड वृक्ष: दुकान आपर्म् िाखा िाखा
कु त्ता िुनक: / कु क्कु र: पेन कलमम्

19
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
छात्र छात्र: दूध दुग्धम्
हाथी गज: र्र गृहम्
बन्द्दर वानर: सब्जी िाकम्
IV. दियापदाबन :- 1. वाक्यबनमायर्े कतृप
य दस्य पुरुष तथा वचन - अनुसारं दियापदस्य प्रयोग: भवतु ।
2. वाक्यबवस्तारे दियापदस्य आधारे र् कारकस्य अवबोध: भवतु ।
3. वाक्यबवस्तारे के षाञ्चन अव्यायानाम् / िब्दानाम् ( उपपदबवभाक्ते : ) अवबोध: भवतु ।
4. दियापदानाम् अवबोध: पञ्च - लकारे षु भवतु । Unit के अनुसार अनुवाद करें ।
*******************************************************************************************************************
धातु: = अथय: लट् लृट् लड् लोट् बवबधबलड्
गम् = जाना गच्छबत गबमष्यबत अगच्छत् गच्छतु गच्छेत् * आ+गम्= आना आगच्छबत
दृि् = देखना पश्यबत रक्ष्यबत अपश्यत् पश्यतु पश्येत्
पा = पीना बपबबत पास्यबत अबपबत् बपबतु बपबेत्
स्था = ठहरना बतष्ठबत स्थास्यबत अबतष्ठत् बतष्ठतु बतष्ठेत्
गै = गाना गायबत गास्यबत अगायत् गायतु गायेत्

पत् = बगरना पतबत पबतष्यबत अपतत् पततु पतेत्


नी = ले जाना नयबत नेष्यबत अनयत् नयतु नयेत्
*आ+नी = लाना आनयबत आनेष्यबत आनयत् आनयतु आनयेत्
भ्रम् = र्ूमना भ्रमबत भ्रबमष्यबत अभ्रमत् भ्रमतु भ्रमेत्
कृ = करना * करोबत , श्रु = सुनना * श्रुर्ोबत * िक्लृ= सकना* िक्नोबत

लट् - लकार: ( वतयमानकाल: ) :- ( unit के अनुसार अनुवाद करें )


1. लडका बगीचे में र्ूमता है । 2. तुम दोनों प्रबतयोबगता में गाना गा रहे हो ।
बालक: उद्याने भ्रमबत । युवां प्रबतयोबगतायां गीतं गायथ: ।
20
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
लृट् - लकार: ( भबवष्यत् काल: ) :-
1. क्या तुम मेरी मदद करोगे ? 2. हम सब चैना नहीं जाएंगे ।

ककं त्वं मम सहयतां कठरष्यबस ? ............ ............... ......... ................... ।


लङ् - लकार: ( भूतकाल: ) :-
1. लडके कल िहर गए थे । बालका: ह्य: नगरम् अगच्छन् ।
लोट् - लकार: ( आज्ञाथे ) :-
1. तुम पानी पीओ । त्वं जलं बपब ।
बवबधवलंङ् - लकार: ( = कामनाथे / चाबहए )
1. हमें संस्कृ तव्याकरर् पढना चाबहए । वयं संस्कृ त - व्याकरर्ं पठे म ।
*************************************************************************************************************************
अभ्यास: :- Q.NO.4. उपयुक्त
य -पाठ्यबबन्द्दन
ू ां आधारे र् अधोबलबखताबन वाक्याबन संस्कृ तभाषया अनूद्य बलखत - ( के वलं वाक्यपञ्चकम् ) 1x5=5
ध्यातव्य-बवषया: :- बहन्द्दी वाक्ये कतृप
य दाबन , बहन्द्दीबवभबक्त के अथय के साथ रहने वाले पदों में अथायनस
ु ार -
(See :- उपठर II बवभबक्त के अथय तथा VI संस्कृ त - प्रत्यय - ताबलका ) संस्कृ त - पदानां बनमायर्ं कृ त्वा साथयकवाक्याबन बलखत ।

पश्याम: तावत् - उपयुक्त


य - बववरर्ानुसारम् उदाहरर्ाबन :-
1. लडके बवद्यालय को जाते हैं ।
बालका: बवद्यालयं गच्छबन्द्त । ( जाते हैं Clue बहुवचनम् )
( लडके कतृप
य द :- प्रथमा - बवभक्तौ = बालका:
बवद्यालय को - कमयपदम् :- बद्वतीया - बवभक्तौ = बवद्यालयं
जाते हैं । दियापदम् :- लट् , प्रथम - बहुवचने = गच्छबन्द्त । )
एवं बहन्द्दी वाक्यानाम् अनुवाद: करर्ीय: ।
एवमेव अबस्मन् प्रश्ने बहन्द्दी पदानाम् आधारे र् संस्कृ तपदाबन रचबयत्वा साथयक - संस्कृ त - वाक्याबन रचयत -

21
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
2. लड़की र्र से पानी लाती है ।
बाबलका गृहात् जलम् आनयबत ।
3. क्या मैं अन्द्दर आ सकता हं ?

दकम् अहम् अन्द्त: आगन्द्तम


ु ् िक्नोबम ?

4. वे सब पानी पीने के बलए वहां जाते हैं । -


ते जलं पातुम् तत्र गच्छबन्द्त ।
5. बादलों से पानी बगरता है ।
मेर्भ्े य: जलं पतबत ।
6. गंगा बहमालय से बनकलती है ।
गंगा बहमालयात् बनस्सरबत ।
7. हम सब कल गांव को जाएंगे ।
वयं श्व: ग्रामं गबमष्याम: ।
अभ्यासाय :- अधोबलबखताबन वाक्याबन संस्कृ त - भाषया अनूद्य बलखत - ( के वलं वाक्य - पञ्चकम् :- 1x5=5

1. माता खाना पकाती है । 1. Mother cooks food .

2. हम सब संस्कृ त पढ़ते हैं । 2. We study Sanskrit .

3. कल बवद्यालय का अवकाि रहेगा । 3. Tomorrow the school will remain closed.

4. कल तुम कहां थे ? 4. Where were you yesterday .

5. तुम कल कलम से बलखो । 5. All of you must write with pen .

6. बच्चे कु त्ते से डरते हैं । 6. The Children scared of ( from ) dog .

7. क्या मैं अन्द्दर आऊं ? 7. May I come in ?

22
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
************************************
उत्तराबर् :- 1. …………………………………………………………………………… ।
2. ........................................................................................................ ।
3. …………………………………………………………………………… ।
4. ........................................................................................................ ।
5. …………………………………………………………………………… ।
6. ........................................................................................................ ।
7. …………………………………………………………………………… ।
अभ्यासाय :- वाक्यं कथं भवबत ? इबत प्रथमं पश्यामः :-

वाक्ये पदाबन :-
कतृपय दाबन अन्द्यबवभबक्त - पदाबन दियापदाबन
प्रथम - वह वे दोनों वे सबपेड़ से = वृक्षात् कू दता है = कू दयबत ।
पुरुष: स: तौ ते बाज़ार में = बवपर्ौ खरीदता है = िीर्ाबत ।
सा ते ता: कक्षा में = कक्षायां पढ़ाता है = पाठयबत ।
तत् ते ताबन कहानी = कथां सुनाता है = श्रावयबत ।
पाठ = पाठं याद करता है = स्मरबत ।
खेत = क्षेत्रम् जोतता है = कषयबत ।
मध्यम तुम तुम दोनों तुम सब भोजन = भोजनम् पकाते हो = पचबस ।
पुरुष: त्वं युवां यूयं बगीचे में = उद्याने र्ूमते हो = भ्रमबस ।
काम = काययम् करते हो = करोबष ।
र्र से = गृहात् आते हो = आगच्छबस ।
उत्तम मैं हम दोनों हम सब पुस्तकालय में = पुस्तकालये पढ़ता हं = पठाबम ।
पुरुष: अहं आवां वयं खेल के मैदान में = िीडाक्षेत्रे खेलता हं = िीडाबम ।
***************************************************************************************************************************************************************
अधोबलबखताबन वाक्याबन संस्कृ तभाषया अनूद्य बलखत - ( के वलं वाक्यपञ्चकम् ) 1x5=5
कतृप
य दं ....... दियापदं

23
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
( i) उन्द्होंने कायय दकया । They did the work.
ते काययम् अकु वयन् / कृ तवन्द्तः . ( क्तवतु - भूतकाले )
(ii) तुम दोनों नगर जाओ । Both of you should go to city .
युवां नगरं गच्छतं ( गम् - लोट् , म , बद्व ) गच्छ गच्छतं गच्छत
(iii) आप लोग िोर न करें । You all should not make noise.
भवन्द्तः कोलाहलं न / मा कु वयन्द्तु / कु यु:य
यूयं कोलाहलं मा / न कु रुत .
( भवान् / भवन्द्तौ / भवन्द्तः / OR त्वं / युवां / यूयं )
(iv) बचदकत्सक दवा देगा । Doctor will give the medicine.
बचदकत्सकः औषधं दास्यबत .
(v) सैबनक देि की रक्षा करेंगे । Soliders will protect the country.
सैबनका: देिस्य रक्षां कठरष्यबन्द्त .
(vi) बखलाडी खेलता है । A player plays.
िीडकः िीडबत .
(vii) लडका जल लाया । A boy has brought the water.
बालकः जलं आनयत् / आनीतवान् . ( नी - नय् , आ + नी ( नय् ) -
( viii ) हम दोनों क्या देखें ? What we both have seen ?
आवां ककं अपश्याव ?
*****************************************************************************************************************************************************
अभ्यास: : - Unit wise संस्कृ तेन अनुवादं कु रुत : -
1) तुम सब गांव के मबन्द्दर को जाते हैं । ......... .................. .................. .................. ।
2) क्या तुम दोनों बाहर जाते हो ? .......... .................. .................. ................... ।
3) मज़दूर पत्थर तोड़ते हैं । .................... ...................... .................. ।
4) हम लोग खाना खाते हैं । .................... ...................... .................... ।

24
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
5) वे दोनों बमत्र के साथ गांव जाते हैं । ................. ............. ......... .............. ........... ।
6) मैं कल गांव जाऊंगा । .................. .............. ................ ................... ।
7) सब लोग खुि रहें । .................. .................. ..................... ।

एवं बहन्द्दी वाक्यानाम् अनुवाद: करर्ीय: । एवमेव अबस्मन् प्रश्ने बहन्द्दी पदानाम् आधारे र् संस्कृ तपदाबन रचबयत्वा साथयक - संस्कृ त - वाक्याबन रचयत -

1. लड़की र्र से पानी लाती है । - बाबलका गृहात् जलम् आनयबत ।

2. क्या मैं अन्द्दर आ सकता हं ? - दकम् अहम् अन्द्त: आगन्द्तम


ु ् िक्नोबम ?

3. वे सब पानी पीने के बलए वहां जाते हैं ।- ते जलं पातुम् तत्र गच्छबन्द्त ।

4. बादलों से पानी बगरता है । - मेर्भ्े य: जलं पतबत ।

5. गंगा बहमालय से बनकलती है । - गंगा बहमालयात् बनस्सरबत ।

6. हम सब कल गांव को जाएंगे । - वयं श्व: ग्रामं गबमष्याम: ।

अभ्यास: :- 1. उद्यान में फू ल बखल रहे हैं ।


उद्याने पुष्पाबर् बवकसबन्द्त ।
2. मेरे पास पांच फल हैं ।
मम समीपे पञ्च फलाबन सबन्द्त ।
3. ददल्ली भारत की राजधानी है ।
ददल्ली भारतस्य राजधानी अबस्त ।
4. कल हम दोनों गोवा ( को ) गए थे ।
ह्य: आवां गोवां अगछाव ।
5. कृ पया तुम मेरे बलए पानी लाओ / ले जाओ ।

25
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
कृ पया त्वं मह्यम् / मदथं जलं आनय / नय ।
6. वह मेरे बलए पानी लाता है / लाओ / ले जाओ ।
स: मह्यम् / मदथं जलं आनयबत / आनय / नय ।
7. िबनवार को मैं उत्सव में जाऊंगा ।
िबनवासरे अहं उत्सवे / उत्सव मध्ये गबमष्याबम ।
8. अब तुम्हें पढ़ना चाबहए । / पढ़ो ।
इदानीम् त्वया पठनीयम् । / ( अथवा / OR )
इदानीम् त्वं पठे : । / पठ ।
9. क्या अब मैं तुम्हें धन दूं ?

ककं अधुना अहं तुभ्यम् धनं यच्छाबन / यच्छेयम् ?

******************************************************************************************************************************************************
Q.NO.4. अधोबलबखताबन वाक्याबन संस्कृ तभाषया अनूद्य बलखत - ( के वलं वाक्यपञ्चकम् ) 1X5=5
1. वे बालक बवद्यालय को जाते हैं । Those boys are going to school.

2. वह लडकी र्र से बाहर नहीं आती है । That girl is not coming out from the house.

3. हम सब बगीचे में खेलते हैं । We are playing in the garden.

4. तुम सब संस्कृ त - श्लोकों को पढ़ते हो । You are all reading the Sanskrit shlokaas.

5. मैं संस्कृ त परीक्षा बलखता हं । I am writing the Sanskrit exam.

6. बहमालय में जीवन सुन्द्दर होता है । Life in Himalayas is beautiful.

7. तुम दोनों क्या बलखते हो ? What are you both writing ?


****************************************************************************************************************************************************************
26
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
ग - खण्डः अनुप्रयुक्त - व्याकरर्म् - 25 अङ्काः
Q.NO.5. सबन्द्धकाययम् - 4 अङ्काः | AS PER CBSE - 2022 - 2023.

क ) स्वरसबन्द्ध: :- 1 ) दीर्य 2 ) गुर् 3 ) वृबि 4 ) यर्् 5 ) अयादद ( 2 अङ्कौ ) |


ख ) व्यञ्जन - सबन्द्ध: :- 1 ) ( X ) वगीयप्रथमवर्यस्य तृतीयवर्े ( Z ) पठरवतयनम् ।
2 ) मोऽनुस्वार: :- ( X ) “ म् ” स्थाने अनुस्वार: ( Z आदेि: ) । (1 अङ्कः )
ग ) बवसगय - सबन्द्ध: :- 1) उत्वम् (1 अङ्कः ) |
क ) स्वरसबन्द्ध: - स्वराः - 13
Sub division of 5 Sandhis as per CBSE syllabus shown in the above given box . Another beauty of SANDHI is :-
NAME of the Sandhi in sub division will be given by आदेि / Z which comes based on X पूवव
य र्य & Y परवर्य . Let us understand
स्वरसबन्द्ध’s Sub divisional SANDHIs :- 1) दीर्य 2) गुर् 3) वृबि 4) यर्् 5) अयादद I
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
अ आ इ ई उ ऊ ऋ ऋृ ऌ ए ऐ ओ औ
Combination of these / above 13 Vowels as X & Y will have change as Z and based on आदेि / Z Letter , name of the Sub -
divisional SANDHI will be given.
****************************************************************************************************************************************************************
Q.NO.5. सबन्द्ध: :- ( स्वर , व्यञ्जन & बवसगय ) लर्ूत्तरात्मकाः - 1 x 4 = 4 अङ्काः
सबन्द्ध: नाम द्वयोः पदयोः मेलनम् | यथा :- पर + उपकारः = परोपकारः , बवद्या + आलयः = बवद्यालयः इत्यादद etc.
परीक्षायां यदद पूवव
य र्यः ( X ) + परवर्यः ( Y ) दीयते , तदा X अथवा X & Y स्थाने आदेिः / पठरवतयनं / Z लेखनीयं भवबत | अथवा / OR
यदद आदेिः / पठरवतयनं / Z दीयते , तदा पूवव
य र्यः ( X ) + परवर्यः ( Y ) लेखनीयं भवबत |

अधः प्रदत्त - प्रत्येक स्वरसन्द्धःे बनयम - ताबलकया स्पष्टं भवबत | स्वयं अबधगच्छन्द्तु अभ्यासं च कु वयन्द्तु -
*

27
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
1) दीर्य = Z - आ , ई , ऊ and ऋृृ these letters are known as दीर्ायs । Hence Name of the सबन्द्ध , based on Z , is दीर्य - सबन्द्ध : ।
सबन्द्ध: पूवव
य र्य: X + Y परवर्य: = Z आदेि: यथा :-
क ) दीर्यसबन्द्ध: अ/आ + अ/आ = X&Y आ बवद्या + आलय: = बवद्यालय: ।
बनयमः :- इ/ई + इ/ई = कबव + ईश्वर: = कवीश्वर:
X &Y ई
उ/ऊ + उ/ऊ = X &Y ऊ साधु + उक्तम् = साधूक्तम्
ऋ / ऋृृ + ऋ / ऋृृ = X &Y ऋृृ बपतृ + ऋर्म् = बपतृृर्
ृ म्
अभ्यासः :- देव + आलय: = देवालय: पद + अथय: = ................ सुख + अथी = ................

महा + आिय: = ................ मुबन + ईि: = ................. प्रबत + ईक्षा = ...............

रजनी + ईि: = ................. गुरु + उपदेि: = ............... वधू + उत्सव: = .................

*****************************************************************************************************************************************************************

2) गुर् = Z - ए , ओ , and अ( र् ) these letters are known as गुर्ाs ( गुर्स्वराः ) । Hence Name of the सबन्द्ध , based on Z , is गुर् - सबन्द्ध : ।
ख) गुर्सबन्द्ध: अ/आ + इ/ई = X&Y ए सुर + इन्द्र: = सुरेन्द्र:
बनयमः :- अ/आ + उ/ऊ = पर + उपकार: = परोपकार:
X&Y ओ
अ/आ + ऋ/ऋ = X & Y अर् महा + ऋबष: = महरषय:
अभ्यासः :-गर् + ईि: = गर्ेि: रमा + ईि: = ................ महा + ईि: = ................

वारषयक + उत्सव: = ................ पर + उपकार: = ................ महा + ऊरमय: = ................

महा + उदय: = ................. चन्द्र + उदय: = ................ देव + ऋबष: = ................

वसन्द्त + ऋतु: = ................ ग्रीष्म + ऋतु: = ................ राजा + ऋबष: = ................

राजा + इन्द्र: = ................ गज + इन्द्र: = ...............

28
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
3) वृबि = Z - ऐ and औ these letters are known as वृबि - वर्ौ ( वृबिस्वराः ) । Hence Name of the सबन्द्ध , based on Z , is वृबि - सबन्द्ध : ।
ग ) वृबिसबन्द्ध: अ/आ + ए/ऐ = X&Y ऐ तथा + एव = तथैव
बनयमः :- अ/आ + ओ/औ = महा + औदाययम् = महौदाययम्
X&Y औ
अभ्यासः :- अत्र + एव = .............. च + एकादकनी = ...................... महा + औषबधः = ..................... बपता + एव = ...............
तत्र + एव = .............. मया + एतत् = ........................
*****************************************************************************************************************************************************************
4) यर्् = Z - य् , व् , र् and ल् these letters are known as यर्् वर्ायः ( बिवस्य 14 सूत्रष
े ु - हयवरट् & लर्् ( 2 सूत्र ) - य् व् र् ल् 4 हल् वर्ायः

यर्् कथ्यन्द्ते ) । Hence Name of the सबन्द्ध , based on Z , is यर्् - सबन्द्ध : ।


सबन्द्ध: पूवव
य र्य: X + Y परवर्य: = Z आदेि: यथा :-
र् ) यर्् सबन्द्ध: इ/ई + कोऽबप स्वरः = X य् यदद + अबप = यद्यबप ( इ - य् )
बनयमः :- उ/ऊ + कोऽबप स्वरः = सु + आगतम् = स्वागतम् ( उ - व् )
X व्
ऋ / ऋृृ + कोऽबप स्वरः = X र् बपतृ + आदेिः = बपत्रादेिः ( ऋ - र् )
अभ्यासः :- बर् + अवसत् = ........................ बह + अकारयत् = ....................... इबत + उक्त्वा = ....................... प्रबत + एव + ...................
******************************************************************************************************************************************************************
5) अयादद = Z - अय् , आय् , अव् and आव् these letters are known as अय् + आदद । Hence Name of the सबन्द्ध , based on Z , is अयादद - सबन्द्ध : ।
ङ ) अयादद ए + कोऽबप स्वरः = X अय् + स्वर ने + अनम् = नयनम्
ऐ + कोऽबप स्वरः = X आय्+ स्वर नै + अकः = नायकः
ओ + कोऽबप स्वरः = X अव् + स्वर पो + अनः = पवनः
औ + कोऽबप स्वरः = X आव्+ स्वर नौ + इकः = नाबवकः
अभ्यासः :- िे + अनम् = ................. गै + अकः = ................. भो + अनम् = .................

नौ + अवतु = ................. पौ + अकः = ................. भौ + उकः = .................


29
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
चे + अनम् = ................. हरे + ए = ................. गै + अबन्द्त = .................

*******************************************************************************************************************************************************************
Q.NO.5. AT A GLANCE :- ताबलकायाः आधारे र् सन्द्धःे बनयमानाम् अवबोधनाय बनम्नबलबखत - ताबलकायाः अवलोकनं कु मयः - सबन्द्धकाययम् :-
सूचना :- Read as :- X = पूवव
य र्यः + Y = परवर्यः = Z = आदेिः / पठरवतयनम् / बवकारः / Change
I. स्वर - सबन्द्धः :- X + Y दो स्वरों के बीच में सबन्द्ध हो तो उसे स्वर - सबन्द्ध कहते हैं | Z / आदेि के अनुसार स्वरसबन्द्ध के नाम ददए जाते हैं | - 2 अङ्कौ

दीर्य ( x + y = z ) ( z :- आ / ई / ऊ / ऋ ) बवद्या + आलयः = बवद्यालयः कबव + ईश्वरः = कवीश्वरः भानु + उदयः = भानूदयः बपतृ + ऋर्म् = बपतृर्म्
गुर् ( x + y = z ) ( z :- ए / ओ / अर् ) गर् + ईिः = गर्ेिः पर + उपकारः = परोपकारः राज + ऋबषः = राजरषयः
वृबि ( x + y = z ) (z :- ऐ / औ ) तथा + एव = तथैव परम + ऐश्वयं = परमैश्वयं
यर्् ( x + y = z ) (z :- य् / व् / र् ) यदद + अबप = यद्यबप सु + आगतम् = स्वागतम् बपतृ + आज्ञा = बपत्राज्ञा
अयादद( x+ y =z ) (z:- अय् / आय् / अव् / आव्) ने + अनं = नयनं नै + अकः = नायकः पो + अनः = पवनः भौ + उकः = भावुकः
ख ) व्यञ्जन - सबन्द्ध: :-
व्यञ्जनवर्ाय: - 33 ( पञ्चवगायः - 5 ( क वगय , च वगय , ट वगय , त वगय & प वगय x 5 = 25 + 4 अन्द्तस्था: ( य र् ल व् ) + 4 ऊष्मार्ः ( ि ष स ह ) = 33 )
1) जश्त्व सबन्द्ध :-
Combination of specified Consonants from 33 Consonants as X and Y is any vowel OR specified Consonant / s will have change
in X वर्य as Z . Then based on आदेि / Z Letter , name of the Sub - divisional SANDHI will be given.
****************************************************************************************************************************************************************
1 ) जश्त्व - सबन्द्धः = ( जि् :- महेश्वरसूत्रष
े ु - “ जबगडदि् ” इबत सूत्रम् , ततः ज , ब , ग , ड , द - वर्ायः ( प्रत्येकस्य वगयस्य तुतीयः वर्यः )
पूवव
य र्यस्य ( X = वगयस्य प्रथमवर्य: ) स्थाने will change it’s / वगयस्य तृतीयवर्य: as Z .

यदा पूवव
य र्यः ( X ) क , च , ट , त & प वगायर्ां प्रथमवर्यः भवबत तदा तस्य ( X ) वर्यस्य स्थाने तस्य वगयस्य तृतीयवर्यः आदेिः ( Z ) भवबत |
( जि् = ज् ब् ग् ड् द् ि् ) िमेर् वगय - तृतीयवर्ायः :- ग् , ज् , ड् , द् & ब् जि् कथ्यन्द्ते | अत: सन्द्ध:े नाम जश्त्व - सबन्द्ध: ।
Z जि् = ज् ब् ग् ड् द् ि् - Hence Name of the सबन्द्ध , based on Z , is जश्त्व - सबन्द्ध : ।

30
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
सबन्द्ध: पूवव
य र्य: X + Y परवर्य: = Z आदेि: यथा :-
जश्त्व वगयस्य प्रथमवर्यः ( क् /च्/ ट्/ त्/प् ) + कोऽबप स्वर: / वगयस्य - 2 / 3 / 4 वर्ाय: / ि् , ष् , स् = X वर्य - वगयस्य तृतीय: वर्य: तत् + अत्र = तदत्र

अभ्यासः :- जगत् + ईि: = जगदीि: वाक् + अथय: = ................. अच् + अन्द्त: = .................

इट् + अन्द्त: = ................. सुप् + अन्द्त: = ................. अप् + जम् = .................

षट् + आनन: = ................. तत् + अत्र = ................. तत् + धनम् = .................

ददक् + गज: = ................. जगत् + गुरु: = ................. अस्मत् + वचनम् = .................

****************************************************************************************************************************************************************
2) मोऽनुस्वार: = पदान्द्त “ म् ” ( X ) वर्यस्य परत: कोऽबप व्यञ्जनवर्य: भवबत तरहय ( X ) म् स्थाने ( Z ) अनुस्वार: भवबत ।
ख ) मोऽनुस्वार: पदान्द्त “ म् ” + व्यञ्जनवर्य: = X म् - स्थाने अनुस्वार: बवद्यालयम् + गच्छबत = बवद्यालयं गच्छबत ।

अभ्यास: :- वनम् + प्रबत = वनं प्रबत वसंहम् + पश्य = ............... गृहम् + गच्छबत = ..............

धान्द्यम् + नयबत = .............. करुर्ाम् + पापकमयर्ा = .............. अहम् + जाने = ............

माम् + पुत्रप्रीत्या = ............... वक्तव्यम् + वचने = .............. तम् + तण्डू लान् = ............
***************************************************************************************************************************************************************
AT A GLANCE :-
II. व्यञ्जन - सबन्द्धः :- X व्यञ्जन हो और Y स्वर / व्यञ्जन वर्ों में सबन्द्ध हो तो उसे व्यञ्जन - सबन्द्ध कहते हैं | Z / आदेि के अनुसार व्यन्द्जन सबन्द्ध के नाम
ददए जाते हैं | - 1 अङ्कः

जश्त्व :- वगीय - प्रथमवर्यस्य तृतीयवर्े वाक् + अथय = वागथय X क् - Z ग् अच् + अन्द्तः = अजन्द्तः X च् - Z ज् तत् + अबप = तदबप X त् - Z द्
पठरवतयनम् ( x + y = z ) ( z :- ग् / ज् / ड् / द् / ब् )
‘म्’ स्थाने अनुस्वारः :- ( x + y= z )(z :- ृं ) गृहम् + प्रबत = गृहं प्रबत X म् - Z ृं ( अनुस्वारः )

31
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
ग) बवसगय - सबन्द्ध: :- अत्र पूवव
य र्यः “ : ” बवसगयः प्रधानः भवबत | तस्य स्थाने ( बवसगयस्य स्थाने ) आदेिरूपेर् / Z रूपेर् उ ( उत्वम् ) , र् ( रत्वम् ) , ि् ( ित्वम् )
ष ( षत्वम् ) , स ( सत्वम् ) & लोपः ( बवसगय का अदृश्य होना ) भवबत |
वर्यमालायां ( अयोगवाहौ ) - “ अं ” & “ अः ” इत्यत्र अकारसबहत - बवसगयः “ अः ” ( बवसगयस्य बचह्नम् - ृः )
1 ) उत्वम् :- In the place of X ृः ( बवसगय ) Z आदेि: “ उ ” भवबत | Hence Name of the सबन्द्ध , based on Z - “ उ ” , is बवसगयस्य - उत्वम् ।
सबन्द्ध: पूवव
य र्य: X + Y परवर्य: = Z आदेि: यथा :-
उत्वम् 1 ) अ: + वगयस्य 3 /4 / 5 / = X : - स्थाने “ उ ” (*अ+उ=ओ ) 1 ) राम: + गच्छबत = रामो गच्छबत ( ओ )
उत्वम्
य् / र् / ल् / व् / ह्
+ अव-
ग्रहः 2 ) अ: + अ = X : - स्थाने “ उ ” ( * अ + उ = ओ ) & Y- अ- स्थाने ऽ ( अवग्रह: ) 2 ) स: + अबप = सोऽबप ( सो ऽबप )

अभ्यास: :- स: + अबप = सोsबप राम: + गच्छबत = रामो गच्छबत

क: + अबप = ................. जन: + अत्र = .................

मान: + बह = ................. वसंह: + गजयबत = .................

गदयभ: + वहबत= ................. आचायय: + वदबत = .................

***************************************************************************************************************************************************************

2 ) रत्वम् :- In the place of X ृः ( बवसगय ) Z आदेि: “ र ” भवबत | Hence Name of the सबन्द्ध , based on Z - “ र ” , is बवसगयस्य - रत्वम् ।

सबन्द्ध: पूवव
य र्य: X + Y परवर्य: = Z आदेि: यथा :-
ख ) रत्वम् X क ) अ / आ बभन्न स्वर: + “ : ” + Y स्वराः / वगीय - 3 / 4 / 5 / य् / र् / ल् / व् / ह् = Z X ( : ) स्थाने र् यथा :- मुबन: + गच्छबत = मुबनगयच्छबत
ख ) अव्ययसम्बि -“ अ: ” बवसगयः स्वराः / वगीय - 3 / 4 / 5 / य् / र् / ल् / व् / ह् X ( : ) स्थाने र् प्रात: + उदेबत = प्रातरुदेबत

AT A GLANCE :-

32
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
III. बवसगयसबन्द्धः :- X बवसगय हो और Y स्वर / व्यञ्जन वर्ों में सबन्द्ध हो तो उसे बवसगय - सबन्द्ध कहते हैं | Z / आदेि के अनुसार बवसगय सबन्द्ध के नाम
ददए जाते हैं | - 1 अङ्कः

बवसगयस्य उत्वम् ( x + y = z ) (z :- उ (अ +उ=ओ ) वसंहः + गजयबत = वसंहो गजयबत अ: - ओ कः + अबप = कोऽबप अः + अ =


(अ+उ=ओ) ओ&ऽ
बवसगयस्य रत्वम् ( x + y= z ) (z:- र् ) मुबनः + वदबत = मुबनवयदबत मुबन + आगच्छबत = मुबनरागच्छबत

अभ्यास: :-
Q.NO.5. अधोबलबखतवाक्येषु रे खाबङ्कत - पदयोः / पदस्य सबन्द्धम् सबन्द्धबवच्छेदं वा बचनुत - ( के वलं प्रश्नचतुष्टयम् ) 1 x 4 = 4

1 मृदम
ु ् + गाय गीतं लबलत - नीबत - लीनाम् | = 2 वसन्द्ते लसन्द्तीह सरसा रसालाः | =
3 नतां पबङ्क्तम् अवलोक्य मधुमाधावीनाम् | = 4 काबलन्द्द + आत्मजाया: सवानीरतीरे | =
5 मलयमारुत + उच्चुबम्बते मछजुकुञ्जे | 6 सह नौ + अवतु सह नौ भुनक्तु |
7 साधूक्तं कदाबप वृथा न भवबत | 8 लतानाम् + बनतान्द्तं सुमं िाबन्द्तिीलम् |
9 चलेत् + उच्छलेत् कान्द्तसबललं सलीलम् | 10 तवाकण्यय वीर्ामदीनां नदीनाम् |
11 नैतादृिः स्वर्यपक्षो रजतचछचुः स्वर्यकाकस्तया पूवं दृष्टः | 12 “ स्वर्यपक्षः काकः प्र + उवाच “ मा िुचः |
13 सूयोदयात्पूवम
य व
े सा तत्रोपबस्थता | 14 त्वम् + िीघ्रम् एव स्वगृहं गच्छ |
15 तत्र स्वर्यमयः प्रासादो वतयते | 16 काकः प्र + आह पूवं लर्ुप्रातरािः दियताम् |
17 बाबलके ! यथेच्छं गृहार् मछजूषामेकाम् | 18 महाहायबर् हीरकाबर् बवलोक्य सा प्रहरषयता तत् + ददनात् धबनका च सञ्जाता |
19 काकोऽब्रवीत् - अहं त्वत्कृ ते सोपानम् उत्तारयाबम | 20 तत् + अनन्द्तरं सा लोभं पययत्यजत् |
21 सम्यक् + जानाबम नाथ ! परम् एताबन पूजाबनबमत्ताबन सबन्द्त | 22 आम् । चम्पा , गौरी , माया , मोबहनी , कबपलाद्याः सवायः गच्छबन्द्त |

33
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
23 वयं सप्ताह + अन्द्ते अन्द्ते प्रत्यागबमष्यामः | 24 मासान्द्ते एव दुग्धस्य आवश्यकता भवबत |
25 ( स + आश्चययम् ) एवम् । धमययात्राबतठरक्तं बप्रयतरं दकम् ? 26 वृत्तं यत्नेन संरक्षेद ् बवत्तमेबत च याबत च |
27 अक्षीर्: + बवत्ततः क्षीर्ो वृत्ततस्तु हतो हतः | 28 अक्षीर्ो बवत्ततः क्षीर्ो वृत्ततस्तु हतो हतः |
29 तस्माद् तत् + एव वक्तव्यं वचने का दठररता 30 बपबबन्द्त नद्यः स्वयमेव नाम्भः |
31 गुर्युक्तो दठररोऽबप नेश्वरैरगुर्ःै समः | 32 पर + उपकाराय सतां बवभूतयः |
33 ददनस्य पूवायिय पराियबभन्ना छायेव मैत्री खलसज्जनानाम् | 34 यत्र + अबप कु त्राबप गता भवेयःु हंसाः महीमण्डलमण्डनाय |
35 गुर्युक्तो दठरर: + अबप नेश्वरै रगुर्ःै समः | 36 गुर्युक्तो दठररोऽबप नेश्वरै : अगुर्ःै समः |
37 ददनस्य पूवायिय पर + अिय - बभन्ना छायेव मैत्री खलसज्जनानाम् | 38 परोपकाराय सतां बवभूतयः ||
39 ददनस्य पूवायिय पराियबभन्ना छाया + इव मैत्री खलसज्जनानाम् | 40 यत्राबप कु त्राबप गता भवेयुः हंसाः महीमण्डलमण्डनाय |

*************************************************************************************************************************************************************
Q.NO.5. उत्तराबर् | सबन्द्ध: |
1 मृदंु गाय 2 लसबन्द्त + इह 3 नताम् + पबङ्क्तम् 4 काबलन्द्दात्मजायाः 5 मलयमारुतोच्चुबम्बते
6 नाववतु 7 साधु + उक्तं 8 लतानां बनतान्द्तं 9 चलेदच्ु छलेत् 10 तव + आकण्यय
11 स्वर्यपक्षः + रजतचछचु: 12 प्रोवाच 13 तत्र + उपबस्थता 14 त्वं िीघ्रम् 15 प्रासादः + वतयते
16 प्राह 17 यथा + इच्छं 18 तदद्दनात् 19 काकः + अब्रवीत् 20 तदनन्द्तरं
21 सम्यग् जानाबम 22 कबपला + आद्याः 23 सप्ताहान्द्ते 24 मास + अन्द्ते 25 साश्चययम्
26 वृत्तम् + यत्नेन 27 अक्षेर्ो बवत्ततः 28 हतः + हतः 29 तदेव 30 न + अम्भः
31 गुर्युक्तः + दठररः 32 परोपकाराय 33 पूवय + अिय 34 यत्राबप 35 दठररोऽबप
36 न + ईश्वरै ः 37 परािय 38 सताम् + बवभूतयः 39 छायेव 40 कु त्र + अबप
***************************************************************************************************************************************************************

34
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
Q.NO.6. िब्दरूपाबर् | 4 अङ्काः | CBSE 2022 - 23 िब्दरूपाबर् :-
अजन्द्ताः :- अकारान्द्त - पुं - बालकवत् , इकारान्द्त - पुं - कबववत् , उकारान्द्त - पुं - साधुवत् , ऋकारान्द्त - पुं - बपतृवत् ,
आकारान्द्त - स्त्री - लतावत् , ईकारान्द्त - स्त्री - नदीवत् , ऋकारान्द्त - स्त्री - मातृवत् |
हलन्द्ताः :- 4 राजन् , भवत् , बवद्वस् , गुबर्न्
सवयनामिब्दाः :- 2 अस्मद् , युष्मद् |
****************************************************************************************************************************************************************************************************
िब्दरूपार्ां प्राथबमकज्ञानं भवतु :- मूलिब्द: - अन्द्तः - बलङ्गः - बवभबक्तः - वचनम् ।
बालक - अकारान्द्तः - पुबं ल्लङ्गः - प्रथमा - बवभबक्तः - एकवचनम् बद्ववचनम् बहुवचनम्
बालक बालकः बालकौ बालकाः
संस्कृ ते सवयदा कतृप
य दाबन प्रथमा - बवभबक्त - पदाबन भवबन्द्त | कतृप
य दानाम् अनुसारम् एव दियापदस्य पुरुषः ( प्रथम / मध्यम / उत्तम ) वचनं च भवतु |

अजन्द्ताः ( अच् + अन्द्तः ) अन्द्त: बलङ्ग: बवभबक्त: वचनम् ( Number )


प्रथमपुरुषः / Nouns of 3 rd Person Gender Case एकवचनम् बद्ववचनम् बहुवचनम्
अकारान्द्ताः िब्दाः :- बालक , राम ... पुबं ल्लङ्ग: प्रथमा बवभबक्तः बालकः बालकौ बालकाः
इकारान्द्ताः - कबव , मुबन , रबव .... पुबं ल्लङ्ग: प्रथमा बवभबक्तः कबवः कवी कवयः
उकारान्द्ताः - साधु , गुरु , भानु ..... पुबं ल्लङ्ग: प्रथमा बवभबक्तः साधुः साधू साधवः
ऋकारान्द्ता: - बपतृ , भ्रातृ ..... पुबं ल्लङ्ग: प्रथमा बवभबक्तः बपता बपतरौ बपतरः
नकारान्द्तः - राजन् , गच्छन् ..... पुबं ल्लङ्ग: प्रथमा बवभबक्तः राजा राजानौ राजानः
तकारान्द्तः - भवत् ..... पुबं ल्लङ्ग: प्रथमा बवभबक्तः भवान् भवन्द्तौ भवन्द्तः
सकारान्द्तः - बवद्वस् ... पुबं ल्लङ्ग: प्रथमा बवभबक्तः बवद्वान् बवद्वांसौ बवद्वांसः
इन् - अन्द्तः - गुबर्न् ... पुबं ल्लङ्ग: प्रथमा बवभबक्तः गुर्ी गुबर्नौ गुबर्नः
आकारान्द्ताः - बाबलका , लता , माला .. स्त्रीबलङ्ग: प्रथमा बवभबक्तः बाबलका बाबलके बाबलकाः
ईकारान्द्ताः - नदी , लक्ष्मी , गौरी ..... स्त्रीबलङ्ग: प्रथमा बवभबक्तः नदी नद्यौ नद्यः
ऋकारान्द्ताः - मातृ स्वसृ ..... स्त्रीबलङ्ग: प्रथमा बवभबक्तः माता मातरौ मातरः
*******************************************************************************************************************

35
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.

सवयनामिब्दाः:- ( प्रथमपुरुषे ) बत्रषुबलङ्गेषु पुबं ल्लङ्गः स्त्रीबलङ्गः नपुसं कबलङ्गः


िब्दः अथयः बवभबक्तः एकवचनं बद्ववचनं बहुवचनं एकवचनं बद्ववचनं बहुवचनं एकवचनं बद्ववचनं बहुवचनं
तत् = वह प्रथमा सः तौ ते सा ते ताः तत् ते ताबन
इदम् = यह प्रथमा अयं इमौ इमे इयं इमे इमाः इदं इमे इमाबन
दकम् = क्या प्रथमा कः कौ के का के काः ककं के काबन
प्रथमपुरुषस्य वाक्यम्
कतृपय दाबन ( प्रथमाबवभबक्तः ) धातवः = अथयः दियापदाबन ( प्रथमपुरुषः ) लट् - लकारे
एकवचनम् बद्ववचनम् बहुवचनम् परस्मैपददनः :- एकवचनम् बद्ववचनम् बहुवचनम्
बालकः बालकौ बालकाः पठ् = पढना , गम् ( गच्छ ) = जाना , ...... + बत ...... + तः ...... + बन्द्त
कबवः कवी कवयः वद् = बोलना , भू = ( भवबत ) होना , िीड् = खेलना , पठबत पठतः पठबन्द्त
साधुः साधू साधवः नी = ( नय् ) लेजाना , दृि् = ( पश्य् ) देखना , गच्छबत गच्छतः गच्छबन्द्त
बपता बपतरौ बपतरः िक् = ( िक्नोबत ) सकना , ज्ञा = ( जानाबत ) जानना , * करोबत कु रुतः कु वयबन्द्त
राजा राजानौ राजानः अस् = ( अबस्त ) होना , कृ = ( करोबत ) करना , * िक्नोबत िक्नुतः िक्नुवबन्द्त
भवान् भवन्द्तौ भवन्द्तः * िृर्ोबत िृर्तु ः िृण्वबन्द्त
दा = ( यच्छबत ) देना , िी = (िीर्ाबत )खरीदना ,
बवद्वान् बवद्वांसौ बवद्वांसः बपबबत बपबतः बपबबन्द्त
श्रु = ( िृर्ोबत ) सुनना , पा = ( बपबबत ) पीना ,
गुर्ी गुबर्नौ गुबर्नः ************************************************************* आत्मनेपददनः :-
बाबलका बाबलके बाबलकाः आत्मनेपददनः :- सेव् = सेवा करना , .... + अते .... + एते .... + अन्द्ते
नदी नद्यौ नद्यः सेवते सेवते े सेवन्द्ते
लभ् = प्राप्त करना |
माता मातरौ मातरः लभते लभेते लभन्द्ते
सः तौ ते नयबत नयतः नयबन्द्त
अयं इमौ इमे भवबत भवतः भवबन्द्त
कः कौ के * जानाबत जानीतः जानबन्द्त
सूचना :- इसी प्रकार परीक्षा में Q.NO.6. िब्दरूप के प्रश्न में दिया पद के ( बत / तः / अबन्द्त प्रत्ययों के ) आधार पर कतृप
य द का िुि उत्तर बहुबवकल्पों से चुनना है |

****************************************************************************************************************************************************************

36
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.

सवयनाम - िब्दः :- बलङ्ग: बवभबक्त: वचनम् ( Number )


मध्यमपुरुषः / Subject of 2 nd Person Gender Case एकवचनम् बद्ववचनम् बहुवचनम्
युष्मद् = तुम बत्रषुबलङ्गेषु समानरूपाबर् प्रथमा बवभबक्तः त्वं युवां यूयं
मध्यमपुरुषस्य वाक्यम्
“ युष्मद् ” िब्दस्य धातवः = अथयः दियापदाबन ( प्रथमपुरुषः )
कतृपय दाबन ( प्रथमा लट् लकारे
बवभबक्तः )
एक बद्व बहु परस्मैपददनः :- पठ् = पढना , गम् ( गच्छ ) = जाना , वद् = बोलना , भू = ( भवबत ) होना , एकवचनम् बद्ववचनम् बहुवचनम्
त्वं युवां यूयं िीड् = खेलना , नी = ( नय् ) लेजाना , दृि् = ( पश्य् ) देखना , िक् = ( िक्नोबत ) सकना , ज्ञा = ( ...... + बस ...... + थः ...... + थ
पठबस पठथः पठथ
जानाबत ) जानना , अस् = ( अबस्त ) होना , कृ = ( करोबत ) करना , दा = ( यच्छबत ) देना , िी =
गच्छ गच्छ गच्छ
(िीर्ाबत )खरीदना , श्रु = ( िृर्ोबत ) सुनना , पा = ( बपबबत ) पीना ,
****************************************************************************************************************
* करोबष कु रुथः कु रुथ
* िक्नो ... िक्नु ... िक्नु ...
आत्मनेपददनः :- सेव् = सेवा करना , लभ् = प्राप्त करना |
* िृर्ो ... िृर्ु ... िृर्ु ...
बपब ..... बपब .... बपब ...
आत्मनेपददनः :-
.... + असे .... + एथे .... + अध्वे
सेवसे सेवसे े सेवध्वे
लभ ... लभे ... लभ ....
सूचना :- इसी प्रकार परीक्षा में Q.NO.6. िब्दरूप के प्रश्न में दिया पद के ( बस / थः / थ प्रत्ययों के ) आधार पर कतृप
य द का िुि उत्तर बहुबवकल्पों से चुनना है |
*************************************************************************************************************************************************************************************************************************************************

सवयनाम - िब्दः :- बलङ्ग: बवभबक्त: वचनम् ( Number )


उत्तमपुरुषः / Subject of 1 st Person Gender Case एकवचनम् बद्ववचनम् बहुवचनम्
अस्मद् = मैं बत्रषुबलङ्गेषु समानरूपाबर् प्रथमा बवभबक्तः अहं आवां वयं

37
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
उत्तमपुरुषस्य वाक्यम्
“ अस्मद् ” िब्दस्य धातवः = अथयः दियापदाबन ( प्रथमपुरुषः )
कतृप
य दाबन ( प्रथमा लट् लकारे
बवभबक्तः )
एक बद्व बहु परस्मैपददनः :- पठ् = पढना , गम् ( गच्छ ) = जाना , वद् = बोलना , भू = ( भवबत ) होना , एकवचनम् बद्ववचनम् बहुवचनम्
अहं आवां वयं िीड् = खेलना , नी = ( नय् ) लेजाना , दृि् = ( पश्य् ) देखना , िक् = ( िक्नोबत ) सकना , ज्ञा = ( ...... + आबम ..... + आवः .... + आमः
पठाबम पठावः पठाम:
जानाबत ) जानना , अस् = ( अबस्त ) होना , कृ = ( करोबत ) करना , दा = ( यच्छबत ) देना , िी =
गच्छ गच्छ गच्छ
(िीर्ाबत )खरीदना , श्रु = ( िृर्ोबत ) सुनना , पा = ( बपबबत ) पीना ,
****************************************************************************************************************
* करोबम कु वय: कु मयः
* िक्नो ... िक्नु ... िक्नु ...
आत्मनेपददनः :- सेव् = सेवा करना , लभ् = प्राप्त करना |
* िृर्ो ... िृर्ु ... / ण्वः िृर्.ु .. / ण्म:
बपब ..... बपब .... बपब ...
आत्मनेपददनः :-
.... + असे .... + एथे .... + अध्वे
सेवसे सेवसे े सेवध्वे
लभ ... लभे ... लभ ....
सूचना:- इसी प्रकार परीक्षा में Q.NO.6. िब्दरूप के प्रश्न में दिया पद के ( आबम / आवः / आमः प्रत्ययों के ) आधार पर कतृप
य द का िुि उत्तर बहुबवकल्पों से चुनना है |

एवं बत्रषु बलङ्गेषु , सवायसु ( सप्त ) बवभबक्तषु , बत्रषु वचनेषु च िब्दरूपाबर् भवबन्द्त । अथायनस
ु ारं िब्दरूपाबर् कथं भवबन्द्त इबत पश्याम: ।
In the same way we have िब्दरूप in 3 genders , 7 cases and 3 numbers ( singular , dual & plural ) .
Let us see the िब्दरूप according to the meaning.
बहन्द्दी में िब्द के बाद अथय आता है । In ENGLISH meaning will be used before the word.
In Sanskrit meaning / suffix will be used at the end of the word in merged way.
( word + suffix = together ). बनम्न ताबलका से समझने का प्रयास करते हैं :-

38
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
बहन्द्दी ENGLISH संस्कृ तम्
बवभबक्त: िब्द बवभबक्त के अथय Meaning Word बवभबक्त: मूलिब्द: प्रत्यय: / अथय िब्दरूपम्
प्रथमा राम ने - Ram प्रथमा राम + : = राम:
बद्वतीया बवद्यालय को To School बद्वतीया बवद्यालय + म् = बवद्यालयम्
तृतीया दोस्त से / के साथ / के द्वारा With /By Friend तृतीया बमत्र + एन / एर् = बमत्रेर्
चतुथी धन के बलए For Money चतुथी धन + आय = धनाय
पञ्चमी र्र से From Home पञ्चमी गृह + आत् = गृहात्
षष्ठी पुस्तक का / की / के Of The Book षष्ठी पुस्तक + स्य = पुस्तकस्य
सप्तमी बगीचे में / पर In /On/ At Garden सप्तमी उद्यान + ए = उद्याने
सम्बोधन प्रथमा * हे / अरे / राम हे / अरे .... O ! / Hi ! Ram सं ‘ प्र राम + हे .. अ ! = हे राम !
िब्दरूपार्ां वाक्येषु प्रयोगः :-
“ कारकबवभक्तय: ” ( िब्दरूपाबर् ) ( = वाक्य में दिया पद से संबन्द्ध रखने वाले पदों को कारक कहते हैं , प्रत्येक कारक में बवभबक्त लगती है | )
( तथा परीक्षा में भी वाक्य में ठरक्थास्थान की पूरतय अथय के अनुसार बवकल्पों ( MCQs ) से िुि - बवभबक्त का िब्दरूप चुनकर वाक्यपूरतय करें )
ि.सं. कारकम् बवभबक्त: बवभबक्त के अथय = वाक्यम्
1 कतृय प्रथमा ने छात्र: बवद्यालयं गच्छबत । ( जाने वाला कतृप
य द & कतृप
य द में प्रथमा )
2 कमय बद्वतीया को / TO ( स्थान / .... ) छात्र: बवद्यालयं गच्छबत । ( कताय जहां जाना चाहता है वह कमयपद & बद्वतीया )
3 करर् तृतीया से ( साधन ) / के साथ / छात्र: ( आटो / बस ) यानेन बवद्यालयं गच्छबत ।
के द्वारा / BY /WITH ( जाने का साधन / बजस से दिया की बसबि होती है वह करर् & तृतीया )
4 सम्प्रदान चतुथी के बलए / FOR छात्र: ज्ञानाय ( आटो / बस ) यानेन बवद्यालयं गच्छबत ।
( फल / Result ) ( कमय से सम्बन्द्ध पद सम्प्रदान & चतुथी )
5 अपादान पञ्चमी से ( अलग होते समय दोनों में बस्थर छात्र: गृहात् ( आटो / बस ) यानेन ज्ञानाय बवद्यालयं गच्छबत ।
रहने वाला ) / FROM ( र्र & बवद्यालय , र्र से अलग हो रहा है इस बलए र्र अपादान & पञ्चमी )
39
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
6 सम्बन्द्ध षष्ठी का / की / के / OF उप्पल् प्रान्द्तस्य / नागोल प्रान्द्तस्य छात्र: -
( दो व्यबक्तयों / वस्तुओं / पदों - गृहात् ( आटो / बस ) यानेन ज्ञानाय बवद्यालयं गच्छबत ।
के बीच में सम्बन्द्ध हो तो बजस से ( उप्पल् / नागोल और छात्र के बीच में सम्बन्द्ध है अत: उप्पल् / नागोल सम्बन्द्ध & षष्ठी )
सम्बन्द्ध रहता है वह
पद सम्बन्द्ध कारक होता है ।)
7 अबधकरर् सप्तमी में / पर / IN / ON नगरे उप्पल् प्रान्द्तस्य / नागोल प्रान्द्तस्य छात्र: -
- गृहात् ( आटो / बस ) यानेन ज्ञानाय बवद्यालयं गच्छबत ।
( दो व्यबक्तयों / वस्तुओं / पदों में जो
( नगर और उप्पल् / नागोल दो पदों में उप्पल् / नागोल का आधार नगर है अत:
दूसरे का आधार होता है उसे अबधकरर्
नगर अबधकरर् होता है & सप्तमी )
कहते हैं )

8 सम्बोधनम् सम्बोधन- हे ! / रे ! / Oh ! .... हे देव ! नगरे उप्पल् प्रान्द्तस्य / नागोल प्रान्द्तस्य छात्र: -
प्रथमा ( दकसी को बुलाते हैं तो वहां सम्बोधन - गृहात् ( आटो / बस ) यानेन ज्ञानाय बवद्यालयं गच्छबत ।
& सम्बोधनप्रथमा ) ( यहां देव को सम्बोधन कर रहे हैं , अत: देव सम्बोधन & सम्बोधनप्रथमा )

AS PER CBSE 2022 - 23 The following shabdaroopas ( similar shabdaroopas also must be learnt ) for Every Exam / SEE.

अजन्द्ताः :- अकारान्द्त - पुं - बालकवत् , इकारान्द्त - पुं - कबववत् , उकारान्द्त - पुं - साधुवत् , ऋकारान्द्त - पुं - बपतृवत् ,
आकारान्द्त - स्त्री - लतावत् , ईकारान्द्त - स्त्री - नदीवत् , ऋकारान्द्त - स्त्री - मातृवत् |
हलन्द्ताः :- 4 राजन् , भवत् , बवद्वस् , गुबर्न्
सवयनामिब्दाः :- 2 अस्मद् , युष्मद् , ( बत्रषुबलङ्गेषु रूपाबर् भवबन्द्त ) तत् , इदम् , दकम् |

****************************************************************************************************************************************************************
*

*
40
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
अजन्द्ताः :- बालक कबव साधु
अकारान्द्त पुं - बालक - िब्दरूपाबर् :- इकारान्द्त पुं - कबव - िब्दरूपाबर् :- उकारान्द्त पुं - साधु - िब्दरूपाबर् :-
बवभबक्तः एकवचनं बद्ववचनं बहुवचनं एकवचनं बद्ववचनं बहुवचनं एकवचनं बद्ववचनं बहुवचनं
प्रथमा बालकः बालकौ बालकाः कबवः कवी कवयः साधुः साधू साधवः
बद्वतीया बालकम् बालकौ बालकान् कबवम् कवी कवीन् साधुम् साधू साधून्
तृतीया बालके न बालकाभ्याम् बालकै ः कबवना कबवभ्याम् कबवबभः साधुना साधुभ्याम् साधुबभः
चतुथी बालकाय बालकाभ्यां बालके भ्यः कवये कबवभ्याम् कबवभ्यः साधवे साधुभ्याम् साधुभ्यः
पञ्चमी बालकात् बालकाभ्यां बालके भ्यः कवेः कबवभ्याम् कबवभ्यः साधोः साधुभ्याम् साधुभ्यः
षष्ठी बालकस्य बालकयोः बालकानां कवेः कव्योः कवीनाम् साधोः साध्वोः साधूनाम्
सप्तमी बालके बालकयोः बालके षु कवौ कव्योः कबवषु साधौ साध्वोः साधुषु
संबोधन प्र हे बालक ! हे बालकौ ! हे बालकाः ! हे कवे ! हे कवी ! हे कवयः ! हे साधो ! हे साधू ! हे साधवः !

***************************************************************************************************************************************************************
अजन्द्ताः :- बपतृ लता नदी |
ऋकारान्द्त पुं - बपतृ - िब्दरूपाबर् :- आकारान्द्त - स्त्रीबलङ्ग - िब्दरूपाबर् :- ईकारान्द्त - स्त्रीबलङ्ग - िब्दरूपाबर् :-
बवभबक्तः एकवचनं बद्ववचनं बहुवचनं एकवचनं बद्ववचनं बहुवचनं एकवचनं बद्ववचनं बहुवचनं
प्रथमा बपता बपतरौ बपतरः लता लते लताः नदी नद्यौ नद्यः
बद्वतीया बपतरम् बपतरौ बपतृन् ( ऋ-दीर्य ) लतां लते लताः नदीम् नद्यौ नदीः
तृतीया बपत्रा बपतृभ्याम् बपतृबभः लतया लताभ्याम् लताबभः नद्या नदीभ्याम् नदीबभः
चतुथी बपत्रे बपतृभ्याम् बपतृभ्यः लतायै लताभ्याम् लताभ्यः नद्यै नदीभ्याम् नदीभ्यः
पञ्चमी बपतुः बपतृभ्याम् बपतृभ्यः लतायाः लताभ्याम् लताभ्यः नद्याः नदीभ्याम् नदीभ्य:
षष्ठी बपतुः बपत्रोः बपतृर्ां ( ऋ-दीर्य ) लतायाः लतयोः लतानाम् नद्याः नद्योः नदीनाम्
सप्तमी बपतठर बपत्रोः बपतृषु लतायां लतयोः लतासु नद्याम् नद्योः नदीषु
संबोधन प्र हे बपतः ! हे बपतरौ ! हे बपतरः ! हे लते ! हे लते ! हे लताः ! हे नदद ! हे नद्यौ ! हे नद्यः !
***************************************************************************************************************************************************************

41
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
अजन्द्ताः :- मातृ राजन् For practice write ‘ गच्छन् ’ िब्दरूपाबर्|
ऋकारान्द्त स्त्री - मातृ - िब्दरूपाबर् :- नकारान्द्त - पुं - राजन् - िब्दरूपाबर् :- तकारान्द्त - पुं - गच्छत् - िब्दरूपाबर् :-
बवभबक्तः एकवचनं बद्ववचनं बहुवचनं एकवचनं बद्ववचनं बहुवचनं एकवचनं बद्ववचनं बहुवचनं
प्रथमा माता मातरौ मातरः राजा राजानौ राजानः गच्छन्
बद्वतीया मातरम् मातरौ मातः ( ऋ-दीर्य ) राजानम् राजानौ राज्ञः
तृतीया मात्रा मातृभ्याम् मातृबभः राज्ञा राजभ्याम् राजबभः
चतुथी मात्रे मातृभ्याम् मात्रुभ्यः राज्ञे राजभ्याम् राजभ्यः
पञ्चमी मातुः मातृभ्याम् मात्रुभ्यः राज्ञः राजभ्याम् राजभ्यः
षष्ठी मातुः मात्रोः मातृर्ां (ऋ-दीर्य ) राज्ञः राज्ञोः राज्ञाम्
सप्तमी मातठर मात्रोः मातृषु राबज्ञ / राजबन राज्ञोः राजसु
संबोधन प्र हे मातः ! हे मातरौ ! हे मातरः ! हे राजन् ! हे राजानौ ! हे राजानः !

***************************************************************************************************************************************************************
अजन्द्ताः :- भवत् बवद्वस् गुबर्न् |
तकारान्द्त - पुं - भवत् - िब्दरूपाबर् :- सकारान्द्त - पुं - बवद्वस् - िब्दरूपाबर् :- इन् - अन्द्त - पुं - गुबर्न् - िब्दरूपाबर् :-
बवभबक्तः एकवचनं बद्ववचनं बहुवचनं एकवचनं बद्ववचनं बहुवचनं एकवचनं बद्ववचनं बहुवचनं
प्रथमा भवान् भवन्द्तौ भवन्द्तः बवद्वान् बवद्वांसौ बवद्वांसः गुर्ी गुबर्नौ गुबर्नः
बद्वतीया भवन्द्तम् भवन्द्तौ भवतः बवद्वांसम् बवद्वांसौ बवदुषः गुबर्नम् गुबर्नौ गुबर्नः
तृतीया भवता भवद्भ्याम् भवबभः बवदुषा बवद्वद्भ्याम् बवद्वबभः गुबर्ना गुबर्भ्याम् गुबर्बभः
चतुथी भवते भवद्भ्याम् भवद्भ्यः बवदुषे बवद्वद्भ्याम् बवद्वद्भ्यः गुबर्ने गुबर्भ्याम् गुबर्भ्यः
पञ्चमी भवतः भवद्भ्याम् भवद्भ्यः बवदुषः बवद्वद्भ्याम् बवद्वद्भ्यः गुबर्नः गुबर्भ्याम् गुबर्भ्य:
षष्ठी भवतः भवतोः भवताम् बवदुषः बवदुषोः बवदुषाम् गुबर्नः गुबर्नोः गुबर्नाम्
सप्तमी भवबत भवतोः भवत्सु बवदुबष बवदुषोः बवद्वत्सु गुबर्बन गुबर्नोः गुबर्षु
संबोधन प्र हे भवन् ! हे भवन्द्तौ ! हे भवन्द्तः ! हे बवद्वन् ! हे बवद्वांसौ ! हे बवद्वांसः ! हे गुबर्न् ! हे गुबर्नौ ! हे गुबर्नः !
***************************************************************************************************************************************************************
*
42
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
अभ्यासाय :- अजन्द्ताः िब्दाः :- 1. अकारान्द्त - पुं - बालकवत्
अकारान्द्त - पुवं लंग - िब्द - प्रत्यया: Q.NO.2. प्रदत्त - बवकल्पेभ्य: उबचत - िब्दरूपं बचत्वा ठरक्तस्थानाबन पूरयत -
मूल - िब्दा: + एकवचनं बद्ववचनं बहुवचनं बव अथय:
बालक ( क् + + : औ आ: प्र ने / ... 1. सवे ............... िीडाक्षेत्रे िीडबन्द्त । बालकं / बालकस्य / बालका:
देव ( व् + + अम् औ आन् बद्व को / To 2. भक्ता: .............. नमबन्द्त । देवाय / देवं / देवे
गज ( ज् + + एन आभ्याम् ऐ: तृ से / के साथ / के द्वारा / 3. वानर: ................. सह चलबत । गजं / गजस्य / गजेन
By /With
छात्र ( र् + + आय आभ्याम् एभ्य: च के बलए / For 4.अध्यापक: ............. प्रश्नपत्राबर् बवतरबत । छात्रेर् / छात्रार्ाम् / छात्रेभ्य:
अध्यापक (क् + आत् आभ्याम् एभ्य: पं से ( अलग ) / From 5. छात्र: ............... प्रश्नपत्रं स्वीकरोबत । अध्यापकात् / अध्यापकस्य / अध्यापकं
रमेि ( ि् + + अस्य अयो: आनाम् ष का / की / के / Of 6. इदं ................... पुस्तकं नाबस्त । रमेिे / रमेिस्य / रमेि:
पुस्तकालय(य् + ए अयो: एषु स में / पर / In /On /At 7. छात्रा: ............... मौनेन पठबन्द्त । पुस्तकालय: / पुस्तकालयाय / पुस्तकालये
बिव ( व् + + हे ...अ ! हे ..औ ! हे ..आ: ! सं हे / अरे / O ! / Hi ! 8. ............... ! मां रक्ष । बिव: / हे बिव ! / हे बिवा: !
*********************************************************************************************
2. इकारान्द्त - पुं - कबववत्
इकारान्द्त - पुवं लंग - िब्द - प्रत्यया: Q.NO.2. प्रदत्त - बवकल्पेभ्य: उबचत - िब्दरूपं बचत्वा ठरक्तस्थानाबन पूरयत -
प्रत्ययः प्रत्ययः प्रत्ययः
मूलिब्दाः + एकवचनं बद्ववचनं बहुवचनं बव अथयः
कबव ( + व् + इ: ई अयः प्र ने / ... 1. ……… काव्यं करोबत । कवयः / कबवः / कवी
मुबन ( + न् + इम् ई ईन् बद्व को / To 2. छात्रा: भक्त्या ........... नमबन्द्त । मुनीन् / मुबनः / मुनयः
ऋबष ( + ष् + इर्ा / इभ्यां इबभः तृ से / के साथ / के द्वारा / 3. जना: .............. सह तपः कु वयबन्द्त । मुबनः / मुबनना / मुबनम्
इना By /With

43
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
रबव ( + व् + अये इभ्यां इभ्यः च के बलए / For 4. भक्तः .............. जलं यच्छबत । रवये / रबवना / रवयः
बगठर ( + र् + एः इभ्यां इभ्यः पं से ( अलग ) / From 5. ............ जलं पतबत । बगररं / बगठरर्ा / बगरे ः
अबग् (+ ग्् + एः योः ईनाम् ष का / की / के / Of 6. ............... दियनं पुण्याय भवबत । अवग्ं / अग्ेः / अबग्भ्यः
अबग् ( + ग्् + औ योः इषु स में / पर / In /On /At 7. ............ अनेके गुर्ाः भवबन्द्त । अवग्ं / अग्ेः / अग्ौ
कबव ( + व् + हे .. ए ! हे ..ई ! हे ..अयः ! सं हे / अरे / O ! / Hi ! 8. हे .......... ! यूयं बहबन पुस्तकाबन बलखत । हे कवे ! / हे कवी ! / हे कवयः !
***********************************************************************************************
उकारान्द्त - पुवं लंग - िब्द - प्रत्यया: Q.NO.2. प्रदत्त - बवकल्पेभ्य: उबचत - िब्दरूपं बचत्वा ठरक्तस्थानाबन पूरयत -
प्रत्ययः प्रत्ययः प्रत्ययः
मूलिब्दाः + एकवचनं बद्ववचनं बहुवचनं बव अथयः
भानु ( न् + + उ: ऊ अव: प्र ने / ... 1.………अस्माकं जीवनाधार: अबस्त । भानव: / भानु: / भानो:
गुरु ( र् + + उम् ऊ ऊन् बद्व को / To 2. छात्रा: भक्त्या ........... नमबन्द्त । गुरून् / गुरुर्ा / गुरो:
बन्द्धु ( ध् + + उना उभ्याम् उबभ: तृ से / के साथ / के द्वारा / 3. जना: .............. सह आनन्द्दम् अनुभवबन्द्त । बन्द्ध:ु / बन्द्धबु भ: / बन्द्धम
ु ्
By /With
वटु ( ट् + + अवे उभ्याम् उभ्य: च के बलए / For 4. ऋबष: .............. आबिष: यच्छबत । वटवे / वटु: / वटूनाम्
िम्भु ( भ् + + ओ: उभ्याम् उभ्य: पं से ( अलग ) / From 5. अजुन
य : ............ अस्त्रम् प्राप्तवान् । िम्भुं / िम्भुना / िम्भो:
साधु ( ध् + + ओ: वो: ऊनाम् ष का / की / के / Of 6. ................... दियनं पुण्याय भवबत । साधव: / साधूनाम् / साधवे
वायु ( य् + + औ वो: उषु स में / पर / In /On /At 7. पुष्पोद्यानस्य............ सुगन्द्ध: भवबत । वायुना / वायवे / वायौ
दीनबन्द्धु (ध् + हे ..ओ ! हे ..ऊ ! हे ..अव: ! सं हे / अरे / O ! / Hi ! 8. हे ........... मह्यम् भोजनं देबह । दीनबन्द्ध:ु / हे दीनबन्द्धो ! / दीनबन्द्धवे

*******************************************************************************************************************************************************************

44
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
स्त्रीबलङ्ग िब्दाः
आकारान्द्त - स्त्रीबलङ्ग - िब्द - प्रत्यया: Q.NO.2. प्रदत्त - बवकल्पेभ्य: उबचत - िब्दरूपं बचत्वा ठरक्तस्थानाबन पूरयत -
प्रत्ययः प्रत्ययः प्रत्ययः
मूलिब्दाः + एकवचनं बद्ववचनं बहुवचनं बव अथयः
बाबलका (क् + + आ ए आ: प्र ने / ... 1. .................... उद्यानं गच्छबन्द्त । बाबलका / बाबलके / बाबलका:
लता ( त् + + आम् ए आ: बद्व को / To 2. अध्याबपका .................... पृच्छबत । लता / लताम् / लतया
माला ( ल् + + अया आभ्याम् आबभ: तृ से / के साथ / के द्वारा / 3. लता ................... सह गृहं गच्छबत । माला / मालया / माला:
By / With
सुता ( त् + + आयै आभ्याम् आभ्य: च के बलए / For 4. माता ................. फलाबन आनयबत । सुता: / सुता / सुतायै
लबलता (त् + + आया: आभ्याम् आभ्य: पं से ( अलग ) / From 5. सीता .................... धनं स्वीकरोबत । लबलताया: / लबलता / लबलतां
गीता ( त् + + आया: अयो: आनाम् ष का / की / के / Of 6. लबलता .................. गृहं गच्छबत । गीतायां / गीते / गीताया:
मबहला (ल् + + आयाम् अयो: आसु स में / पर / In /On / At 7. ................. बहव: गुर्ा: सबन्द्त । मबहला / मबहलायां / मबहलया
सेबवका (क् + + हे ..ए ! हे .. ए ! हे ..आ: ! सं हे / अरे / O ! / Hi ! 8. ................... ! अत्र आगच्छ । हे सेबवके ! / हे सेबवका: ! / हे सेवीकां !
**************************************************************************************
ईकारान्द्त - स्त्रीबलङ्ग - िब्द - प्रत्यया: Q.NO.2. प्रदत्त - बवकल्पेभ्य: उबचत - िब्दरूपं बचत्वा ठरक्तस्थानाबन पूरयत -
प्रत्ययः प्रत्ययः प्रत्ययः
मूलिब्दाः + एकवचनं बद्ववचनं बहुवचनं बव अथयः
नदी ( द् + ) + ई यौ य: प्र ने / ... 1. भारते बह्व्य: ……. प्रवहबन्द्त । नदी / नद्यौ / नद्य:
पावयती ( त्+) + ईम् यौ ई: बद्व को / To 2. बवयनायक: ........... नमबत । पावयती / पावयतीम् / पावयत्या
लक्ष्मी (म्+ ) + या ईभ्याम् ईबभ: तृ से / के साथ / के द्वारा / 3. पावयती ................ सह िीडबत । लक्ष्मीम् / लक्ष्मी / लक्ष्म्या
By /With
माधवी (व् ) + यै ईभ्याम् ईभ्य: च के बलए / For 4. लक्ष्मी ............... जलं ददाबत । माधवी / माधव्यै / माधवीनां

45
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
कौमुदी (द् +) + या: ईभ्याम् ईभ्य: पं से ( अलग ) / From 5. माधवी ............ फलं स्वीकारोबत । कौमुदी / कौमुदीम् / कौमुद्या:
सरस्वती (त्+ + या: यो: ईनाम् ष का / की / के / Of 6. कौमुदी ............ मबन्द्दरं गच्छबत । सरस्वत्या: / सरस्वतीं / सरस्वती
नदी ( द् + + यां यो: ईषु स में / पर / In /On /At 7. ............. जलं स्वच्छं भवबत । नद्याम् / नद्या: / नद्य:
देवी ( व् + + हे .. इ ! हे ..यौ ! हे ..य: ! सं हे / अरे / O ! / Hi ! 8. ....... ! भवती करोनां दूरीकरोतु । हे देबव ! / हे देव्यौ ! / हे देव्य: !
******************************************************************************************************************************************************************
सवयनामिब्दाः :-
अस्मद् - िब्दरूपाबर्
एकवचनं बद्ववचनं बहुवचनं बव अथय: Q.NO.2. प्रदत्त - बवकल्पेभ्य: उबचत - िब्दरूपं बचत्वा ठरक्तस्थानाबन पूरयत -
अहं आवां वयं प्र ने / ... 1. .............. संस्कृ तछात्रा: स्म: । अहं / आवां / वयं
मां आवां अस्मान् बद्व को / To 2. अध्यापक: ............. पृच्छबत । अहं / मां / वयं
मया आवाभ्यां अस्माबभ: तृ से / के साथ / के द्वारा / 3. रमेि: ................ सह िीडबत । अहं / मां / मया
By / With सवे बालका: बाबलकाबभ: सह िीडबन्द्त ।
मह्यम् आवाभ्यां अस्मभ्यं च के बलए / For 4. गुरु: ............ पुस्तकं ददाबत । अहं / मह्यं / वयं
मत् आवाभ्यां अस्मत् पं से ( अलग ) / From 5. गोपाल: .................. उत्तरपत्राबर् स्वीकरोबत । मां / मया / अस्मत्
गोपाल: ......... उत्तरपत्राबर् स्वीकरोबत । छात्रम् / छात्रेभ्य: / छात्र:
मम आवयो: अस्माकं ष का / की / के / Of 6. ............ नाम चन्द्र: अबस्त । अहं / मम / मां
रा / री / रे दिरथ: ...रामस्य.. बपता अबस्त ।
मबय आवयो: अस्मासु स में / पर / In / On / At 7. क: .............. देवं पश्यबत ? मम / अस्मासु / मया
**********************************************************************************************************************************************
6. युष्मद् - िब्दरूपाबर्
एकवचनं बद्ववचनं बहुवचनं बव अथय: Q.NO.2. प्रदत्त - बवकल्पेभ्य: उबचत - िब्दरूपं बचत्वा ठरक्तस्थानाबन पूरयत -
त्वं युवां यूयं प्र ने / ... 1. ............... संस्कृ तछात्र: अबस । त्वं / युवां / यूयं
त्वां युवां युष्मान् बद्व को / To 2. वानर : ................. पश्यबत । त्वं / युष्मान् / यूयं

46
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
त्वया युवाभ्यां युष्माबभ: तृ से / के साथ / के द्वारा / 3. रमेि: ................ सह िीडबत । त्वां / त्वया / यूयं
By / With
तुभ्यम् युवाभ्यां युष्मभ्यं च के बलए / For 4. गुरु: .................. ज्ञानं ददाबत । तुभ्यं / त्वया / त्वं
त्वत् युवाभ्यां युष्मत् पं से ( अलग ) / From 5. मुकुन्द्द: ................ ककं स्वीकरोबत ? त्वां / त्वत् / यूयं
तव युवयो: युष्माकं ष का / की / के / Of 6. ........... ग्रामस्य नाम दकम् अबस्त ? त्वं / युष्माकं / त्वत्
त्वबय युवयो: युष्मासु स में / पर / In / On / At 7. ककं त्वं ............... देवं पश्यबस ? त्वं / त्वया / त्वबय
आम् , अहं मबय देवं पश्याबम ।
बत्रषुबलङ्गेषु “ तत् ” - िब्दरूपाबर् :-
तत् पुबं ल्लङ्ग - िब्दरूपाबर् :- स्त्रीबलङ्ग - िब्दरूपाबर् :- नपुस
ं कबलङ्ग - िब्दरूपाबर् :-
बवभबक्तः एकवचनं बद्ववचनं बहुवचनं एकवचनं बद्ववचनं बहुवचनं एकवचनं बद्ववचनं बहुवचनं
प्रथमा सः तौ त् सा ते ताः तत् ते ताबन
बद्वतीया तं तौ तान् तां ते ताः तत् ते ताबन
तृतीया तेन ताभ्याम् तैः तया ताभ्याम् ताबभः तेन ताभ्याम् तैः
चतुथी तस्मै ताभ्याम् तेभ्यः तस्यै ताभ्याम् ताभ्यः तस्मै ताभ्याम् तेभ्यः
पञ्चमी तस्मात् ताभ्याम् तेभ्यः तस्याः ताभ्याम् ताभ्यः तस्मात् ताभ्याम् तेभ्यः
षष्ठी तस्य तयोः तेषाम् तस्याः तयोः तासाम् तस्य तयोः तेषाम्
सप्तमी तबस्मन् तयोः तेषु तस्याम् तयोः तासु तबस्मन् तयोः तेषु

***************************************************************************************************************************************************************
बत्रषुबलङ्गेषु “ इदम् ” - िब्दरूपाबर् :-
पुबं ल्लङ्ग - िब्दरूपाबर् :- स्त्रीबलङ्ग - िब्दरूपाबर् :- नपुस
ं कबलङ्ग - िब्दरूपाबर् :-
बवभबक्तः एकवचनं बद्ववचनं बहुवचनं एकवचनं बद्ववचनं बहुवचनं एकवचनं बद्ववचनं बहुवचनं
प्रथमा अयम् इमौ इमे इयम् इमे इमाः इदम् इमे इमाबन
बद्वतीया इमं / एनं इमौ / एनौ इमान् / एनान् इमाम् इमे इमाः इदम् / एनम् इमे / एने इमाबन / एनाबन

47
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
तृतीया अनेन / एनेन आभ्याम् एबभः अनया आभ्याम् आबभः अनेन / एनेन आभ्याम् एबभः
चतुथी अस्मै आभ्याम् एभ्यः अस्यै आभ्याम् आभ्यः अस्मै आभ्याम् एभ्यः
पञ्चमी अस्मात् अभ्याम् एभ्यः अस्याः आभ्याम् आभ्यः अस्मात् अभ्याम् एभ्यः
षष्ठी अस्य अनयोः/ अनयोः एषाम् अस्याः अनयोः आसाम् अस्य अनयोः/ अनयोः एषाम्
सप्तमी अबस्मन् अनयोः/ अनयोः एषु अस्याम् अनयोः आसु अबस्मन् अनयोः/ अनयोः एषु
**************************************************************************************************************************************************************
बत्रषुबलङ्गेषु “ दकम् ” - िब्दरूपाबर् :-
पुबं ल्लङ्ग - िब्दरूपाबर् :- स्त्रीबलङ्ग - िब्दरूपाबर् :- नपुसं कबलङ्ग - िब्दरूपाबर् :-
बवभबक्तः एकवचनं बद्ववचनं बहुवचनं एकवचनं बद्ववचनं बहुवचनं एकवचनं बद्ववचनं बहुवचनं
प्रथमा कः कौ के का के काः दकम् के काबन
बद्वतीया कम् कौ कान् काम् के काः दकम् के काबन
तृतीया के न काभ्याम् कै ः कया काभ्याम् काबभः के न काभ्याम् कै ः
चतुथी कस्मै काभ्याम् के भ्यः कस्यै काभ्याम् काभ्यः कस्मै काभ्याम् के भ्यः
पञ्चमी कस्मात् काभ्याम् के भ्यः कस्याः काभ्याम् काभ्यः कस्मात् काभ्याम् के भ्यः
षष्ठी कस्य कयोः के षाम् कस्याः कयोः कासाम् कस्य कयोः के षाम्
सप्तमी कबस्मन् कयोः के षु कस्याम् कयोः कासु कबस्मन् कयोः के षु
**************************************************************************************************************************************************************
Q.NO.7. धातुरूपाबर् 4 Marks पाठ्यबबन्द्दन
ू ां बववरर्म् । कतृप
य दानां महत्त्वम् धातुरूपार्ां अभ्यास: च ।
धातुरूपाबर् :- CBSE 22 - 23 * परस्मैपददनः :- पठ् , गम् , वद् , भू , िीड् , नी , दृि् , िक् , ज्ञा , अस् , कृ , दा , िी , श्रु , पा ( बपब् ) ( पञ्चसु लकारे षु )
* आत्मनेपददनः :- सेव् , लभ् | ( पञ्चसु लकारे षु )
वाक्यम्
कतृप य दम् अन्द्यपदाबन दियापदम्
काम करने वाला कतृय कारक / कतृप य द/ ( बवभबक्त / अव्यय / प्रत्यायान्द्त - कतृय - कारक / कताय जो काम करता है उसे दिया ( VERB ) कहते हैं |
कताय कहलाता है | पद आदद )
संस्कृ त के सभी िब्दों के प्रथमाबवभबक्त दियापद तीन ( 3 ) पुरुषों में रहते हैं |

48
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
के पद कतृप
य द होते हैं |

वाक्यबनमायर् के बलए कतृप


य दों का और धातुरूपों का ज्ञान अबनवायय होता है | कतृप
य द - ताबलका से स्पष्ट होगा -
पुरुषः कदा प्रयोगः करर्ीयः ?
प्रथम III Person जब हम अन्द्य व्यबक्त / वस्तु के बारे में बात करते हैं तब उसे प्रथम पुरुष कहते हैं |
मध्यम II Person जब हम प्रत्यक्ष में या परोक्ष रूप में ( phone पर ) दकसी व्यबक्त से बात करते हैं तब मध्यम पुरुष का प्रयोग करते हैं |
उत्तम I Person जब हम हमारे बारे में बात करते हैं तब उसे उत्तम पुरुष कहते हैं |
*******************************************************************************************************************************************************************
पञ्चलकारार्ां ताबलका :- पञ्च - लकारार्ां प्रयोगः कदा करर्ीयः इबत जानीमः :-
लकारः काल TENSE / MODE अथे / प्रयोगः / USE
लट् वतयमान PRESENT वतयमान काल में / PRESENT
लृट् भबवष्यत् FUTURE भबवष्य में / आने वाले काल के बारे में / FUTURE PERIOD
लङ् भूत PAST अतीत काल / Past Period
लोट् आज्ञाथे IMPERATIVE आज्ञा / आदेि देना / अत्यवसर / REQUEST / ORDER / MAY / MUST
बवबधबलङ् सम्भाव्याथे POTENTIAL Rituals / Invitation / Prayer / May / Should / Possibility
WISH / POTENTIAL
******************************************************************************************************************************************************************

AS PER पञ्चलकारे षु पञ्चदि ( परस्मैपददन: ) धातव: ( 15 VERBS ) द्वयोः लकारयोः द्वौ आत्मनेपददनौ धातू ( 2 VERBS ) च सबन्द्त | :-
1. परस्मैपददनः :- पठ् = पढना , गम् ( गच्छ ) = जाना , वद् = बोलना , भू = ( भवबत ) होना , िीड् = खेलना , नी = ( नय् ) लेजाना ,
CBSE
दृि् = ( पश्य् ) देखना , िक् = ( िक्नोबत ) सकना , ज्ञा = ( जानाबत ) जानना , अस् = ( अबस्त ) होना , कृ = ( करोबत ) करना ,
2022 - 2023.
दा = ( यच्छबत ) देना , िी = (िीर्ाबत )खरीदना , श्रु = ( िृर्ोबत ) सुनना , पा = ( बपबबत ) पीना ,
SYLLABUS
****************************************************************************************************************
2. आत्मनेपददनः :- सेव् = सेवा करना , लभ् = प्राप्त करना |

49
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
1. परस्मैपददनः :- पठ् - लट् लकारः ( वतयमान - कालः )
कतृप
य दाबन दियापदाबन प्रत्ययाः च
पुरुषः एकवचनम् बद्ववचनम् बहुवचनम् एकवचनम् बद्ववचनम् बहुवचनम्
सः बालकः तौ बालकौ ते बालकाः पठबत पठतः पठबन्द्त
प्रथम सा बाबलका ते बाबलके ताः बाबलकाः
तत् यानं ते याने ताबन यानाबन अबत अतः अबन्द्त
पठबस पठथः पठथ
मध्यम त्वं युवां यूयं
अबस अथः अथ
उत्तम पठाबम पठावः पठामः
अहं आवां वयं
आबम आवः आमः
एवमेव CBSE - 22 - 23 अनुसारम् अधः प्रदत्त - धातुरूपाबर् भवबन्द्त | अभ्यासं कु वयन्द्तु :- धातुः + प्रत्ययः = लट् लकारस्य रूपम् |

गम् ( गच्छ ) = जाना - गच्छबत वद् = बोलना - वदबत भू = ( भव् ) होना - भवबत िीड् = खेलना - िीडबत
नी = ( नय् ) ले जाना - नयबत दृि् = ( पश्य् ) देखना - पश्यबत दा = ( यच्छ ) देना - यच्छबत पा = ( बपब् ) पीना - बपबबत

कृ = ( कर् ) करना - करोबत िक् = ( िक्न् ) सकना - िक्नोबत श्रु = ( िृर्् ) सुनना - िृर्ोबत |
पुरुषः एकवचनम् बद्ववचनम् बहुवचनम् पुरुषः एकवचनम् बद्ववचनम् बहुवचनम् पुरुषः एकवचनम् बद्ववचनम् बहुवचनम्
प्रथम करोबत कु रुतः कु वयबन्द्त प्रथम िक्नोबत प्रथम िृर्ोबत
मध्यम करोबष कु रुथः कु रुथ मध्यम मध्यम
उत्तम करोबम कु वयः कु मयः उत्तम उत्तम
50
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
ज्ञा = जानना - जानाबत , िी = (िीर्ाबत )खरीदना अस् = ( अबस्त ) होना
पुरुषः एकवचनम् बद्ववचनम् बहुवचनम् पुरुषः एकवचनम् बद्ववचनम् बहुवचनम् पुरुषः एकवचनम् बद्ववचनम् बहुवचनम्
प्रथम जानाबत जानीतः जानबन्द्त प्रथम िीर्ाबत प्रथम अबस्त स्तः सबन्द्त
मध्यम जानाबस जानीथः जानीथ मध्यम मध्यम अबस स्थः स्थ
उत्तम जानाबम जानीवः जानीमः उत्तम उत्तम अबस्म स्वः समः
*****************************************************************************************************************************************************************
* अधोबलबखत - वाक्येषु कतृप
य दानुसारम् प्रदत्त - बवकल्पेभ्यः िुिम् - उत्तर - पदं बचत्वा ठरक्तस्थानाबन पूरयत - ( सूचना :- अभ्यासाय अन्द्यधातव: अबप दत्ताः )
संख्या वाक्यम् बवकल्पपदाबन - उत्तरम्
1 सः छात्रः बवद्यालयं ...... | The student goes to the .. गच्छतः / गछबत / गच्छबन्द्त
2 वयं िीडाक्षेत्रे ........ | We play in the ground . िीडथ / िीडावः / िीडामः
3 ते बालकाः जन्द्ति ु ालायां वसंहं ....... | They see … पश्यामः / पश्यथ / पश्यबन्द्त
4 त्वं जलं .................. | You drink …. बपबाबम / बपबबस / बपबबत
5 ते अश्वाः वेगन े .......... | Those horses run fast . धावतः / धावबस / धावबन्द्त
6 यूयम् सत्यं ................. | You say the truth . वदथ / वदबन्द्त / वदावः
7 अहं पुष्पाबर् ............. | I bring flowers . आनयबत / आनयबस / आनयाबम
8 तौ वानरौ कदलीफलाबन .................. | खादतः / खादबत / खादाबम
9 आवां करोना - समये परस्परं ............. | रक्षामः / रक्षबन्द्त / रक्षावः
लट् उत्तराबर् :- गच्छबत , िीडामः , पश्यबन्द्त , बपबबस , धावबन्द्त , वदथ , आनयाबम , खादतः , रक्षावः |
*****************************************************************************************************************************************************************
1. परस्मैपददनः :- पञ्च - लाकारे षु :- पठ् - लृट् लकारः ( भबवष्यत् - कालः ) ( धातु + इष्य / स्य + प्रत्यय )
कतृप
य दाबन दियापदाबन
पुरुषः एकवचनं बद्ववचनं बहुवचनं एकवचनम् बद्ववचनम् बहुवचनम्
सः तौ ते पठठष्यबत पठठष्यतः पठठष्यबन्द्त
प्रथम सा ते ताः

51
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
तत् ते ताबन
इष्यबत इष्यतः इष्यबन्द्त
पठठष्यबस पठठष्यथः पठठष्यथ
मध्यम त्वं युवां यूयं
इष्यबस इष्यथः इष्यथ
पठठष्याबम पठठष्यावः पठठष्यामः
उत्तम अहं आवां वयं
इष्याबम इष्यावः इष्यामः
* ********************************************* ********************************** *********************** *
एवमेव अधः प्रदत्त - धातुरूपाबर् भवबन्द्त | अभ्यासं कु वयन्द्तु :- धातुः + इष्य / स्य + प्रत्ययः = लृट् लकारस्य रूपम् |
गम् = जाना - गबमष्यबत वद् = बोलना - वददष्यबत भू = होना - भबवष्यबत िीड् = खेलना - िीबडष्यबत
नी = ले जाना - नेष्यबत दृि् = देखना - रक्ष्यबत दा = देना - दास्यबत पा = पीना - पास्यबत
कृ = करना - कठरष्यबत िक् = सकना - िक्ष्यबत श्रु = सुनना - श्रोष्यबत अस् = होना - भबवष्यबत
*अधोबलबखत - वाक्येषु कतृप
य दानुसारम् प्रदत्त - बवकल्पेभ्यः िुिम् उत्तरपदं बचत्वा ठरक्तस्थानाबन पूरयत -
संख्या वाक्यम् बवकल्पपदाबन - उत्तरम्
1 वयं सायं बवद्यालयात् गृहं ...... | We will go … गबमष्यावः / गबमष्यामः / गबमष्याबम
2 ते बालकाः िीडाक्षेत्रे ......... | They will play … िीबडष्यथ / िीबडष्यबन्द्त / िीबडष्यामः
3 ताः मबहलाः जलं ........... | They will drink … पास्यामः / पास्यावः / पास्यबन्द्त
4 जनाः करोनाकाले मागे न ..... | They will not walk चबलष्यथ / चबलष्यबन्द्त / चबलष्यामः
5 यूयं वृक्षात् ......... | You will fall …. पबतष्यथ / पबतष्यतः / पबतष्यामः
लृट् - उत्तराबर् :- गबमष्यामः , िीबडष्यबन्द्त , पास्यबन्द्त , चबलष्यबन्द्त , पबतष्यथ |
***************************************************************************************************************************************************************

52
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
1. परस्मैपददनः :- पठ् - लङ् लकारः ( भूत - कालः ) ( अ + धातु + प्रत्यय: = लङ् लकारस्य रूपम् )
कतृप
य दाबन दियापदाबन
पुरुषः एकवचनं बद्ववचनं बहुवचनं एकवचनम् बद्ववचनम् बहुवचनम्
सः तौ ते अपठत् अपठताम् अपठन्
प्रथम सा ते ताः
तत् ते ताबन अ - अत् अ- अताम् अ- अन्
अपठ: अपठतम् अपठत
मध्यम त्वं युवां यूयं
अ - अ: अ - अतम् अ - अत
अपठम् अपठाव अपठाम
उत्तम अहं आवां वयं
अ - अम् अ - आव अ - आम
* ********************************************* ********************************** *********************** *
एवमेव अधः प्रदत्त - धातुरूपाबर् भवबन्द्त | अभ्यासं कु वयन्द्तु :- अ + धातुः + प्रत्ययः = लङ् लकारस्य रूपम् |
गम् = जाना - अगछत् वद् = बोलना - अवदत् भू = होना - अभवत् िीड् = खेलना - अिीडत्
नी = ले जाना - अनयत् दृि् = देखना - अपश्यत् दा = देना - अयच्छत् पा = पीना - अबपबत्
* कृ - अकरोत् अकु रुताम् अकु वयन् िक् - अिक्नोत् ........ ......... श्रु - अिृर्ोत् ........ ......... अस् - आसीत् आस्ताम् आसन्
अकरोः अकु रुतम् अकु रुत .......... ........ .......... .......... ........ .......... आसीः आस्तम् आस्त
अकरवम् अकु वय अकु मय अिक्नवम् अिक्नुव .......... अिृण्वम् अिृण्व अिृण्व आसम् आस्व आस्म
*अधोबलबखत - वाक्येषु कतृप
य दानुसारम् प्रदत्त - बवकल्पेभ्यः िुिम् उत्तरपदं बचत्वा ठरक्तस्थानाबन पूरयत -
संख्या वाक्यम् बवकल्पपदाबन - उत्तरम्
1 ताः बाबलकाः उच्चैः ......... | They laughed loudly . अहसत् / अहसन् / अहसाम
2 आवां िीडाक्षेत्रे ...... | We two played in the ground अिीडम् / अिीडाम / अिीडाव
3 यूयं बुबिमन्द्तः छात्राः ..... | You became intelligent. अभवन् / अभवत / अभवाम
53
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
4 त्वं वृक्षस्य समीपे ........ | You stood near the tree अबतष्ठ: / अबतष्ठत् / अबतष्ठम्
5 सः अश्वः वेगन
े ......... | That horse ran fast . अधावन् / अधावत् / अधावम्
लङ् - उत्तराबर् :- अहसन् , अिीडाव , अभवत , अबतष्ठ: , अधावत् |
***********************************************************************************************************************************************************
1. परस्मैपददनः :- पठ् - लोट् लकारः ( अज्ञाथे / Must / May )
कतृप
य दाबन दियापदाबन
पुरुषः एकवचनं बद्ववचनं बहुवचनं एकवचनम् बद्ववचनम् बहुवचनम्
सः तौ ते पठतु पठताम् पठन्द्तु
प्रथम सा ते ताः
तत् ते ताबन अतु अताम् अन्द्तु
पठ पठतम् पठत
मध्यम त्वं युवां यूयं
अ अतम् अत
पठाबन पठाव पठाम
उत्तम अहं आवां वयं
आबन आव आम
* ********************************************* ********************************** *********************** *
एवमेव अधः प्रदत्त - धातुरूपाबर् भवबन्द्त | अभ्यासं कु वयन्द्तु :- धातुः + प्रत्ययः = लोट् लकारस्य रूपम् |
गम् = जाना - गच्छतु वद् = बोलना - वदतु भू = होना - भवतु िीड् = खेलना - िीडतु
नी = ले जाना - नयतु दृि् = देखना - पश्यतु दा = देना - यच्छतु पा = पीना - बपबतु
* कृ - करोतु कु रुताम् कु वयन्द्तु िक् - िक्नोतु िक्नुताम् िक्नुवन्द्तु श्रु - िृर्ोतु ........ ......... अस् - अस्तु स्ताम् सन्द्तु
कु रु कु रुतम् कु रुत िक्नुबह िक्नुतम् िक्नुत .......... ........ .......... एबध स्तम् स्त
करवाबर् करवाव करवाम िक्नवाबन िक्नवाव िक्नवाम िृण्वाबन ........ .......... असाबन असाव असाम

54
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
* अधोबलबखत - वाक्येषु कतृप
य दानुसारम् प्रदत्त - बवकल्पेभ्यः िुिम् उत्तरपदं बचत्वा ठरक्तस्थानाबन पूरयत -
संख्या वाक्यम् प्रदत्तः धातुः उत्तरम्
1 यूयं वृक्षस्य अधः ........ | you may / must stand बतष्ठन्द्तु / बतष्ठत / बतष्ठाम
2 दकम् अहं अन्द्तः ........ ? May I come in ? आगच्छाबन / आगच्छतु / आगच्छ
3 ते छात्राः गृहकायं ........ | Students must write .. बलखत / बलखाम / बलखन्द्तु
4 ककं वयं फलाबन ......... ? May we bring … ? आनयाव / आनयाम / आनयन्द्तु
5 सा बाबलका उत्तरं ........ | She must tell the .. वदाबन / वद / वदतु
लोट् - उत्तराबर् :- बतष्ठत , आगच्छाबन , बलखन्द्तु , आनायाम , वदतु |
**************************************************************************************************************************************************************
1. परस्मैपददनः :- पठ् - बवबधबलङ् लकारः ( संभाव्याथे / should / possible ) ( धातुः + प्रत्ययः = रूपम् )
कतृप
य दाबन दियापदाबन
पुरुषः एकवचनं बद्ववचनं बहुवचनं एकवचनम् बद्ववचनम् बहुवचनम्
सः तौ ते पठे त् पठे ताम् पठे यःु
प्रथम सा ते ताः
तत् ते ताबन एत् एताम् एयुः
पठे : पठे तम् पठे त
मध्यम त्वं युवां यूयं
एः एतम् एत
पठे यम् पठे व पठे म
उत्तम अहं आवां वयं
एयम् एव एम
* ********************************************* ********************************** *********************** *
एवमेव अधः प्रदत्त - धातुरूपाबर् भवबन्द्त | अभ्यासं कु वयन्द्तु :- धातुः + प्रत्ययः = बवबध - बलङ् लकारस्य रूपम् |
गम् = जाना - गच्छेत् वद् = बोलना - वदेत् भू = होना - भवेत् िीड् = खेलना - िीडेत्
55
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
नी = ले जाना - नयेत् दृि् = देखना - पश्येत् दा = देना - यच्छेत् पा = पीना - बपबेत्
* कृ - कु यायत् कु यायताम् कु युःय िक् - िक्नुयात् िक्नुयाताम् िक्नुयुः श्रु - िृर्य
ु ात् िृर्य ु ाताम् िृर्ुयःु अस् - अस्तु स्ताम् सन्द्तु
कु यायः कु यायतम् कु यायत िक्नुयाः िक्नुयातम् िक्नुयात िृर्यु ाः िृर्यु ातम् िृर्यु ात एबध स्तम् स्त
कु यायम् कु यायव कु यायम िक्नुयाम् िक्नुयाव िक्नुयाम िृर्य ु ाम् िृर्य ु ाव िृर्य ु ाम असाबन असाव असाम

* अधोबलबखत - वाक्येषु कतृप


य दानुसारम् प्रदत्त - बवकल्पेभ्यः िुिम् उत्तरपदं बचत्वा ठरक्तस्थानाबन पूरयत -
संख्या वाक्यम् प्रदत्त - बवकल्पाः उत्तरम्
1 वयं िरदः ितं ....... | we should see 100 yrs पश्येत् / पश्येम / पश्येयम्
2 ते बालकाः अत्र ....... | They should read here पठे त / पठे म / पठे यःु
3 सवे छात्राः गृहकायायबर् .............. | आनयेयःु / आनयेयम् / आनयेत
4 त्वं जलं ......... | You should drink water . बपबेत् / बपबेयम् / बपबेः
5 करोनाकाले प्रधानमन्द्त्री जनान् .............. | रक्षेत् / रक्षेयःु / रक्षेम
बवबधबलङ् - उत्तराबर् :- पश्येम , पठे यःु , आनयेयःु , बपबेः , रक्षेत् |
************************************************************************************************************************************************************
( ख ) आत्मनेपददनौ धातू :- सेव् , लभ् | लट् लकारे लृट् लकारे च |
आत्मनेपददनः लट् प्रत्ययाः सेव् - लट् लकारः लभ् - लट् - लकारः

धातु: पुरुष: लट् - लकार: एकवचनम् बद्ववचनम् बहुवचनम् एकवचनम् बद्ववचनम् बहुवचनम्

XYZ प्रथम ... अते ... एते ... अन्द्ते सेवते लभते

मध्यम ... असे ... एथे ... अध्वे

उत्तम ... ए ... आवहे ... आमहे

56
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
लृट् :-
आत्मनेपददनः लृट् प्रत्ययाः ( धा + इष्य / स्य + प्र ) सेव् - लृट् लकारः लभ् - लृट् - लकारः

धातु: पुरुष: लट् - लकार: एकवचनम् बद्ववचनम् बहुवचनम् एकवचनम् बद्ववचनम् बहुवचनम्

XYZ प्रथम ... इष्यते ... इष्येते ...इष्यन्द्ते सेबवष्यते लप्स्यते

मध्यम ... इष्यसे ... इष्येथे ...इष्यध्वे

उत्तम ... इष्ये ... इष्यावहे ... इष्यामहे

* अधोबलबखत - वाक्येषु कतृप


य दानुसारम् प्रदत्त - बवकल्पेभ्यः िुिम् उत्तरपदं बचत्वा ठरक्तस्थानाबन पूरयत -
संख्या लट् लराधाठरत - वाक्याबन - संख्याः लृट् लराधाठरत - वाक्याबन -
1 पुत्रा: माताबपतरौ ................... । सेवत
े े / सेवन्द्ते / सेवते 6 यूयं पुरस्कारं ........................ ? लप्स्येथे / लप्स्यसे / लप्स्यध्वे
2 बाबलके ज्ञानं .................... । लभन्द्ते / लभते / लभेते 7 आवां भक्त्या माताबपतरौ .......... । सेबवष्यावहे / सेबवष्ये / सेबवष्यामहे
3 वयं भक्त्या देिं ........... । सेवे / सेवामहे / सेवावहे 8 लोके जनाः धनेन गौरवं ........... | लप्स्येते / लप्स्यते / लप्स्यन्द्ते
4 छात्राः ज्ञानेन गुरुं .................. । सेवन्द्ते / सेवते / सेवत
े े 9 त्वं पठरश्रमस्य फलं .............. | लप्स्यध्वे / लप्स्येथे / लप्स्यसे
5 त्वं पठरश्रमेर् फलं ............. । लभेथे / लभध्वे / लभसे 10 अहं भक्त्या देवं ............ | सेबवष्यामहे / सेबवष्यावहे / सेबवष्ये
CBSE द्वारा बनधायठरत - दि - धातुरूपार्ां रूपाबर् पञ्च - लकारे षु अधोबलबखत – ताबलकानाम् आधारे र् ज्ञात्वा पूरबयत्वा च कण्ठस्थीकरर्ं कु रुत ।
1. पठ् = पढ़ना
धातु: पुरुष: लट् - लकार: लृट् - लकार: लङ् – लकार: लोट् - लकार: बवबधबलङ् - लकार:
पठ् प्रथम पठबत पठत: पठबन्द्त पठठष्यबत पठठष्यत: पठठष्यबन्द्त अपठत् अपठताम् अपठन् पठतु पठताम् पठन्द्तु पठे त् पठे ताम् पठे य:ु
मध्यम पठबस पठथ: पठथ पठठष्यबस पठठष्यथ: पठठष्यथ अपठ: अपठतम् अपठत पठ पठतम् पठत पठे : पठे तम् पठे त
उत्तम पठाबम पठाव: पठाम: पठठष्याबम पठठष्याव: पठठष्याम: अपठम् अपठाव अपठाम पठाबन पठाव पठाम पठे यम् पठे व पठे म
*
57
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
2. गम् = जाना
धातु: पुरुष: लट् - लकार: लृट् - लकार: लङ् – लकार: लोट् - लकार: बवबधबलङ् - लकार:
गम् प्रथम गच्छबत ... त: ... बन्द्त गबमष्यबत ... ष्यत: ...ष्यबन्द्त अगच्छत् अ.....ताम् अ... न् गच्छतु ...ताम् ... न्द्तु गच्छेत् ...एताम् ... एयु:
मध्यम ... बस ... थ: ... थ ... ष्यबस ... ष्यथ: ... ष्यथ अ.... : अ.... तम् अ... त ... अ ... तम् ... त ... ए: ... एतम् ... एत
उत्तम ..आबम ..आव: ...आम: ... ष्याबम ... ष्याव: ... ष्याम: अ... म् अ... आव अ... आम ... आबन ... आव ... आम ... एयम् ...एव ...एम
3. वद् = बोलना
धातु: पुरुष: लट् - लकार: लृट् - लकार: लङ् – लकार: लोट् - लकार: बवबधबलङ् - लकार:
वद् प्रथम वदबत ... त: ... बन्द्त वददष्यबत ... ष्यत: ...ष्यबन्द्त अवदत् अ.....ताम् अ... न् वदतु ...ताम् ... न्द्तु वदेत् ...एताम् ... एयु:
मध्यम ... बस ... थ: ... थ ... ष्यबस ... ष्यथ: ... ष्यथ अ.... : अ.... तम् अ... त ... अ ... तम् ... त ... ए: ... एतम् ... एत
उत्तम ..आबम ..आव: ...आम: ... ष्याबम ... ष्याव: ... ष्याम: अ... म् अ... आव अ... आम ... आबन ... आव ... आम ... एयम् ...एव ...एम
4. भू ( भव् ) = होना
धातु: पुरुष: लट् - लकार: लृट् - लकार: लङ् – लकार: लोट् - लकार: बवबधबलङ् - लकार:
भू प्रथम भवबत ... त: ... बन्द्त भबवष्यबत ... ष्यत: ...ष्यबन्द्त अभवत् अ.....ताम् अ... न् भवतु ...ताम् ... न्द्तु भवेत् ...एताम् ... एयु:
मध्यम ... बस ... थ: ... थ ... ष्यबस ... ष्यथ: ... ष्यथ अ.... : अ.... तम् अ... त ... अ ... तम् ... त ... ए: ... एतम् ... एत
उत्तम ..आबम ..आव: ...आम: ... ष्याबम ... ष्याव: ... ष्याम: अ... म् अ... आव अ... आम ... आबन ... आव ... आम ... एयम् ...एव ...एम
5. िीड् = खेलना
धातु: पुरुष: लट् - लकार: लृट् - लकार: लङ् – लकार: लोट् - लकार: बवबधबलङ् - लकार:
िीड् प्रथम िीडबत ... त: ... बन्द्त िीबडष्यबत ... ष्यत: ...ष्यबन्द्त अिीडत् अ.....ताम् अ... न् िीडतु ...ताम् ... न्द्तु िीडेत् ...एताम् ... एयु:
मध्यम ... बस ... थ: ... थ ... ष्यबस ... ष्यथ: ... ष्यथ अ.... : अ.... तम् अ... त ... अ ... तम् ... त ... ए: ... एतम् ... एत
उत्तम ..आबम ..आव: ...आम: ... ष्याबम ... ष्याव: ... ष्याम: अ... म् अ... आव अ... आम ... आबन ... आव ... आम ... एयम् ...एव ...एम
6. नी ( नय् ) = लेजाना
धातु: पुरुष: लट् - लकार: लृट् - लकार: लङ् – लकार: लोट् - लकार: बवबधबलङ् - लकार:
नी प्रथम नयबत ... त: ... बन्द्त नेष्यबत ... ष्यत: ...ष्यबन्द्त अनयत् अ.....ताम् अ... न् नयतु ...ताम् ... न्द्तु नयेत् ...एताम् ... एयु:
मध्यम ... बस ... थ: ... थ ... ष्यबस ... ष्यथ: ... ष्यथ अ.... : अ.... तम् अ... त ... अ ... तम् ... त ... ए: ... एतम् ... एत
58
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
उत्तम ..आबम ..आव: ...आम: ... ष्याबम ... ष्याव: ... ष्याम: अ... म् अ... आव अ... आम ... आबन ... आव ... आम ... एयम् ...एव ...एम
7. दृि् ( पश्य् ) = देखना
धातु: पुरुष: लट् - लकार: लृट् - लकार: लङ् – लकार: लोट् - लकार: बवबधबलङ् - लकार:
दृि् प्रथम पश्यबत ... त: ... बन्द्त रक्ष्यबत ... त: ...बन्द्त अपश्यत् अ.....ताम् अ... न् पश्यतु ...ताम् ... न्द्तु पश्येत् ...एताम् ... एयु:
मध्यम ... बस ... थ: ... थ ... बस ... थ: ... थ अ.... : अ.... तम् अ... त ... अ ... तम् ... त ... ए: ... एतम् ... एत
उत्तम ..आबम ..आव: ...आम: ... आबम ... आव: ... आम: अ... म् अ... आव अ... आम ... आबन ... आव ... आम ... एयम् ...एव ...एम
8. अस् = होना
धातु: पुरुष: लट् - लकार: लृट् - लकार: लङ् – लकार: लोट् - लकार: बवबधबलङ् - लकार:
*अस् प्रथम अबस्त स्त: सबन्द्त भबवष्यबत ... ष्यत: ...ष्यबन्द्त आसीत् आस्ताम् आसन् अस्तु स्ताम् सन्द्तु स्यात् स्याताम् स्यु:
मध्यम अबस स्थ: स्थ ... ष्यबस ... ष्यथ: ... ष्यथ आसी: आस्तम् आस्त एबध स्तम् स्त स्या: स्यातम् स्यात
उत्तम स्म: स्व: स्म: ... ष्याबम ... ष्याव: ... ष्याम: आसम् आस्व आस्म असाबन असाव असाम स्याम् स्याव स्याम
9. कृ ( कर् ) = करना 8/8
धातु: पुरुष: लट् - लकार: लृट् - लकार: लङ् – लकार: लोट् - लकार: बवबधबलङ् - लकार:
* कृ प्रथम करोबत कु रुत: कु वयबन्द्त कठरष्यबत ... ष्यत: ...ष्यबन्द्त अकरोत् अकु रुताम् अकु वयन् करोतु कु रुताम् कु वयन्द्तु कु यायत् कु यायताम् कु यु:य
मध्यम करोबष कु रुथ: कु रुथ ... ष्यबस ... ष्यथ: ... ष्यथ अकरो: अकु रुतम् अकु रुत कु रु कु रुतम् कु रुत कु याय: कु यायतम् कु यायत
उत्तम करोबम कु वय: कु मय: ... ष्याबम ... ष्याव: ... ष्याम: अकरवम् अकरवाव अकरवाम करवाबर् करवाव करवाम कु यायम् कु यायव कु यायम
10. पा ( बपब् ) = पीना
धातु: पुरुष: लट् - लकार: लृट् - लकार: लङ् – लकार: लोट् - लकार: बवबधबलङ् - लकार:
पा प्रथम बपबबत ... त: ... बन्द्त पास्यबत ... स्यत: ... स्यबन्द्त अबपबत् अ.....ताम् अ... न् बपबतु ...ताम् ... न्द्तु बपबेत् ...एताम् ... एयु:
मध्यम ... बस ... थ: ... थ ... स्यबस ... स्यथ: ... स्यथ अ.... : अ.... तम् अ... त ... अ ... तम् ... त ... ए: ... एतम् ... एत
उत्तम ..आबम ..आव: ...आम: ... स्याबम ... स्याव: ... स्याम: अ... म् अ... आव अ... आम ... आबन ... आव ... आम ... एयम् ...एव ...एम

**********************************************************************************************************************************************************

59
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
Q.NO - 8. “ कारकबवभक्तय: उपपदबवभक्तय: च ” 4 अङ्का: MCQs ( सूचना :- कारकबवभबक्त के अभ्यास / पुनरावृबत्त के बलए Q.NO - 5 . देबखए )

“ कारकबवभक्तय: ” कारकत्वम् :- “ दियान्द्वबयत्वम् कारकत्वम् ” = वाक्य में दियापद के साथ सम्बन्द्ध रखने वाले पदों को कारक कहते हैं ।

प्रत्येक कारक में बवभबक्त लगती है । इस बलए इन बवभबक्तयों को कारकबवभबक्त कहते हैं ।
यथा :- छात्र: बवद्यालयं गच्छबत ।
क: गच्छबत ? छात्र: - कारक ( कतृक
य ारके प्रथमा बवभबक्त: भवबत )
छात्र: कु त्र गच्छबत ? बवद्यालयम् - कारक ( कमयकारके बद्वतीया बवभबक्त: भवबत )

************************************************************************************************************************************************************** *
“ उपपदबवभक्तय: ” ( उप = समीप , पद = पद , बवभक्तय: = बवभबक्तयां ) ।
वाक्य में समीप पद के साथ सम्बन्द्ध रखने वाले पदों को उपपद ( समीप पद ) कहते हैं ।
उस उपपद में बवभबक्त लगती है , तो उसे उपपद - बवभबक्त कहते हैं ।
यथा :- बालक: बमत्रै: सह िीडबत । इस वाक्य में “ सह ” पद के साथ प्रयुक्त होने वाले पद “ बमत्र ” में तृतीया बवभबक्त लगती है ।
अत: बनयम: :- “ सह ” योगे तृतीया ।

* कारक - बवभक्तय: उपपद - बवभक्तय: च - CBSE 202 2 - 23 द्वारा बनधायठरत - उपपद - बवभक्ते ः पदाबन बवभक्त्यनुसारम् अत्र दत्ताबन :-
बद्वतीया :- उभयतः , बधक् , पठरत : , संया , बनकषा , प्रबत , बवना | तृतीया :- सह / साकं / समं / साधयम् / बवना / अलम् / सदृि / हीनः |
चतुथी :- रुच् , दा ( यच्छ् ) , नमः , कु प् , स्वबस्त | पञ्चमी :- बवना , बबह : , भी / भयाथे , रक्ष् , ऋते |
षष्ठी :- उपठर , अध : , पुरत : , पृष्ठत: , बनधायरर्े | सप्तमी :- बस्नह् , बनपुर्ः , बवश्वस् , पटु |
***************************************************************************************************************************************************************
वाक्ये एतेषां पदानां योगे समीपपदे सूबचतबवभबक्तः प्रयुज्यते | अधः प्रदत्त - ताबलकानाम् आधारे र् उपपदबवभक्ते ः प्रयोगं जानीमः :-
“ उपपदबवभक्तय: ” ( िब्दरूपाबर् ) ( = वाक्य में सूबचत - पदों के योग में , समीप पद में प्रयुक्त - होनेवाली बवभबक्त के प्रयोग से वाक्यपूरतय कीबजए )
बद्वतीया :- उभयतः , बधक् , पठरत : , समया , बनकषा , प्रबत , बवना |

60
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
ि.सं. िब्द: / पदम् अथय: समीपपदे वाक्यम् अभ्यास:
बवभबक्त:
1 उभयतः दोनों तरफ बद्वतीया ...... उभयतः वृक्षाः सबन्द्त | ( नदी )
2 बधक् बधक्कार बद्वतीया
3 पठरत: चारों तरफ बद्वतीया बवद्यालयं पठरत: वृक्षा: सबन्द्त । ...... पठरत: क्षेत्राबर् सबन्द्त । ( ग्राम )
4 समया पास / नजदीक बद्वतीया
5 बनकषा समीप / नजदीक बद्वतीया बवद्यालयं बनकषा उद्यानम् अबस्त । ...... बनकषा िीडाक्षेत्रम् अबस्त । ( गृह )
6 प्रबत को / तरफ बद्वतीया छात्र: गुरूं प्रबत गच्छबत । जन: ...... प्रबत गच्छबत । ( वन )
7 बवना बबना बद्वतीया जलं बवना जीवनं नाबस्त । …… बवना सुखं नाबस्त । ( धन )
*************************************************************************************************************************************************************
तृतीया :- सह / साकं / समं / साधयम् / बवना / अलम् / सदृि / हीनः |
1 सह साथ तृतीया सुरेि: रमेिन
े सह खादबत । सीता ……सह चलबत । ( राम )
2 साकं साथ तृतीया गुरवः ........ साकं िीडबत | ( बमत्र ) मूषकः ....... साकं गच्छबत | ( वनायक )
3 समं समान तृतीया बवद्यया समं सुखं नाबस्त । ........ समं धनं नाबस्त । ( बवद्या )
4 साधयम् साथ तृतीया बालक: बमत्रेर् साधं िीडबत । सुरेि: ....... साधं खादबत । ( रमेि )
5 बवना बबना तृतीया पठरश्रमेर् बवना सुखं न बमलबत । ........ बवना प्रकाि: नाबस्त । ( सूयय )
6 अलम् बस तृतीया अलं कोलाहलेन । अलं ......... । ( बववाद )
7 सदृिः समान तृतीया अब्दुल.् ...सदृिः अन्द्यः नाबस्त | कलाम ..... सदृिः तेन्द्दल्ू कर: अबस्त | ( कबपलदेव )
8 हीन: रबहत तृतीया ...... हीनः कार्ः भवबत | ( नेत्र ) ....... हीनः अन्द्धः भवबत | ( नेत्र )
*************************************************************************************************************************************************************
चतुथी :- रुच् , दा ( यच्छ् ) , नमः , कु प् , स्वबस्त |

1 रुच् = पसंद होना (रोचते ) चतुथी छात्रायसंस्कृ तं रोचते । ............ प्रसादं रोचते । ( भक्त )
2 दा = देना ( ददाबत / यच्छबत ) चतुथी गुरु: छात्रायपुरस्कारं ददाबत । वृक्ष: ........... छायां ददाबत । ( जन )
3 नमः = नमस्कार चतुथी कृ ष्र्ाय नम: । .......... नम: । ( राम )
4 कु प् = गुस्सा करना ( कु प्यबत ) चतुथी बपतापुत्राय कु प्यबत । रक्षकभट: ........... कु प्यबत । ( चौर )
61
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
5 स्वबस्त = भला / कल्यार् हो चतुथी ....... स्वबस्त | ( जन ) ......... स्वबस्त | ( छात्र )
***********************************************************************************************************************************************************
पञ्चमी :- बवना , बबह : , भी / भयाथे , रक्ष् , ऋते |
1 बवना बबना पञ्चमी जलात् बवना वृक्ष: न जीवबत । .......... बवना मानव: न जीवबत । ( पवन )
2 बबह: बाहर पञ्चमी करोनाकाले गृहात् बबह: मा गच्छ । वषायकाले ....... बबह: मा गच्छतु । ( ग्राम )
3 भी / भयाथे = डरना ( बबभेबत ) पञ्चमी जन: सपायत् बबभेबत । चौर: ........... बबभेबत । ( रक्षकभट )
4 रक्ष् = रक्षा करना ( रक्षबत ) पञ्चमी माता जनकात् पुत्रं रक्षबत । सज्जन: ........ बमत्रं रक्षबत । ( मूखय )
5 ऋते = बबना पञ्चमी .......... ऋते जीवनं नाबस्त | ( ज्ञान ) ....... ऋते दकमबप न बमलबत | ( धन )
**********************************************************************************************************************************************************
षष्ठी :- उपठर , अध : , पुरत : , पृष्ठत: , बनधायरर्े |

1 उपठर ऊपर षष्ठी गृहस्य उपठर ध्वज: अबस्त । ........ उपठर फलाबन सबन्द्त । ( वृक्ष )
2 अध: नीचे षष्ठी मञ्चस्य अध: श्रोतार: सबन्द्त । ......... अध: छाया भवबत । ( वृक्ष )
3 पुरत: सामने / आगे षष्ठी गृहस्य पुरत: मबन्द्दरम् अबस्त । .......... पुरत: छात्र: अबस्त । ( अध्यापक )
4 पृष्ठत: पीछे षष्ठी गृहस्य पृष्ठत: वृक्षा: सबन्द्त । ......... पृष्ठत: चारमयनार् अबस्त । ( मबन्द्दर )
5 बनधायरर्े बनश्चय करते समय षष्ठी ........ काबलदासः श्रेष्ठः | ( कबव ) ......... गरुडः श्रेष्ठः | ( बवहग )
************************************************************************************************************************************************************
सप्तमी :- बस्नह् , बनपुर्ः , बवश्वस् , पटु |
1 बस्नह = प्रेम करना ( बस्नह्यबत ) सप्तमी माता पुत्रे बस्नह्यबत । पुत्री ........ बस्नह्यबत । ( जनक )
2 बनपुर् = बनपुर् / कु िल सप्तमी गोपाल:पठने बनपुर्: । महेि: .......... बनपुर्: । ( लेखन )
3 बवश्वस् =बवश्वास करना ( बवश्वबसबत ) सप्तमी छात्र: अध्यापके बवश्वबसबत । हनुमान् .......... बवश्वबसबत । ( राम )
4 पटु = समथय / दक्ष सप्तमी रोबहत िमाय ..... पटु: अबस्त | ( िीडक ) आददिङ्करः ..... पटुः आसीत् | ( संस्कृ त )

62
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
अभ्यासाय :-
Q.NO - 8. प्रदत्त - बवकल्पेभ्य: उबचत - िब्दरूपं ( उपपद - बवभबक्त - रूपम् ) बचत्वा ठरक्तस्थानाबन पूरयत - ( के वलं प्रश्नत्रयम् ) 1x4=4
1. ............... अध: बाबलका अबस्त । छत्रम् / छत्राय / छत्रस्य
2. भक्ता: ............... प्रबत गच्छबन्द्त । मबन्द्दस्य / मबन्द्दरं / मबन्द्दरेर्
3. बालक: .................. बबभेबत । वसंहं / वसंहाय / वसंहात्
4. …………. बवना वषाय न भवबत । मेर्े / मेर्:ै / मेर्ष
े ु
5. ............... क: बवश्वबसबत? देव: / देवाय / देवे
**********************************************************************************************************************************************************
Q.NO.9. प्रत्यया: - 3 अङ्काः
AS PER CBSE 2022 - 2023 द्वारा बनधायठरत सप्त ( 7 ) कृ त् - प्रत्यया : :- क्त्वा , ल्यप् , तुमन
ु ् , क्त , क्तवतु , ितृ , िानच् |
कृ त् प्रत्ययः कः भवबत ? :- धातु के साथ प्रयुक्त हने वाले प्रत्ययों को “ कृ त् ” प्रत्यय कहते हैं |
****************************************************************************************************************************************************************
प्रत्यय: ( SUFFIX ) । ( प्रकृ बत ( = मूल िब्द / धातु ) + प्रत्यय = रूप ) ( बालक + “ : ” = बालक: , पठ् + बत = पठबत )
प्रत्यया: बत्रबवधा: भवबन्द्त । यथा :-

1. कृ त् ( धातु + प्रत्यय = रूपम् ) 2. तबित ( िब्द + प्रत्यय = रूपम् ) 3 स्त्री ( पुबं ल्लङ्ग - िब्दः + प्रत्ययः = रूपम्
धातु + प्रत्यय = रूप िब्द + प्रत्यय = रूप पुवं ल्लंग िब्द + प्रत्यय = रूप
गम् + क्त्वा = गत्वा बुबि + मतुप् = बुबिमान् बालक + टाप् = बाबलक
अज + ( आ ) = अजा

प्रत्ययान्द्तपदाबन तेषां प्रयोग च :- 1. काबनचन - प्रत्ययान्द्तपदाबन अव्ययाबन इव भवबन्द्त | यथा :- क्त्वा , ल्यप् & तुमन ु ् |
सं प्रत्यय: अथय िेष रूपम् धातु: + प्रत्ययः = रूपम् अथय वाक्ये प्रयोगा:
1 क्त्वा कर / के त्वा अव्ययम् इव गम् + क्त्वा = गत्वा जा कर छात्र: बवद्यालयं गत्वा पठबत ।
पठ् + क्त्वा = पठठत्वा पढ कर बालक: पठठत्वा बलखबत ।
गम् + क्त्वा = गत्वा जा के बालक: उद्यानं गत्वा िीडबत ।
*
63
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
सं प्रत्यय: अथय िेष रूपम् उपसगयः + धातु: + प्रत्ययः = रूपम् अथय वाक्ये प्रयोगा:
2 ल्यप् कर / के य अव्ययम् इव आ + गम् + ल्यप् = आगत्य आकार छात्र: बवद्यालयं आगत्य पठबत ।
आ + कर्य + ल्यप् = आकण्यय सुनकर छात्र: प्रश्नं आकण्यय उत्तरं वदबत ।
आ + डा + ल्यप् = आदाय ले कर छात्र: पुस्तकाबन आदाय बवद्यालयं गच्छबत ।

*
सं प्रत्यय: अथय िेष रूपम् धातु: + प्रत्ययः = रूपम् अथय वाक्ये प्रयोगा:
3 तुमन ु ् के बलए तुम् अव्ययम् इव गम् + तुमन ु ् = गन्द्तम
ु ् जाने के बलए छात्र: बवद्यालयं गन्द्तम
ु ् इच्छबत ।
*
2. काबनचन - प्रत्ययान्द्तपदाबन बविेषर्ाबन इव भवबन्द्त | यथा :- क्त , क्तवतु , ितृ & िानच् | बत्रषुबलङ्गेषु एतेषां रूपाबर् भवबन्द्त |
क ) क्त & क्तवतु भूतकालाथे प्रयुज्यमानौ प्रत्ययौ स्तः |

संस्कृ त - पुस्तके षु / अस्माकं नवमी कक्षायाः पाठे षु एतयोः प्रयोगः अबधकः दृश्यते | अतः श्रिया अवगच्छन्द्तु |
सं प्रत्यय: अथय िेष रूपम् धातु: + प्रत्यय: = रूपम् अथय रूपाबर् िब्दवत् वाक्ये प्रयोगा:
4 क्त भूत त बत्रषु गम् + क्त = गत गया बालक पुं :- बालक: बवद्यालयं गत: ।
KTA काले बलङ्गेषु पठ् + क्त = पठठत बालकौ बवद्यालयं गतौ ।
बलख् + क्त = बलबखत बालका: बवद्यालयं गताः ।
स्त्री :- बाबलका बवद्यालयं गता ।
बाबलका
बाबलके बवद्यालयं गते ।
बाबलका: बवद्यालयं गताः ।
पुष्प नपुस ं क :- यानं गम्यं गतम् ।
*
सं प्रत्यय: िेष रूपम् धातु: + प्रत्यय: = रूपम् अथय िब्दवत् वाक्ये प्रयोगा:
5 क्तवतु तवत् बत्रषु गम् + क्तवतु = गतवत् गया भवत् पुं :- बालक: बवद्यालयं गतवान् ।
KTAVATU TAVAT बलङ्गेषु पठ् + क्तवतु = पठठतवत् पढा बालकौ बवद्यालयं गतवन्द्तौ ।
बलख् + क्तवतु = बलबखतवत् बलखा बालका: बवद्यालयं गतवन्द्त: ।
स्त्री :- बाबलका बवद्यालयं गतवती ।
नदी
64
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
बाबलके बवद्यालयं गतवत्यौ ।
जगत् बाबलका: बवद्यालयं गतवत्य: ।
नपुस
ं क :- यानं / याने / यानाबन
गतवत् / गतवती / गतवबन्द्त ।
* ितृ = ता हुआ अथे परस्मैपदद - धातुना सह प्रयुज्यान: वाक्यिोभां वधययबत “ ितृ ” प्रत्यय: |
सं प्रत्यय: अथय िेष रूपम् धातु: + प्रत्यय: = रूपम् अथय रूपाबर् िब्दवत् वाक्ये प्रयोगा:
6 ितृ ता अत् बत्रषु गम् + ितृ = गच्छत् जाता हुआ भवत् पुं :- बालक: बवद्यालयं गच्छन् खादबत ।
हुआ बलङ्गेषु पठ् + = बालकौ बवद्यालयं गच्छन्द्तौ वदतः ।
बलख् + = बालका: बवद्यालयं गच्छन्द्तः हसबन्द्त |
स्त्री:- बाबलका बवद्यालयं गच्छन्द्ती वदबत ।
नदी
बाबलके बवद्यालयं गच्छन्द्त्यौ पततः ।
बाबलका: बवद्यालयं गच्छन्द्त्य: पतबन्द्त ।
जगत् नपुस ं क :- मागे यानं गच्छत् पतबत ।
* िानच् = ता हुआ अथे आत्मनेपदद ( सेव् = सेवा करना / लभ् = पाना ) - धातुना सह प्रयुज्यान: वाक्यिोभां वधययबत “ िानच् ” प्रत्यय: |
सं प्रत्यय: अथय िेष रूपम् धातु: + प्रत्यय: = रूपम् अथय रूपाबर् िब्दवत् वाक्ये प्रयोगा:
7 िानच् ता मान / बत्रषु सेव् + िानच् = सेवमान सेवा बालक पुं :- सैबनकः देिं सेवमानः धन्द्यः भवबत ।
हुआ आन बलङ्गेषु लभ् + िानच् = करता सैबनकौ देिं सेवमानौ धन्द्यौ भवतः ।
लभमान हुआ , बाबलका सैबनकाः देिं सेवमानाः धन्द्याः भवबन्द्त ।
प्राप्त स्त्री:- बाबलका पुरस्कारं लभमाना मोदते ।
करता बाबलके पुरस्कारं लभमाने मोदेते ।
हुआ बाबलका: पुरस्कारं लभमाना: मोदन्द्ते ।

*Q.NO.9. अधोबलबखत - वाक्येषु रे खाबङ्कत पदेषु क: प्रत्यय: अबस्त / प्रकृ बत प्रत्यय योजनेन ककं रूपम् भवबत इबत प्रदत्त - बवकल्पेभ्य: िुिम् उत्तरं बचत्वा बलखत –
1. जन: पठठतुम् ( पठ् + ......... ) पुस्तकालयम् गच्छबत । ( क्त्वा / ल्यप् / तुमन
ु ् )
2. बालक: ( िीड् + क्त्वा ) ................... गृहं गच्छबत । ( िीबडतुम् / िीबडत्वा / िीबडतवान् )
3. “ करोना काले ” जना: गृहभ्े य: बबह: न ( गम् + क्तवतु ) ............ । ( गतवान् / गतवन्द्तौ / गतवन्द्त: )

65
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
4. अहं ह्य: रात्रौ भोजनं न ................... ( कृ + क्तवतु ) । ( कृ तवन्द्त: / कृ तवान् / कृ तवन्द्तौ )
5. बाबलका परीक्षां सम्यक् ................... ( बलख् + क्तवतु ) । ( बलबखतवान् / बलबखतवती / बलबखतवन्द्त: )
6. बपता पुत्रस्य प्रगबतपत्रं ( समीक्ष्य ) ..................... हसबत । ( सम् + ईक्ष् + तुमन ु ् / सम् + ईक्ष् + ल्यप् / ईक्ष् + ल्यप् )
***************************************************************************************************************************************************************
धातु:= अथय: तुमन ु ् = के बलए ( अव्यय ) धातु: = अथय: तुमन ु ् = के बलए अव्यय धातु: = अथय: तुमन ु ् = के बलए ( अव्यय )
रूप - ताबलका - गम् = जाना = गन्द्तम ु ् दृि् = देखना = रष्टु म् कृ = करना = कतुम य ्
पा = पीना = पातुम् नी = ले जाना = नेतम ु ् श्रु = सुनना = श्रोतुम्
**
क्त = भूतकालाथे ( कमयवाच्ये ) क्तवतु = भूतकालाथे ( कतृव
य ाच्ये )
पुबं ल्लङ्गे स्त्रीबलङ्गे नपुस
ं कबलङ्गे पुबं ल्लङ्गे स्त्रीबलङ्गे नपुसं कबलङ्गे
गत: गता गतम् गतवान् गतवती गतवत्
दृष्ट: दृष्टा दृष्टम् दृष्टवान् दृष्टवती दृष्टवत्
पीत: पीता पीतम् पीतवान् पीतवती पीतवत्
बस्थत: बस्थता बस्थतम् बस्थतवान् बस्थतवती बस्थतवत्
नीत: नीता नीतम् नीतवान् नीतवती नीतवत्
कृ त: कृ ता कृ तम् कृ तवान् कृ तवती कृ तवत्
श्रुत: श्रुता श्रुतम् श्रुतवान् श्रुतवती श्रुतवत्
**
धातु: = अथय: क्त्वा ल्यप् ( अव्यय की तरह ) धातु: = अथय: तुमन ु ् = के बलए ( अव्यय की तरह )
श्रु = सुनना श्रुत्वा संश्रत्ु य गम् = जाना गन्द्तम ु ्
नी = ले जाना नीत्वा आनीय दृि् = देखना रष्टु म्
गम् = जाना गत्वा आगत्य पा = पीना पातुम्
दृि् = देखना दृष््वा प्रदश्यय स्था = ठहरना स्थातुम्
पा = पीना पीत्वा संपीय नी = ले जाना नेतम ु ्
स्था = ठहरना बस्थत्वा संस्थाप्य कृ = करना कतुम य ्
* िीड् = खेलना , खेलने के बलए - िीबडतुम् / िीडनाय ,

66
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
* पठ् = पढ़ना , पढ ने के बलए - पठठतुम् / पठनाय ।
यथा :- 1. मैं सत्य बोलना चाहता हं । अहं सत्यं वक्तु म् इच्छाबम ।
2. बपता बाजार गए थे । बपता बवपवर्ं गतवान् ।
3. लड़की गाना सुनी थी । बाबलका गीतं श्रुतवती ।
************************************************************************************************************************************************************
Q.NO.10. संख्या - 2 अङ्काः | 1 - 4 बत्रषु बलङ्गेषु के वलं प्रथमा बवभक्तौ | 1 - 100 सामान्द्यज्ञानम् |
वाक्यम् ( वाक्ये - संख्यापदस्य पठरचयः )
एकः छात्रः प्रातः अल्पाहारं खाददत्वा बवद्यालयं गच्छबत |
संख्या कतृप
य दं अव्यय सबन्द्धपदं प्रत्यायान्द्तपदं सबन्द्धपदं दियापदं
= एक = छात्र = सुबह अल्प + आहारं खाद् + क्त्वा बवद्या + आलयं = जाता है |
संख्या :- संख्यापदाबन बविेषर्पदाबन इव प्रयुज्यन्द्ते | बविेष्य - पदस्य बलङ्ग - बवभबक्त - वचन - अनुसारं संख्यावाचक - बविेषर्पदम् अबप तथैव भवबत |
( एकः छात्रः ) एकः इबत बविेषर् - संख्यावाचकपदं पुबं ल्लङ्गे प्रयुक्तम् |
यथा :- एक: रुरः , द्वे गती ( सूयस्य य उत्तरायर्म् दबक्षर्ायनञ्च ) , त्रयः गुर्ाः , चत्वारः वेदाः , पञ्च इबन्द्रयाबर् , षट् रुचयः ,
सप्त ऋषयः , अष्ट ददक्पालकाः , नव ग्रहाः , दि उपबनषदः , अष्टादि पुरार्ाबन इत्यादयः |

इदानीं बत्रषु बलङ्गेषु एकतः चतुर् पययन्द्तं ( 1 - 4 ) बविेषर् रूपेर् कथं प्रयुज्यन्द्ते इबत पश्यामः | * ध्यातव्यम् :- संख्यापदस्य ( संख्या = बविेषर् / Adjective ) प्रयोगः

सदा बवषेष्यपदस्य बलङ्ग - बवभबक्त - वचन - अनुसारे र् एव भवबत |

बलङ्गः संख्या - 1 2 3 4
पुबं ल्लङ्गः एकः बालकः द्वौ बालकौ त्रयः बालकाः चत्वारः बालकाः
स्त्रीबलङ्गः एका बाबलका द्वे बाबलके बतस्रः बाबलका: चतस्रः बाबलकाः
नपुस ं कबलङ्गः एकं पुस्तकम् द्वे पुस्तके त्रीबर् पुस्तकाबन चत्वाठर पुस्तकाबन

67
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
अभ्यासः :- अधः प्रदत्त वाक्येषु संख्यानां स्थाने उबचत - संख्यावाचकपदं बलखत -
1. मम समीपे ...3 ... पुष्पाबर् सबन्द्त | ............... 5. गृहे ... 3 ... मबहलाः पचबन्द्त | ............
2. प्रातः ... 2 ... बाबलके गायतः | ............... 6. वृक्षे ... 4 ... फलाबन सबन्द्त | ............
3. मागे ... 4 ... जनाः चलबन्द्त | ............... 7. तत्र ... 2 .. अश्वौ धावतः | ............
4. वृक्षे ... 1 ... काकः अबस्त | ............... 8. तत्र ... 1 ... यानं गच्छबत | ............
*************************************************************************************************************************************************************
अधः एकतः ितम् पययन्द्तं संख्याताबलका दत्ता | यथािबक्त ठरक्तस्थानाबन पूरयन्द्तु | 1 - 100 - संख्यानां सामान्द्यज्ञानम् :-
संख्या संखावाचकपदं संख्या संखावाचकपदं संख्या संखावाचकपदं संख्या संखावाचकपदं
1 एकः 11 एकादि 21 एकववंिबतः 31 एक ...........
2 द्वौ 12 द्वादि 22 द्वाववंिबतः 32 द्वा ..............
3 त्रयः 13 त्रयोदि 23 त्रयोववंिबतः 33 त्रयवस्त्रंित्
4 चत्वारः 14 चतुदि य 24 चतुर्वंिबतः 34 चतुवस्त्रंित्
5 पञ्च 15 पञ्चदि 25 पञ्चववंिबतः 35 पञ्च ........
6 षट् 16 षोडि 26 षड् ववंिबतः 36 षट् .........
7 सप्त 17 सप्तदि 27 सप्तववंिबतः 37 सप्त ........
8 अष्ट / अष्टौ 18 अष्टादि 28 अष्टाववंिबतः 38 अष्ट ..........
9 नव 19 एकोनववंिबतः 29 एकोनवत्रंित् 39 एकोनचत्वाररं ित्
10 दि 20 ववंिबतः 30 वत्रंित् 40 चत्वाररं ित्
*
संख्या संखावाचकपदं संख्या संखावाचकपदं संख्या संखावाचकपदं संख्या संखावाचकपदं
41 एक .......... 51 एक .......... 61 एक .......... 71 एक ..........
42 बद्व ........... 52 द्वा / बद्व ....... 62 द्वा / बद्व ....... 72 द्वा / बद्व .......
43 बत्र .......... 53 त्रयः / बत्र ....... 63 त्रयः / बत्र ....... 73 त्रयः / बत्र .......
44 चतुश्चत्वाररं ित् 54 चतु:पञ्चाित् 64 चतुष्षबष्टः 74 चतुस्सप्तबतः
45 पञ्च ........... 55 पञ्च ........... 65 पञ्च ........... 75 पञ्च ...........
46 षट् ............ 56 षट् ............ 66 षट् ............ 76 षट् ............

68
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
47 सप्त ........... 57 सप्त ........... 67 सप्त ........... 77 सप्त ...........
48 अष्ट .......... 58 अष्टा / अष्ट .... 68 अष्टा / अष्ट .... 78 अष्टा / अष्ट ....
49 एकोनपञ्चाित् 59 एकोनषबष्टः 69 एकोसप्तबतः 79 एकोनािीबतः
50 पञ्चाित् 60 षबष्टः 70 सप्तबतः : 80 अिीबतः
*
संख्या संखावाचकपदं संख्या संखावाचकपदं
81 एकािीबतः ( एक + अिीबतः ) 91 एक ..........
82 द्व्यिीबतः ( बद्व + अिीबतः ) 92 द्वा / बद्व .......
83 त्र्यिीबतः ( बत्र + अिीबतः ) 93 त्रयो / बत्र .......
84 चतुरिीबतः ( चतुः + अिीबतः ) 94 चतुनव य बतः ( चतुः + नवबतः )
85 पञ्चािीबतः ( पञ्च + अिीबतः ) 95 पञ्च .........
86 षडिीबतः ( षट् + अिीबतः ) 96 षण्र्वबतः ( षट् + नवबतः )
87 सप्तािीबतः ( सप्त + अिीबतः ) 97 सप्त ........
88 अष्टािीबतः ( अष्ट + अिीबतः ) 98 अष्टा / अष्ट ....
89 एकोननवबतः : 99 नवानवबतः / एकोनाितम्
90 नवबतः : 100 ितम्
अभ्यासाय :- सूचना :- संज्ञापदस्य बलङ्ग - बवभबक्त - वचन - अनुसारम् एव संख्यावाचक - िब्दस्य प्रयोग: करर्ीय: ।
पुस्तकालये ....................... बाबलका: पठबन्द्त । ( चत्वार: / चतस्र: / चत्वाठर )
िीडाक्षेत्रे .................. बालक: धावबत । ( एका / एकम् / एक: )
मम समीपे ................ फलाबन सबन्द्त । ( त्रय: / बतस्र: / त्रीबर् )
आकािे .................. खगौ बवहरत: । ( द्वौ / द्वे )
अभ्यासाय :-
अधः प्रदत्त - वाक्येषु संख्यानां स्थाने उबचतसंख्यावाचकपदाबन बलबखत्वा ठरक्तस्थानाबन पूरयत -
कक्षायां ..... 35 ...... छात्राः सबन्द्त | मम समीपे ........ 27 .... फलाबन सबन्द्त |

अहं गबर्तपरीक्षायां ........ 99 ....... अङ्कान् प्राप्तवान् | अहं संस्कृ ते ...... 100 .............. अङ्कान् प्राप्तवान् |

69
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
नवमी कक्षायाः िेमष
ु ी इबत संस्कृ त - पाठ्यपुस्तकस्य मूल्यं ....... 50 ...... रूप्यकाबर् अबस्त |

रामायर्े ....... 7 .............. काण्डाः सबन्द्त | िीदाक्षेत्रे ........... 4 ............ बाबलकाः िीडबन्द्त |

तत्र ...... 2 ..... बसयाने गच्छतः | अत्र ... 63 ......... बालकाः गायबन्द्त |

भारते ...... 6 ....... ऋतवः भवबन्द्त | मम गृहस्य समीपे ...... 1 .... रामालयः अबस्त |

उद्याने ........ 8 ..... जनाः व्यायामं कु वयबन्द्त |

**************************************************************************************************************************************************************
Q.NO.11. उपसगाय: - 2 अङ्काः | संस्कृ ते 22 उपसगाय: सबन्द्त । ( उपसगय / PREFIX + िब्द / धातु + प्रत्यय Sufi x = रूपम् / पदम् )
उपसगाय: :- उपसगेर् धात्वथो बलादन्द्यत्र नीयते ।
प्रहाराहार - संहार - बवहार - पठरहारवत् ॥
( पदच्छेद: :- उपसगेर् , धातु + अथय: + बलात् + अन्द्यत्र , नीयते । ( = उपसगय से धातु / िब्द का अथय बदलता है )
( यथा :- हार = हार ) उपसगेर् :- प्र + हार , आ + हार , सं + हार , बव + हार , पठर + हार , वत् ( = तरह / LIKE ) |
उपसगायः :- वे िब्दांि , जो दकसी धातु / दिया , प्रकृ बत / मूलिब्द , अथवा पद के आगे जुडकर अथय बदल देते हैं , वे उपसगय कहलाते हैं |

अथायत् :- 1. अथय बदल जाता है | 2. अथय में बविेषता आजाती है |


3. उपसगय का स्वतन्द्त्र प्रयोग नहीं दकया जाता है | 4. उपसगय अबवकारी / अव्यय या बनपात होते हैं बजनका रूप नहीं चलता है |

पद अथय उपसगय + पद = उपसगययक्त


ु पदम् अथय
हार माला प्र + हार = प्रहार मारना
आ + हार = आहार भोजन
सं + हार = संहार नष्ट करना
बव + हार = बवहार र्ूमना - दफरना
पठर + हार = पठरहार सुधार करना / त्याग करना

70
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
CBSE द्वारा 2022 - 2023 बनधायठरत - उपसगाय: 22 उपसगाय: सबन्द्त | ते यथा :-
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
प्र परा अप सं अनु अव बनस् बनर् दुस् दुर् बव
12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22
( आ ) आङ् बन अबध अबप अबत सु उत् अबभ प्रबत पठर उप
( उप + पद + बवभबक्त = उपपदबवभबक्त: ) ( सु + आ + गम् + क्त = स्वागतम् ) यथा :-
**********************************************************************************************************************************************************
22 उपसगायर्ां प्रयोगः :-
सं. उपसगयः अथयः / बविेषता प्रयोगः
1 प्र प्रकृ ष्ट / अबधक प्र + आचायय = प्राचायय प्र + भावः = प्रभावः प्र + देिः = प्रदेिः
2 उप समीप / बवपरीत उप + देिः = उपदेिः उप + कारः = उपकारः उप + हार: = उपहारः
3 अव नीचे / बवपरीत अव + गुर्ः = अवगुर्: अव + तारः = अवतारः अव + िेषः = अविेषः
4 अप बुरा / दूर अप + गच्छबत = ...... अप + िब्दः = अपिब्दः अप + कारः = अपकारः
5 परा उल्टा / बवपरीत परा + जयः = पराजयः परा + िमः = परािमः परा + गः = परागः
6 पठर चारों ओर / बवपरीत पठर + भाषा = पठरभाषा पठर + िमः = पठरिमः पठर + वादः = पठरवादः
7 अबत अबधक / बवपरीत अबत+अबधकः = अत्यबधकः अबत+वादः = अबतवादः अबत + सुन्द्दरं = .....
8 प्रबत की ओर / बार / बवप. प्रबत + एकः = प्रत्येकः प्रबत + ददनं = प्रबतददनं प्रबत + ईक्षा = प्रतीक्षा
9 अबध ऊपर अबध + पबतः = अबधपबतः अबध + अक्षः = अध्यक्षः अबध + आदेिः = ......
10 अबभ की ओर / बवपरीत अबभ + मानः = अबभमानः अबभ + ज्ञ: = अबभज्ञः अबभ + प्रायः = .....
11 अबप क्या / भी अबप + इबतः = अपीबतः अबप + बध: = अबपबधः अबप + बहतं = अबपबहतं
*
सं. उपसगयः अथयः / बविेषता प्रयोगः
12 बन बविेष / बवपरीत बन + युक्तः = बनयुक्तः बन + धनं = बनधनं बन + धानं = बनधानं
13 बव बविेष / बवपरीत बव + िेषः = बविेषः बव + योगः = बवयोगः बव + ज्ञानं = बवज्ञानं
14 सु अच्छा सु + पुत्रः = सुपत्र
ु ः सु + जनः = सुजनः सु + आगतं = स्वागतं
15 अनु पीछे / बवपरीत अनु + गच्छबत = ...... अनु + वदबत = .... अनु + मानः = अनुमानः

71
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
16 आङ् / आ मयायदा / तक आ + जीवनं = आजीवनं आ + मरर्ं = आमरर्ं आ + देिः = आदेिः
17 सम् साथ / अच्छीतरह सं + देिः = सन्द्दि
े ः सं + ग्रहः = संग्रहः सं + गबतः = संगबत:
18 उत् ऊपर / बवपरीत उत् + हारः = उिारः उत् + ज्वलः = उज्ज्वलः उत् + चलबत = उच्छलबत
19 बनर् बाहर / बवपरीत बनर् + गुर्ः = बनगुर्
य ः बनर् + जन: = बनजयनः बनर् + रोगः = नीरोगः
20 बनस् बाहर / बवपरीत बनस् + चयः = बनश्चयः बनस् + चलः = बनश्चलः बनस् + देहः = बनस्सन्द्दह
े ः
21 दुर् रबहत / बवपरीत दुर्+ आचारः = दुराचारः दुर् + बुबिः = दुबबुय िः दुर् + गुर्ः = दुगर्
ुय ः
22 दुस् रबहत / बवपरीत दुस् + िासन = दुश्िासन दुस् + चठरत्र = दुश्चठरत्र दुस् + संगबतः = .......
अभ्यासाय / पठनसमये उपसगय - ज्ञानाय श्रिया पठन्द्तु अवगच्छन्द्तु च |

पद अथय = उपसगययक्त ु पद अथय वाक्ये प्रयोग:


भवबत होता है = प्रभवबत बनकलता है गङ्गा बहमालयात् प्रभवबत |
आचायय: अध्यापक = प्राचायय: प्रधानाचायय प्राचायय: वदबत ।
सङ्ग: संगबत = प्रसङ्ग: उपन्द्यास / सन्द्दभय प्राचायायस्य प्रसङ्ग: भवबत ।
कार: करने वाला = अबधकार: अबधकार स्वातन्द्त्र्यम् जन्द्मबसि: अबधकार: ।
बक्षपबत फें कता है = अबधबक्षपबत बनन्द्दा करता है मूख:य अन्द्यान् अबधबक्षपबत ।
गच्छबत जाता है = अबधगच्छाबत समझता है छात्र: श्लोकं पूर्त य या अबधगच्छबत ।
वसबत रहता है = अबधवसबत बनवासं करोबत हठर: वैकुण्ठम् अबधवसबत / अबधिेते ।
िेते सोता है = अबधिेते बनवासं करोबत बिव: कै लासं अबधवसबत / अबधिेते ।
बतष्ठबत ठहरता है = अबधबतष्ठबत बनवासं करोबत अश्व: अश्विालाम् अबधबतष्ठबत ।
जय: जीत = अपजय: हारना युिे िबक्तहीनस्य अपजय: भवबत ।
गच्छबत जाता है = अनुगच्छबत पीछे जाता है बिष्य: गुरुम् अनुगच्छाबत ।
गच्छबत जाता है = अवगच्छबत जानता है छात्र: संस्कृ तम् अवगच्छबत ।
गच्छबत जाता है = बनगयच्छबत बनकलता है गङ्गा बहमालयात् बनगयच्छबत ।
जन जन = बनजयन जन रबहत भाग्यनगरे बनजयन - प्रदेि: नाबस्त ।
धन धन = बनधयन धन रबहत ग्रामे एक: बनधयन: अबस्त ।
हरबत चुराता है = बवहरबत र्ूमता है बालक: उद्याने बवहरबत ।
भाग भाग = बवभाग बवद्यालये संस्कृ त - बवभागः अबस्त |
72
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
कण्ठम् कण्ठ = आकण्ठम् गले तक बालक: आकण्ठम् खादबत ।
गमनम् जाना = आगमनम् आना सूयस्य य आगमनम् कदा भवबत ?
वास: वास = बनवास: रहने का स्थान मम बनवास: हैदराबाद नगरे अबस्त ।
वदबत बोलता है = प्रबतवदबत उत्तर देता है छात्र: प्रबतवदबत ।
गच्छबत जाता है = उपगच्छबत समीप जाता है छात्र: गुरुम् उपगच्छबत ।
सगय: भाग = उपसगय: Prefix

3 ) परीक्षायाम् उपसगय - प्रकृ बत ( मूल िब्द / धातु रूप ) बवभाग: करर्ीय: - 1 x2=2
यथा :- प्रयत्न: :- ...... + ....................
बनपतबत :- ...... + ....................
अनुसरबत :- ...... + ....................
उपहसबत :- ...... + ....................
अपकरोबत :- ...... + ....................
आजीवनम् :- ...... + ....................
***************************************************************************************************************************************************************
एक िब्द के साथ अलग अलग उपसगय जोडने से अथय में पठरवतायन स्वयं देबखए :-
कारः = करनेवाला , उपकारः / अपकारः / बवकारः / बनरवयकारः / प्रकारः / आकारः / सुकरः /
दान = दान , आदान = लेना प्रदान = देना
कृ बतः = रचना , प्रकृ बतः / आकृ बतः / सुकृबतः / बनष्कृ बतः / दुष्कृ बतः / बवकृ बतः /
****************************************************************************************************************************************************************
सबन्द्ध: :- संबहतैकपदे बनत्या बनत्या धातूपसगययोः |
वाक्येषु च समासेषु सा बववक्षामपेक्षते ||

धातूपसगययोः :- धातु + उपसगययोः = धातु और उपसगय में ( सबन्द्ध बनत्य होती है ) - उपसगय जोडते समय आवश्यकतानुसार सबन्द्ध हमेिा करनी चाबहए |
यथा :- सु + आ + गतम् = स्वा + आगतम् = स्वागतम् |
प्र + आचाययः = प्राचाययः |

73
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
अबध + अक्षः = अध्यक्षः |
बव + अप + देिः = व्यपदेिः = सूचना |
बव + अप + आ + कृ बतः = व्यपाकृ बतः = बनकाल देना |
******************************************************************************************************************************************************************
Q.NO.12. अव्ययाबन :- 2 अङ्कौ अव्ययाबन :- बलङ्ग - बवभबक्त - वचन - िून्द्याबन अव्ययाबन | (= बलङ्ग बवभबक्त वचन रबहत पदों को
अव्यय कहते हैं | अथायत एक पद एक अथय वाले पद | CBSE 2022 - 23 बनधायठरत - अव्ययानां बववरर्ं तेषाम् अभ्यासः च |
* स्थानबोधकाबन :- अत्र , तत्र , अन्द्यत्र , सवयत्र , यत्र , एकत्र , उभयत्र | * कालबोधकाबन :- यदा , तदा , सवयदा , एकदा , पुरा , अधुना , अद्य , श्वः , ह्यः
संख्या अव्ययं अथयः वाक्ये प्रयोगः संख्या अव्ययं अथयः वाक्ये प्रयोगः
1 अत्र यहां ........... छात्राः पठबन्द्त | 1 यदा जब ......... सूयःय आगच्छबत तदा प्रकािः भवबत |
2 तत्र वहां ........... वानरः अबस्त | 2 तदा तब यदा बपता गृहम् आगच्छबत ......... पुत्रः पठबत |
3 अन्द्यत्र दूसरी जगह रमेिः अत्र पठबत सुरेिः च .......... पठबत | 3 सवयदा हमेिा ................ सत्यं वद |
4 सवयत्र सभी जगह वायुः ............ भवबत | 4 एकदा एकबार ............... अिोकः नाम राजा आसीत् |
5 यत्र जहां ............ वृक्षः भवबत तत्र छाया भवबत | 5 पुरा पहले ............ भारते गौतमबुिः आसीत् |
6 एकत्र एक जगह बििुः ................ न उपबविबत | 6 अधुना अब अहम् .............. िीडाबम |
7 उभयत्र दोनों जगह ............ पुस्तकाबन सबन्द्त | 7 अद्य आज ............. िुिवासरः अबस |
8 श्वः आनेवा कल ............ िबनवासरः भबवष्यबत |
9 ह्यः बीता हुआ कल ............ गुरुवासरः आसीत् |
*************************************************************************************************************************************************************

* प्रश्नबोधकाबन :- दकम् , कु त्र , कबत , कदा , कु तः , कथं , दकमथयम् * अन्द्याबन :- च , अबप , यदद , तरहय , यथा , तथा , सम्यक् , एव
संख्या अव्ययं अथयः वाक्ये प्रयोगः संख्या अव्ययं अथयः वाक्ये प्रयोगः
1 दकम् क्या छात्रः ............. करोबत ? 1 च और रामः सीता लक्ष्मर्ः ......... वनं गच्छबन्द्त |
2 कु त्र कहां फलाबन ............. सबन्द्त ? 2 अबप भी गीता बलखबत सीता ............. बलखबत |
3 कबत दकतने अत्र ............... छात्राः सबन्द्त ? 3 यदद अगर ............ सूयःय अबस्त तरहय प्रकािः भवबत |
4 कदा कब जनाः ............ व्यायामं कु वयबन्द्त ? 4 तरहय तो यदद छात्रः न पठबत ........ सः उत्तीर्यः न भवबत |
5 कु तः कहां से फलाबन ............. पतबन्द्त ? 5 यथा जैसा ............. अध्यापकः वदबत तथा छात्रः करोबत |
74
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
6 कथं कै से भोजनं ......... अबस्त ? 6 तथा वैसा यथा राजा ............... प्रजा |
7 दकमथं क्यों छात्रः ............... पठबत ? 7 सम्यक् अच्छी तरह बाहुबली चलनबचत्रं ............... अबस्त |
8 एव ही त्वम् एव माता बपता च त्वम् ........... |
***************************************************************************************************************************************************************
अभ्यासाय अध: प्रदत्त - अव्ययेभ्यः उबचतम् अव्ययं बचत्वा ठरक्तस्थानाबन पूररयत -
* स्थानबोधकाबन :- अत्र , तत्र , अन्द्यत्र , सवयत्र , यत्र , एकत्र , उभयत्र * कालबोधकाबन :- यदा , तदा , सवयदा , एकदा , पुरा , अधुना , अद्य , श्वः , ह्यः
* बाला: ................ कोलाहलं कु वयबन्द्त । * माता ................. ककं करोबत ? * मम बपता ............ बवद्यालयं आगबमष्यबत । * ................. क: वासर: भबवष्यबत ?
* दूरे ................... वृक्षा: दृश्यन्द्ते । * ................... के िीडबन्द्त ? * ………….. अहं मबन्द्दरं गच्छाबम । * ................... क: वासर: अबस्त ?
* .................. जलं अबस्त तत्र जीवनृं भवबत । * …………. मबन्द्दरं तत्र भकता । * नगरे ............... वषाय अभवत् । * .............. क: वासर: आसीत् ?
* ................... भवान् कु त्र गच्छबत ? * स: ...................... पाठं पठबत ।
* .................. सूय:य आगच्छबत तदा अन्द्धकारः दूरं गच्छबत ।
* यदा अध्यापकः आगच्छबत ..................... तदा छात्राः उबत्तष्ठबन्द्त ।
* प्रश्नबोधकाबन :- दकम् , कु त्र , कबत , कदा , कु तः , कथं , दकमथयम् * अन्द्याबन :- च , अबप , यदद , तरहय , यथा , तथा , सम्यक् , एव
* तव गृहं ................ अबस्त ? * छात्रा: ................. िीडबन्द्त ? * राम: कृ ष्र्: ................ गच्छत: ।
* स: पत्रम् पुष्पम् .............. नयबत ।
* जना: ........... कु वयबन्द्त ? * कोदकल: ................ कू जबत ?
* स: िीडबत अहं ......... िीडाबम ।
* नद्य: ...............प्रवहबन्द्त ? * बििुः .............. रुदबत ? * पुत्रर्
े सह माता .............. गच्छबत ।
* फलं ...................... पतबत ? * जन: ......... प्रयत्नम् करोबत तरहय फलं प्राप्नोबत ।
******************************************************************************************************************************************************************
खण्डः - र् पठठत - अवबोधनम् 30 अङ्काः
Q.NO.13. अधोबलबखत - गद्यांिं पठठत्वा तदाधाठरत - प्रश्नानाम् उत्तराबर् बलखत - 1 + 2 + 2 = 5 ( Refer पाठ - 2 , 6 & 11 for CBSE practice )
Q.NO.14. अधोबलबखत - पद्यांिं पठठत्वा तदाधाठरत - प्रश्नानाम् उत्तराबर् बलखत - 1 + 2 + 2 = 5 ( Refer पाठ – 1 , 5 & 10 for CBSE practice )
Q.NO.15. अधोबलबखत - नाट्ांिं पठठत्वा तदाधाठरत - प्रश्नानाम् उत्तराबर् बलखत - 1 + 2 + 2 = 5 ( Refer पाठ – 3 , 9 & 12 for CBSE practice )
*******************************************************************************************************************************************************************

75
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
Q.NO.16. अधोबलबखत - वाक्येषु रेखाबङ्कत - पदाबन आधृत्य प्रश्नबनमायर्ं कु रुत - 5 अङ्काः
प्रश्नबनमायर्म् . 1. ककं रे खाबङ्कतपदं संज्ञापदम् अबस्त अथवा बविेषर्पदम् अबस्त अथवा अन्द्यत् पदम् अबस्त ? 2. रे खाबङ्कतपदस्य मूलिब्दः कः ?

रे खाबङ्कतपदं संज्ञा - दकम् रे खाबङ्कतपदं अन्द्यत् पदम् - सप्तककाराः - रे खाबङ्कतपदं बविेषर्ं - कीदृि
( बालक / नदी )
बत्रषुबलङ्गेषु रूपाबर् :- 1. कु त्र = कहां :- रे खाबङ्कतपदं - स्थलवाचकपदं IN बद्वतीया / सप्तमी गृहं / गृहे बत्रषुबलङ्गेषु रूपाबर् :-
कः कौ के @ छात्रः गृहं गच्छबत | छात्रः गृहे खादबत | कीदृिः कीदृिौ कीदृिाः
कं कौ कान् कीदृिं कीदृिौ कीदृिान्
2, कु तः = कहां से :- स्थानवाचकपदं IN पञ्चमी / मूलिब्दः + तः ( गृहात् / गृहतः )
के न काभ्यां कै ः कीदृिन े कीदृिाभ्यां कीदृिन

@ गङ्गा बहमालयात् प्रभवबत | स्थानवाचकपदं .... कस्मात् / कु तः ... ?
कस्मै काभ्यां के भ्यः कीदृिाय कीदृिाभ्यां कीदृिभ्े यः
कस्मात् काभ्यां के भ्यः 3. दकमथयम् = क्यों :- चतुथी / मूलिब्दः + अथयम् , तुमन
ु ् - पद | ( धनाय / धनाथयम् / कीदृिात् कीदृिाभ्यां कीदृिभ्े यः
कस्य कयोः के षां @ छात्रः ज्ञानाय पठबत | छात्रः कस्मै / दकमथयम् पठबत ? पठठतुं ) कीदृिस्य कीदृियोः कीदृिानां
कबस्मन् कयोः के षु छात्रः पठठतुं बवद्यालयं गच्छबत | .... दकमथयम् ...... ...... ? कीदृिे कीदृियोः कीदृिष े ु

ककं के काबन 4. कबत = दकतने :- संख्या | ( दि ) | कीदृिं कीदृिे कीदृिाबन


ककं के काबन @ दि छात्राः संस्कृ तं पठबन्द्त | कबत ....... ..... ........... | कीदृिं कीदृिे कीदृिाबन
का के काः 5. कथम् = कै से :- तृतीया / बविेषर्पदम् | ( कलमेन / कोपेन / मधुरम् ) कीदृिी कीदृश्यौ कीदृश्यः
कां के काः @ बपता कलमेन बलखबत | .. के न / कथं .. ? , बपता कोपेन वदबत | ... कथं वदबत ? कीदृिीं कीदृश्यौ कीदृिीः
कया काभ्यां काबभः 6. कदा = कब :- समयः / कालबोधकपदम् | ( रात्रौ / जुलै मासे / कीदृश्या कीदृिीभ्यां कीदृिीबभः
कस्यै काभ्यां काभ्यः @ जनाः नववादने कायायलयं गच्छबन्द्त | ... कदा .... ..... ? प्रातः ) | कीदृश्यै कीदृिीभ्यां कीदृिीभ्यः
कस्याः काभ्यां काभ्यः अस्माकं परीक्षा जुलै मासे भबवष्यबत | .... .... कदा ....... ?
कीदृश्या: कीदृिीभ्यां कीदृिी भ्यः
कस्याः कयोः कासां
7. दकम् = क्या :- प्रत्यक्षभाषर्म् / साधारर् - बद्वतीयापदं | ( “…... ” ) | कीदृश्या: कीदृश्योः कीदृिीनां
कस्यां कयोः कासु
@ बालकाः भोजनं खादबन्द्त | छात्रः जलं बपबबत | ... दकम् .... ? कीदृश्यां कीदृश्योः कीदृिीषु

76
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
अभ्यासाथयम् :- पाठ: - 2 . Q.NO.16. प्रश्नबनमायर् - अभ्यासाय प्रश्ना: दत्ता: |
i. ग्रामे वृिा स्त्री न्द्यवसत् । ( कः / का / ककं ) ii. सूयायतपे तण्डु लान् खगेभ्यः रक्ष । ( काः / कान् / कै ः )
iii. बवबचत्रः काकः समुड्डीय तामुपजगाम । ( कः / कीदृिः / कीदृिी ) iv तबस्मन्नेव ग्रामे लुब्धा वृिा आसीत् । ( का / कीदृिी / कीदृिः )
v. तदनन्द्तरं सा लोभं पठरत्यजत् । ( कः / का / कं ) उत्तराबर् :- i . का ii ) कान् iii ) कीदृिः iv ) कीदृिी v . कम्
पाठ: - 3 . 3. Q.NO.16. रे खाबङ्कतपदाबन आधृत्य प्रश्नबनमायर्ं कु रुत -
वाक्याबन उत्तरम्
क. मबल्लका सखीबभः सह धमययात्रायै गच्छबत स्म | काबभः
ख. चन्द्दनः दुग्धदोहनं कृ त्वा एव स्वप्रातरािस्य प्रबन्द्धनम् अकरोत् | कस्य
ग. मोदकाबन पूजाबनबमत्तं रबचताबन आसन् | काबन
र्. मबल्लका स्वपवतं चतुरतमं मन्द्यते | कीदृिं
ङ. नबन्द्दनी पादाभ्यां ताडबयत्वा चन्द्दनं रक्तरबञ्जतं करोबत | का
पाठ: - 5 . Q.NO.16. 6. स्थूलपदान्द्यबधकृ त्य प्रश्नवाक्यबनमायर्म् कु रुत - उत्तराबर् :- 6. कु तः , ककं , के , के षाम् |
क. वृत्तत: क्षीर्: हत: भवबत | कु तः / कथं / कदा ख. धमयसवयस्वं िृत्वा अवधाययताम् | कं / कां / ककं
ग. वृक्षाः फलाबन न खादबन्द्त | काः / के / काबन र्. खलानां मैत्री आरम्भगुवी भवबत | कस्य / के षाम् / कै :
*****************************************************************************************************************************************************************
Q.NO.17. अन्द्वयः / भावाथयः - 2 अङ्काः ( Refer पाठ - 1 , 5 & 10 for CBSE practice and other lessons where श्लोकाs are there )
*****************************************************************************************************************************************************************
Q.NO.18. र्टनािमानुसारं वाक्यलेखनम् - ½ x 8 = 4 अङ्काः ( Refer पाठ - 2 , 6 & 11 for CBSE practice and story of other lessons )
*****************************************************************************************************************************************************************
Q.NO.19. (क) प्रसाङ्गानुसारम् अथयचयनम् - 2 अङ्कौ ( Refer all the lessons given in this material as भाबषकम् काययम् )
( ख ) िब्दानाम् अथथः सह मेलनम् - 2 अङ्कौ
*****************************************************************************************************************************************************************

77
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
सूचना :- Q.NO.19. पयाययपद - चयन / मेलन - अभ्यासाय प्रश्ना: दत्ता: |
पाठ: - 1. ( Q.NO.19. ‘ क ’ स्तम्भे पदाबन , ‘ ख ’ स्तम्भे च तेषां पयाययपदाबन दत्ताबन | ताबन बचत्वा पदानां समक्षे बलखत -
‘क’ = उत्तराबर् ‘ख’
क. सरस्वती = ........... 1. तीरे
ख. आम्रम् = .......... 2. अलीनाम्
ग. पवनः = .......... 3. समीरः
र्. तटे = .......... 4. वार्ी
ङ. भ्रमरार्ाम् = ............... 5. रसालः
*****************************************************************************************************************************************************************

प्रथमः पाठः | भारतीवसन्द्तगीबतः | ( भारती / सरस्वती का वसन्द्त गीत )


*****************************************************************************************************************************************************************

1. बननादय नवीनामये वाबर् ! वीर्ाम् अनुवादः :- हे सरस्वती ! नयी वीर्ा को बजाओ | सुन्द्दर नीबतयों से युक्त गीत का मधुर गान करो |
मृदंु गाय गीतं लबलत - नीबत - लीनाम् | इस वसन्द्त ( ऋतु ) में मधुर मञ्जठरयों से पीली हो गई सरस आम के वृक्षों की माला
मधुर - मञ्जरी - बपञ्जरी - भूत - मालाः सुिोबभत हो रही है | सुन्द्दर काकली वाली कोयलों के समूह सुन्द्दर लग रहे हैं |
वसन्द्ते लसन्द्तीह सरसा रसालाः बविेषर् - बविेष्य , मधुरं - फलं , नवीनां वीर्ां ,
कलापः लबलत - कोदकला - काकलीनाम् || कतृप
य दं - दियापदं , बालकः पठबत | ( त्वं = सरस्वती ) बननादय |
पदच्छेदः :- बननादय , नवीनाम् + अये , वाबर् ! , वीर्ाम् , मृदंु , गाय , गीतं , लबलत - नीबत - लीनाम् , मधुर - मञ्जरी - बपञ्जरी - भूत - मालाः ,
वसन्द्ते , लसबन्द्त + इह , सरसा , रसालाः , कलापः , लबलत - कोदकला - काकलीनाम् |
Q.NO.17. अन्द्वयः :- अये वाबर् ! नवीनां वीर्ां ( त्वं ) बननादय | लबलत - नीबत - लीनां मृदंु गीतं ( त्वं ) गाय | इह वसन्द्ते मधुर - मञ्जरी - बपञ्जरी -
भूत - मालाः सरसाः रसालाः लसबन्द्त | ( इह ) लबलत - कोदकला - काकलीनां कलापाः ( बवलसबन्द्त ) |
*

78
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
2. वहबत मन्द्दमन्द्दं सनीरे समीरे अनुवादः :- यमुना नदी के बेंत की लताओं से बर्रे तट पर जल की बबन्द्दओं ु से पूठरत वायु के
काबलन्द्दात्मजायास्सवानीरतीरे , मन्द्द मन्द्द बहाने पर ( फू लों से ) झुकी हुई मधु - माधवी लता को देखकर ,
नतां पबङ्क्तमवलोक्य मधुमाधावीनाम् || हे सरस्वती ! नवीन वीर्ा का वादन करो |
( बननादाय नवीनामये वाबर् ! वीर्ाम् )
पदच्छेदः :- वहबत , मन्द्द - मन्द्दं , सनीरे , समीरे , काबलन्द्दा + आत्मजाया: + सवा - नीरतीरे , नतां , पबङ्क्तम् + अवलोक्य , मधु - माधावीनाम् , ......
Q.NO.17. अन्द्वयः :- काबलन्द्दात्मजाया: सवानीरतीरे सनीरे समीरे मन्द्द - मन्द्दं वहबत ( सबत ) , मधुमाधावीनां नतां पबङ्क्तम् अवलोक्य ,
अये वाबर् ! नवीनां वीर्ां बननादय |
*
3. लबलत - पल्लवे पादपे पुष्पपुञ्जे अनुवादः :- मलय ( चन्द्दन ) पवन ( हवा ) के द्वारा स्पिय दकए गए सुन्द्दर पत्तों वाले वृक्षों पर ,
मलयमारुतोच्चुबम्बते मछजुकुञ्जे , फू लों के समूहों पर , तथा सुन्द्दर कु ञ्जों पर ( At a place with plants and creepers /
स्वनन्द्तीन्द्तबतम्प्रेक्ष्य मबलनामलीनाम् ||
greenery ) गुञ्जन करती हुई काले भौरों की , मीनार की तरह ददखने वाली , पबङ्क्त को देखकर ,
( बननादाय नवीनामये वाबर् ! वीर्ाम् )
हे सरस्वती ! नवीन वीर्ा का वादन करो |

पदच्छेदः :- लबलत - पल्लवे , पादपे , पुष्पपुञ्जे , मलय - मारुत - उच्चुबम्बते , मछजु - कु ञ्जे , स्वनन्द्तीम् + तबतम् + प्रेक्ष्य , मबलनाम् + अलीनाम् , .....
Q.NO.17. अन्द्वयः :- मलय - मारुत - उच्चुबम्बते लबलत - पल्लवे पादपे पुष्पपुञ्जे मछजुकुञ्जे स्वनन्द्तीम् अलीनां मबलनां तवतं प्रेक्ष्य ,
अये वाबर् ! नवीनां वीर्ां बननादय |
*
4. लतानां बनतान्द्तं सुमं िाबन्द्तिीलम् अनुवादः :- तुम्हारी ओजबस्वनी वीर्ा को सुनकर लताओं के बनतान्द्त िान्द्त सुमन / फू ल बहल उठे |
चलेदच्ु छलेत्कान्द्तसबललं सलीलम् , नददयों का सुन्द्दर जल िीडा करता हुआ उछल पडे | हे सरस्वती ! नवीन वीर्ा का वादन करो |
तवाकण्यय वीर्ामदीनां नदीनाम् ||
( बननादाय नवीनामये वाबर् ! वीर्ाम् )

पदच्छेदः :- लतानां , बनतान्द्तं , सुमं , िाबन्द्त - िीलम् , चलेत् + उच्छलेत् + कान्द्त - सबललं , सलीलम् , तव + आकण्यय , वीर्ाम् + अदीनां , नदीनाम् |
Q.NO.17. अन्द्वयः :- तव अदीनां वीर्ाम् आकण्यय लतानां बनतान्द्तं िाबन्द्तिीलम् सुमं चलेत् नदीनां कान्द्तसबललं सलीलम् उच्छलेत् ,
अये वाबर् ! नवीनां वीर्ां बननादय |

79
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
बद्वतीय: पाठ: । “ स्वर्यकाक: ” । ( सोने का कौआ )
1. पुरा कवस्मंबश्चद् ग्रामे एका बनधयना वृिा स्त्री न्द्यवसत् । तस्याः च एका 1. अनुवाद: :- प्राचीन काल में दकसी गांव में एक बनधयन बूढ़ी स्त्री रहती थी ।
दुबहता बवनम्रा मनोहरा चासीत् । एकदा माता स्थाल्यां तण्डु लाबन्नबक्षप्य पुत्रीम् उसकी एक बवनम्र और सुन्द्दर बेटी थी । एक बार माता ने थाली में चावलों
आदददेि - “ सूयायतपे तण्डु लान् खगेभ्यो ( त्वं ) रक्ष । ” दकबञ्चत्कालात् अनन्द्तरम् को रखकर पुत्री को आदेि ददया - “ सूयय की धूप में चावलों की पबक्षयों से
रक्षा करना ” कु छ समय के पश्चात एक अद्भुत कौआ उड़कर उसके पास आया ।
एको बवबचत्रः काकः समुड्डीय तामुपाजगाम ( = तस्याः समीपम् आगच्छत् । ) ।
*
Q.NO. 13. III. भाबषकं काययम् - 1x2 =2 & 15. “ मबहला ” इबत पदस्य समानाथयकपदं अनुच्छेदे ककं पदं प्रयुक्तम् ? ........
Q.NO. 19. ( क ) बनदेिानुसारम् उत्तरत - 1 x 2 = 2 16. “ पुत्री ” इबत पदस्य समानाथयकपदं अनुच्छेदे ककं पदं प्रयुक्तम् ? .............
1. “ न्द्यवसत् ” इबत दियापदस्य कतृयपदं दकम् अबस्त ? ....................... 17. “ बवनीता / सुन्द्दरी ” इबत अथे अनुच्छेदे ककं पदं प्रयुक्तम् ? ..............
2. “ आसीत् ” इबत दियापदस्य कतृयपदं दकम् अबस्त ? ...................... 18. “ जननी / स्थापबयत्वा ” इबत अथे अनुच्छेदे ककं पदं प्रयुक्तम् ? ...........
3. “ आदददेि ” इबत दियापदस्य कतृयपदं दकम् अबस्त ? ...................... 19. “ पबक्षभ्य: ” इबत पदस्य समानाथयकपदं अनुच्छेदे दकम् अबस्त ? ..........
4. “ वृिा ” इबत कतृयपदस्य दियापदं दकम् अबस्त ? ...................... 20. “ वायस: ” इबत अथे अनुच्छेदे ककं पदं प्रयुक्तम् ? .....................
5. “ दुबहता ” इबत कतृयपदस्य दियापदं दकम् अबस्त ? ...................... 21. “ इदानीं ” इबत पदस्य बवलोमपदं अनुच्छेदे दकम् अबस्त ? …………
6. “ माता ” इबत कतृयपदस्य दियापदं दकम् अबस्त ? ....................... 22. “ नगरे ” इबत पदस्य बवलोमपदं अनुच्छेदे दकम् अबस्त ? …………
7. “ स्त्री ” इबत बविेष्यपदस्य बविेषर्पदं दकम् अबस्त ? ..................... 23. “ कन्द्या ” इबत पदस्य बवलोमपदं अनुच्छेदे दकम् अबस्त ? …………
8. “ स्त्री ” इबत बविेष्यपदस्य बविेषर्पदं दकम् अबस्त ? ..................... 24. “ पुरुष: ” इबत पदस्य बवलोमपदं अनुच्छेदे दकम् अबस्त ? …………
9. “ दुबहता ” इबत बविेष्यपदस्य बविेषर्पदं दकम् अबस्त ? ................ 25. “ पुत्र: ” इबत पदस्य बवलोमपदं अनुच्छेदे दकम् अबस्त ? …………
10. “ काक: ” इबत बविेष्यपदस्य बविेषर्पदं दकम् अबस्त ? ............... 26. “ बपता ” इबत पदस्य बवलोमपदं अनुच्छेदे दकम् अबस्त ? …………
11. “ एका / बनधयना / वृिा / ” इबत बविेषर्पदस्य बविेष्यपदं दकम् अबस्त ? ..... 27. “ चन्द्र ” इबत पदस्य बवलोमपदं अनुच्छेदे दकम् अबस्त ? …………
12. “ एका / बवनम्रा / मनोहरा ” इबत बविेषर्पदस्य बविेष्यपदं दकम् अबस्त ? ... 28. “ कौमुद्याम् ” इबत पदस्य बवलोमपदं अनुच्छेदे दकम् अबस्त ? …………
13. “ एक: / बवबचत्र: ” इबत बविेषर्पदस्य बविेष्यपदं दकम् अबस्त ? ......... 29. “ पिुभ्य: ” इबत पदस्य बवलोमपदं अनुच्छेदे दकम् अबस्त ? …………
14. “ प्राचीनकाले ” इबत अथे अनुच्छेदे ककं पदं प्रयुक्तम् ? ...............

80
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
उत्तराबर् :- III.( कतृयपदाबन )वृिा स्त्री , दुबहता , माता । ( दियापदाबन ) न्द्यवसत् , आसीत् , आदददेि । ( बविेषर्पदाबन )एका / बनधयना / वृिा / , एका /बवनम्रा / मनोहरा , एक: / बवबचत्रः / । ( बविेष्यपादाबन ) स्त्री ,
दुबहता , काक: । ( समानाथयकपदाबन ) पुरा ,स्त्री , दुबहता ,बवनम्रा / मनोहरा ,माता / बनबक्षप्य , खगेभ्य: , काक: । ( बवलोमपदाबन ) पुरा , ग्रामे , वृिा , स्त्री , दुबहता , माता , सूयय , आतपे , खगेभ्य: ।
****************************************************************************************************************************************************************
2. नैतादृिः स्वर्यपक्षो रजतचछचुः स्वर्यकाकस्तया पूवं दृष्टः । तं तण्डु लान् 2. अनुवाद: :- उसने इस प्रकार का सोने की पंखों वाला तथा चांदी की चोंच

खादन्द्तं हसन्द्तञ्च बवलोक्य बाबलका रोददतुमारब्धा । तं बनवारयन्द्ती सा प्राथययत् - वाला सोने का कौआ पहले नहीं देखा । चावलों को खाते हुए और हंसते हुए
तण्डु लान् मा भक्षय । मदीया माता अतीव बनधयना वतयते । “ स्वर्यपक्षः काकः उस कौव्वे को देखकर कन्द्या रोने लगी । उसे माना करती हुई वह प्राथयना

प्रोवाच “ मा िुचः । सूयोदयात्प्राग् ग्रामाद्बबहः बपप्पलवृक्षमनु त्वया आगन्द्तव्यम् । करने लगी - ( तुम ) चावलों को मत खाओ । मेरी माता अत्यबधक बनधयन है ।

अहं तुभ्यं तण्डु लमूल्यं दास्याबम । ” प्रहरषयता बाबलका बनरामबप न लेभे । स्वर्य पंखों वाला काक कहने लगा - ( तुम ) बचन्द्ता मत करो । सूयय के उदय होने

रामेर् रावर्ः हतः | रावर्ः रामेर् हतः | रामेर् हतः रावर्ः | से पहले गाम के बाहर पीपल के पेड़ के पास तुम आ जाना । मैं तुम्हें चावलों

हतः रावर्ः रामेर् | हतः रामेर् रावर्ः | की कीमत दे दूग


ं ी । प्रसन्न हुई उस लड़की को नींद भी नहीं आई ।

Q.NO. 13. III. भाबषकं काययम् - 1x2 =2 & Q.NO. 19. ( क ) बनदेिानुसारम् उत्तरत - 1 x 2 = 2
(i) “ दृष््वा ” इबत िब्दस्य समानाथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? .......... (क) दृष्टः ( ख ) बवलोक्य (ग) मदीया
( ii ) “स्वर्यकाकः ” इबत पदस्य बविेषर्पदं दकम् ? .............. ( क ) रजतचछचुः ( ख ) खादन्द्तं ( ग ) िुचः
( iii ) “ वतयते ” इबत दियापदस्य कतृयपदं दकमबस्त ? .................... ( क ) काक: (ख) िौच: (ग) माता
( iv ) “ धबनका ” इबत पदस्य बवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ........... (क) भक्षय ( ख ) बनधयना (ग) आरब्धा
उत्तराबर् : ( स ) बवलोक्य , रजतचछचुः , माता , बनधयना ।
****************************************************************************************************************************************************************************************************
3. सूयोदयात्पूवम
य व
े सा तत्रोपबस्थता । वृक्षस्योपठर बवलोक्य सा 3. अनुवाद: :- सूयय के उदय होने से पहले ही वह वहां पहुंच गई । वृक्ष के

चाश्चययचदकता सञ्जाता यत्तत्र स्वर्यमयः प्रासादो वतयते । यदा काकः िबयत्वा ऊपर देखकर वह आश्चयय से चदकत हो गई । दक वहां एक सोने का महल

प्रबुिस्तदा तेन स्वर्यगवाक्षात्कबथतं हंहो बाले ! त्वमागता । बतष्ठ , अहं त्वत्कृ ते था । जब कौआ सोकर उठा तो उसने सोने की बखबडकी से कहा – “ बाला !
सोपानमवतारयाबम , तत्कथय स्वर्यमयं रजतमयमुत ताम्रमयं वा ? कन्द्या तुम आ गई क्या ? ठहरो । मैं तुम्हारे बलए सीढ़ी उतारता हं । इसबलए
प्रावोचत् अहं बनधयनमातुदबयु हताऽबस्म । ताम्रसोपानेनव
ै आगबमष्याबम । परं
बताओ - सोने की , चांदी की , अथवा ताम्बे की ( सीढ़ी उतार दूं ) ? लड़की
स्वर्यसोपानेन सा स्वर्य - भवनमाससाद ।

81
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
सूयय + उदयात् + पूवयम् + एव , तत्र + उपबस्थता , वृक्षस्य + उपठर , कहने लगी - मैं बनधयन माता की बेटी हं । ( अत: ) ताम्बे की सीढ़ी से ही आ
ल्यप् - य = कर , / क्त्वा - त्वा = कर , / वा - OR , जाऊंगी । परं तु वह सोने की सीढ़ी से महल में पहुंची ।
Q.NO. 13. III. भाबषकं काययम् - 1x2 =2 & Q.NO. 19. ( क ) बनदेिानुसारम् उत्तरत - 1 x 2 = 2
(i) “ पुत्री ” इबत िब्दस्य समानाथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ................. (क) पुरा ( ख ) दुबहता ( ग ) वृिा
( ii ) “ स्वर्यमयः प्रासादो ” अनयोः बविेषर्पदं दकम् ? .................. ( क ) प्रासाद: ( ख ) स्वर्यमय: ( ग ) न दकञ्चन
( iii ) “ बाबलका ” इबत िब्दस्य समानाथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ........... (क) पुरा ( ख ) कन्द्या ( ग ) वृिा
( iv ) “ गृहम् ” इबत पदस्य बवलोमपदं दकमबस्त ? ............ (क) प्रासाद: ( ख ) स्वर्यमय: ( ग ) न दकञ्चन
उत्तराबर् :- ( स ) दुबहता , प्रासाद: , त्वत्कृ ते , अहं ।
*************************************************************************************************************************************************************************************************
4. बचरकालं भवने बचत्रबवबचत्रवस्तूबन सबज्जताबन दृष््वा सा 4. अनुवाद: - वह लड़की बहुत समय तक उस महल में बवबचत्र वस्तुओं को सजी हुई देखकर

बवस्मयं गता । श्रान्द्तां तां बवलोक्य काकः प्राह पूवं आश्चयय में पड़ गई । उसी थकी हुई देखकर कौआ कहने लगा - पहले तुम नाश्ता / कलेवा कर

लर्ुप्रातरािः दियताम् - वद त्वं स्वर्यस्थाल्यां भोजनं कठरष्यबस लो । बोलो , तुम सोने की थाली में भोजन करोगी या चांदी की थाली में ( भोजन करोगी )
ककं वा रजतस्थाल्यामुत ताम्रस्थाल्यां ? बाबलका व्याजहार - अथवा ताम्बे की थाली में ( भोजन करोगी ? ) लड़की कहने लगी - ‘ मैं बनधयन ताम्बे की
ताम्रस्थाल्यामेवाहं बनधयना भोजनं कठरष्याबम । तदा सा कन्द्या
थाली में ही भोजन करूंगी ’ । और तब वह लड़की आश्चयय से चदकत हो गई , जब कौआ न
चाश्चययचदकता सञ्जाता यदा स्वर्यकाके न स्वर्यस्थाल्यां भोजनं
सोने की थाली में भोजन परोसा । लड़की ने आज तक ऐसा स्वाददष्ट भोजन नहीं खाया
पठरवेबषतम् । नैतादृक् स्वादु भोजनमद्यावबध बाबलका खाददतवती
। काको ब्रूते - बाबलके ! अहबमच्छाबम यत्त्वं सवयदा चात्रैव बतष्ठ परं था । कौआ कहने लगा -‘ हे बाला ! मैं चाहता हं दक तुम सदा यहां ही रहो , परन्द्तु तुम्हारी
तव माता वतयते चैकादकनी । त्वं िीघ्रमेव स्वगृहं गच्छ । माता अके ली रहती है । ( अत: ) तुम जल्दी ही अपने र्र को जाओ ।
Q.NO. 13. III. भाबषकं काययम् - 1x2 =2 & Q.NO. 19. ( क ) बनदेिानुसारम् उत्तरत - 1 x 2 = 2
(i) “ ब्रूबह ” इबत िब्दस्य समानाथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ........ (क) वद (ख) गच्छ ( ग ) बतष्ठ
( ii ) “ श्रान्द्तां तां ” अनयोः पदयो: बविेष्यपदं दकम् ? ......... (क) तां (ख) श्रान्द्तां ( ग ) न दकञ्चन
( iii ) “ गच्छ ” इबत पदस्य बवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ....... ( क ) पठरवेबषतम्( ख ) प्राह ( ग ) आगच्छ

82
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
( iv ) “ बाबलका ” इबत कतृयपदस्य दियापदं दकमबस्त ? ............ ( क ) दियताम् ( ख ) इच्छाबम ( ग ) खाददतवती
उत्तराबर् :- ( स ) वद , तां , आगच्छ , खाददतवती ।

1. इत्युक्त्वा काकः कक्षाभ्यन्द्तराबत्तस्रो मछजूषा बनस्सायय तां प्रत्यवदत् - 5. अनुवाद: - यह कहकर कौआ कमरे से तीन सन्द्दक
ू बनकाल कर ( लाया और )
बाबलके ! यथेच्छं गृहार् मछजूषामेकाम् । लर्ुतमां मछजूषां प्रगृह्य बाबलकया उससे कहने लगा - हे बाबलका ! ( इनमें से एक ) सन्द्दक
ू इच्छा के अनुसार ले
कबथतबमयदेव मदीयतण्डु लानां मूल्यम् । गृहमागत्य तया मछजूषा समुद्घाठटता , लो । सबसे छोटी पेटी को लेकर लड़की कहने लगी - मेरे चावलों का यह ही
तस्यां महाहायबर् हीरकाबर् बवलोक्य सा प्रहरषयता तदद्दनािबनका च सञ्जाता । मूल्य है । र्र आकर उसने पेटी को खोला और उसमें अमूल्य हीरों को
देखकर वह प्रसन्न हो गई तथा उस ददन से अमीर बन गई ।
Q.NO. 13. III. भाबषकं काययम् - 1x2 =2 & Q.NO. 19. ( क ) बनदेिानुसारम् उत्तरत - 1 x 2 = 2
(i) “ प्रत्यवदत् ” इबत दियापदस्य कतृयपदं दकम् ? .......... (क) काकः ( ख ) मछजूषा (ग) ताम्
( ii ) “ लर्ुतमां मछजूषां ” अनयोः बविेषर्पदं दकम् ? ........ ( क ) लर्ुतमाम् ( ख ) मछजूषाम् ( ग ) न दकबञ्चदबप
( iii ) “ अमूल्यम् ” इबत पदस्य बवलोमपदं अनुच्छेदे दकमबस्त ? ......... ( क ) यथेच्छम् ( ख ) तस्याम् ( ग ) मूल्यम्
( iv ) “ दृष््वा ” इबत पदस्य समानाथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? .... ( क ) प्रत्यवदत् ( ख ) कबथतम् ( ग ) बवलोक्य
उत्तराबर् :- ( स ) काकः , लर्ुतमाम् , मूल्यम् , बवलोक्य ।
*******************************************************************************************************************************************
6. तबस्मन्नेव ग्रामे एकाsपरा लुब्धा वृिा न्द्यवसत् । तस्या: अबप एका 6. अनुवाद: :- उसी गांव में एक अन्द्य लोभी बुदढ़या रहती थी । उसकी भी एक बेटी थी

पुत्री आसीत् । ईष्ययया सा तस्य स्वर्यकाकस्य रहस्यमबभज्ञातवती । । ईष्याय के कारर् वह उस स्वर्यकाक का रहस्य जान गई । सूयय की धूप में चावलों को

सूयायतपे तण्डु लाबन्नबक्षप्य तयाबप स्वसुता रक्षाथं बनयुक्ता । तथैव स्वर्यपक्ष: बबखेर कर उनकी रक्षा के बलए अपनी बेटी को बनयुक्त कर ददया । उसी प्रकार सोने

काक: तण्डु लान् भक्षयन् तामबप तत्रैवाकारयत् । प्रातस्तत्र गत्वा सा काकं की पंखों वाले कव्वे ने चावलों को खाते हुए उस लड़की को वहां बुलाया । प्रत: वहां
जाकर वह कव्वे की वनंदा करती हुई कहने लगी - हे नीच काक ! मैं आ गई हं । मुझे
बनभयत्सययन्द्ती प्रावोचत् - भो नीचकाक ! अहमागता , मह्यं तण्डु लमूल्यं
चावलों का मूल्य प्रदान करो । कौआ कहने लगा – मैं तेरे बलए सीढ़ी उतारता हं ।
प्रयच्छ । काकोsब्रवीत् - अहं त्वत्कृ ते सोपानमुत्तारयाबम । तत्कथय
इसबलए बताओ दक सोने की , चांदी की अथवा ताम्बे की ( लाऊं ) अहंकार में डू बी
स्वर्यमयं राजतमयं ताम्रमयं वा । गरवयतया बाबलकया प्रोक्तम् - स्वर्यमयेन
सोपानेनाहमागच्छाबम परं स्वर्यकाकस्तत्कृ ते ताम्रमयं सोपानमेव प्रायच्छत् लड़की ने कहा - मैं सोने की सीढ़ी से आऊंगी , परन्द्तु स्वर्यकाक ने उसके बलए ताम्बे की

83
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
। स्वर्यकाकस्तां भोजनमबप ताम्रभाजने ह्यकारयत् । सीढ़ी दी । स्वर्य काक ने उसे भोजन भी ताम्बे के बतयन में कराया ।

Q.NO. 13. III. भाबषकं काययम् - 1x2 =2 & Q.NO. 19. ( क ) बनदेिानुसारम् उत्तरत - 1 x 2 = 2
(i) “ न्द्यवसत् ” इबत दियापदस्य कतृयपदं दकम् ? ........... क ) वृिा ख ) काकः ग ) लुब्धा
(ii) “ तस्य स्वर्यकाकस्य ” अनयोः बविेष्यपदं दकम् ? ........... क ) तस्य ख ) स्वर्यकाकस्य ग ) न दकबञ्चदबप
(iii ) “ प्रिंसन्द्ती ” इबत पदस्य बवलोमपदं दकमबस्त ? ............ क ) बनभयत्सययन्द्ती ख ) भक्षयन् ग ) मबभज्ञातवती
(iv) “ कन्द्या ” इबत पदस्य बवलोमपदम् अत्र दकमबस्त ? क ) ग्रामे ख ) वृिा ग ) काक:
उत्तराबर् :- ( स ) वृिा , तस्य , बनभयत्सययन्द्ती , वृिा ।
**********************************************************************************************************************************************************************************************

7. प्रबतबनवृबत्तकाले स्वर्यकाके न कक्षाभ्यन्द्तराबत्तस्रो मछजूषा: तत्पुर: 7.अनुवाद: - ( उस लड़की के ) लौटने के समय स्वर्यकाक ने कमरे के अन्द्दर से तीन
समुबत्क्षप्ता: । लोभाबवष्टा सा बृहत्तमां मछजूषां गृहीतवती । गृहमागत्य पेठटयां ( लाकर ) उसके सामने रख दीं । लालच में चूर उस लड़की ने सबसे बड़ी पेटी
सा तरषयता यावद् मछजूषामुद ् र्ाटयबत तावत्तस्यां भीषर्: कृ ष्र्सपो को ले बलया । र्र आकार वबञ्चत उस लड़की ने जैसे ही पेटी को खोला , वैसे ही उसमें
बवलोदकत: । लुब्धया बाबलकया लोभस्य फलं प्राप्तम् । तदनन्द्तरं सा एक भयंकर काले सांप को देखा । लालची लड़की को लोभ का फल बमल गया ।
लोभं पययत्यजत् । तत्पश्चात् उसने लोभ का पठरत्याग कर ददया ।

Q.NO. 13. III. भाबषकं काययम् - 1x2 =2 & Q.NO. 19. ( क ) बनदेिानुसारम् उत्तरत - 1 x 2 = 2
(i) “ लुब्धया बाबलकया ” अनयो: बविेषर्पदं दकमबस्त ? ....... ( क ) लुब्धया (ख) बाबलकया (ग) न दकबञ्चदबप
( ii ) “ सा ” इबत कतृयपदस्य दियापदं दकमबस्त ? .............. ( क ) मछजूषां ( ख ) गृहीतवती (ग) बृहत्तमां
( iii ) “ लर्ुतमां ” इबत पदस्य बवलोमपदं दकमबस्त ? ............. ( क ) बृहत्तमां ( ख ) तास्यां (ग) लोभं
( iv ) “ दृष्ट: ” इबत पदस्य समानाथयकपदम् अत्र दकमबस्त ? .......... ( क ) प्राप्तम् ( ख ) गृहीतवती (ग) बवलोदकत:
उत्तराबर् :- ( स ) लुब्धया , गृहीतवती , बृहत्तमां , बवलोदकत: ।
*****************************************************************************************************************************************************************

84
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
प्रश्नपत्रानुसारं पाठाधाठरत - प्रश्नानाम् अभ्यासः उत्तराबर् च :- पदयोजनं | पूवव
य र्यः - अ x + परवर्यः उ Y = ओ = आदेिः / Z / आगमः |
पर
+ उपकारः = परोपकारः | ( अ + उ = ओ )
पूवव
य र्यः - आ x + परवर्यः आ Y = बवकारः / आ = आदेिः / आगमः Z |
सबन्द्ध :- 1. स्वर :- अ + उ = ओ | 2. व्यञ्जन :- जगत् + ईिः = जगदीिः | 3. बवसगय :- उत्वम् - |
Q.NO.5. सन्द्धयः :- खगेभ्यो रक्ष = _____ + _______ प्रोवाच = ____ + ____ ग्रामाद्बबहः = _____ + _____ च + अत्र = ..............
तत् + ददनात् = _________ ददनात् + धबनका = _________ तदनन्द्तरम् = _____ + _____
उत्तराबर् :- खगेभ्यः + रक्ष , प्र + उवाच , ग्रामात् + बबहः , च + अत्र , तदद्दनात् , ददनािबनका , तत् + अनन्द्तरम् |
********************************************************************************************************************************************************************

तृतीय: पाठ: । गोदोहनम् | ( गो: = गाय का , दोहनम् = दुहना ( गाय से दूध दुहना / लेना ) ( प्रथमं दृश्यम् ) ( प्रथम दृश्य )

( मबल्लका मोदकाबन रचयन्द्ती मन्द्दस्वरे र् बिवस्तुवतं करोबत ) ( मबल्लका मोदक / लड्डू बनाती हुई धीरे स्वर से बिव की स्तुबत को करती है )
( ततः प्रबविबत मोदकगन्द्धम् अनुभवन् प्रसन्नमना चन्द्दनः ) ( तब प्रवेि करता है मोदक / लड्डू के गन्द्ध / smell को आस्वाद करता हुआ
प्रसन्नमन वाला चन्द्दन )
चन्द्दनः : - अहो ! सुगन्द्धस्तु मनोहरः ( बवलोक्य ) अये मोदकाबन रच्यन्द्ते ? चन्द्दनः :- अहो ! सुगन्द्ध तो मनोहर है ( देखकर ) अये ! मोदक / लड्डू बनाए जाते
( प्रसन्नः भूत्वा ) आस्वादयाबम तावत् । हैं ? ( प्रसन्न / खुि होकर ) आस्वाद करता हं / सूर्
ं ता हं तब तक ।
( मोदकाबन गृहीतुबमच्छबत ) ( मोदक / लड्डू लेना चाहता है )

मबल्लका - ( सिोधम् ) बवरम ! बवरम ! मा स्पृि ! एताबन मोदकाबन । मबल्लका - ( िोध के साथ ) रुको ! रुको ! मत छू ओ ! इन लड्डू ओं को ।
चन्द्दनः - दकमथं िु ध्यबस ! तव हस्तबनरमयताबन मोदकाबन दृष््वा अहं चन्द्दन - क्यों गुस्सा करती हो ! तुम्हारा हाथ के बनाए गए लड्डू ओं को देखकर मैं
जीभ की लालच को / लोलुपता को बनयंत्रर् करने में अक्षम / असमथय हं
बजह्वालोलुपतां बनयबन्द्त्रतुम् अक्षमः अबस्म , ककं न जानाबस
क्या नहीं जानती हो तुम यह ?
त्वबमदम् ? ( त्वंम् + इदम् = ..बम .. )

85
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
मबल्लका - सम्यग् जानाबम नाथ ! परम् एताबन पूजाबनबमत्ताबन सबन्द्त । मबल्लका - ठीक जानती हं नाथ ! / पबत देव ! लेदकन ये लड्डू पूजा के बलए हैं ।
चन्द्दनः - तरहय , िीघ्रमेव पूजनं सम्पादय । प्रसादं च देबह । चन्द्दनः - तो, जल्दी ही पूजा करो । और प्रसाद दो ।
मबल्लका - भो ! अत्र पूजनं न भबवष्यबत । अहं स्वसबखबभः सह श्वः प्रातः मबल्लका - हे पबत देव ! यहां ( र्र में ) नहीं होगी । मैं अपनी सहेबलयों के साथ
कािीबवश्वनाथमबन्द्दरं प्रबत गबमष्याबम , तत्र गङ्गास्नानं धमययात्राञ्च कल सुबह कािीबवश्वनाथमबन्द्दर को जाऊंगी , वहां गङ्गास्नान और
वयं कठरष्यामः । धमययात्राको ( गंगा से मबन्द्दर तक िोभायात्रा ) करें गी ।
चन्द्दनः - सबखबभः सह ! न मया सह ! ( बवषादं नाटयबत ) चन्द्दनः - सहेबलयों के साथ ! नहीं मेरे साथ ! ( दु:ख का अबभनय करता है )
मबल्लका - आम् । चम्पा , गौरी , माया , मोबहनी , कबपलाद्याः सवायः गच्छबन्द्त । अतः मबल्लका - हां । चम्पा , गौरी , माया , मोबहनी , कबपला आदद सभी जाती हैं । इस
मया सह तव आगमनस्य औबचत्यं नाबस्त । वयं सप्ताहान्द्ते बलए मेरे साथ तुम्हारा आने का औबचत्य / उबचत नहीं है । हम सप्ताह
प्रत्यागबमष्यामः । तावत् , गृहव्यवस्थां , धेनोः दुग्धदोहनव्यवस्थाञ्च के अन्द्त में वापस आएंगी । तब तक , र्र की व्यवस्था को और गाय
पठरपालय । का दूध दुहने की व्यवस्था को संभालो / करो ।
* ( बद्वतीयं दृश्यम् ) ( दूसरा दृश्य )
चन्द्दनः - अस्तु । गच्छ । सबखबभः सह धमययात्रया आनबन्द्दता च भव । अहं सवयमबप चन्द्दनः - ठीक है । जाओ । सहेबलयों के साथ और धमययात्रा से आनबन्द्दत / खुि
पठरपालबयष्याबम । बिवास्ते सन्द्तु पन्द्थानः । ( स्वगतम् ) मबल्लका तु रहो । मैं सभी भी / पूरा काम को पालन करूंगा / संभालूग
ं ा ।
धमययात्रायै गता । अस्तु । दुग्धदोहनं कृ त्वा ततः स्वप्रातरािस्य प्रबन्द्धं िुभमाय / मंगलमय हो मागय । ( मन ही मन ) मबल्लका तो धमययात्रा
कठरष्याबम । ( स्त्रीवेषं धृत्वा ,दुग्धपात्रहस्तः नबन्द्दन्द्याः समीपं गच्छबत ) के बलए गई । रहने दो । दूध दुहना करके उस के बाद अपने नास्ता
का प्रबन्द्ध करूंगा । ( स्त्री वेष को धारर् करके , हाथ में दूध का पात्र
लेकर नबन्द्दनी ( गाय का नाम ) के पास जाता है । )
उमा - मातुलाबन ! मातुलाबन ! उमा - मामी ! मामी !
चन्द्दनः - उमे ! अहं तु मातुलः । तव मातुलाबन तु गङ्गास्नानाथं कािीं गता च चन्द्दनः - हे उमे ! मैं तो मामा हं । तुम्हारी मामी तो गङ्गास्नानके बलए कािी
अबस्त । कथय ! ककं ते बप्रयं करवाबर् । को गई है । कहो ! क्या तुम्हें बप्रय करूं ।
उमा - मातुल ! बपतामहः कथयबत , मासानन्द्तरम् अस्मद् गृहे महोत्सवः उमा - मामा ! दादा जी कहते है , एक मबहने के बाद हमारे र्र में
भबवष्यबत । तत्र बत्रित - सेटकबमतं दुग्धम् अपेक्षते । एषा व्यवस्था महोत्सवहोगा । वहां तीन सौ - लीटर का दूध चाबहए । यह व्यवस्था
भवबभः करर्ीया । आपा के द्वारा करनी चाबहए ।

86
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
चन्द्दनः - ( प्रसन्नमनसा ) बत्रित - सेटकपठरबमतं दुग्धम् ! िोभनम् ! दुग्धव्यवस्था चन्द्दनः - ( प्रसन्नमन वाला ) तीन सौ - लीटर का दूध ! अच्छा है ! दूध की
भबवष्यबत एव इबत बपतामहं प्रबत त्वया वक्तव्यम् ।
व्यवस्था होगी ही , ऐसा दादा जी को तुम बताओ / कह दो ।
उमा - धन्द्यवादः मातुल ! याम्यधुना । ( सा बनगयता ) ( उपसगय = बनर् )
उमा - धन्द्यवाद मामा ! जाती हं अब । ( वह उमा चली गई )
( उपसगय + गम् + प्रत्यय ) हार - आहार , बवहार , प्रहार , संहार )
* ( तृतीयं दृश्यम् ) ( तीसरा दृश्य )
चन्द्दनः - ( प्रसन्नो भूत्वा , अङ्गुबलषु गर्यन् ) अहो ! सेटक - बत्रितकाबन चन्द्दनः - ( प्रसन्नहोकर , उं गबलयों को बगनती करता हुआ ) अहो ! लीटर - तीन सौ
पयांबस ! अनेन तु बहुधनं लप्से । ( नबन्द्दनीं दृष््वा ) भो नबन्द्दबन ! दूध ! इस से तो अबधक धन प्राप्त करता हं । ( नबन्द्दनी को देखकर )
तव कृ पया तु अहं धबनकः भबवष्याबम । हे नबन्द्दबन ! आप की दया / कृ पा से तो मैं धबनक / अमीर बनूगं ा।
( प्रसन्नः सः धेनोः बहुसेवां करोबत ) ( बचन्द्तयबत ) मासान्द्ते एव ( प्रसन्न हुआ वह गाय की बहुत सेवा करता है ) ( सोचता है )
दुग्धस्य आवश्यकता भवबत । यदद प्रबतददनं दोहनं करोबम तरहय मबहने के अन्द्त में ही दूध की आवश्यकता होती है । अगर
दुग्धं सुरबक्षतं न बतष्ठबत । इदानीं ककं करवाबर् ? भवतु नाम प्रबतददन दूध दुहता हं तो दूध सुरबक्षत नहीं रहता है । अब क्या
मासान्द्ते एव सम्पूर्त
य या दुग्धदोहनं करोबम । ( एवं िमेर् सप्तददनाबन करूं ? ठीक है रहने दो महीने के अन्द्त में ही सम्पूर्य रूप से दूध
व्यतीताबन । सप्ताहान्द्ते मबल्लका प्रत्यागच्छबत ) को दुहता हं / बनकालता हं । ( इस प्रकार िम से सात ददन बीत
गए । सप्ताह के अन्द्त में मबल्लका आएगी )
मबल्लका - ( प्रबवश्य ) स्वाबमन् ! प्रत्यागता अहम् । आस्वादय प्रसादम् । ( चन्द्दनः मबल्लका - ( प्रवेि कर के ) हे स्वाबमन् ! वाबपस आई हं मैं । ले लो / आस्वाद
मोदकाबन खदबत वदबत च ) करो / खाओ प्रसाद को । ( चन्द्दन लड्डु ओं को खाता है और बोलता है )
चन्द्दनः - मबल्लके ! तव यात्रा तु सम्यक् सफला जाता ? कािीबवश्वनाथस्य चन्द्दनः - मबल्लके ! तुम्हारी यात्रा तो अच्छी तरह सफल हुई ? कािीबवश्वनाथ
कृ पया बप्रयं बनवेदयाबम । की कृ पा से खुि खबर / अच्छी बात बताता हं ।

मबल्लका - ( आश्चयय के साथ ) ऐसा । धमययात्रा से बढ़ कर खुि करने वाला


मबल्लका - ( साश्चययम् ) एवम् । धमययात्राबतठरक्तं बप्रयतरं दकम् ?
क्या है ?
चन्द्दनः - ग्रामप्रमुख के र्र में बहुत बड़ा उत्सव महीने के अन्द्त में होगा ।
चन्द्दनः - ग्रामप्रमुखस्य गृहे महोत्सवः मासान्द्ते भबवष्यबत । तत्र बत्रित -
वहां तीन सौ - लीटर का दूध हमे देना चाबहए ।
सेटकबमतं दुग्धम् अस्माबभः दातव्यम् अबस्त ।
मबल्लका - लेदकन इतना दूध कहां से पाएंगे / बमलेगा ?
मबल्लका - दकन्द्तु एतावन्द्मात्रं दुग्धं कु तः प्राप्स्यामः ?
चन्द्दनः - सोचो मबल्लके ! प्रबतददन दोहन कर के दूध रखेंगे तो सुरबक्षत नहीं
चन्द्दनः - बवचारय मबल्लके ! प्रबतददनं दोहनं कृ त्वा दुग्धं स्थापयामः चेत्
87
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
सुरबक्षतं न बतष्ठबत । अत एव दुग्धदोहनं न दियते । उत्सवददने एव रहता है । इस बलए ही दूध का दोहन नहीं दकया जाएगा । उत्सव
समग्रं दुग्धं धोक्ष्यावः । के ददन में ही पूरा दूध दोहन कारें गे ।
*
मबल्लका - स्वाबमन् ! त्वं तु चतुरतमः । अत्युत्तमः बवचारः । अधुना दुग्धदोहनं मबल्लका - स्वाबमन् ! तुम तो सब से बुबिमान हो । अत्युत्तम / बदढ़या बवचार
बवहाय के वलं नबन्द्दन्द्याः सेवाम् एव कठरष्यावः । अनेन है । अब दूध का दोहन को छोड़ कर बसफय नबन्द्दनी की सेवा ही करें गे । इससे
अबधकाबधकं दुग्धं मासान्द्ते प्राप्स्यावः । अबधक से अबधक दूध महीने के अन्द्त में पाएंगे । ( दोनों ही गाय की सेवा में लगे
( द्वावेव धेनोः सेवायां बनरतौ भवतः । अबस्मन् िमे र्ासाददकं गुडाददकं हुए हैं । इस िम में र्ास आदद और गुड आदद को बखलाते हैं , कभी सींग
च भोजयतः कदाबचत् बवषार्योः तैलं लेपयतः बतलकं धारयतः , पर तेल लगाते हैं , बतलक धारर् कराते हैं , रात को हारती / नीराजन से भी
रात्रौ नीराजनेनाबप तोषयतः ) खुि करते हैं )
चन्द्दनः - मबल्लके ! आगच्छ । कु म्भकारं प्रबत चलावः दुग्धाथं चन्द्दनः - मबल्लके ! आओ । कु म्हार के पास चलते हैं दूध के बलए पात्र का
पात्रप्रबन्द्धोऽबप करर्ीयः । प्रबन्द्ध भी करना चाबहए ।
( द्वावेव बनगयतौ ) ( दोनों ही बनकल पड़ते हैं )
* ( चतुथं दृश्यम् ) ( चौधा दृश्य )
कु म्भकारः - ( र्टरचनायां लीनः गायबत ) कु म्भकारः - ( र्डे बनाने में लगा हुआ गाता है )
ज्ञात्वाऽबप जीबवकाहेतोः रचयाबम र्टानहम् । अनुवाद: :- जैसे यह बमठ्ठी का बना हुआ र्ड़ा ( अिाश्वत है ) ( वैसे ही )
जीवनं भङ्गुरं सवं यथैष मृबत्तकार्टः ॥ पूरा जीवन अिाश्वत है ( ऐसा ) जान कर भी मैं जीने के
अन्द्वय: :- यथा एष: मृबत्तकार्ट: ( तथा एव ) सवं जीवनं भङ्गुरं ( इबत ) बलए / जीवन के कारर् से र्डों को बनाता हं ।
ज्ञात्वा अबप अहं जीबवकाहेतोः र्टान् रचयाबम ।
चन्द्दनः - नमस्करोबम तात ! पञ्चदि र्टान् इच्छाबम । ककं दास्यबस ? चन्द्दनः - नमस्कार करता हं हे भला पुरुष ! पन्द्रह र्ड़े चाहता हं ।
देवि
े ः - कथं न ? बवियर्ाय एव एते । गृहार् र्टान् । क्या दोगे ?
पञ्चितोत्तररूप्यकाबर् च देबह । देवि
े ः - क्यों नहीं ? बेचने के बलए ही ये र्ड़े । ले लो र्ड़ों को । और
पांच सौ से अबधक रुपये दो ।
चन्द्दनः - साधु ! परं मूल्यं तु दुग्धं बविीय एव दातुं िक्यते । चन्द्दनः - ठीक है ! लेदकन दाम / मूल्य तो दूध बेचकर / बेचने के बाद
ही दे सकता हं ।
देवि
े ः - क्षम्यतां पुत्र ! मूल्यं बवना तु एकमबप र्टं न दास्याबम । देवि े ः - माफ कीबजए बेटा ! दाम के बबना तो एक भी र्डा नहीं दूग ं ा ।

88
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
मबल्लका - ( स्वभूषर्ं दातुबमच्छबत ) तात ! यदद अधुनव
ै मूल्यम् आवश्यकं मबल्लका - ( अपने गहने देना चाहती है ) हे भला आदमी ! अगर अब ही
तरहय गृहार् एतत् आभूषर्म् । दाम आवश्यक / देना है तो लेलो यह गहना ।
देवि
े ः - पुबत्रके ! नाहं पापकमय करोबम । कथमबप नेच्छाबम त्वाम् देवि
े ः - बेटी ! नहीं मैं पाप का काम / कमय करता हं । कै से भी नहीं
आभूषर्बवहीनां कतुम य ् । नयतु यथाबभलबषतान् र्टान् । दुग्धं चाहता हं तुम्हें आभूषर् के बबना करना । ( तुम से आभूषर्
बविीय एव र्टमूलं ददातु । नहीं लेना चाहता हं )
लेजाओ जैसे आप चाहते हो / बजतने र्ड़े चाहते हो उतने
लेजाओ ) । दूध बेच कर ही र्ड़े का दाम दीबजए ।
उभौ - धन्द्योऽबस तात ! धन्द्योऽबस । उभौ - धन्द्य हो भला पुरुष ! धन्द्य हो ।
* ( पञ्चमं दृश्यम् ) ( पांचवा दृश्य )
( मासानन्द्तरं सन्द्ध्याकालः । एकत्र ठरक्ताः नूतनर्टाः सबन्द्त । ( महीने के बाद सन्द्ध्याकाल / सायंकाल । एक जगह खाली नए र्ड़े हैं ।
दुग्धिे तारः अन्द्ये च ग्रामवाबसनः अपरत्र आसीनाः ) दूध खरीदने वाले और गांव के लोग दूसरी तरफ हैं )
चन्द्दनः - ( धेनुं प्रर्म्य , मङ्गलाचरर्ं बवधाय , मबल्लकाम् आह्वयबत ) चन्द्दनः - ( धेनु को प्रर्ाम कर के , मङ्गलाचरर् / पूजा कर के , मबल्लका
मबल्लके । आगच्छ । को बुलाता है ) मबल्लके । आओ ।
मबल्लका - आयाबम नाथ ! दोहनम् आरभस्व तावत् । मबल्लका - आती हं पबत देव ! दोहन / दूध बनकालना िुरू कीबजए ।
चन्द्दनः - ( यदा धेनोः समीपं गत्वा दोग्धुम् इच्छबत , तदा धेनःु पृष्ठपादेन चन्द्दनः - ( जब गाय के पास जाकर दुहना चाहता है , तब गाय पीछे
प्रहरबत । ( चन्द्दनश्च पात्रेर् सह पतबत ) नबन्द्दबन ! दुग्धं देबह । पैर से मारती है । ( और चन्द्दनपात्र के साथ बगरता है ) नबन्द्दबन !
ककं जातं ते ? ( पुनः प्रयासं करोबत ) ( नबन्द्दनी च पु नः पुनः दूध दो । क्या हुआ तुम्हें ? ( दफर से प्रयत्न करता है ) ( और
पादप्रहारे र् ताडबयत्वा चन्द्दनं रक्तरबञ्जतं करोबत ) नबन्द्दनी / गाय बार बार पादप्रहार से मारकर चन्द्दन को खून से लथपथ करती
हा ! हतोऽबस्म । ( चीत्कारं कु वयन् पतबत ) ( सवे आश्चयेर् है ) हा देव ! मारा गया हं ( चीत्कार को करता / बचल्लाता हुआ बगरता है ) (
चन्द्दनम् अन्द्योन्द्यं च पश्यबन्द्त ) सभी आश्चयय से चन्द्दन को और एकदूसरे को देखते हैं )

मबल्लका - ( चीत्कारं श्रुत्वा , झठटबत प्रबवश्य ) नाथ ! ककं जातम् ? कथं त्वं मबल्लका - ( बचल्लाने की आवाज को सुन कर , जल्दी प्रवेि कर के ) नाथ ! /
रक्तरबञ्जतः ? पबत देव ! क्या हुआ ? कै से तुम खून से लथपथ होगये हो ?
चन्द्दनः - धेनःु दोग्धुम् अनुमबतम् एव न ददाबत । दोहनप्रदियाम् आरभमार्म् चन्द्दनः - गाय दुहने के बलए अनुमबत ही नहीं देती है । दुहने की प्रदिया /
एव ताडयबत माम् । ( मबल्लका धेनुं स्नेहने वात्सल्येन च आकायय
89
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
दोग्धुं प्रयतते । दकन्द्तु , धेनःु दुग्धहीना एव इबत अवगच्छबत ) काम को िुरू करने से ही मारती है मुझे । ( मबल्लका गाय को स्नेह
से और वात्सल्य / प्रेम से बुलाकर दुहने के बलए प्रयत्न करती है ।
लेदकन , गाय बबना दूध की बनगई कर के समझती है )
मबल्लका - ( चन्द्दनं प्रबत ) नाथ ! अत्यनुबचतं कृ तं आवाभ्याम् यत् ,
मबल्लका - ( चन्द्दन के प्रबत ) पबत देव ! बहुत बुरा / अनुबचत दकया गया हम
मासपययन्द्तं धेनोः दोहनं न कृ तम् । सा पीडाम् अनुभवबत ।
दोनों के द्वारा दक , एक महीने तक गाय का दूध नहीं बनकाला /
अत एव ताडयबत ।
दुहने का काम नहीं दकया । वह पीड़ा को अनुभव करती है ।
इस बलए ही मारती है ।
*
चन्द्दनः - देबव ! मयाबप ज्ञातं यत् , अस्माबभः सवयथा अनुबचतमेव कृ तं चन्द्दनः - देबव ! / मबल्लके ! मुझे भी समझ में आया दक , हमारे द्वारा
यत् , पूर्म
य ासपययन्द्तं दोहनं न कृ तम् । अत एव , दुग्धं िुष्कं हमेिा अनुबचत ही दकया दक , पूरे महीने तक दुहना नहीं दकया ।
जातम् । सत्यमेव उक्तम् - इस बलए ही , दूध सूख गया । सत्य ही कहा गया -
काययमद्यतनीयं यत् तदद्यैव बवधीयताम् । श्लोकस्य अनुवाद: :- आज का काम ( जो है ) उसे आज ही करना चाबहए । बजस
बवपरीते गबतययस्य स कष्टं लभते ध्रुवम् ॥ का बवपरीत करने से वह अवश्य / बनश्चय ही कष्ट पाता है / कष्ट
अन्द्वय: :- अद्यतनीयं यत् कायं ( तत् ) अद्य एव बवधीयताम् । यस्य का अनुभव करता है ।
बवपरीते गबत: स ध्रुवं कष्टं लभते ।
मबल्लका - आम् भतयः ! सत्यमेव । मयाबप पठठतं यत् -
मबल्लका - हां पबत देव ! सत्य ही । मैंने भी पढ़ा दक -
सुबवचायय बवधातव्यं कायं कल्यार्काबङ्क्षर्ा ।
श्लोकस्य अनुवाद: :- ( अपना ) भला चाहने वाला ( व्यबक्त ) कायय / काम अच्छी तरह
यः करोत्यबवचायथतत् स बवषीदबत मानवः ॥
सोचकर करना चाबहए । जो मानव बबना सोचे समझे इसे ( कायय
अन्द्वय: :- कल्यार्काबङ्क्षर्ा ( मानवेन ) कायं सुबवचायय बवधातव्यम् । यः मानव:
को ) करता है वह ( मानव ) दु:खी होता है ।
अबवचायय एतत् ( कायं ) करोबत स: ( मानव: ) बवषीदबत ।
दकन्द्तु प्रत्यक्षतया अद्य एव अनुभत ू म् एतत् ।
लेदकन आंखों के सामने आज ही यह अनुभव हुआ ।
सवे - ददन का कायय उसी ही ददन में करना चाबहए । जो इस प्रकार नहीं करता है
सवे - ददनस्य कायं तबस्मन्नेव ददने कतयव्यम् । यः एवं न करोबत सः कष्टं
वह कष्ट प्राप्त करता है अवश्य ।
लभते ध्रुवम् । ( जवबनका पतनम् ) सवे बमबलत्वा गायबन्द्त ।
आदानस्य प्रदानस्य कतयव्यस्य च कमयर्ः । ( जवबनका / curtain बगरता है ) सब लोग बमल कर गाते हैं -
बक्षप्रमदियमार्स्य कालः बपबबत तरसम् ॥
90
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
अन्द्वय: :- काल: बक्षप्रं आदानस्य , प्रदानस्य , कतयव्यस्य च कमयर्ः श्लोकस्य अनुवाद: :- समय , जल्दी लेने का , देने का और करने वाले काम का
अदियमार्स्य तत् ( तस्य कमयर्: ) रसं बपबबत । नहीं करने से उस काम के रस को पीता है । अथायत हमें जल्दी
अपना कतयव्य / काम नहीं करने से उस काम का फल काल /
अन्द्य अनुभव करता है ।
पाठः समाप्तः |
**********************************************************************************************************************************************************

कक्षा - नवमी | तृतीयः पाठः | गोदोहनम् |


अभ्यासाथयम् :- पठठत - अवबोधनम् - *
Q.NO.15 . भाबषक-काययम् :- 2 अङ्कौ & Q.NO.19. बनदेिानुसारम् उत्तरत - 2 अङ्कौ
i) “ दृष््वा ” इबत िब्दस्य समानाथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? .... मनोहरः / करोबत / बवलोक्य
ii) “ प्रसन्नमनाः चन्द्दनः ” अनयोः बविेषर्पदं दकम् ? .......... चन्द्दनः / प्रसन्नमनाः / न दकञ्चन
iii ) “ करोबत ” इबत दियापदस्य कतृप
य दं दकम् ? ........ चन्द्दनः / मबल्लका / मनोहरः
iv) “ दुगन्द्य धः ” इबत पदस्य बवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ........ बवरम / सुगन्द्धः / प्रसन्नः उत्तराबर् :-
उत्तराबर् :- बवलोक्य , प्रसन्नमना , मबल्लका , सुगन्द्धः ।
*****************************************************************************************************************************************************************
Q.NO.15 . भाबषक-काययम् :- 2 अङ्कौ & Q.NO.19. बनदेिानुसारम् उत्तरत - 2 अङ्कौ
i ) “ झठटबत ” इबत िब्दस्य समानाथयकः िब्दः अत्र कः प्रयुक्तः ? …. क ) त्वठरतम् ख ) िीघ्रम् ग ) िु ध्यबस
ii ) “ मोदकाबन ” इबत पदस्य बविेषर्पदं दकम् ? ......... क ) अहम् ख ) तव ग ) हस्तबनरमयताबन
iii ) “ जानाबस ” इबत दियापदस्य कतृप
य दं दकम् ? ........... क ) सः ख ) अहम् ग ) त्वम्
iv) “ सायम् ” इबत पदस्य बवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? .. क ) सम्यक् ख) प्रातः ग) देबह
उत्तराबर् :- िीघ्रम् , हस्तबनरमयताबन , त्वम् , प्रातः ।
****************************************************************************************************************************************************************
91
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
Q.NO.15 . भाबषक-काययम् :- 2 अङ्कौ & Q.NO.19. बनदेिानुसारम् उत्तरत - 2 अङ्कौ
i ) “ बमत्रैः ” इबत िब्दस्य समानाथयकः िब्दः अत्र कः प्रयुक्तः ? न दकञ्चन / सुहृबभः / सखाबभः
ii ) “ वयं ” इबत कतृप
य दस्य दियापदं दकम् ? ........... पठरपालय / प्रत्यागबमष्यामः / आगमनस्य
iii ) “ गच्छबन्द्त ” इबत दियापदस्य कतृप
य दं दकम् ? ........... तावत् / सवायः / मया
iv) “ अबस्त ” इबत पदस्य बवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ........ गच्छबन्द्त / नाटयबत / नाबस्त
उत्तराबर् :- सखीबभः ,प्रत्यागबमष्यामः , सवायः , नाबस्त ।
****************************************************************************************************************************************************************
Q.NO.15 . भाबषक-काययम् :- 2 अङ्कौ & Q.NO.19. बनदेिानुसारम् उत्तरत - 2 अङ्कौ
i) “ सन्द्तष्ट
ु ा ” इबत िब्दस्य समानाथयकः िब्दः अत्र कः प्रयुक्तः ? प्रसन्ना / आनबन्द्दता / सुखी
ii) “ अहम् ” इबत कतृप
य दस्य दियापदं दकम् ? .... सन्द्तु / गच्छबत / पठरपालबयष्याबम
iii ) “ सन्द्तु ” इबत दियापदस्य कतृप
य दं दकम् ? ....... बिवाः / ते / पन्द्थानः
iv) “ दूरम् ” इबत पदस्य बवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? कृ त्वा / समीपम् / धृत्वा
उत्तराबर् :- आनबन्द्दता , पठरपालबयष्याबम , पन्द्थानः , समीपम् ।
***************************************************************************************************************************************************************
Q.NO.15 . भाबषक-काययम् :- 2 अङ्कौ & Q.NO.19. बनदेिानुसारम् उत्तरत - 2 अङ्कौ
i) “ सन्द्तष्ट
ु ा ” इबत िब्दस्य समानाथयकः िब्दः अत्र कः प्रयुक्तः ? ………… क ) प्रसन्ना ख) आनबन्द्दता ग ) सुखी
ii) “ अहम् ” इबत कतृप
य दस्य दियापदं दकम् ? ................ क ) सन्द्तु ख ) गच्छबत ग ) पठरपालबयष्याबम
iii ) “ सन्द्तु ” इबत दियापदस्य कतृप
य दं दकम् ? ................ क ) बिवाः ख ) ते ग ) पन्द्थानः
iv) “ प्रबवष्टा ” इबत पदस्य बवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ........ क ) कृ त्वा ख ) समीपम् ग ) बनगयता
उत्तराबर् :- आनबन्द्दता , पठरपालबयष्याबम , पन्द्थानः , बनगयता। |
*****************************************************************************************************************************************************************

92
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
Q.NO.15 . भाबषक-काययम् :- 2 अङ्कौ & Q.NO.19. बनदेिानुसारम् उत्तरत - 2 अङ्कौ
i) “ पयः ” इबत िब्दस्य समानाथयकः िब्दः अत्र कः प्रयुक्तः ? …………… क ) धबनकः ख) धेनःु ग ) दुग्धम्
ii) “ मबल्लका ” इबत कतृप
य दस्य दियापदं दकम् ? .................. क ) भबवष्याबम ख ) प्रत्यागच्छबत ग ) करोबम
iii ) “ सेटक - बत्रितकाबन पयांबस ” अत्र बविेषर्पदं दकम् ? ................... क ) न दकञ्चन ख ) पयांबस ग ) सेटक - बत्रितकाबन
iv) “ बनधयनः ” इबत पदस्य बवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ................. क ) प्रसादम् ख ) मसान्द्ते ग ) धबनकः
उत्तराबर् :- दुग्धम् , प्रत्यागच्छबत , सेटक - बत्रितकाबन , धबनकः ।
************************************************************************************************************************************************************
Q.NO.15 . भाबषक-काययम् :- 2 अङ्कौ & Q.NO.19. बनदेिानुसारम् उत्तरत - 2 अङ्कौ
i) “ कटुतरम् ” इबत िब्दस्य समानाथयकः िब्दः अत्र कः प्रयुक्तः ? ………… क ) अस्माबभः ख) बप्रयतरम् ग ) महोत्सवः
ii) “ दुग्धं ” इबत कतृप
य दस्य दियापदं दकम् ? ................ क ) प्राप्स्यामः ख ) दियते ग ) बतष्ठबत
iii ) “ समग्रं दुग्धं ” अत्र बविेषर्पदं दकम् ? ................ क ) न दकञ्चन ख ) समग्रम् ग ) दुग्धम्
iv) “ अरबक्षतम् ” इबत पदस्य बवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ................. क ) समग्रम् ख) सुरबक्षतम् ग) बप्रयतरम्
उत्तराबर् :- बप्रयतरम् , बतष्ठबत , समग्रम् , सुरबक्षतम् ।
************************************************************************************************************************************************************
Q.NO.15 . भाबषक-काययम् :- 2 अङ्कौ & Q.NO.19. बनदेिानुसारम् उत्तरत - 2 अङ्कौ
i) “ स्नेहम् ” इबत िब्दस्य समानाथयकः िब्दः अत्र कः प्रयुक्तः ? ………… क ) गुडाददकम् ख) दुग्धम् ग ) तैलम्
ii) “ अबधकाबधकं दुग्धं ” अनयोः बविेष्यपदम् दकम् ? ................ क ) अबधकाबधकम् ख ) न दकञ्चन ग ) दुग्धम्
iii ) “ अत्युत्तमः बवचारः ” अत्र बविेषर्पदं दकम् ? ................ क ) न दकञ्चन ख ) बवचारः ग ) अत्युत्तमः
iv) “ मूखत
य मः ” इबत पदस्य बवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ............... क ) लेपयतः ख) चतुरतमः ग) कु म्भकारम्
उत्तराबर् :- तैलम् , दुग्धम् , अत्युत्तमः , चतुरतमः ।
************************************************************************************************************************************************************

93
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
Q.NO.15 . भाबषक-काययम् :- 2 अङ्कौ & Q.NO.19. बनदेिानुसारम् उत्तरत - 2 अङ्कौ
i) “ स्वीकु रु ” इबत िब्दस्य समानाथयकः िब्दः अत्र कः प्रयुक्तः ? …………. क ) दास्यबस ख) गृहार् ग ) रचयाबम
ii) “ एतत् आभूषर्म् ” अनयोः बविेष्यपदम् दकम् ? ................ क ) आभूषर्म् ख ) न दकञ्चन ग ) एतत्
iii ) “ अहम् ” इबत कतृप
य दस्य दियापदं दकम् ? ................ क ) िक्यते ख ) करोबम ग ) ददातु
iv) “ ियर्ाय ” इबत पदस्य बवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ............... क ) ज्ञात्वा ख) बविीय ग ) बवियर्ाय
उत्तराबर् :- गृहार् , आभूषर्म् , करोबम , बवियर्ाय ।
***************************************************************************************************************************************************************
Q.NO.15 . भाबषक-काययम् :- 2 अङ्कौ & Q.NO.19. बनदेिानुसारम् उत्तरत - 2 अङ्कौ
i) “ िीघ्रम् ” इबत िब्दस्य समानाथयकः िब्दः अत्र कः प्रयुक्तः ? ………… क ) जातम् ख) प्रबवश्य ग ) झठटबत
ii) “ ठरक्ताः नूतनर्टाः ” अनयोः बविेष्यपदम् दकम् ? ............... क ) ठरक्ताः ख ) न दकञ्चन ग ) नूतनर्टाः
iii ) “ नबन्द्दनी ” इबत कतृप
य दस्य दियापदं दकम् ? .............. क ) देबह ख ) पश्यबन्द्त ग ) करोबत
iv) “ स्वीकु रु ” इबत पदस्य बवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? .............. क ) अन्द्योन्द्यम् ख) देबह ग) सह
उत्तराबर् :- झठटबत , नूतनर्टाः , करोबत , समीपम् ।
Q.NO.15 . भाबषक-काययम् :- 2 अङ्कौ & Q.NO.19. बनदेिानुसारम् उत्तरत - 2 अङ्कौ
i) “ गौः ” इबत िब्दस्य समानाथयकः िब्दः अत्र कः प्रयुक्तः ? ………….. क ) दोहनम् ख) दुग्धम् ग ) धेनःु
ii) “ अद्यतनीयं काययम् ” अनयोः बविेष्यपदम् दकम् ? ................. क ) अद्यतनीयम् ख ) न दकञ्चन ग ) काययम्
iii ) “ सः ” इबत कतृप
य दस्य दियापदं दकम् ? ................. क ) उक्तम् ख ) लभते ग ) कृ तम्
iv) “ उबचतम् ” इबत पदस्य बवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ............... क ) उक्तम् ख) कृ तम् ग) अनुबचतम्
उत्तराबर् :- धेनःु , काययम् , लभते , अनुबचतम् ।
*****************************************************************************************************************************************************************
Q.NO.15 . भाबषक-काययम् :- 2 अङ्कौ & Q.NO.19. बनदेिानुसारम् उत्तरत - 2 अङ्कौ
i) “ िीघ्रम् ” इबत िब्दस्य समानाथयकः िब्दः अत्र कः प्रयुक्तः ? …………. क ) जातम् ख) बक्षप्रम् ग ) झठटबत
94
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
ii) “ बवषीदबत ” इबत दियापदस्य कतृप
य दम् दकम् ? ................ क ) अनुभत
ू म् ख ) मानवः ग ) सः
iii ) “ कालः ” इबत कतृप
य दस्य दियापदं दकम् ? ................ क ) गायबन्द्त ख ) बपबबत ग ) पठठतम्
iv) “ आदानस्य ” इबत पदस्य बवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ............... क ) सुबवचायय ख) न बवचायय ग) प्रदानस्य
उत्तराबर्:- बक्षप्रम् , मानवः , बपबबत , प्रदानस्य ।
***********************************************************************************************************************************************************
Q.NO.5 . यथापेबक्षतं सबन्द्धम् / सबन्द्ध – बवच्छेदं वा कु रुत - 4 अङ्काः
तव + आगमनस्य = ________________ महोत्सवः = _______ + _________ प्रबन्द्धः + अबप = ______________
द्वावेव = ________ + _________ ज्ञात्वा + अबप = ________________ न + इच्छाबम = _______________
धन्द्योऽबस = ________ + _________
उत्तराबर् :- तवागमनस्य , महा + उत्सवः , प्रबन्द्धोऽबप , द्वौ + एव , ज्ञात्वाऽबप , नेच्छाबम , धन्द्यः + अबस ।
***************************************************************************************************************************************************************
Q.NO.16. अधोबलबखत - वाक्येषु रे खांदकतपदाबन आधृत्य प्रश्नबनमायर्ं कु रुत - 1x5=5

i. मबल्लका मोदकाबन रचयबत । ii. अहं बजह्वालोलुपतां बनयबन्द्त्रतुम् अक्षमः ।


iii. मातुलाबन कािीं गता । iv. अनेन बहुधनं लप्से ।
v. दुग्धाथं पात्रप्रबन्द्धः करर्ीयः । उत्तराबर् :- काबन , काम् , का , दकम् , दकमथयम् ।
****************************************************************************************************************************************************************
Q.NO.19. 2 अङ्कौ 1. अथथः सह मेलयत - i. मन्द्दस्वरे र् = ...................... अ. तीथययात्राम्
ii . मनोहरः = ...................... आ. बनम्नस्वरे र्
iii. अक्षमः = ...................... इ. आकषयकः
iv धमययात्राम् = ...................... ई.असमथयः
2. अथथः सह मेलयत -
i. साश्चययम् = ...................... अ. संलग्ौ
95
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
ii . बनरतौ = ...................... आ. सून्द्याः
iii. ठरक्ताः = ...................... इ. परस्परम्
iv अन्द्योन्द्यम् = ...................... ई. सबवस्मयम्
**************************************************************************************************************************************************************
3. अथथः सह मेलयत -
i. अनुमबतम् = ...................... अ. नीरसम्
ii . िुष्कम् = ...................... आ. रुतम्
iii. ध्रुवम् = ...................... इ. आज्ञाम्
iv. बक्षप्रम् = ...................... ई. बनश्चयम्
त्तराबर् :- 1. i . बनम्नस्वरे र् ii . आकषयकः iii. असमथयः iv तीथययात्राम् | 2. i . सबवस्मयम् ii . संलग्ौ iii. सून्द्याः iv परस्परम् |
3. i . आज्ञाम् ii . नीरसम् iii. बनश्चयम् iv . रुतम् |
************************************************************************************** समाप्त: ***************************************************************
पद्यभाग: | पञ्चम: पाठ: । सूबक्तमौबक्तकम् । AS PER CBSE - 2022 - 2023.
*************************************************************************************************************************************************************
पाठस्य पठरचय: :- संस्कृ त - साबहत्ये बह्व्य: नीबतकथा: सबन्द्त । अबस्मन् साबहत्ये मनवस्य कृ ते बहव: नैबतक - उपदेिा: सरल - श्लोक - रूपेर् दत्ता: सबन्द्त । एतै:
उपदेि:ै मानव: स्वजीवनं िाबन्द्तमयं सुखमयं च कतुं िक्नोबत । अबस्मन् पाठे जीवनोपयोबगन: श्लोका: सबन्द्त । पठाम: :-
***********************************************************************************************************************************************************
1. वृत्तं यत्नेन संरक्षेद ् बवत्तमेबत च याबत च । 1. अनुवादः :- ( मानव ) चठरत्र की प्रयत्न पूवयक रक्षा करे । धन तो आता है तथा जाता है । धन से हीन मानव
अक्षीर्ो बवत्ततः क्षीर्ो वृत्ततस्तु हतो हतः ॥ नष्ट नहीं होता है । चठरत्र से नष्ट होना ही नष्ट हुआ जानना चाबहए ।
पदच्छेदः :- वृत्तं , यत्नेन, संरक्षेद ् , बवत्तम् + एबत , च, याबत , च , अक्षीर्ो ,बवत्ततः, क्षीर्: + वृत्तत: + तु , हत: + हतः |
अन्द्वय::- (मानव: ) वृत्तं यत्नेन संरक्षेत् । बवत्तम् (तु ) एबत च याबत च । बवत्तत: क्षीर्: अक्षीर्: (भवबत) वृत्तत: तु हत: हतः ।
िब्दाथाय: :- वृत्तम् = िील / चठरत्र , यत्नेन = प्रयत्न से , बवत्तम् = धन , एबत = आगच्छबत , याबत = गच्छबत , अक्षीर्: = नष्ट न हुआ , हत: = नष्ट ।

96
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
Q.NO.5. - वृत्ततस्तु = ….. + … हत: + हतः = …. Q.NO.16. - वृत्तं यत्नेन संरक्षेद ् | कः / के न / कया
Q.NO.19. - धनम् = ..... | वृत्तम् / बवत्तम् / याबत Q.NO.19. - “ संरक्षेत् ” इबत दियापदस्य कतृप
य दं दकम् ? याबत / वृत्तं / ( मानव: )
दियापदाबन - ....... , .......... , ......... | उत्तराबर् :- Q.5. - वृत्तत: + तु , हतो हतः , Q.16. के न Q.19. = बवत्तम् | Q.19. - मानव: , संरक्षेत् / एबत / याबत
****************************************************************************************************************************************************************
2. श्रूयतां धमयसवयस्वं श्रुत्वा चैवावधाययताम् । 1. अनुवादः :- ( हे लोग ! ) धमय का सार सुबनए । और सुनकर ही बवचार करें । जो ( व्यवहार / काम ) अपने बलए
आत्मनः प्रबतकू लाबन परेषां न समाचरे त् ॥ पसंद / रुबचकर न लगे / हो , ( तो ) उसे दूसरों के प्रबत ( के साथ ) आचरर् न करें ।
पदच्छेदः :- श्रूयतां , धमय - सवयस्वं ,श्रुत्वा ,च+ एव+ अवधाययताम् , आत्मनः , प्रबतकू लाबन , परे षां , न , समाचरेत् |
अन्द्वय::- ( भो मानवा: ! ) धमयसवयस्वं श्रूयताम् । श्रुत्वा च एव अवधाययताम् । आत्मनः प्रबतकू लाबन ( ताबन ) परे षां न समाचरे त् । सारांि: :- जो व्यवहार स्वयं को
अच्छा न लगे , वह व्यवहार दूसरों के साथ नहीं करना चाहते हैं / चाबहए । िब्दाथाय: :- धमयसवयस्वं = धमय के सारांि / सार को , श्रूयताम् = सुनो , च = और ,श्रुत्वा = सुन
कर , एव = ही , अवधाययताम् = धारर् करें / बवचार करें , आत्मनः = खुद के , प्रबतकू लाबन = प्रबतकू ल / न पसंद के , ( ताबन =उन्द्हें ) परेषां = दूसरों का / के साथ , न = नहीं ,
समाचरेत् = करें । Q.5. - चैव = ..... + .... , Q.16. - धमयसवयस्वं श्रूयताम् | - कः / ककं / कां Q.19. - आकण्यय = ...... - श्रुत्वा / न / श्रूयताम् Q.19. -“ बवपरीताबन ”
इबत िब्दस्य समानाथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? प्रबतकू लाबन / न दकञ्चन / आत्मनः | उत्तराबर् :- Q.5. - च + एव Q.6. - ककं Q.19. - श्रुत्वा | Q.19. - प्रबतकू लाबन
**************************************************************************************************************************************************************
3. सारांि: :- मीठे वचन सब को बप्रय लगते हैं । अत: मनुष्य को मीठा बोलना चाबहए । मनुष्य को बोलने में कं जूसी नहीं करनी चाबहए ।
3. बप्रयवाक्यप्रदानेन सवे तुष्यबन्द्त जन्द्तवः । 1. अनुवादः :- सभी प्रार्ी / लोग मधुर वचनों से / प्रदान से / बोलने से प्रसन्न होते हैं । इस बलए वैसा ही बोलना
तस्माद् तदेव वक्तव्यं वचने का दठररता ॥ चाबहए । ( मधुर ) बोलने में क्या कं जूसी ( है ) ? ( बातों में क्या गरीबी है ? )
पदच्छेदः :- बप्रय - वाक्य - प्रदानेन , सवे , तुष्यबन्द्त , जन्द्तवः , तस्मात् , तत् + एव , वक्तव्यम् + वचने , का , दठररता |
अन्द्वय::- सवे जन्द्तव: बप्रयवाक्यप्रदानेन तुष्यबन्द्त । तस्माद् तत् एव वक्तव्यम् । (यतो बह ) वचने का दठररता ( अबस्त ) ?
िब्दाथाय: :- सवे = सभी , जन्द्तव: = प्रार्ी / लोग , बप्रयवाक्य = बप्रय वचन , प्रदानेन = देने से / बोलने से , तुष्यबन्द्त = खुि होते हैं । तस्माद् = इस बलए , तत् = उसे एव = ही ,
वक्तव्यम् = बोलना चाबहए । ( यतो बह = क्यों दक ) वचने = बातों में , का = क्या , दठररता = गरीबी , ( अबस्त = है ) ?
Q.5. - तत् + एव = ....... ततेव / तदेव / तदाएव Q.16. - सवे जन्द्तवः तुष्यबन्द्त | - कः / काः / के Q.19. - पिवः = ........ | - जन्द्तवः / सवे / वचने

97
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
Q.19. - “ऐश्वययम् ” इबत पदस्य बवलोमपदं दकम् ? x ... उत्तराबर् :- Q.5. - तदेव Q.16. - के Q.19. - = जन्द्तवः | Q.19. - x दठररता
**************************************************************************************************************************************************************
4. सारांिः :- महापुरुष अपने बलए कु च्छ नहीं करते हैं । वे सदा परोपकार करते रहते हैं । कारर् यह है दक महापुरुषों का पृथ्वी पर जन्द्म लेना / आना परोपकार
के बलए ही होता है ।
4. बपबबन्द्त नद्यः स्वयमेव नाम्भः 1. अनुवादः :- नददयां स्वयं जल नहीं पीती हैं । वृक्ष स्वयं फल नहीं खाते हैं । बादल बनश्चय ही फसल का
स्वयं न खादबन्द्त फलाबन वृक्षाः । भक्षर् नहीं करते हैं । सज्जनों की संपबत्तयां परोपकार के बलए होती हैं ।
नादबन्द्त सस्यं खलु वाठरवाहाः
परोपकाराय सतां बवभूतयः ॥
पदच्छेदः :- बपबबन्द्त , नद्यः , स्वयम् + एव , न + अम्भः , स्वयम् + न , खादबन्द्त , फलाबन , वृक्षाः ।
न + अदबन्द्त , सस्यम् + खलु , वाठरवाहाः , पर + उपकाराय , सताम् + बवभूतयः |
अन्द्वय::- नद्यः स्वयम् एव अम्भः न बपबबन्द्त , वृक्षाः स्वयं फलाबन न खादबन्द्त । वाठरवाहा: खलु सस्यं न अदबन्द्त , सतां बवभूतयः परोपकाराय खलु ( भवबन्द्त ) ।
िब्दाथाय: :- नद्यः = नददयां , स्वयम् = अपने आप / खुद , एव = ही , अम्भः = जल , न = नहीं , बपबबन्द्त = पीते हैं , वृक्षाः = पेड़ , स्वयं = खुद , फलाबन = फल , न = नहीं , खादबन्द्त
= खाते हैं । वाठरवाहा: = मेर्ा: ( वाठर = जलम् , वहबत इबत वाह: / बहुवचने – वाहा: ) , खलु = बनश्चय ही / Certainely, सस्यं = फसल , न = नहीं , अदबन्द्त = खाते हैं , सतां
सज्जनों की , बवभूतयः = सम्पबत्तयां / ऐश्वयय ,परोपकाराय = परोपकार के बलए , ( भवबन्द्त = होते हैं ) ।
Q.5. - न + अदबन्द्त = .... , परोपकाराय - .... + .... | Q.16. - वृक्षाः स्वयं फलाबन न खादबन्द्त । कः / के / काः
Q.19. - मेर्ाः = ..... - समुराः / वृक्षाः / वाठरवाहाः Q.19. - “ नद्यः ” इबत कतृप
य दस्य दियापदं दकम् ? बपबबन्द्त / खादबन्द्त / अदबन्द्त
उत्तराबर् :- Q.5. - नादबन्द्त , पर + उपकाराय Q.16. - के Q.19. - = वाठरवाहाः | Q.19. - बपबबन्द्त
************************************ *************************************************************************************************************************
5. सारांि: :- मनुष्य को गुर्ों के बलए यत्न करना चाबहए । गुर्ों के द्वारा मनुष्य महान बनता है |
5. गुर्ष्े वेव बह कतयव्यः प्रयत्नः पुरुषैः सदा । 1. अनुवादः :- मनुष्यों को गुर् के बवषय में ही प्रयत्न करना चाबहए ।
गुर्युक्तो दठररोऽबप नेश्वरै रगुर्ःै समः ॥ गुर्वान दठरर व्यबक्त भी बनगुयर् सामथ्ययवान लोगों के बराबर नहीं होता है ।

पदच्छेदः :- गुर्ष्े वेव बह कतयव्यः प्रयत्नः पुरुषैः सदा । गुर्युक्तो दठररोऽबप नेश्वरै रगुर्ःै समः ॥
अन्द्वय::- पुरुषैः सदा गुर्ष
े ु एव बह प्रयत्न: कतयव्यः । गुर्युक्त: दठररः अबप अगुर्ैः ईश्वरै : समः न ( भवबत ) ।

98
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
िब्दाथाय: :- पुरुषैः = पुरुषों के द्वारा , सदा = हमेिा , गुर्ेषु = गुर्ों के बवषय में / पर , एव = ही , बह = बनश्चय से , प्रयत्न: = प्रयत्न , कतयव्यः = करना चाबहए , गुर्युक्त: = गुर्वान् ,
दठररः = गरीब ( होने पर ), अबप = भी , अगुर्ैः = गुर्रबहत , ईश्वरै: = सामथ्ययवान / अमीर के , समः = समान , न= नहीं ( भवबत ) ।
Q.5. - गुर्ष
े ु + एव = .........
Q.16. - गुर्युक्त: दठररः सुखी भवबत | कः / के न / कीदृिः
Q.19. - धबनकै ः = ..... ईश्वरै ः / समः / पुरुषैः
Q.19. - “ ईश्वरै ः अगुर्ःै ” अनयोः बविेषर्पदं दकम् ? ईश्वरै ः / अगुर्ैः / न दकञ्चन
उत्तराबर् :- Q.5. - गुर्ष्े वेव Q.16. - कीदृिः Q.19. - = ईश्वरै: | Q.19. - अगुर्ःै
*****************************************************************************************************************************************************************
6.सारांि: :- सज्जन लोगों की बमत्रता स्थायी होती है तथा दुजन य लोगों की बमत्रता अस्थायी रहती है ।
6. आरम्भगुवी क्षबयर्ी िमेर् 1. अनुवादः :- प्रारम्भ में बविाल तथा िनै: िनै: र्टने वाली होती है । और आरम्भा में लर्ु तथा पश्चात् वृबि
लघ्वी पुरा वृबिमती च पश्चात् वाली होती हैिमि: ददन के पूवायिय की छाया की तरह दुष्ट और सज्जन लोगों की बमत्रता होती है |
ददनस्य पूवायिपय राियबभन्ना
छायेव मैत्री खलसज्जनानाम् ॥
पदच्छेदः :- आरम्भ - गुवी क्षबयर्ी िमेर् लघ्वी पुरा वृबिमती च पश्चात् ददनस्य पूवायिय - परािय - बभन्ना छाया + इव मैत्री खल - सज्जनानाम् ॥
अन्द्वय::- खलसज्जनानां मैत्री ददनस्य पूवायिप
य राियबभन्ना छाया इव आरम्भगुवी िमेर् क्षबयर्ी पुरा लघ्वी पश्चात् वृबिमती च ( भवबत ) ।
Q.5. - पूवय + अिय = ........ , पर + अिय = ......... , छाया + इव = .......... | Q.16. - खलसज्जनानाम् मैत्री छायेव भवबत | - कान् / के षाम् / कया
Q..19. - प्रारम्भ = ............ , क्षीर्ा = ............ , अनंतरम् = ....... , बमत्रता = ............ , दुजन
य = ............ , उत्तमानाम् = ................ |
*************************************************************************************************************************************************************
श्लोक: - सारांि: :- हंस तालाब की िोभा होते हैं यदद दकसी तालाब में हंस नहीं हैं तो यह उस तालाब के बलए हाबनकारक है ।
सं वाक्याबन Q.NO. 19 कतृ-य दिया बविेषर्- बव पदं – पयायय पदं – बवलोम
7 यत्राबप कु त्राबप गता भवेयुः ( हंस ) जहां कहीं भी चले जाएंगे 1 ( ...) - भवेय:ु - अन्द्यत्र = आगता: x
हंसाः महीमण्डलमण्डनाय । पृबथवी तल को िोबभत करने के बलए 2 ... – गता: - भूमण्डल = बका: x
हाबनस्तु तेषां बह सरोवरार्ां तो उस तालाब के बलए हाबनकारक है । 4 … -( भवबत) - नष्ट: = लाभ: x
99
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
येषां मरालैः सह बवप्रयोगः ॥ यदद दकसी तालाब का हंसों के बबना रहना - 3 बवप्रयोग: .... - हंस:ै = संयोग: x
अन्द्वय::- हंसाः महीमण्डलमण्डनाय यत्राबप कु त्राबप गता: भवेयःु हाबनः तु तेषां सरोवरार्ां ( भवबत ) येषां मरालै: सह बवप्रयोगः (भवबत )
Q.NO.19. बनदेिानुसारं प्रदत्त - बवकल्पेभ्य: िुिम् उत्तरं बचत्वा बलखत -
i) “ मरालाः ” इबत िब्दस्य समानाथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) कु त्राबप ख ) हंसाः ग ) यत्राबप
ii) “ तेषां सरोवरार्ाम् ” अनयोः बविेषर्पदं दकम् ? क ) तेषां ख ) सरोवरार्ाम् ग) न दकञ्चन
************************************************************************************************************************************************************
श्लोक: - सारांि: :- गुर्ज्ञ व्यबक्त को पाकर गुर् गुर् बन जाते हैं , परन्द्तु वे गुर् ही बनगुयर् को प्राप्त कर के दोष बन जाते हैं ।
सं वाक्याबन Q.NO. 19 कतृ-य दिया बविेषर्- बव पदं – पयायय पदं – बवलोम
8 गुर्ा गुर्ज्ञेषु गुर्ा भवबन्द्त ते बनगुर्
य ं प्राप्य भवबन्द्त दोषाः । गुर्ा:- ... ते - ... गुर्रबहतं = दोषा: x
गुर्ज्ञ व्यबक्त को पाकर गुर् गुर् बन जाते हैं ......-भवबन्द्त लब्ध्वा =
सगुर्ां x
आस्वाद्यतोयाः प्रवहबन्द्त नद्यः समुरमासाद्य भवन्द्त्यपेयाः ॥ नद्य: - ... ... - नद्य: जलम् = पेया: x
परन्द्तु वे गुर् ही बनगुयर् को प्राप्त कर के दोष बन जाते हैं अपेया: - ... प्राप्य =

अन्द्वय::- गुर्ाः गुर्ज्ञेषु गुर्ाः भवबन्द्त , बनगुर्


य प्र
ं ाप्य ते दोषाः भवबन्द्त । आस्वाद्यतोया: नद्यः प्रवहबन्द्त , ते समुरम् आसाद्य अपेयाः भवबन्द्त |
Q.NO.19. बनदेिानुसारं प्रदत्त - बवकल्पेभ्य: िुिम् उत्तरं बचत्वा बलखत – ( के वलं षट् प्रश्ना: ) 1x6=6
i) “ आसाद्य ” इबत िब्दस्य समानाथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) ते ख ) भवबन्द्त ग ) प्राप्य
ii) “ आस्वाद्यतोयाः नद्यः ” अनयोः बविेषर्पदं दकम् ? क ) आस्वाद्यतोयाः ख ) नद्यः ग) न दकञन
***************************************************************************************************************************************************************
****************************************************************************************************************************************************************
****************************************************************************************************************************************************************

100
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
षष्ठ: - पाठ : भ्रान्द्तो बाल: ।
अनुच्छेदः - 1 भ्रान्द्तः कश्चन बालः पाठिालागमनवेलायां िीबडतुं अगच्छत् । अनुवादः - 1 एक भटका हुआ बालक स्कू ल जाने के समय खेलने के बलए
दकन्द्तु तेन सह के बलबभः कालं क्षेप्तुं तदा कोऽबप न वयस्येषु उपलभ्यमान बनकल पड़ा । परन्द्तु उस के साथ खेलों के द्वारा समय व्यतीत करने के
आसीत् | यत: ते सवेऽबप पूवदय दनपाठान् स्मृत्वा बवद्यालयगमनाय त्वरमार्ा: बलए तब बमत्रों में से कोई भी उपलब्ध न था । क्योंदक वे सभी पहले ददन
अभवन् । तन्द्रालु: बालः लज्जया तेषां दृबष्टपथमबप पठरहरन् एकाकी के पाठों को याद करके स्कू ल जाने के बलए िीघ्रता कर रहे थे । आलसी
दकमबप उद्यानं प्राबवित् । बालक लज्जा से उनकी नजर को बचाता हुआ अके ला दकसी वाठटका में र्ुस
स: अबचन्द्तयत् - बवरमन्द्तु एते वराकाः पुस्तकदासाः । अहं तु आत्मानं गया । वह सोचने लगा - पुस्तकों के दास इन बेचारों को बवराम करने
बवनोदबयष्याबम । दो । मैं तो अपना मन बहलाऊंगा ।
अभ्यासाय प्रश्नाः :- परीक्षायां Q.NO.13. पठठत - गद्यांिः दीयते | तदाधारे र् एकपदेन , पूर्व
य ाक्येन उत्तरत तथा भाबषककाययम् इबत प्रश्नाः भवबन्द्त | ( 5 अङ्काः )
I. एकपदेन उत्तरत - 1 अङ्कः II. पूर्व
य ाक्येन उत्तरत - 2 अङ्कौ III. भाबषकं काययम् - 2 अङ्कौ - 5 अङ्काः
Q. I. i) कीदृि: बाल: िीबडतुम् बनजयगाम ? ii) के बवरमन्द्तु ? iii ) बाल: कु त्र प्राबवित् ?
13. II. i ) स: दकम् अबचन्द्तयत् ? ii ) बाल: ककं कठरष्यबत ? iii ) दकमथयम् कोऽबप उपलभ्यमान: न आसीत् ?
III. i) “प्राबवित्” इबत दियापदस्य कतृप
य दं दकम् ? ii ) ‘अहं ’ इबत कतृप
य दस्य दियापदं दकम् ? iii ) ‘ तन्द्रालु: बालः’ अत्र बविेषर्पदं दकम् ?
उत्तराबर् :- अनुच्छेदः - 1. I. भ्रान्द्तः , पुस्तकदासाः , उद्यानं | II. स अबचन्द्तयत् - बवरमन्द्त्वेते वराकाः पुस्तकदासाः इबत । ..... आत्मानं बवनोदबयष्यबत ।
........... यतस्ते सवेऽबप पूवदय दनपाठान् स्मृत्वा बवद्यालयगमनाय त्वरमार्ा बभूवःु । III. बालः , बवनोदबयष्याबम , तन्द्रालुः |
***************************************************************************************************************************************************************
अनुच्छेदः - 2. सम्प्रबत बवद्यालयं गत्वा भूय: िु िस्य उपाध्यायस्य मुखम् रष्टु ं नैव अनुवादः - 2. दफर कु बपत आचायय का मुख देखग
ूं ा । मेरे ये सहपाठी वृक्ष के
इच्छाबम । एते बनष्कु टवाबसन: प्राबर्न एव मम वयस्या: सन्द्तु इबत । कोटर में रहने वाले बने रहें । अब वह वाठटका की ओर जाते हुए भौरे को
अथ स: पुष्पोद्यानं व्रजन्द्तं मधुकरं दृष््वा तं िीबडतुं बद्वबत्रवारम् आह्वयत् । देखकर उसे खेलने के बलए बुलाया । उसने दो तीन बार उसके बुलावे को
तथाबप स: मधुकरः अस्य बालस्य आह्वानं बतरस्कृ तवान् | ततो भूयो भूयः नहीं माना । तब बालक के बार बार हठ करने पर वह गाने लगा - हम
हठमाचरबत बाले स: मधुकरः अगायत् - “ वयं बह मधुसग्र ं हव्यग्रा ” इबत । तो िहद एकबत्रत करने में व्यस्त हैं ।
******** I. एकपदेन उत्तरत - 1 अङ्कः II. पूर्व
य ाक्येन उत्तरत - 2 अङ्कौ III. भाबषकं काययम् - 2 अङ्कौ - 5 अङ्काः
Q.13. I. एकपदेन - 1 i) क: मधुकरम् आह्वयत् ? ii) बाल: कस्य मुखम् रक्ष्यबत ? iii ) के बनष्कु टवाबसन: सन्द्तु
II. पूर्व
य ाक्येन - 2 i ) स: कम् आह्व यत् ? ii ) स: मधुकरः दकम् अगायत् ? iii ) बाल: ककं रष्टु म् न इच्छबत ?

101
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
III. भाबषकं - 2 i ) ‘ स्वीकृ तवान् x ..... ’ बवलोमपदं दकम् ? ii ) ‘ तव = ...... ’ पयाययपदं दकम् ? iii ) ‘व्रजन्द्तं मधुकरं ’ अत्र बवषेष्यपदं दकम् ?
उत्तराबर् :- अनुच्छेदः - 2. I. सः / बालः , उपाध्यायस्य , वयस्याः | II. स पुष्पोद्यानं व्रजन्द्तं मधुकरं दृष््वा तं िीबडतुम् आह्वयत् ।
..... वयं बह मधुसंग्रहव्यग्रा इबत । ..... िु िस्य उपाध्यायस्य मुखम् .... | III. .. x बतरस्कृ तवान् , .. = मम , मधुकरं |
****************************************************************************************************************************************************************
अनुच्छेदः - 3. तदा स बालः ‘ अलं भाषर्ेन अनेन बमथ्यागरवयतन
े कीटेन ’ इबत अनुवादः - 3. तब उस बालक ने “ बमथ्या अबभमान में चूर इस कीड़े को रहने
बवबचन्द्त्य अन्द्यत्र दत्तदृबष्टः चञ्च्वा तृर्िलाकाददकम् आददानम् एकं चटकम् दो ” इस प्रकार ( सोचकर ) दूसरी ओर नजर गड़ाते हुए चोंच के द्वारा
अपश्यत् , अवदत् च - “ अबय चटकपोत ! मानुष्यस्य मम बमत्रं तृर्िलाका को ग्रहर् करते हुए एक नर बचबड़या को देखा । ( वह ) कहने
भबवष्यबस । एबह िीडावः । एतत् िुष्कं तृर्ं त्यज स्वादूबन लगा - “ अरे बचबडया के बच्चे ! क्या मुझ मनुष्य का बमत्र बनेगा ?
भक्ष्यकवलाबन ते दास्याबम ” इबत । स तु “ मया वटरुमस्य िाखायां आओ , हम खेलते हैं । इस सूखे बतनके को छोड़ दो , तुझे स्वाददष्ट खाने योग्य
नीडं काययम् ” इबत उक्त्वा स्वकमयव्यग्रो अभवत् । दूग
ं ा । वह ( नर बचबडया ) “ मुझे बड़ के पेड़ की िाखा में र्ोसला बनाना है ।
इस बलए जाता हं ” यह कहकर कायय में व्यस्त हो गया ।
*********** I. एकपदेन उत्तरत - 1 अङ्कः II. पूर्व
य ाक्येन उत्तरत - 2 अङ्कौ III. भाबषकं काययम् - 2 अङ्कौ - 5 अङ्काः
Q. I. i) ‘ अलं भाषर्ेन अनेन बमथ्यागरवयतन
े कीटेन ’ इबत क: वदबत ? ii) बाल: एबह िीडाव: इबत कम् आकारयबत ? iii ) चटकपोतेन ककं काययम् ?
13 II. i ) स: अन्द्यत्र दकम् अपश्यत् ? ii ) स: दकमुक्त्वा स्वकमयव्यग्र: अभवत् ? iii ) बाल: चटकपोतं दकम् अवदत् ?
III. i ) ‘ कीटेन ’ इबत बविेष्यपदस्य बविेषर्पदं दकम् ? ii ) ‘ ित्रुः x .... ’ इबत पदस्य बवलोमपदं दकम् ? iii ) ‘िुष्कं तृर्’ं अत्र बवषेष्यपदं दकम् ?
उत्तराबर् :- अनुच्छेदः - 3. I. बालः , चटकपोतं , नीडं | II. ..... चञ्च्वा तृर्िलाकाददकम् आददानम् एकं चटकम् ..... | * एबह िीडावः । एतत् िुष्कं तृर्ं त्यज स्वादूबन भक्ष्यकवलाबन ते
दास्याबम ” इबत .... | * .... - “ अबय चटकपोत ! मानुष्यस्य मम बमत्रं भबवष्यबस । .....“ मया वटरुमस्य िाखायां नीडं काययम् ” इबत ... | III. बमथ्यागरवयतन
े , बमत्रं , तृर्ं |
***************************************************************************************************************************************************************
अनुच्छेदः - 4. तदा बखन्नो बालः एते पबक्षर्ो मानुषष
े ु नोपगच्छबन्द्त । तद् अनुवादः - 4. तब उदास लड़का ये पक्षी मनुष्यों के पास नहीं जाते हैं ।
अन्द्वष
े याबम अपरं मानुषोबचतं बवनोदबयतारम् इबत बवबचन्द्त्य पलायमानं इस बलए मनुष्य के उबचत मनोरं जन करने वाले को खोजता हं इस प्रकार
कमबप श्वानम् अवलोकयत् । प्रीतो बाल: तम् इत्थं समबोधयत् - रे सोच कर दौड़ते हुए दकसी कु त्ते को देखा । प्रसन्न होकर बालक ने उसे इस
प्रकार कहा - “ अरे मनुष्यों के बमत्र ! इस गमी के समय में क्यों र्ूम रहे हो
मानुषार्ां बमत्र ! ककं पययटबस अबस्मन् बनदार्ददवसे ? इदं प्रच्छायिीतलं
? छाया के कारर् िीतल इस वृक्ष की जड़ के पास आश्रय ले लो ।
तरुमूलम् आश्रयस्व । अहमबप िीडासहायं त्वामेवानुरूपं पश्यामीबत ।
मैं भी तुम्हें खेल का उबचत साथी मानता हं ।
102
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
****************** I. एकपदेन उत्तरत - 1 अङ्कः II. पूर्व
य ाक्येन उत्तरत - 2 अङ्कौ III. भाबषकं काययम् - 2 अङ्कौ - 5 अङ्काः
Q. I. i ) बाल: कीदृिं बवनोदबयतारं पश्यबत ? ii) प्रीत: बाल: कं समबोधयत् ? iii ) तरुमूलं कीदृिम् अबस्त ?
13. II. i ) स: कम् अवलोकयत् ? ii ) बाल: श्वानम् दकम् अवदत् ? iii ) क: पलायनं करोबत ?
III. i ) ‘ पलायमानं श्वानम् ’ अत्र बविेषर्पदं दकम् ? ii ) ‘ ददने = ....’ इबत पदस्य पयाययपदं दकम् ? iii ) ‘ पश्याबम ’ इबत दियापदस्य कतृप
य दं दकम् ?
उत्तराबर् :- अनुच्छेदः - 4. I. मानुषोबचतं , श्वानं , प्रच्छायिीतलं | II. .... पलायमानं कमबप श्वानम् .... | .... - “ रे मानुषार्ां बमत्र ! ककं पययटबस अबस्मन् बनदार्ददवसे ? इदं प्रच्छायिीतलं
तरुमूलम् आश्रयस्व ” इबत ..... । श्वा ..... | III. पलायमानं , ददवसे , अहं |
***************************************************************************************************************************************************************
अनुच्छेदः - 5. कु क्कु रः प्रत्यवदत् - अनुवादः - 5. कु त्ता कहने लगा -
यो मां पुत्रप्रीत्या पोषयबत , स्वाबमनो गृहे तस्य । जो ( व्यबक्त ) मुझे पुत्र जैसे स्नेह से पुष्ट करता है , उस स्वामी के
रक्षाबनयोगकरर्ान्न मया भ्रष्टव्यमीषदबप ॥ इबत |
र्र में रक्षा कायय से जरा भी मुझे हटना नहीं चाबहए ।
सवथ: एवं बनबषिः स बालो भग्मनोरथः सन् ‘ कथमबस्मन् जगबत प्रत्येकं सभी के द्वारा मना दकया गया और टूटी इच्छाओं वाला वह बालक - “
स्व स्वकाये बनमग्ो भवबत ’ | कै से इस संसार में प्रत्येक ( प्रार्ी ) अपने अपने कायय में लीन है ।
******************* I. एकपदेन उत्तरत - 1 अङ्कः II. पूर्व
य ाक्येन उत्तरत - 2 अङ्कौ III. भाबषकं काययम् - 2 अङ्कौ - 5 अङ्काः
Q. I. एकपदेन - 1 i) क: प्रत्यवदत् ? ii) स्वामी श्वानं कथं पोषयबत ? iii ) क: भग्मनोरथः आसीत् ?
13. II. पूर्व
य ाक्येन - 2 i ) कु क्कु र: दकम् प्रत्याह ? ii ) के न ईषदबप न भ्रष्टव्यम् ? iii ) स: भग्मनोरथः सन् ककं बचन्द्तयबत ?
III. भाबषकं - 2 i ) ‘ कु क्कु रः’ इबत कतृप
य दस्य दियापदं दकम् ? ii ) ‘ बालो भग्मनोरथः ’ अत्र बवषेष्यपदं दकम् ? iii ) ‘ लोके ’ इबत पदस्य पयाययपदं दकम् ?
उत्तराबर् :- अनुच्छेदः - 5. I. कु क्कु रः , प्रीत्या , बालः | II. ..... यो मां पुत्रप्रीत्या पोषयबत , स्वाबमनो गृहे तस्य । रक्षाबनयोगकरर्ान्न मया भ्रष्टव्यमीषदबप ॥
इबत ..... | कु क्कु रे र् ...... | ..... ‘ कथमबस्मन् जगबत प्रत्येकं स्व स्वकाये बनमग्ो भवबत ’ इबत .... | III. प्रत्यवदत् , बालः , जगबत |
****************************************************************************************************************************************************************
अनुच्छेदः - 6. न कोऽबप माबमव वृथा कालक्षेपं सहते । नम एतेभ्यः यै: मे अनुवादः - 6. मेरी तरह कोई भी बेकार में समय की बरबादी को सहन नहीं
तन्द्रालुतायां कु त्सा समापाददता । अथ स्वोबचतम् अहमबप करोबम ” करता है । इन सभी को नमस्कार है , बजन्द्होंने मेरे आलस्य में र्ृर्ाभाव को
इबत बवचायय त्वठरतं पाठिालाम् अगच्छत् । ततः प्रभृबत स बवद्याव्यसनी प्राप्त करा ददया है । अब मैं भी यथायोग्य करूंगा ” ऐसा बवचार करके िीघ्र
भूत्वा महतीं वैदष ु ीं प्रथां सम्पदं च अलभत । पाठािाला को चला गया । तब से लेकर वह बवद्या में रत रहने वाला होकर

103
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
महान् बवद्वत्प्रथा को संपबत्त को प्राप्त हुआ ।
************ I. एकपदेन उत्तरत - 1 अङ्कः II. पूर्व
य ाक्येन उत्तरत - 2 अङ्कौ III. भाबषकं काययम् - 2 अङ्कौ - 5 अङ्काः
Q. I. i) कोऽबप ककं न सहते ? ii) के भ्य: नम: ? iii ) स: ककं भूत्वा ज्ञानम् अलभत ?
13. II. i ) अन्द्यष
े ाम् बवषये स: ककं बचन्द्तयबत ? ii ) “ स्वोबचतं करोबम ” इबत बवचायय स: ककं कृ तवान् ? iii ) स: अन्द्ते ककं ककं अलभत ?
III. i ) ‘ ऐश्वययम् ’ इबत पदस्य पयाययपदं दकम् ? ii ) ‘महतीं वैदष
ु ीं ’ अत्र बवषेष्यपदं दकम् ? iii ) ‘ अलभत ’ इबत दियापदस्य कतृप
य दं दकम् ?
उत्तराबर् :- I. वृथा कालक्षेपं , एतेभ्यः / सवेभ्यः , बवद्याव्यसनी | II. .... “ न कोऽबप माबमव वृथा कालक्षेपं सहते ” इबत ..... ।
..... त्वठरतं पाठिालाम् अगच्छत् | .... महतीं वैदष
ु ीं प्रथां सम्पदं च .... | III. सम्पदं , वैदष
ु ीं , सः |
****************************************************************************************************************************************************************
पाठ: - नवम: । बसकतासेत:ु । नाट्ांिः - 1
( तत: प्रबविबत तपस्यारत: तपोदत्त: ) ( इसके बाद तपस्या करता हुआ तपोदत्त प्रवेि करता है । )
तपोदत्तः - अहमबस्म तपोदत्तः । बल्ये बपतृचरर्ैः क्लेश्यमानोऽबप बवद्यां तपोदत्त: :- मैं तपोदत्त हं । बचपन में पूज्य बपता जी के द्वारा क्लेि दकए जाने
नाऽधीतवानबस्म । तस्मात् सवथः कु टुबम्बबभः बमत्रैः ज्ञाबतबभश्च पर भी मैंने बवद्या नहीं पढ़ी । इसीबलए पठरवार के सब सदस्यों ,
गरहयतोऽभवम् । बमत्रों और संबबं धयों के द्वारा मेरा अपमान दकया गया ।
( ऊध्वं बनःश्वस्य ) ( ऊपर की ओर सांस छोड़कर )
हे प्रभो ! मैंने यह क्या दकया ? उस समय मेरी कै सी दुष्ट बुिी हो गई
हा बवधे ! दकम् इदं मया कृ तम् ? कीदृिी दुबबुय ि आसीत् तदा !
थी ! मैंने यह भी नहीं सोचा दक - “ वस्त्रों तथा आभूषर्ों से
एतदबप न बचबन्द्ततं यत् -
पठरधानैरलङ्कारै भबूय षतोऽबप न िोभते । सुिोबभत , दकन्द्तु बवद्याहीन मनुष्य र्र पर या सभा में उसी प्रकार
नरो बनमयबर्भोगीव सभायां यदद वा गृहे ॥ 1 ॥ सुिोबभत नहीं होता , बजस प्रकार मबर् से रबहत सांप । “
********** I. एकपदेन उत्तरत - 1 अङ्कः II. पूर्व
य ाक्येन उत्तरत - 2 अङ्कौ III. भाबषकं काययम् - 2 अङ्कौ - 5 अङ्काः
Q. I. i) क: प्रबविबत ? ii) क: न िोभते ? iii ) तपोदत्त: बाल्ये ककं न अधीतवान् ?
15. II. i ) कीदृि: नर: न िोभते ? ii ) नरो बनमयबर्भोगीव कु त्र न िोभते ? iii ) तपोदत्त: दकमथं सवथः कु टुबम्बबभः गरहयत: अभवत् ?
III. i ) ‘ अहं ’ इबत दियापदस्य कतृप
य दं दकम् ? ii )‘ सद्बुबिः x ..’ इबत पदस्य बवलोमपदं दकम् ? iii ) ‘ मानवः ’ इबत पदस्य पयाययपदं दकम् ?

104
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
Q. NO.17. मछजूषा - पदै: अन्द्वयं पूरयत - मछजूषा :- सभायां , अलङ्कारै: , िोभते , भूबषत: । ½x4=2
अन्द्वय: :- पठरधानै: ....... अबप ....... ( बवद्याहीन: ) नर: गृहे वा ........... ( वा ) बनमयबर्भोगीव न .......... ।
**********************************************************************************************************************************************************
पाठ: - नवम: । बसकतासेत:ु । नाट्ांिः - 2
( दकबञ्चद् बवमृश्य ) ( कु छ सोचकर )
भवतु , दकम् एतेन ? ददवसे मागयभ्रान्द्तः सन्द्ध्यां यावद् यदद अच्छा इससे क्या ? ददन में रास्ता भूला हुआ मनुष्य यदद िाम तक
गृहमुपबै त तदबप वरम् । नाऽसौ भ्रान्द्तो मन्द्यते । अतोऽहं इदानीं
र्र आ जाए , तो भी ठीक है । तब वह भूला हुआ नहीं माना जाता ।
तपश्चययया बवद्यामवाप्तुं प्रवृत्तोऽबस्म ।
अब मैं तपस्या के द्वारा बवद्या की प्राबप्त में लग जाता हं ।
( जलोच्छलनध्वबनः श्रूयते )
( पानी के उछलने की आवाज़ सुनाई देती है । )
अये कु तोऽयं कल्लोलोच्छलनध्वबनः ? महामत्स्यो मकरो वा भवेत् ।
पश्याबम तावत् । अये ! यह लहरों के उछलने की आवाज़ कहां से आ रही है ? िायद
बड़ी मछली या मगरमच्छ हो । चलो मैं देखता हं ।
( एक पुरुष को रे त से पल बनाने का प्रयास करते हुए देखकर हंसते हुए )
( पुरुषमेकं बसकताबभः सेतबु नमायर् - प्रयासं कु वायर्ं दृष््वा सहासम् )
हाय ! इस संसार में मूखों की कमी नहीं है । तेज़ प्रवाह वाली नदी में
हन्द्त ! नास्त्यभावो जगबत मूखायर्ाम् । तीव्रप्रवाहायां नद्यां
यह मूखय रे त से पुल बनाने का प्रयत्न कर रहा है ।
मूढोऽयं बसकताबभः सेतुं बनमायतुं प्रयतते ।
********** I. एकपदेन उत्तरत - 1 अङ्कः II. पूर्व
य ाक्येन उत्तरत - 2 अङ्कौ III. भाबषकं काययम् - 2 अङ्कौ - 5 अङ्काः
Q.15. I. i) कु त्र मूखायर्ाम् अभाव: नाबस्त ? ii) i ) तपोदत्त: कं पश्यबत ? iii ) पुरुषः कु त्र बसकताबभ: सेतुं बनमायतुं प्रयतते ?
II. i ) मूढ़: ककं करोबत ? ii ) तपोदात्त: सहासं ककं वदबत ? iii ) तपोदत्त: कथं बवद्यामवाप्तुं प्रवृत्त: अबस्त ?
III. i ) ‘ प्रयतते ’ इबत दियापदस्य कतृप
य दं दकम् ? ii ) ‘ तीव्रप्रवाहायां नद्यां ’ अत्र बविेषर्पदं दकम् ? iii ) ‘ उत्तमम् ’ इबत पदस्य पयाययपदं दकम् ?
**************************************************************************************************************************************************************
पाठ: - नवम: । बसकतासेत:ु । नाट्ांिः - 3
( साट्टहासं पाश्वयमप
ु त्े य ) ( जोर - जोर से हँसकर पास जाकर )
भो महािय ! दकबमदं बवधीयते । अलमलं तव श्रमेर् । पश्य , हे महािय ! यह क्या कर रहे हो आप ? बस - बस मेहनत मत करो ।
रामो बबन्द्ध यं सेतुं बिलाबभमयकरालये ।
देखो - “ श्रीराम ने समुर पर बजस पुल को बिलाओं से बनाया था , उस पुल को
बवदधद् बालुकाबभस्तं याबस त्वमबतरामताम् ॥ 2 ॥
( इस प्रकार ) रे त से बनाते हुए , तुम उनके पुरुषाथय का अबतिमर् कर रहे हो ”
105
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
बचन्द्तय तावत् । बसकताबभः क्वबचत्सेतःु कतुं युज्यते ? । जरा सोचो कहीं रेत से पुल बनाया जा सकता है ?
पुरुष: :- हे तपस्वी ! तुम मुझे क्यों रोकते हो ? प्रयत्न करने से क्या बसध्द
पुरुषः - भोस्तपबस्वन् ! कथं माम् अवरोधं करोबष । प्रयत्नेन ककं न बसिं
नहीं होता ? बिलाओं की क्या आवश्यकता ? मैं रेत से ही पुल बनाने
भवबत ? कावश्यकता बिलानाम् । बसकताबभरे व सेतुं
कठरष्याबम स्व - संकल्प - दृढतया । के बलए संकल्पबध्द हं ?
****** I. एकपदेन उत्तरत - 1 अङ्कः II. पूर्व
य ाक्येन उत्तरत - 2 अङ्कौ III. भाबषकं काययम् - 2 अङ्कौ - 5 अङ्काः
Q. I. i) सेतबु नमायर्े के षां आवश्यकता नाबस्त ? ii) पुरुष: तपोदत्तं कथं सम्बोधयबत ? iii ) क: सेतुं बबन्द्ध ?
15. II. i ) पुरुष: कथं सेतबु नमायर्ं कठरष्यबत ? ii ) तपोदत्त: साट्टहासं ककं वदबत ? iii ) ककं बसकताबभः क्वबचत्सेतःु कतुं युज्यते ?
III. i ) ‘ प्रयत्नेन ’ इबत पदस्य पयाययपदं दकम् ? ii ) ‘ त्वं ’ इबत कतृप
य दस्य दियापदं दकम् ? iii ) ‘यं सेतुं ’ अत्र बवषेष्यपदं दकम् ?
Q. NO.17. मछजूषा - पदै: अन्द्वयं पूरयत - मछजूषा :- बबन्द्ध , बालुकाबभ: , अबतरामताम् , मकरालये । ½x4=2
अन्द्वय: :- राम: ……. बिलाबभ: यं सेतुं ………… । तं ( सेतुं ) …………… बवदधद् त्वम् ………… याबस ।
**************************************************************************************************************************************************************
पाठ: - नवम: । बसकतासेत:ु । नाट्ांिः - 4
तपोदत्तः - आश्चययम् दकम् ! बसकताबभरे व सेतुं कठरष्यबस ? बसकता तपोदत्त: :- आश्चयय है रेत से ही पुल बानाओगे ? क्या तुम ने यह सोचा है दक
जलप्रवाहे स्थास्यबन्द्त दकम् ? भवता बचबन्द्ततं न वा ?
रेत पानी के बहाव पर कै से ठहर पाएगी ?
पुरुषः - ( सोत्प्रासम् ) बचबन्द्ततं बचबन्द्ततम् । सम्यक् बचबन्द्ततम् । नाहं
पुरूष:- ( उसकी बात खण्डन करते हुए ) सोचा है । मैं सीदढ़यों की सहायता से
सोपानसहायतया अबधरोढु ं बवश्वबसबम । समुत्प्लुत्यैव गन्द्तुं क्षमोऽबस्म ।
( परंपरागत तरीके से अटारी पर ) चढ़ने में बवश्वास नहीं करता हं ।
मुझ में छलांग मारकर जाने की क्षमता है ।
तपोदत्तः - ( सव्यङ्ग्यम् ) तपोदत्त: :- ( व्यंग्यपूवयक )
साधु साधु ! आञ्जनेयमप्यबतिामबस । ठीक ठीक ! तुम तो अञ्जनी पुत्र हनुमान का भी अबतिमर् कर रहे हो ।
पुरुषः - ( सबवमियम् )
पुरुष: :- ( सोच - बवचारकर ) अरे क्या ? इसमें क्या संदेह है ? इसके अबतठरक्त –
कोऽत्र सन्द्दह
े ः ? दकञ्च ,
बलबप तथा अक्षर ज्ञान के बबना बजस प्रकार के वल तपस्या से बवद्या
बवना बलप्यक्षरज्ञानं तपोबभरे व के वलम् ।
यदद बवद्या विे स्युस्ते , सेतरु े ष तथा मम ॥ 3 ॥ तुम्हारे वि में हो जाएगी , उसी प्रकार मेरा यह पुल भी के वेल रेत
से बन जाएगा ।
106
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
******** I. एकपदेन उत्तरत - 1 अङ्कः II. पूर्यवाक्येन उत्तरत - 2 अङ्कौ III. भाबषकं काययम् - 2 अङ्कौ - 5 अङ्काः
Q. I. i) क: आञ्जनेयमबप अबतिामबत ? ii) पुरुष: कथं सेतुं कठरष्यबत ? iii ) ककं बवना बवद्या विे न भवेत् ?
15. II. i ) तपोदत्त: ककं पृच्छबत ? ii ) पुरुष: ककं प्रत्यवदत् ? iii ) पुरुष: सबवमियम् ककं वदबत ?
III. i) ‘ अबचबन्द्ततं x ...’ पदस्य बवलोमपदं दकम् ? ii ) ‘ बवश्वबसबम ’ इबत दियापदस्य कतृप
य दं दकम् ? iii ) ‘लेखनं ’ इबत पदस्य पयाययपदं दकम् ?
Q. NO.17. मछजूषा - पदै: अन्द्वयं पूरयत - मछजूषा :- मम , तपोबभ: , अक्षर , विे । ½x4=2
अन्द्वय: :- बलबप - ..... - ज्ञानं बवना के वलं ........ एव यदद ते ……. बवद्या स्यु: तथा ....... एष: सेत:ु ( अबप स्यात् ) |
************************************************************************************************************************************************************
पाठ: - नवम: । बसकतासेत:ु । नाट्ांिः - 5
तपोदत्तः - ( सवैलक्ष्यम् आत्मगतम् ) तपोदत्त: :- ( लज्जापूवयक अपने मन में )
अये ! मामेवोदद्दश्य भरपुरुषोऽयम् अबधबक्षपबत । नूनं सत्यमत्र पश्याबम । अरे ! यह सज्जन मुझे ही लक्ष्य करके आक्षेप लगा रहा है । बनश्चय ही
अक्षरज्ञानं बवनैव वैदष्ु यमवाप्तुम् अबभलषाबम । तददयं भगवत्याः िारदाया यहां मैं सच्चाई देख रहा हं । मैं बवना अक्षर ज्ञान के ही बवद्वत्ता प्राप्त
अवमानना । गुरुगृहं गत्वैव बवद्याभ्यासो मया करर्ीयः । पुरुषाथथरेव करना चाहता हं । यह तो देवी सरस्वती देवी का अपमान है । मुझे
लक्ष्यं प्राप्यते । गुरुकु ल जाकर ही बवद्या का अध्ययन करना चाबहए । ( मेहनत )
( प्रकािम् ) से ही लक्ष्य की प्राबप्त सम्भव है ।
भो नरोत्तम ! नाऽहं जाने यत् कोऽबस्त भवान् । परन्द्तु ( प्रकट रूप से )
भवबभः उन्द्मीबलतं मे नयनयुगलम् । तपोमात्रेर् बवद्यामवाप्तुं हे श्रेष्ठ पुरुष ! मैं नहीं जनता दक आप कौन है ? दकन्द्तु आपने मेरे नेत्र
प्रयतमान: अहमबप बसकताबभरे व सेतबु नमायर्प्रयासं करोबम । खोल ददए । तपस्या मात्र से ही बवद्या को प्रप्त करने का प्रयत्न करता
तदददानीं बवद्याध्ययनाय गुरुकु लमेव गच्छाबम ।
हुआ मैं भी रेत से ही पुल बनाने का प्रयास कर रहा था , तो अब मैं
( सप्रर्ामं गच्छबत )
बवद्या प्राप्त करने के बलए गुरुकु ल जाता हं ।
( प्रर्ाम करता हुआ चला जाता है )
************* I. एकपदेन उत्तरत - 1 अङ्कः II. पूर्व
य ाक्येन उत्तरत - 2 अङ्कौ III. भाबषकं काययम् - 2 अङ्कौ - 5 अङ्काः
Q. I. i) तपोदत्त: कु त्र गच्छबत ? ii) के न तपोदत्तस्य नयनयुगलं उन्द्मीबलतम् ? iii ) अक्षरज्ञानं बवनैव वैदष्ु यमवाप्तुम् कस्या: अवमानना ?
15. II. i) तपोदत्त: आत्मगतम् ककं बचन्द्तयबत ? ii) वैदष्ु यमवाप्तुम् प्रयतमान: तपोदत्त: अबप ककं करोबत ? iii ) लक्ष्यं कथं प्राप्यते ?
III. i ) ‘ अहं ’ कतृप
य दस्य दियापदं दकम् ? ii ) ‘ प्रयतमानः अहं ’ अत्र बविेषर्पदं दकम् ? iii ) ‘ पठनाय ’ इबत पदस्य पयाययपदं दकम् ?
107
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
***********************************************************************************************************************************************************
उत्तराबर् :- नाट्ांिः - 1 Q. NO.15. I. तपोदत्तः , नरः , बवद्यां | II. पठरधानै: अलङ्कारै : भूबषत: अबप बवद्याबवहीनः ...... | ...... सभायां .... | तपोदत्तः बाल्ये बवद्यां न अधीतवान् अतः ..... |
III. अबस्म , दुबबुय ि , नरः | Q. NO.17. अलङ्कारै : , भूबषत: , सभायां , िोभते | नाट्ांिः - 2 I. जगबत , पुरुषं , नद्यां | II. .... तीव्रप्रवाहायां नद्यां बसकताबभः सेतुं बनमायतुं प्रयतते ।
...... “ हन्द्त ! नास्त्यभावो जगबत मूखायर्ाम् । तीव्रप्रवाहायां नद्यां मूढोऽयं बसकताबभः सेतुं बनमायतुं प्रयतते ” इबत । .... तपश्चययया ,,,,, | III. मूढः / अयं , तीव्रप्रवाहायां , वरं |
नाट्ांिः - 3. I. बिलानां , भोः तपबस्वन् ! , रामः | II. ... बसकताबभरे व .... | ...... भो महािय ! दकबमदं बवधीयते । अलमलं तव श्रमेर् ” इबत ... । न , ...... न युज्यते | Q. NO.17. मकरालये
, बबन्द्ध , बालुकाबभ: , अबतरामताम् । III. श्रमेर् , याबस , सेतुं | नाट्ांिः - 4. I. पुरुषः , बसकताबभः , बलप्यक्षरज्ञानं | II. .... “ आश्चययम् दकम् ! बसकताबभरे व सेतुं कठरष्यबस ?
” इबत ..... | ... “ ( सोत्प्रासम् ) बचबन्द्ततं बचबन्द्ततम् । सम्यक् बचबन्द्ततम् । नाहं सोपानसहायतया अबधरोढु ं बवश्वबसबम । समुत्प्लुत्यैव गन्द्तुं क्षमोऽबस्म ” इबत ..... । ..... “ कोऽत्र सन्द्देहः ? ” इबत ..... | Q.
NO.17. अक्षर , तपोबभ: , विे , मम । III. बचबन्द्ततं , अहं , बलबप | नाट्ांिः - 5 I. गुरुगृहं , पुरुषेर् / भवबभः , िारदायाः | II. ..... अये ! मामेवोदद्दश्य भरपुरुषोऽयम्
अबधबक्षपबत । नूनं सत्यमत्र पश्याबम ” इबत .... । .... गुरुगृहं गच्छबत | ..... पुरुिाथथः एव .... | III. जाने , प्रयतमानः , अध्ययनाय |
**********************************************************************************************************************************************************************************************

दिम: पाठ: । जटायो: िौययम् । ( सूचना :- परीक्षायाः कृ ते अभ्यासाथं Q.NO.14. & Q.NO.17. प्रश्नाः पाठान्द्ते दत्ताः )

श्लोकः - 1
सा तदा करुर्ा वाचो बवलपन्द्ती सुदःु बखता ।
वनस्पबतगतं गृध्रं ददिाययतलोचना ॥
पदच्छेदः :- सा , तदा , करुर्ा वाच: + बवलपन्द्ती , सुदःु बखता । वनस्पबत - गतं , गृध्रम् + ददिय + आयतलोचना ॥
अन्द्वय: :- तदा सा आयतलोचना सुदःु बखता करुर्ा वाचो बवलपन्द्ती वनस्पबतगतं गृध्रं ददिय ।
अथय: :- तब वह ( सीता ) बविाल आंखों वाली करुर् वार्ी से बवलाप करती हुई सीता ने वृक्ष पर बैठे हुए बगद् ध ( जटायु ) को देखा ।

*****************************************************************************************************************************************************************
श्लोकः - 2 जटायो पश्य मामायय बियमार्ामनाथवत् ।
अनेन राक्षसेन्द्रर्
े करुर्ं पापकमयर्ा ।।
पदच्छेदः :- जटायो ! , पश्य , माम् + आयय ! , बियमार्ाम् + अनाथवत् । अनेन , राक्षस + इन्द्रर् े , करुर्म् + पापकमयर्ा ।
अन्द्वय: :- ( भो ) आयय ! जटायो ! अनेन करुर्ं पापकमयर्ा राक्षसेन्द्रर् े अनाथ - वत् बियमार्ां मां पश्य ।
अथय: :- हे श्रेष्ठ जन , जटायु ! इस पापकमय वाले राक्षसों के राजा ( रावर् ) के द्वारा अनाथ की तरह हरर् की जाती हुई मुझे ( मुझ दुःखी ) देखो ।
****************************************************************************************************************************************************************
108
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
श्लोकः - 3 तं िब्दमवसुप्तस्तु जटायुरथ िुश्रव ु े।
बनरीक्ष्य रावर्ं बक्षप्रं वैदहे ीं च ददिय सः ॥
पदच्छेदः :- तम् + िब्दम् + अवसुप्त: + तु , जटायु: + अथ , िुश्रव ु े । बनरीक्ष्य , रावर्म् + बक्षप्रम् + वैदह
े ीम् + च , ददिय , सः ॥
अन्द्वय: :- अथ अवसुप्त: तु जटायु: तं िब्दं िुश्रुवे । स: रावर्ं बनरीक्ष्य बक्षप्रं वैदह े ीं च ददिय ।
अथय: :- इसके बाद सोए हुए जटायु ने उस िब्द को सुना तथा रावर् को देखकर और उसने िीघ्र ही सीता को देखा ।
************************************************************************************************************************************************************
श्लोकः - 4 ततः पवयतिृङ्गाभस्तीक्ष्र्तुण्डः खगोत्तमः ।
वनस्पबतगतः श्रीमान्द्व्याजहार िुभां बगरम् ॥
पदच्छेदः :- ततः , पवयत - िृङ्ग + आभ: + तीक्ष्र् - तुण्डः , खग + उत्तमः । वनस्पबत - गतः , श्रीमान् + व्याजहार , िुभाम् + बगरम् ॥
अन्द्वय: :- ततः पवयतिृङ्गाभ: तीक्ष्र्तुण्डः वनस्पबतगतः श्रीमान् खगोत्तमः िुभां बगरम् व्याजहार ।
अथय: :- उसके बाद ( तब ) पवयत बिखर की तरह िोभा वाले , तीखे चोंच वाले , वृक्ष पर बस्थत , िोभा युक्त पबक्षयों में उत्तम ( जटायु ) ने सुन्द्दर वार्ी में बोला ।
************************************************************************************************************************************************************
*
श्लोकः - 5 बनवतयय मवतं नीचां परदाराबभमियनात् ।
न तत्समाचरे िीरो यत्परोऽस्य बवगहययत
े ् ॥
पदच्छेदः :- बनवतयय , मबतम् + नीचाम् + पर - दारा + अबभमियनात् । न , तत् - समाचरे त् + धीर: + यत् - परः + अस्य , बवगहययत
े ् ॥
अन्द्वय: :- ( भो रावर् ! ) परदाराबभमियनात् नीचां मवतं बनवतयय । यत् पर: अस्य बवगहययत
े ् , तत् धीर: न समाचरे त् ।
अथय: :- ( हे रावर् ! ) पराई स्त्री को स्पिय करने ( के बवषय ) से नीच बुबि को हटा लो । बजस ( कायय ) की दूसरा व्यबक्त बनन्द्दा करे , धीर व्यबक्त उस
( कायय ) को न करे ।
****************************************************************************************************************************************************************
श्लोकः - 6 वृिोऽहं त्वं युवा धन्द्वी सरथः कवची िरी ।
न चाप्यादाय कु िली वैदह े ीं मे गबमष्यबस ॥
पदच्छेदः :- वृि: + अहम् + त्वम् + युवा + धन्द्वी , सरथः , कवची , िरी । न , च + अबप + आदाय , कु िली , वैदह े ीम् + मे , गबमष्यबस ॥
अन्द्वय: :- ( यद्यबप ) अहं वृि: , त्वं युवा , धन्द्वी , सरथः , कवची , िरी ( अबस ) । मे वैदह
े ीं आदाय न कु िली गबमष्यबस ।

109
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
अथय: :- ( यद्यबप ) मैं वृि हं , तुम युवा , धनुधरय , रथवान , कवचधारी , और बार् से युक्त हो । तो भी मेरे रहते हुए सीता को लेकर कु िल नहीं जा
पाओगे ।
*****************************************************************************************************************************************************************
श्लोकः - 7 तस्य तीक्ष्र्नखाभ्यां तु चरर्ाभ्यां महाबलः ।
चकार बहुधा गात्रे व्रर्ान्द्पतगसत्तमः ॥
पदच्छेदः :- तस्य , तीक्ष्र् - नखाभ्याम् + तु , चरर्ाभ्याम् + महाबलः । चकार , बहुधा , गात्रे , व्रर्ान् + पतगसत्तमः ॥
अन्द्वय: :- पतगसत्तमः महाबलः तस्य गात्रे तीक्ष्र्नखाभ्यां चरर्ाभ्यां तु बहुधा व्रर्ान् चकार ।
अथय: :- पबक्षयों में श्रेष्ठ , महाबली ( जटायु ) ने उसके िरीर पर तेज़ नाखूनों तथा पंजों से अनेक प्रकार से र्ाव कर बलया ।
*****************************************************************************************************************************************************************
श्लोकः - 8 ततोऽस्य सिरं चापं मुक्तामबर्बवभूबषतम् ।
चरर्ाभ्यां महातेजा बभञ्जास्य महिनुः ॥
पदच्छेदः :- तत: + अस्य , सिरम् + चापम् + मुक्ता - मबर् - बवभूबषतम् । चरर्ाभ्याम् + महातेजा , बभञ्ज + अस्य , महत् + धनुः ॥
अन्द्वय: :- तत: महातेजा अस्य ( रावर्स्य ) सिरं चापं मुक्तामबर् - बवभूबषतं महिनुः चरर्ाभ्यां बभञ्ज ।
अथय: :- तब महान तेजस्वी ने इस ( रावर् ) के बार् सबहत , मोती की मबर्यों से सुिोबभत , बविाल धनुष को पंजों से तोड़ डाला ।
****************************************************************************************************************************************************************
श्लोकः - 9 स भग्धन्द्वा बवरथो हताश्वो हतसारबथः ।
अङ्के नादाय वैदह
े ीं पपात भुबव रावर्ः ॥
पदच्छेदः :- स: + भग् - धन्द्वा , बवरथ: + हत + अश्व: + हत - सारबथः । अङ्के न + आदाय , वैदह े ीम् + पपात , भुबव , रावर्ः ॥
अन्द्वय: :- स: भग्धन्द्वा बवरथ: हताश्व: हतसारबथः रावर्: अङ्के न वैदह े ीं आदाय भुबव पपात ।
अथय: :- वह टूटे धनुष वाला , टूटे रथ वाला , नष्ट र्ोड़े वाला , नष्ट सारबथ वाला रावर् गोद में सीता को लेकर पृथ्वी पर आ बगरा ।
*************************************************************************************************************************************************************
श्लोकः - 10 संपठरष्वज्य वैदह े ीं वामेनाङ्के न रावर्ः ।
तलेनाबभजर्ानािु जटायुं िोधमूरच्छयतः ॥
पदच्छेदः :- सम् + पठरष्वज्य , वैदह े ीम् + वामेन + अङ्के न , रावर्ः । तलेन + अबभजर्ान + आिु , जटायुम् + िोध - मूरच्छयतः ॥
अन्द्वय: :- िोधमूरच्छयतः रावर्ः वामेन अङ्के न वैदह े ीं संपठरष्वज्य जटायुं तलेन आिु अबभजर्ान ।

110
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
अथय: :- िोध में पागल होकर रावर् ने सीता को बाई गोद में उठाकर जटायु को ठोकर से िीघ्र मार डाला ।
****************************************************************************************************************************************************************

श्लोकः - 11
जटायुस्तमबतिम्य तुण्डेनास्य खगाबधपः ।
वामबाहन्द्दि तदा व्यपाहरदठरन्द्दमः ॥
पदच्छेदः :- जटायु: + तम् + अबतिम्य , तुण्डेन + अस्य , खग + अबधपः । वाम - बाहन् + दि , तदा , बव + अपाहरत् + अठरन्द्दमः ॥
अन्द्वय: :- तदा खगाबधपः अठरन्द्दमः जटायु: तम् अबतिम्य अस्य ( रावर्स्य ) दि वाम - बाहन् तुण्डेन व्यपाहरत् ।
अथय: :- तत्पश्चात् पबक्षराज , ित्रुओं को नष्ट करने वाले , जटायु ने उसका अबतिमर् करके उस ( रावर् ) की बायीं दस भुजाओं को चोंच के द्वारा
ऊखाड़ डाला ।
***************************************************************************************************************************************************************
पठठत अवबोधनम् ( पद्यांिः ) ( Q.NO.14. & Q.NO.17. )
Q.NO.14. श्लोकं / श्लोकौ पठठत्वा प्रश्नान् उत्तरत - 5
श्लोक - 1 & 2. सा तदा करुर्ा वाचो बवलपन्द्ती सुदःु बखता ।
वनस्पबतगतं गृध्रं ददिाययतलोचना ॥
जटायो पश्य मामायय बियमार्ामनाथवत् ।
अनेन राक्षसेन्द्रर्
े करुर्ं पापकमयर्ा ॥
I. एकपदेन उत्तरत - 1 अङ्कः II. पूर्व
य ाक्येन उत्तरत - 2 अङ्कौ III. भाबषकं काययम् - 2 अङ्कौ - 5 अङ्काः
Q. I. i) आयतलोचना कं ददिय ? ii) गृध्रः कीदृिन
े राक्षसेन्द्रर्
े बियमार्ां पश्यबत ? iii ) सा सीता गृध्रं कथं सम्बोधयबत ?
15. II. i ) कीदृिी सा गृध्रं ददिय ? ii ) सा सीता गृध्रं ककं वदबत ? iii )
III. i ) ‘ दया ’ इबत पदस्य पयाययपदं दकम् ? ii ) ‘ वनस्पबतगतं गृध्रं ’ अत्र बवषेष्यपदं दकम् ? iii ) ‘ वृक्ष ’ इबत पदस्य पयाययपदं दकम् ?
उत्तराबर् I. i) गृध्रम् ii) पापकमयर्ा iii ) आयय | II. i) बवलपन्द्ती सुदःु बखता सा गृध्रं ददिय | ii) आयय जटायो ! अनेन पापकमयर्ा राक्षसेन्द्रर्
े अनाथवत्
बियमार्म् मां करुर्ं पश्य इबत ... | III. करुर्ा , गृध्रं , वनस्पबत |
*****************************************************************************************************************************************************************
Q.NO.14. श्लोकं / श्लोकौ पठठत्वा प्रश्नान् उत्तरत - 5

111
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
श्लोक - 3 & 4. तं िब्दमवसुप्तस्तु जटायुरथ िुश्रव ु े ।
बनरीक्ष्य रावर्ं बक्षप्रं वैदह
े ीं च ददिय सः ॥
ततः पवयतिृङ्गाभस्तीक्ष्र्तुण्डः खगोत्तमः ।
वनस्पबतगतः श्रीमान्द्व्याजहार िुभां बगरम् ॥
I. एकपदेन उत्तरत - 1 अङ्कः II. पूर्व
य ाक्येन उत्तरत - 2 अङ्कौ III. भाबषकं काययम् - 2 अङ्कौ - 5 अङ्काः
Q. I. i) कः िुश्रव
ु े ? ii) जटायुः कां ददिय ? iii ) खगोत्तमः कीदृिीं बगरम् व्याजहार ?
15. II. i ) कीदृिः खगोत्तमः िुभां बगरं व्याजहार ? ii ) सः कं बनरीक्ष्य कां ददिय ? iii ) पवयतिृङ्गाभः कः आसीत् ?
III. i ) “ िुश्रव
ु े ” इबत दियापदस्य कतृप
य दं दकम् ? ii ) ‘िुभां बगरम् ’ अत्र बवषेष्यपदं दकम् ? iii ) ‘ अिुभां x .. ’ इबत पदस्य बवलोमपदं दकम् ?
उत्तराबर् :- I. i ) जटायुः ii ) वैदह
े ीं iii ) िुभाम् II. i ) पवयतिृङ्गाभस्तीक्ष्र्तुण्डः खगोत्तमः िुभां बगरं व्याजहार ।
ii ) सः रावर्ं बनरीक्ष्य वैदह
े ीं ददिय । ...जटायुः ... | III. जटायुः , बगरं , िुभां |
*****************************************************************************************************************************************************************
Q.NO.14. श्लोकं / श्लोकौ पठठत्वा प्रश्नान् उत्तरत - 5
श्लोक - 5 & 6. बनवतयय मवतं नीचां परदाराबभमियनात् ।
न तत्समाचरे िीरो यत्परोऽस्य बवगहययत
े ् ॥
वृिोऽहं त्वं युवा धन्द्वी सरथः कवची िरी ।
न चाप्यादाय कु िली वैदह े ीं मे गबमष्यबस ॥
I. एकपदेन उत्तरत - 1 अङ्कः II. पूर्व
य ाक्येन उत्तरत - 2 अङ्कौ III. भाबषकं काययम् - 2 अङ्कौ - 5 अङ्काः
Q. I. i) रावर्ः कस्मात् मवतं बनवतययत
े ् ? ii) रावर्ः कीदृिीं मवतं बनवतययत
े ् ? iii ) गृध्रः कीदृिः आसीत् ?
15. II. i ) रावर्ः कीदृिः आसीत् ? ii ) िु िः जटायुः रावर्ं दकम् इबत अतजययत् ? iii ) युवा कः अबस्त ?
III. i ) ‘ धीरः ’ इबत कतृप
य दस्य दियापदं दकम् ? ii ) ‘ मवतं नीचां ‘ अत्र बविेषर्पदं दकम् ? iii ) ‘ भायाय ’ इबत पदस्य पयाययपदं दकम् ?
उत्तराबर् :- I. i ) परदाराबभमियनात् ii ) नीचां iii ) वृिः II. i) रावर्ः युवा धन्द्वी सरथः कवची िरी च आसीत् ।
ii ) त्वं वैदह
े ीम् आदाय कु िली न गबमष्यबस इबत | .. रावर्ः .. | III. बवगहययत
े ् , नीचां , दारा |
*********************************************************************** *****************************************************************************************
112
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
Q.NO.14. श्लोकं / श्लोकौ पठठत्वा प्रश्नान् उत्तरत - 5
श्लोक - 7 & 8. तस्य तीक्ष्र्नखाभ्यां तु चरर्ाभ्यां महाबलः ।
चकार बहुधा गात्रे व्रर्ान्द्पतगसत्तमः ॥
ततोऽस्य सिरं चापं मुक्तामबर्बवभूबषतम् ।
चरर्ाभ्यां महातेजा बभञ्जास्य महिनुः ॥
I. एकपदेन उत्तरत - 1 अङ्कः II. पूर्व
य ाक्येन उत्तरत - 2 अङ्कौ III. भाबषकं काययम् - 2 अङ्कौ - 5 अङ्काः
Q. I. i) पतगसत्तमः कु त्र व्रर्ान् अकरोत् ? ii) पतगसत्तमः अस्य ककं बभञ्ज ? iii ) पतगसत्तमः काभ्यां महिनुः बभञ्ज ?
15. II. i ) पतगसत्तमः कै ः गात्रे व्रर्ान् चकार ? ii ) पतगसत्तमः कीदृिं महिनुः चरर्ाभ्यां बभञ्ज ? iii ) जटायुः कस्य धनुः बभञ्ज ?
III. i ) ‘ चकार ’ इबत दियापदस्य कतृप
य दं दकम् ? ii ) ‘ िरीरे ’ इबत पदस्य पयाययपदं दकम् ? iii ) ‘ महिनुः ’ अत्र बवषेष्यपदं दकम् ?
उत्तराबर् :- I. i ) गात्रे ii ) महिनुः iii ) चरर्ाभ्याम् II. i ) पतगसत्तमः तीक्ष्र्नखाभ्यां चरर्ाभ्यां गात्रे व्रर्ान् चकार । ii ) पतगसत्तमः
मुक्तामबर्बवभूबषतम् महिनुः चरर्ाभ्यां बभञ । .. रावर्स्य .. | III. पतगसत्तमः , गात्रे , धनुः |
********************************************************************* *******************************************************************************************
Q.NO.6. श्लोकं / श्लोकान् पठठत्वा प्रश्नान् उत्तरत - 5
श्लोक - 9 , 10 & 11. सभग्धन्द्वा बवरथो हताश्वो हतसारबथः ।
अङ्के नादाय वैदह
े ीं पपात भुबव रावर्ः ॥
संपठरष्वज्य वैदह
े ीं वामानाङ्के न रावर्ः ।
तलेनाबभजर्ानािु जटायुं िोधमूरच्छयतः ॥
जटायुस्तमबतिम्य तुण्डेनास्य खगाबधपः ।
वामबाहन्द्दि तदा व्यपाहरदठरन्द्दमः ॥
I. एकपदेन उत्तरत - 1 अङ्कः II. पूर्व
य ाक्येन उत्तरत - 2 अङ्कौ III. भाबषकं काययम् - 2 अङ्कौ - 5 अङ्काः
Q. I. i) रावर्ः कु त्र पपात ? ii) रावर्ः के न जटायुम् अबभजर्ान ? iii ) जटायुः के न रावर्ं व्यपाहरत् ?
15. II. i ) बवरथः रावर्ः दकम् अकरोत् ? ii ) िोधमूरच्छयतः रावर्ः दकम् अकरोत् ? iii ) अठरन्द्दमः कबत बाहन् व्यपाहरत् ?
III. i ) ‘ आकािे x ... ’ इबत पदस्य बवलोमपदं दकम् ? ii ) ‘ अठरन्द्दमः ’ इबत कतृप
य दस्य दियापदं दकम् ? iii ) ‘ पपात ’ इबत दियापदस्य कतृप
य दं दकम् ?

113
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
उत्तराबर् :- I. i ) भुबव ii ) तलेन iii ) तुण्डेन II. i) बवरथः रावर्ः वैदह
े ीम् अङ्के न आदाय भुबव पपात ।
ii ) िोधमूरच्छयतः रावर्ः जटायुं तलेन अबभजर्ान । .. दि .. | III. X भुबव , व्यपाहरत् , रावर्ः |
***************************************************************************************************************************************************************
**************************************************************************************************************************************************
Q.NO.17. अन्द्वयं पूरयत - ( परीक्षायां मछजूषा भवबत , परन्द्तु अभ्यासाथयम् अत्र मछजूषा न दत्ता )
1 सा तदा करुर्ा वाचो बवलपन्द्ती सुदःु बखता । वनस्पबतगतं गृध्रं ददिाययतलोचना ॥
अन्द्वय: :- तदा ..... i ..... करुर्ाः वाचः ..... ii ..... आयतलोचना सा ..... iii ..... गृध्रं ..... iv ..... ।
2 जटायो पश्य मामायय बियमार्ामनाथवत् । अनेन राक्षसेन्द्रर्
े करुर्ं पापकमयर्ा ।
अन्द्वय: :- आयय ..... i ..... अनेन पापकमयर्ा ..... ii ..... अनाथवत् ..... iii ..... मां ..... iv ..... पश्य ॥
3 तं िब्दमवसुप्तस्तु जटायुरथ िुश्रव
ु े । बनरीक्ष्य रावर्ं बक्षप्रं वैदह
े ीं च ददिय सः ॥
अन्द्वय: :- अथ ..... i ..... जटायुः तु तं ..... ii ..... िुश्रव
ु े , सः ..... iii ..... बनरीक्ष्य बक्षप्रं ..... iv ..... च ददिय ॥
4 ततः पवयतिृङ्गाभस्तीक्ष्र्तुण्डः खगोत्तमः । वनस्पबतगतः श्रीमान्द्व्याजहार िुभां बगरम् ॥
अन्द्वय: :- ततः ..... i ..... तीक्ष्र्तुण्डः ..... ii ..... वनस्पबतगतः ..... iii ..... िुभां बगरं ..... iv ..... ॥
5 बनवतयय मवतं नीचां परदाराबभमियनात् । न तत्समाचरे िीरो यत्परोऽस्य बवगहययत
े ्॥
अन्द्वय: :- ..... i ..... नीचां मवतं बनवतयय ..... ii ..... तत् न ..... iii ..... यत् अस्य परः ..... iv ..... ।।
6 वृिोऽहं त्वं युवा धन्द्वी सरथः कवची िरी । न चाप्यादाय कु िली वैदह
े ीं मे गबमष्यबस ॥
अन्द्वय: :- अहं ..... i ..... , त्वं युवा धन्द्वी सरथः ..... ii ..... िरी , अबप च मे ..... iii ..... आदाय ..... iv ..... न गबमष्यबस ।
7 . तस्य तीक्ष्र्नखाभ्यां तु चरर्ाभ्यां महाबलः । चकार बहुधा गात्रे व्रर्ान्द्पतगसत्तमः ॥
अन्द्वय: :- महाबलः ..... i ..... तु तीक्ष्र्नखाभ््ां ..... ii ..... तस्य ..... iii ..... बहुधा ..... iv ..... चकार ॥
8 ततोऽस्य सिरं चापं मुक्तामबर्बवभूबषतम् । चरर्ाभ्यां महातेजा बभञ्जास्य महिनुः ॥
अन्द्वय: :- ततः महातेजाः ..... i ..... अस्य ..... ii ..... सिरं ..... iii ..... चरर्ाभ्यां ..... iv ..... ॥
9 सभग्धन्द्वा बवरथो हताश्वो हतसारबथः । अङ्के नादाय वैदह
े ीं पपात भुबव रावर्ः ॥
114
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
अन्द्वय: :- सः भग्धन्द्वा ..... i ..... हतसारबथः बवरथः ..... ii ..... अङ्के न _iii_ आदाय ..... iv ..... पपात ॥
10 संपठरष्वज्य वैदह
े ीं वामानाङ्के न रावर्ः । तलेनाबभजर्ानािु जटायुं िोधमूरच्छयतः ॥
अन्द्वय: :- ..... i ..... रावर्ः ..... ii ..... अङ्के न वैदह
े ीम् आिु _iii_ जटायुं ..... iv ..... अबभजर्ान ॥
11 जटायुस्तमबतिम्य तुण्डेनास्य खगाबधपः । वामबाहन्द्दि तदा व्यपाहरदठरन्द्दमः ॥
अन्द्वय: :- अठरन्द्दमः _i_ जटायुः तम् ..... ii ..... अस्य _iii__ वामबाहन् __iv__ ॥

****************************************************************************************************************************************************************

उत्तराबर् :-
1. i सुदःु बखता ii बवलपन्द्ती iii वनस्पबतगतं iv ददिय
2. i तटायो ii राक्षसेन्द्रर्
े iii बियमार्ाम् iv करुर्म्
3. i अवसुप्तः ii िाब्दम् iii रावर्म् iv वैदह
े ीम्
4. i पवयतश्रुङ्गाभः ii खगोत्तमः iii श्रीमान् iv व्याजहार
5. i परदाराबभमियनात् ii धीरः iii समाचरे त् iv बवगहययत
े ्
6. i वृिः ii कवची iii वैदह
े ीम् iv कु िली
7. i पतगसत्तमः ii चरर्ाभ्याम् iii गात्रे iv व्रर्ान्
8. i महिनुः ii मुक्तामबर्बवभूबषतम् iii चापम् iv बभञ्ज
9. i हताश्वः ii रावर्ः iii वैदह
े ीम् iv भुबव
10. i िोधमूरच्छयतः ii वामेन iii संपठरष्वज्य iv तलेन
11. i खगाबधपः ii अबतिम्य iii दि iv व्यपाहरत्

115
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
****************************************************************************************************************************************************************
पाठ: - एकादि: पयायवरर्म् । ( पाठान्द्ते Q.NO. 13. प्रश्ना: अभ्यासाय दत्ताः | )
1. प्रकृ बतः समेषां प्राबर्नां संरक्षर्ाय यतते । इयं सवायन् 1. प्रकृ बत सब प्राबर्यों की रक्षा के बलए प्रयत्न करती है । यह बवबभन्न प्रकारों
पुष्र्ाबत बवबवधैः प्रकारै ः सुखसाधनैः च तपययबत । पृबथवी , जलं , तेज: , से सबको पुष्ट करती है तथा सुख - साधनों से तृप्त करती है । पृथ्वी , जल ,
वायुः , आकाि: च अस्याः प्रमुखाबन तत्वाबन । तान्द्यव े बमबलत्वा तेज , वायु , और आकाि ये इसके प्रमुख तत्त्व है । वे ही बमलकर या अलग -
पृथक्तया वाऽस्माकं पयायवरर्ं रचयबन्द्त । आबव्रयते पठरतः समन्द्तात् अलग हमारे पयायवरर् को बनाते है । संसार बजसके द्वारा सब ओर से
लोक: अनेन इबत पयायवरर्म् । यथा अजातबििुः मातृगभे सुरबक्षत: आच्छाददत दकया जाता है , वह “ पयायवरर् ” कहलाता है । बजस प्रकार अजन्द्म
बतष्ठबत तथैव मानवः पयायवरर्कु क्षौ । पठरष्कृ तं प्रदूषर्रबहतं च ( जो अभी जन्द्म नहीं बलया है ) बििु अपनी माता के गभय में सुरबक्षत रहता है ,
पयायवरर्म् अस्मभ्यं सांसाठरकं जीवनसुखं , सबद्वचारं , सत्यसङ्कल्पं उसी प्रकार मनुष्य पयायवरर् की कोख में सुरबक्षत रहता है । िुि तथा प्रदूषर् से
माङ्गबलकसामग्रीञ्च प्रददाबत । प्रकृ बतकोपैः आतबङ्कतो जनः ककं कतुं रबहत पयायवरर् हमें सांसाठरक जीवन का सुख , अच्छे बवचार , अच्छे संकल्प तथा
प्रभवबत ? जलप्लावनैः अबग्भयैः भूकम्पैः वात्याचिै ः उल्कापाताददबभश्च मांगबलक सामग्री देता है । प्रकृ बत के िोधों से व्याकु ल मनुष्य क्या कर सकता है ?
सन्द्तप्तस्य मानवस्य क्व मङ्गलम् ? बाढ़ों , अबग्भयों , भूकंपों , आंधी - तूफानों तथा उल्का आदद के बगरने से संतप्त
( दु:खी ) मानव का कहां कल्यार् है ? अथायत कहीं नहीं ।
************************************************************************************************************************************************************************************************
2. अत एव अस्माबभः प्रकृ बत: रक्षर्ीया । तेन च पयायवरर्ं 2. इसबलए हम प्रकृ बत की रक्षा करनी चाबहए , उससे पयायवरर् अपने -
रबक्षतं भबवष्यबत । प्राचीनकाले लोकमङ्गलािाबसन ऋषयो वने आप सुरबक्षत हो जाएगा । प्राचीनकाल में जनता का कल्यार् चाहने वाले ऋबष
बनवसबन्द्त स्म । यतो बह वने सुरबक्षतं पयायवरर्मुपलभ्यते स्म । तत्र वन में ही रहते थे , क्योंदक वन में ही सुरबक्षत पयायवरर् प्राप्त होता है ।
बवबवधाः बवहगाः कलकू बजश्रोत्ररसायनं ददबत । सठरतो बगठरबनझयराश्च अनेक प्रकार के पक्षी अपने मधुर कू जन से वहां कानों को अमृत प्रदान करते हैं
अमृतस्वादु बनमयलं जलं प्रयच्छबन्द्त । वृक्षा लताश्च फलाबन पुष्पाबर् । नददयां तथा पवयतीय झरने अमृत के समान स्वाददष्ट और पबवत्र जल देते हैं ।
इन्द्धनकाष्ठाबन च बाहुल्येन समुपहरबन्द्त । िीतलमन्द्दसुगन्द्धवनपवना पेड़ तथा लताएं फल , फू ल तथा इंधन की लकड़ी बहुत मात्रा में देते हैं ।
औषधकल्पं प्रार्वायुं बवतरबन्द्त । परन्द्तु स्वाथायन्द्धो मानव: तदेव िीतल , मंद तथा सुगबं धत वन की वायु औषध के समान प्रार्वायु बांटते हैं ।
पयायवरर्म् अद्य नाियबत । स्वल्पलाभाय जना बहुमूल्याबन वस्तूबन लेदकन स्वाथय में अंधा हुआ मनुष्य उसी पयायवरर् को आज नष्ट कर रहा
नाियबन्द्त । यन्द्त्रागारार्ां बवषाक्तं जलं नद्यां बनपातयबन्द्त | तेन है । थोड़े से लाभ के बलए मनुष्य बहुमूल्य वस्तुओं को नष्ट कर रहर हैं ।
कारखानों का बवषैला जल नददयों में बगराया जा रहा है , बजससे मछली आदद
116
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
मत्स्यादीनां जलचरार्ां च क्षर्ेनव
ै नािो जायते । नदीजलमबप जलचरों का क्षर्भर में ही नाि हो जाता है । नददयों का पानी भी सवयथा न
तत्सवयथाऽपेयं जायते । पीने योग्य ( अपेय ) हो जाता है ।
********************************************************************************************************************
3. मानवाः व्यापारवधयनाय वनवृक्षान् बनरवयवक े ं बछन्द्दबन्द्त | 3. वन के पेड़ व्यापार बढ़ाने के बलए बबना सोचे समझे काटे जाते हैं ,
तस्मात् अवृबष्टः प्रवधयते , वनपिवश्च िरर्रबहता ग्रामेषु उपरवं बजससे अवृबष्ट ( वषाय न होना ) में वृबि होती है तथा वन के पिु असहाय
बवदधबत । िुिवायुरबप वृक्षकतयनात् सङ्कटापन्नो जायते । एवं बह होकर गांवों में उत्पन्न करते हैं । पेड़ों के कट जाने से िुि वायु भी दुलभ य होगई
स्वाथायन्द्धमानवै: बवकृ बतम् उपगता प्रकृ बत: एव सवेषां बवनािकत्री है । इस प्राकार स्वाथय से अंधे मनुष्यों के द्वारा बवकारयुक्त प्रकृ बत ही उनकी
बवनाबिकी हो गई है । पयायवरर् में बवकार आ जाने से बवबभन्न रोग तथा
भवबत । बवकृ बतमुपगते पयायवरर्े बवबवधा: रोगा: भीषर्समस्याश्च
भयंकर समस्याएं उत्पन्न हो रही है । इसबलए अब सब कु छ बचन्द्तायुक्त प्रतीत हो
सम्भवबन्द्त । तत्सवयबमदानीं बचन्द्तनीयं प्रबतभाबत । रहा है ।
“ धमो रक्षबत रबक्षतः ” इत्याषयवचनम् । पयायवरर्रक्षर्मबप “ रक्षा दकया गया धमय रक्षा करता है ” ये ऋबषयों के वचन हैं ।
धमयस्यैवाङ्गबमबत ऋषयः प्रबतपाददतवन्द्तः । अत एव पयायवरर् की रक्षा करना भी धमय का ही अंग है - इस तरह ऋबषयों ने
वापीकू पतडागाददबनमायर्ं देवायतन - बवश्रामगृहाददस्थापनञ्च धमयबसिेः प्रबतपाददत दकया है । इसीबलए बावड़ी , कु एं , तालाब आदद बनवाना , मबन्द्दर
स्रोतो रूपेर् अङ्गीकृ तम् । कु क्कु र - सूकर - सपय - नकु लादद स्थलचराः बवश्रामगृह आदद की स्थापना धमय बसबि के रूप में ही माने गए हैं । कु त्ते ,
, मत्स्य - कच्छप - मकर - प्रभृतय: जलचराश्च अबप रक्षर्ीयाः , यत: सूअर , आंप , नेवले , आदद स्थलचरों तथा मछली , कछु ए , मगरमच्छ आदद
ते स्थलमलानाम् अपनोददन: जलमलानाम् जलचरों की भी रक्षा करनी चाबहए , क्योंदक ये पृथ्वी तथा जल की मबलनता
अपहाठरर्श्च । प्रकृ बतरक्षया एव लोकरक्षा सम्भवबत इत्यत्र नाबस्त को दूर करने वाले हैं । प्रकृ बत की रक्षा से ही संसार की रक्षा हो सकती है -
संियः । इसमें संदह
े नहीं है ।
*****************************************************************************************************************************************************************
पठठत - अवबोधनम्
Q.NO. 13. अधोबलबखतं गद्यांिं पठठत्वा प्रदत्त - प्रश्नानाम् उत्तराबर् बलखत - 1+2+2=5
प्रकृ बतः समेषां प्राबर्नां संरक्षर्ाय यतते । इयं सवायन् पुष्र्ाबत बवबवधैः प्रकारै ः सुखसाधनैः च तपययबत । पृबथवी , जलं , तेज: , वायुः , आकाि: च
अस्याः प्रमुखाबन तत्वाबन । तान्द्यव े बमबलत्वा पृथक्तया वाऽस्माकं पयायवरर्ं रचयबन्द्त । आबव्रयते पठरतः समन्द्तात् लोक: अनेन इबत पयायवरर्म् । यथा
अजातबििुः मातृगभे सुरबक्षत: बतष्ठबत तथैव मानवः पयायवरर्कु क्षौ । पठरष्कृ तं प्रदूषर्रबहतं च पयायवरर्म् अस्मभ्यं सांसाठरकं जीवनसुखं , सबद्वचारं ,
सत्यसङ्कल्पं माङ्गबलकसामग्रीञ्च प्रददाबत । प्रकृ बतकोपैः आतबङ्कतो जनः ककं कतुं प्रभवबत ? जलप्लावनैः अबग्भयैः भूकम्पैः वात्याचिै ः
117
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
उल्कापाताददबभश्च सन्द्तप्तस्य मानवस्य क्व मङ्गलम् ?
I. एकपदेन उत्तरत - 1 अङ्कः II. पूर्व
य ाक्येन उत्तरत - 2 अङ्कौ III. भाबषकं काययम् - 2 अङ्कौ - 5 अङ्काः
Q. I. i) का समेषां प्राबर्नां संरक्षनाय यतते ? ii) आबव्रयते पठरतः समन्द्तात् लोकोऽनेनबे त दकम् ? iii ) इयं प्रकृ बतः कान् पुष्र्ाबत ?
15. II. i ) पठरष्कृ तं प्रदूषर्रबहतं च पयायवरर्मस्मभ्यं ii ) कै ः सन्द्तप्तस्य मानवस्य क्व मङ्गलम् ? iii ) प्रकृ ते: प्रमुखाबन तत्त्वाबन काबन सबन्द्त ?
ककं प्रददाबत ?
III. i) “ आतबङ्कतो जनः ” अत्र बविेषर्पदं दकम् ? ii ) “ प्रकृ बतः ” इबत कतृप
य दस्य दियापदं दकम् ? iii ) ‘ िाबन्द्तबभः x ... ’ इबत पदस्य बवलोमपदं दकम् ?
उत्तराबर् :- I. i) प्रकृ बतः ii) पयायवरर्म् iii ) सवायन् | II. i) पठरष्कृ तं प्रदूषर्रबहतं च पयायवरर्मस्मभ्यं सांसाठरकं जीवनसुखं , सबद्वचारं , सत्यसङ्कल्पं , माङ्गबलकसामग्रीञ्च प्रददाबत ।
ii जलप्लावनैः अबग्भयैः भूकम्पैः वात्याचिै ः उल्कापाददबभश्च सन्द्तप्तस्य मानवस्य क्व मङ्गलम् भवबत । iii ) प्रकृ ते: प्रमुखाबन तत्वाबन पृबथवी , जलं , तेजो , वायुः , आकाि च सबन्द्त ।
III. आतबङ्कतः , यतते , कोपैः |
*****************************************************************************************************************************************************************
Q.NO. 13. अधोबलबखतं गद्यांिं पठठत्वा प्रदत्त - प्रश्नानाम् उत्तराबर् बलखत - 1+2+2=5
अत एव अस्माबभः प्रकृ बत: रक्षर्ीया । तेन च पयायवरर्ं रबक्षतं भबवष्यबत । प्राचीनकाले लोकमङ्गलािाबसन ऋषयो वने बनवसबन्द्त स्म । यतो
बह वने सुरबक्षतं पयायवरर्मुपलभ्यते स्म । तत्र बवबवधाः बवहगाः कलकू बजश्रोत्ररसायनं ददबत । सठरतो बगठरबनझयराश्च अमृतस्वादु बनमयलं जलं प्रयच्छबन्द्त
। वृक्षा लताश्च फलाबन पुष्पाबर् इन्द्धनकाष्ठाबन च बाहुल्येन समुपहरबन्द्त । िीतलमन्द्दसुगन्द्धवनपवना औषधकल्पं प्रार्वायुं बवतरबन्द्त ।
I. एकपदेन उत्तरत - 1 अङ्कः II. पूर्व
य ाक्येन उत्तरत - 2 अङ्कौ III. भाबषकं काययम् - 2 अङ्कौ - 5 अङ्काः
Q. I. i) अस्माबभः का रक्षर्ीया ? ii) प्रकृ बतरक्षर्ेन ककं रबक्षतं भबवष्यबत ? iii ) वने एव कीदृिं पयायवरर्मुपलभ्यते ?
15. II. i ) सठरतो बगठरबनझयराश्च कीदृिं जलं प्रयच्छबन्द्त ? ii ) औषधकल्पं प्रार्वायुं के बवतरबन्द्त ? iii ) वृक्षा लताश्च काबन बाहुल्येन समुपहरबन्द्त ?
III. i ) “ खगाः ” इबत पदस्य पयाययपदं दकम् ? ii ) “ प्रयच्छबन्द्त ” इबत दियापदस्य कतृप
य दं दकम् ? iii ) ‘ बनमयलं जलं ’ अत्र बवषेष्यपदं दकम् ?
उत्तराबर् :- I. i) प्रकृ बतः ii) पयायवरर्म् iii ) सुरबक्षतम् | II. i) सठरतो बगठरबनझयराश्च अमृतस्वादु बनमयलं जलं प्रयच्छबन्द्त । ii ) िीतलमन्द्दसुगन्द्धवनपवना औषधकल्पं प्रार्वायुं बवतरबन्द्त ।
ii ) वृक्षा लताश्च फलाबन पुष्पाबर् इन्द्धनकाष्ठाबन च बाहुल्येन समुपहरबन्द्त । III. = बवहगाः , सठरतः बनझयराः च , जलं |
****************************************************************************************************************************************************************
Q.NO. 13. अधोबलबखतं गद्यांिं पठठत्वा प्रदत्त - प्रश्नानाम् उत्तराबर् बलखत - 1+2+2=5
परन्द्तु स्वाथायन्द्धो मानव: तदेव पयायवरर्म् अद्य नाियबत । स्वल्पलाभाय जना बहुमूल्याबन वस्तूबन नाियबन्द्त । यन्द्त्रागारार्ां बवषाक्तं जलं नद्यां
बनपातयबन्द्त | तेन मत्स्यादीनां जलचरार्ां च क्षर्ेनव ै नािो जायते । नदीजलमबप तत्सवयथाऽपेयं जायते । मानवाः व्यापारवधयनाय वनवृक्षान्
118
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
बनरवयवके ं बछन्द्दबन्द्त | तस्मात् अवृबष्टः प्रवधयते , वनपिवश्च िरर्रबहता ग्रामेषु उपरवं बवदधबत । िुिवायुरबप वृक्षकतयनात् सङ्कटापन्नो जायते । एवं
बह स्वाथायन्द्धमानवै: बवकृ बतम् उपगता प्रकृ बत: एव सवेषां बवनािकत्री भवबत । बवकृ बतमुपगते पयायवरर्े बवबवधा: रोगा: भीषर्समस्याश्च सम्भवबन्द्त ।
तत्सवयबमदानीं बचन्द्तनीयं प्रबतभाबत ।
I. एकपदेन उत्तरत - 1 अङ्कः II. पूर्व
य ाक्येन उत्तरत - 2 अङ्कौ III. भाबषकं काययम् - 2 अङ्कौ - 5 अङ्काः
Q. I. i) दकमथं जनाः बहुमूल्याबन वस्तूबन नाियबन्द्त ? ii) कीदृिः मानवस्तदेव पयायवरर्मद्य नाियबत ? iii ) नदीजलमबप तत्सवयथा कीदृिं जायते ?
15. II. i ) पयायवरर्े बवकृ बतमुपगते के जायन्द्ते ? ii ) वनवृक्षाः बनरवयवक
े ं दकमथं बछद्यन्द्ते ? iii ) बवषाक्तं जलं नद्यां बनपात्यते चेत् ककं भवबत ?
III. i ) “ बहुमूल्याबन वस्तूबन ” अत्र बविेषर्पदं दकम् ? ii ) “ अ वृबष्ट: ” इबत कतृप
य दस्य दियापदं दकम् ? iii ) ‘ रक्षर्ं x ... ’ इबत पदस्य बवलोमपदं दकम् ?
उत्तराबर् :- I. i) स्वल्पलाभाय ii) स्वाधायन्द्धः iii ) अपेयब
ं . II. i) पयायवरर्े बवकृ बतमुपगते बवबवधा रोगा भीषर्समस्याश्च जायन्द्ते । ii वनवृक्षाः बनरवयवक
े ं व्यापारवधयनाय बछद्यन्द्ते ।
iii ) यन्द्त्रागारार्ां बवषाक्तं जलं नद्यां बनपात्यते येन मत्स्यादीनां जलचरार्ां च क्षर्ेनव
ै नािो जायते । III. बहुमूल्याबन , प्रवधयते , नािः |
**************************************************************************************************************************************************************
Q.NO. 13. अधोबलबखतं गद्यांिं पठठत्वा प्रदत्त - प्रश्नानाम् उत्तराबर् बलखत - 1+2+2=5
“ धमो रक्षबत रबक्षतः ” इत्याषयवचनम् । पयायवरर्रक्षर्मबप धमयस्यैवाङ्गबमबत ऋषयः प्रबतपाददतवन्द्तः । अत एव वापीकू पतडागाददबनमायर्ं
देवायतन - बवश्रामगृहाददस्थापनञ्च धमयबसिेः स्रोतो रूपेर् अङ्गीकृ तम् । कु क्कु र - सूकर - सपय - नकु लादद स्थलचराः , मत्स्य - कच्छप - मकर –
प्रभृतय: जलचराश्च अबप रक्षर्ीयाः , यत: ते स्थलमलानाम् अपनोददन: जलमलानाम् अपहाठरर्श्च । प्रकृ बतरक्षया एव लोकरक्षा सम्भवबत इत्यत्र
नाबस्त संियः ।
I. एकपदेन उत्तरत - 1 अङ्कः II. पूर्व
य ाक्येन उत्तरत - 2 अङ्कौ III. भाबषकं काययम् - 2 अङ्कौ - 5 अङ्काः
Q. I. i) आषयवचनं दकम् अबस्त ? ii) ऋषयः धमयस्यैवाङ्गबमबत ककं प्रबतपाददतवन्द्तः ? iii ) कस्याः रक्षयैव सम्भवबत लोकरक्षेबत ?
15. II. i ) के षां बनमायर्ं के षां स्थापनञ्च ii ) अस्माबभः के के रक्षर्ीयाः ? iii ) ऋषयः ककं प्रबतपाददतवन्द्तः ?
धमयबसिेः स्रोतोरूपेर्ाङ्गीकृ तम् ?
III. i ) “ सन्द्दह
े : ” इबत पदस्य पयाययपदं दकम् ? ii ) “ सम्भवबत ” इबत दियापदस्य कतृप
य दं दकम् ? iii ) “ ते ” इबत सवयनामपदं कस्मै प्रयुक्तम् ?
उत्तराबर् :- I. i) धमो रक्षबत रबक्षतः ii) पयायवरर्रक्षर्मबप iii ) प्रकृ बतरक्षयैव. II. i) वापीकू पतडागाददबनमायर्ं देवायतनबवश्रामगृहाददस्थापनञ्च धमयबसिेः
स्रोतोरूपेर्ाङ्गीकृ तम् । ii कु क्कु रसूकरसपयनकु लाददस्थलचराः , मत्स्यकच्छपमकरप्रभृतयो जलचराश्चाबप रक्षर्ीयाः । iii ) पयायवरर्रक्षर्मबप
धमयस्यैवाङ्गबमबत ऋषयः प्रबतपाददतवन्द्तः । III. संियः , लोकरक्षा , स्थलचरे भ्यः जलचरे भ्यः च |
119
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
*******************************************************************************************************************************************************************
*******************************************************************************************************************************************************************
द्वादिः पाठ: वाङ्मनः प्रार्स्वरूपम् ( गुरु - बिष्य - संवादात्मकः पाठः )
******************************************************************************************************************************************************************

प्रस्तुत पाठ छान्द्दोग्योपबनषद् के छठे अध्याय के पञ्चम खण्ड पर आधाठरत है | इसमें मन , प्रार् तथा वाक् ( वार्ी ) के संदभय में रोचक बववरर्
प्रस्तुत दकया गया है | उपबनषद् के गूढ प्रसङ्ग को बोधगम्य बनाने के उद्देश्य से इसे आरुबर् एवं श्वेतके तु के संवादरूप में प्रस्तुत दकया गया ह | आषय -
परम्परा में ज्ञान प्राबप्त के तीन उपाय बताए गे हैं बजनमें पठरप्रष्र् भी एक है | यहां गुरुसेवा परायर् बिष्य वार्ी , मन तथा प्रार् के बवषय में प्रश्न
पूछता है और आचायय उन प्रश्नों के उत्तर देते हैं |
******************************************************************************************************************************************************************
नाट्ांिः - 1
श्वेतके तु :- भगवन् ! श्वेतके तुरहं वन्द्दे | श्वेतके तु :- हे ज्ञानेश्वर गुरुवार , मैं श्वेतके तु आपकी वन्द्दना करता हं |
आरुबर्ः :- वत्स ! बचरं जीव | आरुबर्ः :- पुत्र ! दीर्ाययु हो |
श्वेतके तु :- भगवन् ! दकबञ्चत् प्रष्टु बमच्छाबम | श्वेतके तु :- हे प्रभु ! मैं कु छ पूछना चाहता हं |
आरुबर्ः :- वत्स ! दकमद्य त्वया प्रष्टव्यमबस्त ? आरुबर्ः :- पुत्र ! अज तुम्हें क्या पूछना है ?
श्वेतके तु :- भगवन् ! प्रष्टु बमच्छाबम दकबमदं मनः ? श्वेतके तु :- हे प्रभु ! पूछना चाहता हं दक यह मन क्या है ?
आरुबर्ः :- वत्स ! अबितस्यान्नस्य योऽबनष्ठः तन्द्मनः | आरुबर्ः :- पुत्र ! खाये गये अन्न का जो सूक्ष्मतम ( रूप ) है , वही मन है |
अभ्यासाय Q.NO.15. I. एकपदेन उत्तरत - 1 अङ्कः II. पूर्व
य ाक्येन उत्तरत - 2 अङ्कौ III. भाबषकं काययम् - 2 अङ्कौ - 5 अङ्काः
Q. I. i) “ बचरं जीव ” इबत कः वदबत ? ii) कः गुरुं नमस्करोबत ? iii ) कः प्रष्टु बमच्छबत ?
15. II. i ) श्वेतके तुः गुरुं ककं पृच्छबत ? ii ) आरुबर्ः श्वेतके तुं ककं पृच्छबत ? iii ) बिष्यस्य नाम दकम् ?
III. i ) “ गोरो ” इबत पदस्य पयाययपदं दकम् ? ii ) ‘ अबितस्यान्नस्य ’ अत्र बविेषर्पदं दकम् ? iii ) “ वन्द्दे ” इबत दियापदस्य कतृप
य दं दकम् ?
उत्तराबर् :- I. आरुबर्ः , श्वेतके तुः , श्वेतके तुः | II. .... “ दकबमदं मनः ” इबत .... | ..... “ वत्स ! दकमद्य त्वया प्रष्टव्यमबस्त ? ” इबत .... | ... श्वेतके तुः ... | III. भगवन् ! , अबितस्य , अहं |
***************************************************************************************************************************************************************

120
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
नाट्ांिः - 2
श्वेतके तु :- कश्च प्रार्ः ? श्वेतके तु :- और प्रार् क्या है ?
आरुबर्ः :- पीतानाम् अपां योऽबनष्ठः स प्रार्ः | आरुबर्ः :- पीये गये तरलपाथों का जो सूक्ष्मतम रूप है वह प्रार् ( हृदयस्थ
श्वासवायु ) है |
श्वेतके तु :- भगवन् ! के यं वाक् ? श्वेतके तु :- हे प्रभु ! वार्ी दकसे कहते हैं ?
आरुबर्ः :- वत्स ! अबितस्य तेजसा योऽबनष्ठः सा वाक् | सौम्य ! मनः अन्नमयं , आरुबर्ः :- पुत्र ! खाये हुए अन्न या ग्रहर् की गयी ऊजाय का जो सूक्ष्मतम
प्रार्ः आपोमय: वाक् च तेजोमयी भवबत इत्यप्यवधाययम् | तेजोमय रूप है , वही वार्ी है | हे सज्जन ! मन अन्नमय , प्रार्
जलमय तथा वार्ी तेजोमय होते हैं - यह भी याद रखना चाबहए |
श्वेतके तु :- हे प्रभु ! मुझे थोडा और अच्छी तरह समझाइए |
श्वेतके तु :- भगवन् ! भूय एव मां बवज्ञापयतु |
आरुबर्ः :- हे सज्जन ! सावधानीपूवक य सुनो - माथे जा रहे दही का जो सूक्ष्मतम
आरुबर्ः :- सौम्य ! सावधानं िृर्ु | मथ्यमानस्य दध्नः योऽबर्मा , स ऊध्वयः
अंि मलाई होता है वह ऊपर आकार तैरने लगता है और वह आगे
समुदीषबत | तत्सरपयः भवबत |
र्ी बनकर तैयार होता है |
अभ्यासाय Q.NO.15. I. एकपदेन उत्तरत - 1 अङ्कः II. पूर्व
य ाक्येन उत्तरत - 2 अङ्कौ III. भाबषकं काययम् - 2 अङ्कौ - 5 अङ्काः
Q. I. i) आरुबर्ः श्वेतके तुं कथं संबोधयबत ? ii) आपोमः का भवबत ? iii ) कीदृिस्य दध्नः अबर्मा समुदीषबत ?
15. II. i ) आरुर्े: प्रथमः प्रश्नः कः ? ii ) कः प्रार्ः भवबत ? iii ) कः सरपयः भवबत ?
III. i ) ‘ सरपयः ’ इबत कतृप
य दस्य दियापदं दकम् ? ii ) ‘ अधः x ... ’ इबत पदस्य बवलोमपदं दकम् ? iii ) ‘ प्रार्ः आपोमयः ’ अत्र बवषेष्यपदं दकम् ?
उत्तराबर् :- I. सौम्य ! , वाक् , मथ्यमानस्य | II. .... “ कश्च प्रार्ः ? ” इबत ... | पीतानाम् अपां योऽबनष्ठः स प्रार्ः ... | यः मथ्यमानस्य दध्नः अबर्मा स ऊध्वयः समुदीषबत सः सरपयः भवबत |
III. भवबत , x ऊध्वं , प्रार्ः |
***************************************************************************************************************************************************************
नाट्ांिः - 3
श्वेतके तु :- भगवन् ! व्याख्यातं भवता र्ृतोत्पबत्तरहस्यम् | भूयोऽबप श्रोतुबमच्छाबम | श्वेतके तु :- हे प्रभु ! आपने र्ी की उत्पबत्त का रहस्य तो बता ददया , अब मैं
थोढा और सुनना चाहता हं |
आरुबर्ः :- एवमेव सौम्य ! अश्यमानस्य अन्नस्य योऽबर्मा स ऊध्वयः समुदीषबत | आरुबर्ः :- इसी प्रकार हे सभ्य पुरुष ! खाये जा रहे अन्न का सूक्ष्मतम रूप
तन्द्मनो भवबत | अवगतं न वा ? ऊपर उठता हुआ मन बन जात है | समझे दक नहीं ?

121
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
श्वेतके तु :- सम्यगवगतं भगवन् ! श्वेतके तु :- अच्छी तरह समझ गया प्रभु |
आरुबर्ः :- वत्स ! पीयमानानाम् अपां योऽबर्मा स ऊध्वयः समुदीषबत स एव आरुबर्ः :- हे पुत्र ! पीये जा रहे जल या तरल पदाथय का सूक्ष्म रूप ही ऊपर
प्रार्ो भवबत | की ओर बढते हुए प्रार्वायु का रूप ले लेता है |
अभ्यासाय Q.NO.15. I. एकपदेन उत्तरत - 1 अङ्कः II. पूर्व
य ाक्येन उत्तरत - 2 अङ्कौ III. भाबषकं काययम् - 2 अङ्कौ - 5 अङ्काः
Q. I. i) कस्य उत्पबत्तरहस्य व्याख्याताम् ? ii) अबर्मा कु त्र समुदीषबत | iii ) पीयमानानाम् अपाम् अबर्मा कः भवबत ?
15. II. i ) ककं मनः भवबत ? ii ) कः प्रार्ः भवबत ? iii ) श्वेतके तुः गुरुं ककं वदबत ?
III. i ) “ भवता ” इबत सवयनामपदं कस्मै प्रयुक्तम् ? ii ) “ अश्यमानस्य अन्नस्य ” अत्र बविेषर्पदं दकम् ? iii ) “ इच्छाबम ” इबत दियापदस्य कतृप
य दं दकम् ?
उत्तराबर् :- I. र्ृतस्य , ऊध्वय: , प्रार्ः | II. अश्यमानस्य अन्नस्य योऽबर्मा स ऊध्वयः समुदीषबत तन्द्मनो भवबत | पीयमानानाम् अपां योऽबर्मा स ऊध्वयः समुदीषबत स एव प्रार्ो भवबत | .....”
भूयोऽबप श्रोतुबमच्छाबम ” इबत .... | III. आरुर्ेः , अश्यमानस्य , ( अहं ) |
***************************************************************************************************************************************************************
नाट्ांिः - 4
श्वेतके तु :- भगवन् ! वाचमबप बवज्ञापयतु | श्वेतके तु :- हे प्रभु ! वार्ी का स्वरूप भी समझा दीबजए |
आरुबर्ः :- सौम्य ! अश्यमानस्य तेजसो योऽबर्मा , स ऊध्वयः समुदीषबत | सा खलु आरुबर्ः :- हे सभ्य पुरुष ! ( िरीर के द्वारा ) ग्रहर् दकये जा रहे तेज ( ऊजाय )
वाग्भवबत | वत्स ! उपदेिान्द्ते भूयोऽबप त्वां बवज्ञापबयतुबमच्छाबम का जो सूक्ष्मतम रूप है वही आगे चलकर वार्ी का रूप धारर् कर
यदन्नमयं भवबत मनः , आपोमयो भवबत प्रार्स्तेजोमयी च भवबत लेता है | पुत्र ! उपदेि के अन्द्त में एक बार दफर से मैं तुम्हें यह
वाबगबत | दकञ्च यादृिमन्नाददकं गृह्णाबत मानवस्तादृिमेव तस्य बताना चाहता हं दक मन अन्नमय , प्रार् जलमय तथा वार्ी तेजोमय
बचत्ताददकं भवतीबत मदुपदेिसारः | वत्स ! एतत्सवं हृदयेन अवधारय | होते हैं | और मानव जैसा अन्न आदद ग्रहर् करता है वैसे हे उसका
श्वेतके तु :- यदाज्ञापयबत भगवन् ! एष प्रर्माबम | मन आदद भी होता है - यह मेरे उपदेिों का सारांि है |
आरुबर्ः :- वत्स ! बचरञ्जीव ! तेजबस्व नौ अधीतम् अस्तु | पुत्र ! यह सारी बात हृदय से याद रखो |
श्वेतके तु :- जैसी आपके आज्ञा प्रभु ! प्रर्ाम करता हं |
आरुबर्ः :- पुत्र ! दीर्ाययु हो | हम दोनों की ज्ञानचचाय तेजबस्वनी / यिबस्वनी हो |
अभ्यासाय Q.NO.15. I. एकपदेन उत्तरत - 1 अङ्कः II. पूर्व
य ाक्येन उत्तरत - 2 अङ्कौ III. भाबषकं काययम् - 2 अङ्कौ - 5 अङ्काः
Q. I. i) कः प्रर्मबत ? ii) मनः कीदृिं भवबत ? iii ) आरुबर्ः बिष्यं के न अवधारबयतुं वदबत ?
15. II. i ) आरुर्ेः उपदेिस्य सारः कः अबस्त ? ii ) का वाक् भवबत ? iii ) प्रार्ः कीदृिः भवबत ?
III. i ) “ आरम्भे ” इबत पदस्य बवलोमपदं दकम् ? ii ) ‘ सः ’ इबत कतृप
य दस्य दियापदं दकम् ? iii ) “ तेजोमयी वाक् ” अत्र बवषेष्यपदं दकम् ?
122
K.V.NO - 1 UPPAL. K.V.S. ( R.O. ) HYDERABAD . CLASS - 9 . SANSKRIT STUDY MATERIAL . CBSE - 2022 - 2023.
उत्तराबर् :- I. श्वेतके तुः , अन्द्न्नमयं , हृदयेन | II. ..... “ यादृिमन्नाददकं गृह्णाबत मानवस्तादृिमेव तस्य बचत्ताददकं भवतीबत ” .... | अश्यमानस्य तेजसो योऽबर्मा , स ऊध्वयः
समुदीषबत , सा खलु वाग्भवबत | .... आपोमयः ... | III. X अन्द्ते , समुदीषबत , वाक् |
***************************************************************************************************************************************************************
***************************************************************************************************************************************************************
***************************************************************************************************************************************************************
************************************ िुभं भूयात् **************************************

123

You might also like