სარჩევი

გაზომვებისა და გამოთვლების დროს დაშვებულ ცდომილებათა ანალიზი ........................................................ 2

№1 მყარი სხეულის სიმკვრივის განსაზღვრა ............................................................................................................. 5
1ა. მარტივი გეომეტრიული ფორმის სხეულის სიმკვრივის განსაზღვრა ........................................................... 5
1ბ. მყარი სხეულის სიმკვრივის განსაზღვრა ჰიდროსტატისტიკური აწონის მეთოდით ................................. 7
№2 იუნგის მოდულის განსაზღვრა ............................................................................................................................... 9
№3 თავისუფალი ვარდნის აჩქარების განსაზღვრა ................................................................................................ 13
3ა. ბითვის გორვის მეთოდი .................................................................................................................................... 14
3.ბ თავისუფალი ვარდნის აჩქარების განსაზღვრა მათემატიკური ქანქარით. ............................................... 16
№4 დისკოს ინერციის მომენტისგანსაზღვრა ბრუნვითი რხევის მეთოდით ....................................................... 18
№5 სითხის ზედაპირული დაჭიმულობის კოეფიციენტის განსაზღვრა ................................................................ 22
№6 სითხის სიბლანტის კოეფიციენტის განსაზღვრა .............................................................................................. 25
№7 წყლის ზედაპირული ტალღების შესწავლა ....................................................................................................... 28
№8 ერთგვაროვანი ელექტროსტატიკური ველის შესწავლა .................................................................................. 32
№9 გამტარის კუთრი წინაღობის განსაზღვრა ......................................................................................................... 35
№10 რეზისტორთა მიმდევრობითი და პარალელური შეერთების შესწავლა .................................................... 37
№11 კირჰოფის კანონების შემოწმება ....................................................................................................................... 40
№12 კოჭის ინდუქციურობის გაზომვა ........................................................................................................................ 42
№13 ცვლადი დენის წრედის გამოკვლევა ................................................................................................................ 45
№14 სინათლის არეკვლისა და გარდატეხის კანონების შესწავლა ...................................................................... 49
№15 ნივთიერების მიერ სინათლის შთანთქმის კოეფიციენტის განსაზღვრა .................................................... 52
 ლაბორატორიული სამუშაოები

გაზომვებისა და გამოთვლების დროს დაშვებულ ცდომილებათა ანალიზი

ნივთიერებათა და პროცესთა იმ მახასიათებლებს, რომლებიც შეიძლება რაოდენობრივად
გაიზომოს (შეფასდეს), ფიზიკური სიდიდეები ეწოდება, მაგალითად მასა, სიმკვრივე, სიჩქარე, აჩქარება,
მუშაობა და ა.შ.
ფიზიკური სიდიდის გაზომვისას საჭიროა მისი შეფასება შესაბამისი სიდიდის საზომი
ერთეულით, რომელიც აუცილებლად უნდა მივუთითოთ რიცხობრივ მნიშვნელობასთან ერთად.
მაგალითად, გამოთქმა „სხეულის მასა 5-ია“ უაზრობაა, საჭიროა მიეთითოს ერთეული - 5 ტ., 5 კგ და ა.შ.
ქვეყნებს შორის ურთიერთობის განვითარებამ დღის წესრიგში დააყენა საერთო ერთეულთა
სისტემის შექმნის საკითხი. ამჟამად გამოიყენება ერთეულთა საერთაშორისო სისტემა (შემოკლებით -
SI), რომელშიც ძირითადად ერთეულებად, ანუ იმ ერთეულებად, რომლებიც სხვებისგან არ იწარმოება,
მიღებულია შვიდი ერთეული:
1. სიგრძე– მეტრი (მ),
2. დრო– წამი (წმ),
3. მასა - კილოგრამი (კგ),
4. ტემპერატურა- კელვინი (K),
5. ნივთიერების რაოდენობა– მოლი (მოლ),
6. დენის ძალა - ამპერი (ა),
7. სინათლის ძალა -კანდელი (კდ).
დანარჩენ ფიზიკურ სიდიდეთა ერთეულები თუ ის მიღებულია ძირითადი ერთეულებით,
წარმოებული ერთეულებია, მაგალითად სიჩქარის ერთეული– მ/წმ.არსებობს სისტემის გარეშე
ერთეულებიც, მაგალითად მასის ოყა, გირვანქა. მანძილის მილი და ა.შ.
თუ კვლევის შედეგების ანალიზისას საჭიროა საძიებელი სიდიდის გამოსათვლელი ფორმულის
გამოყვანა, მაშინ მიღებული ფორმულის სისწორის შესამოწმებლად აუცილებელი (მაგრამ არასაკმარისი)
ამ სიდიდის ერთეულის შემოწმება ფორმულის მიხედვით. მაგალითად, თუ რაიმე სხეულის წირითი
ზომებია a, b, c და მოცულობის ფორმულა მივიღეთ V  a 2 bc , იგი მცდარია, რადგან სივრცის სამი
განზომილობის გამო მოცულობის ერთეულია m 3 , მიღებული ფორმულით – m 4 .
ექსპერიმენტული ფიზიკის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი პრობლემაა ფიზიკური სიდიდის ზუსტი
გაზომვა. ნებისმიერ გაზომვასთან ყოველთვის დაკავშირეულია გარკვეული ცდომილება, რის გამოც
შეუძლებელია საძიებელი სიდიდის ჭეშმარიტი (ზუსტი) მნიშვნელობის განსაზღვრა. ამიტომ
აუცილებელია დაშვებული ცდომილების შეფასება და გაზომვის შედეგთან ერთად მისი მითითება.
გამოყოფენ ცდომილების სამ ტიპს: უხეშს, შემთხვევითს და სისტემატურს.
თუ უცვლელ პირობებში ერთიდაიმავე ცდის მრავალჯერადი ჩატარებისას იშვიათად
ვღებულობთ გასაზომი სიდიდის ისეთ მნიშვნელობას, რომელიც ძლიერ განსხვავდება გაზომვების
შედეგების საერთო ფონიდან, მაშინ იგი მიეკუთვნება უხეშ ცდომილებას - გამოწვეულს
ექსპერიმენატორის უყურადღებობით და გამოთვლებისას მხედველობაში არ მიიღება. თუ ასეთი
„ამოვარდნები“ ხშირია, მაშინ აუცილებელია გაზომვის მეთოდის გადამოწმება.
შემთხვევით ცდომილებებს მიეკუთვნება ის ცდომილებები, რომლებიც გამოწვეულია ცდის
პროცესში გასაზომ სიდიდეზე მოქმედი გარე პირობების ცვლილებით. მაგალითად, ატმოსფერული
წნევის ან ტემპერატურის ცვალებადობა, რასაც შეუძლია სიდიდის მნიშვნელობის როგორც გაზრდა,
ასევე შემცირება.
სისტემატური ცდომილებები გამოწევეულია ხელსაწყოთა არასაკმარისი სიზუსტით,
გამოყენებულ ფორმულებში შემავალი მუდმივების მიახლოებითი მნიშვნელობების შერჩევით
(დამრგვალებით) და არჩეული გაზომვის მეთოდის არასრულფასოვნებით. ისინი ერთი მიმართულებით
მოქმედებს შედეგზე (ან ზრდის, ან ამცირებს). მაგალითად დენის ძალის გამზომი ხელსაწყოს–
ამპერმეტრის ისარი თუ თავიდანვე ნულზე არ დგას მაგალითად გადაწეულია მარჯვნივ და
შეესაბამება0,1ამპერს, მაშინ გაზომვის ყველა შედეგი გაზრდილი იქნება რეალურთან შედარებით
0,1ამპერით.
გაზომვები ორგვარია: პირდაპირი და არაპირდაპირი.
გაზომვა პირდაპირია, თუ გასაზომი სიდიდის მნიშვნელობა უშუალოდ მიიღება გამზომი
ხელსაწყოს საშუალებით. მაგალითად, სიგრძე - სახაზავით, ტემპერატურა - თერმომეტრით, დენის
2
 ლაბორატორიული სამუშაოები

ძალა– ამპერმეტრით.პირდაპირი გაზომვისას ცდომილების შესაფასებლად არსებითია გამოყენებული

ხელსაწყოს სკალის უმცირესი დანაყოფის სიდიდე (ფასი), რადგან შეუძლებელია მასზე მცირე
მნიშვნელობის ათვლა, ამიტომ გაზომვის ცდომილებად აიღება სკალის უმცირესი დანაყოფის
მნიშვნელობა (რუსულ ტექნიკურ ლიტერატურაში დანაყოფის ნახევარი). მაგალითად, მილიმეტრიანი
სახაზავით სარგებლობისას გაზომვის სიზუსტეა 1მმ. თუ საგნის წირითი ზომაა l  52 მმ. შედეგი ასე
ჩაიწერება: l  (52  1) მმ, რაც იმას ნიშნავს, რომ ზომის ჭეშმარიტი მნიშვნელობა მოთავსებულია
საზღვრებში
(52  1)mm  l  (52  1)mm anu 51mm  l  53mm.
თუ ცდის პირობები უცვლელია, შედეგის სიზუსტის გაზრდისთვის ხშირად მიზანშეწონილია
გაზომვების მრავალჯერადი გამეორება, მანამ მიღებულ შედეგებში არ გამოიკვეთება საძიებელი
სიდიდის სავარაუდო მნიშვნელობა, ანუ ერთიდაიგივე რიცხვი ხშირად არ განმეორდება.
დაუშვათ საძიებელი N სიდიდე გავზომეთ n-ჯერ და შესაბამისად მივიღეთ
N1 , N 2 ,..., N n მნიშვნელობები. მაშინ, გასაზომი სიდიდის ჭეშმარიტ მნიშვნელობად უნდა მივიღოთ
შედეგთა საშუალო არითმეტიკული:
N  N 2 ...  N n
N saS  1
n
განსხვავებას სიდიდის საშუალო მნიშვნელობასა და მორიგი გაზომვით მიღებულ შედეგს შორის
გაზომვის აბსოლუტური ცდომილებაეწოდება:

 N1  N saS  N1

N 2  N saS  N 21
 (1)
 ...
N n  N saS  N n

საშუალო აბსოლუტური ცდომილება იქნება
N1  N 2 ...  N n
N saS 
n
ცდის შედეგი ჩაიწერება შემდეგი სახით:
N  N saS  N saS ,
რაც იგივეა, რომ
N saS  N saS  N  N saS  N saS
გაზომვის სიზუსტის შესაფასებლად არ არის საკმარისი აბსოლუტური ცდომილების ცოდნა,
ამიტომ შემოტანილია ფარდობითი ცდომილების ცნება. იგი ტოლია საშუალო აბსოლუტური
ცდომილების ფარდობისა გასაზომი სიდიდის საშუალო მნიშვნელობასთან
N saS
N  , (2)
NN saS
იგი გვიჩვენებს, თუ გასაზომი სიდიდის რა ნაწილს შეადგენს აბსოლუტური ცდომილება
(ხშირად ფარდობით ცდომილებას გამოსახავენ პროცენტებში, ამრავლებენ 100% ).
ზემოთთქმულის ასახსნელად განვიხილოთ ასეთი მაგალითი: სანტიმეტრიანი სახაზავით
გავზომეთ რვეულის და მაგიდის სიგრძეები დაშესაბამისად მივიღეთℓ1=20სმ და ℓ2=200სმ.აბსოლუტური
ცდომილება ორივე შემთხვევაში ერთნაირია Δℓ1=Δℓ2.=1სმ.გამოვთვალოთ ფარდობითი ცდომილებები
1 1
δ 1   100%  5% და δ 2   100%  0,5%
20 200
ე.ი. თუმცა აბსოლუტური ცდომილებები ერთნაირია, მეორე ცდის სიზუსტე 10-ჯერ აღემატება
პირველის სიზუსტეს.
როდესაც გაზომვის შედეგშიაბსოლუტურიცდომილებამითითებულიარარის, მაშინმიღებულია,
რომიგიშეადგენსერთერთეულსიმთანრიგისა, რომელშიცჩაწერილიაშედეგისუკანასკნელიციფრი.
მაგალითად, თუ l  27 სმ, იგულისხმება, რომ l  1 სმ; თუ l  27 ,3 სმ, მაშინ l  0,1 სმ.
ხშირად საძიებელი სიდიდის პირდაპირი გაზომვა შეუძლებელია, ამიტომ ატარებენ
არაპირდაპირ გაზომვებს, ანუ ზომავენ იმ სიდიდეებს, რომლის ფუნქციაცაა საძიებელი სიდიდე და
შესაბამისი ფორმულით ანგარიშობენ მის მნიშვნელობას. მაგალითად, ოთახის მოცულობისსახაზავით
გასაზომად პირდაპირ იზომება სიგრძე - a, სიგანე - b , სიმაღლე - c და V  abc ფორმულით
3
 ლაბორატორიული სამუშაოები

გამოითვლება მოცულობა. ასეთ შემთხვევაში პირდაპირი გაზომვებისას დაშვებული ცდომილებები,

ცხადია, გავლენას ახდენს საძიებელ შედეგზე.
თუ N სიდიდე პირდაპირ გაზომვადი A და B სიდიდეების ფუნქციაა N  f ( A, B) , მაშინ
სხვადასხვა შემთხვევებში ფარდობითი ცდომილების ფორმულებს აქვს შემდეგი სახე
1. N  A  B, N  A  B ; (3)
NA  B
A  B
2. N  A  B, N  ; (4)
NA  B
A B
3. N  A  B, N   ; (5)
NA B
A A B
4. N  , N   ; (6)
B NA B
A
5. N  A n , N  n ; (7)
A
1 A
6. N  n A , N  ; (8)
n A
ყველა ეს ფორმულა განსაზღვრავს ფარდობითი ცდომილების მაქსიმალურ მნიშვნელობას.
აბსოლუტური ცდომილება (2)-ის თანახმად, თითოეული შემთხვევისთვის იქნება
N  N  N (9)
ამ სიდიდეების რიცხვითი მნიშვნელობები, რომლებიც მიიღება ცდების შედეგად, უმეტეს
შემთხვევაში მიახლოებითია. ამის გამო, გამოთვლების შესრულებისას, მიახლოებითი გამოთვლების
თეორიისთანახმად, დაცული უნდა იყოს შემდეგი წესები:
1. სხვადასხვა თანრიგის მიახლოებითი რიცხვების შეკრების ან გამოკლებისას, თითეულ
რიცხვშიდამრგვალების წესის გამოყენებით,უნდა უკუვაგდოთ მარჯვნიდან ყველა ნიშნადი
ციფრი იმ თანრიგებისა, რომლებიც არ გააჩნია თუნდაც ერთერთ მიახლოებით რიცხვს და
შემდეგ შევკრიბოთ (გამოვაკლოთ), მაგალითად, თუ შესაკრებია a=3,67 b= 2,038 და c=1,5624 ,
მაშინ b დაc უნდა დამრგვალდეს მეასედისსიზუსტით, ე.ი. b≈2,04 c≈1,56ხოლო ჯამი იქნება
7,27.
2. მიახლოებითი რიცხვების გამრავლების, ან გაყოფისას საჭიროა წინასწარ დამრგვალდეს ეს
რიცხვები ისე, რომ მათში შენარჩუნდეს იმდენი ნიშნადი ციფრები, რომლებიც გააჩნია
მოცემული რიცხვებიდან იმ რიცხვს, რომელსაც ყველაზე ნაკლები რაოდენობის ნიშნადი
ციფრები აქვს, მაგალითად, 2,747•3,1•5,2945 - ამ ნამრავლის ნაცვლად უნდა გამოითვალოს
შემდეგი ნამრავლი: 2,7•3,1•5,3 = 44,361. ბოლო შედეგში უნდა შენარჩუნდეს იმდენი ნიშნადი
ციფრი, რამდენიც გააჩნია თანამამრავლებს დამრგვალების შემდეგ, ანუ აიღება 44,4.
3. რიცხვის ახარისხების შედეგში იმდენი ნიშნადი ციფრი უნდა დარჩეს, რამდენიც აქვს
ასახარისხებელ რიცხვს, მაგალითად, 1,19 2  1,4161  1,42 .
4. რიცხვიდან ფესვის ამოღებისას მიღებულ შედეგში უნდა შენარჩუნდეს იმდენი ნიშნადი
ციფრი, რამდენიც აქვს ფესვქვეშა რიცხვს, მაგალითად, 1,29  106  1,1357816 103  1,14  103 .
რთული მათემატიკური გამოთვლისას საჭიროა დაცულ იქნას ზემოთ მოყვანილი წესები თითოეული
მოქმედებისთვის.

4
 ლაბორატორიული სამუშაოები

ლაბორატორიული სამუშაო №1

მყარი სხეულის სიმკვრივის განსაზღვრა

ნებისმიერი სხეული გარკვეულ წინააღმდეგობას უწევს მასზე ზემოქმედებას და ცდილობს
შეინარჩუნოს თავისი პირვანდელი (ზემოქმედებამდე) მდგომარეობა. სხეულის ამ თვისებას
ინერტულობაეწოდება. თუ სხეულს შეუძლია შეასრულოს გადატანითი მოძრაობა, მაშინ მისი
ინერტულობის ზომად შემოღებულია სკალარული ფიზიკური სიდიდემასა m. რაც მეტია სხეულის მასა,
მით ძნელია მისი მოძრაობის ხასიათის შეცვლა და პირიქით. მასა ასევე ახასიათებს სხეულის
გრავიტაციულ თვისებებს. კლასიკურ ფიზიკაში იგი ნივთიერების რაოდენობრივი ზომაცაა. SI
სისტემაში მასის ერთეულია კილოგრამი (კგ). გამოიყენება სხვა ერთეულებიც: 1 გრამი (გ) = 10-3 კგ, 1
მილიგრამი (მგ) = 10-6 კგ და ა.შ.
კლასიკურ ფიზიკაში მასას ახასითებს შემდეგი თვისებები:
1. სხეულის მასა არ არის დამოკიდებული მის სიჩქარეზე;
2. სხეულის მასა მისი შემადგენელინაწილების მასათა
არითმეტიკული ჯამის ტოლია;
3. იზოლირებული სისტემის მასა მასში მიმდინარე
ნებისმიერი პროცესის დროს უცვლელი რჩება;
ფიზიკაში გამოიყენება ნივთიერების სიმკვრივის -  ცნება. თუ V მოცულობის სხეულს გააჩნია
m მასა, მაშინ მისი საშუალო სიმკვრივე იქნება saS  m V , ხოლო სიმკვრივე
m dm
  lim 
V 0 V dV
თუ V მოცულობის სხეულში mმასათანაბრდაა განაწილებული, მაშინ
m
saS    , (1)
V
ე.ი. სიმკვრივე ერთეულოვანი მოცულობის მასაა. SI სისტემაში მისი ერთეულია კგ/მ3 (1 გ/სმ3 = 103
კგ/მ3). სიმკვრივე სკალარული სიდიდეა. რადგან სხეულის მოცულობა ტემპერატურაზეა
დამოკიდებული, ამიტომ სიმკვრივეც ტემპერატურის ფუნქციაა. ტემპერატურის გაზრდით სიმკვრივე
კლებულობს (გამონაკლისია წყალი, 00C-დან 40C-მდე გათბობისასსიმკვრივე იზრდება).აერომექანიკაში
ხშირად გამოიყენება სიმკვრივის შებრუნებული სიდიდე კუთრი მოცულობა –ν.
1 V
ν  ის ერთეულოვანი მასის მიერ დაკავებული მოცულობის ტოლია.
ρ m

1ა. მარტივი გეომეტრიული ფორმის სხეულის სიმკვრივის განსაზღვრა

მარტივი გეომეტრიული ფორმის მქონე სხეულის სიმკვრივის დასადგენად უნდა გავზომოთ

(შტანგეფარგლით, მიკრომეტრით, სახაზავით) მისი მახასიათებელი წირითი ზომები (სიმაღლე,
დიამეტრი, წიბო). მოცულობისშესაბამისი ფორმულის გამოყენებით გამოვთვალოთ სხეულის
მოცულობა. ლაბორატორიული სასწორის საშუალებითდავადგინოთ სხეულის მასა და (1) ფორმულის
მეშვეობით გამოვთვალოთ მისი სიმკვრივე.
სხეულის სიმკვრივის გამოთვლისას დაშვებული ფარდობითი და აბსოლუტური ცდომილება
გამოითვლება ფორმულებით:
 m V
    და      ,
 m V
სადაც V V -ს მნიშვნელობა, წინა პარაგრაფის ფორმულებიდან გამომდინარე, შესაბამისად
იქნება:
d

πd 2
H dV H , δV  V  π  2d  H
4 V π d H

5
 ლაბორატორიული სამუშაოები

d1
V
4

π 2
d 2  d12 H
V π 2d1d1 2d 2 d 2 H
δV     
H V π d 22  d12 d 22  d12 H

d2

1 3 V π 3d
d V  π d δV   
6 V π d

a
b V  a  b  c , δV  V  a  b  c
c V a b c

1 V a b H
V  abH , δV    
H 3 V a b H

a
b
ცხადია, სხეულის მასის გაზომვისას დაშვებული ცდომილება იქნება
ელექტრონული (ციფრული) სასწორის უმცირესი დანაყოფის სიდიდე, ხოლო საწონებიანი სასწორის
შემთხვევაში გაზომვისას გამოყენებული უმცირესი საწონის სიდიდე. სხეულის მოცულობის
არაპირდაპირი განსაზღვრისასმისი თითეული წირითი ზომის გაზომვისას დაშვებული ცდომილება
იქნება გამოყენებული ხელსაწყოს უმცირესი დანაყოფის სიდიდე. თუ სხეულისწირითი ზომების
დადგენა ხდება ერთიდაიმავე ხელსაწყოთი, მაშინ ცხადია დაშვებული ცდომილებებიც ერთნაირი
იქნება. მაგალითად ღრუ ცილინდრის შემთხვევაში თუ დიამეტრები გაზომილ იქნა ერთნაირი
ხელსაწყოთი, მაშინ d1  d 2  d და შესაბამისად გვექნება
V π 2d H
δV    
V π d 2  d1 H
დაკვირვებათა ცხრილი:

№ m გ სმ სმ სმ VsaSsm 3 saSkg/sm2 % kg/m3

საშ.

6
 ლაბორატორიული სამუშაოები

1ბ. მყარი სხეულის სიმკვრივის განსაზღვრა

ჰიდროსტატისტიკური აწონის მეთოდით

ასეთი მეთოდით ვსარგებლობთ იმ შემთხვევაში, როდესაც სხეულის რთული ფორმის გამო

წირითი გაზომვებით მისი მოცულობის დადგენა შეუძლებელია.განვიხილით საკიდელზე თოკით
მიმაგრებული სხეული, როდესაც იგი იმყოფება ჰაერში (ნახ. 1ა) და სითხეში (ნახ. 1ბ). ნიუტონის, მეორე
კანონის თანახმად, ადგილი ექნება შესაბამის ტოლობებს:
ma  P  F (2)
და
ma  P  F /  F a r q , (3)
სადაც P  mg - სიმძიმის ძალაა, F და F' თოკის დაჭიმულობის ძალებია ჰაერისა და სითხის

შემთხვევაში, F arq - არქიმედეს ძალაა სითხეში (ჰაერის სიმცირის გამო ის უგულებელყოფილია).

არქიმედეს კანონის თანახმად, სითხეში ან აირში ჩაძირულ სხეულზე მოქმედებს ამომგდები ძალა,
რომელიც სხეულის მიერ გამოდევნილი სითხის ან აირის წონის ტოლია
FA  ρ0 gV
(  0 - სითხის ან აირის სიმკვრივეა)
რადგან ორივე შემთხვევაში სხეული წონასწორობაშია ( a  0 ), 0 y ღერძზე დაგეგმილებით
ვღებულობთ:
P  F  0 ( 2' )
 P  F '  Farq  0 ( 3' )

ანუ ( 2' )-ის თანახმად, ჰაერის შემთხვევაში თოკის დაჭიმულობის ძალის სიდიდე სხეულის სიმძიმის
ძალის ტოლია F  P , ხოლო სითხის შემთხვევაში მასზე ნაკლებია არქიმედეს ძალით:
F '  P  Farq (4)
სხეული ჩამოვკიდოთ სასწორის ერთ-ერთ მხარეს, ავწონოთ და ჩავინიშნოთ მისი m მასა. შემდეგ
სხეულს ქვეშ შევუდგათ წყლიანი ჭურჭელი ისე, რომ არ ეხებოდეს სასწორის პინას, ხოლო სხეული
მთლიანად იყოს დაფარული წყლით. აწონის შემდეგ ჩავინიშნოთ სხეულის „მოჩვენებითი“ m' მასა. ამ
შემთხვევაში თოკის დაჭიმულობის ძალა იქნება F '  m' g , მაშინ (4) მიიღებს სახეს:
m' g  mg  0 gV (5)
0
(1)-დან V  m , რის გამოც (5)-დან გვექნება: m'  m  m , საიდანაც სხეულის სიმკვრივე ტოლია:
 
m
 0 (6)
m  m'
ცდის ჩატარებისას სასურველია გამოხდილი წყლის გამოყენება, რომლის სიმკვრივე 103 კგ/მ3-ის
ტოლია, მაშინ შეიძლება ჩაითვალოს, რომ 0  0 . ამ შემთხვევაში საკმარისია ცდის ერთჯერადი
ჩატარება. სიმკვრივის განსაზღვრისას დაშვებული ფარდობითი და აბსოლუტური ცდომილებები
გამოითვლება ფორმულებით:

7
 ლაბორატორიული სამუშაოები

ρ m 2m
δρ    (Δm=Δm’) და     
ρ m m  m'
 
F F/

Fa r q
 
P P
a. b.

naxazi. 1.

დაკვირვებათა ცხრილი:

m გ m' გ ρ 0 კგ/მ3 kg/m3  % kg/m3

8
 ლაბორატორიული სამუშაოები

ლაბორატორიული სამუშაო №2
იუნგის მოდულის განსაზღვრა

სხეულთა ურთიერთქმედება ხასიათდება ფიზიკური სიდიდით, რომელსაც ძალა ეწოდება. გარე

ძალის მოქმედებით სხეული იძენს აჩქარებას, ან განიცდის დეფორმაციას. დეფორმაცია ეწოდება
სხეულის ფორმის ან მოცულობის შეცვლას. სხეულზე გარე ძალის მოქმედება შეიძლება
განხორციელდეს როგორც სხეულთა ურთიერთშეხებით, ასევე ურთიერთშეხების გარეშე, კერძოდ,
სხეულზე გრავიტაციული, ელექტრული თუ მაგნიტური ველების ზემოქმედებით.
სხეულების დეფორმაცია შეიძლება გამოიწვიოს მათი ტემპერატურის ცვლილებამაც.
დეფორმაციის სახეებია: გაჭიმვა, შეკუმშვა, ძვრა, გრეხა, ღუნვა.
თუ გარე ძალების ზემოქმედების შეწყვეტის შემდეგ სხეული იბრუნებს პირვანდელ ფორმასა და
მოცულობას, მაშინ დეფორმაციას დრეკადი ეწოდება. წინააღმდეგ შემთხვევაში დეფორმაციას ეწოდება
პლასტიკური.
მყარი სხეულის დეფორმაციის დროს მასში მიმდინარეობს რთული პროცესები, რომელთა
ფიზიკური ბუნება ჯერჯერობით მთლიანად ახსნილი არ არის. მყარი სხეულები ძირითადად
კრისტალური აგებულებისაა. ამორფული სხეულები თვისებებით უახლოვდება სითხეებს და მათ
განიხილავენ როგორც გადაცივებულ სითხეებს. კრისტალის ძირითადი თვისებაა მასში ნაწილაკების
(მოლეკულების, ატომების, იონების) წესიერი, სივრცული განლაგება. ამის გამო კრისტალური
სხეულების ფიზიკური თვისებები სხვადასხვა მიმართულებით სხვადასხვანაირია. ასეთ სხეულებს
ანიზოტროპიული ეწოდება. ჩვეულებრივი ლითონები პოლიკრისტალურ სხეულებს წარმოადგენენ.
ისინი შედგება ქაოსურად განლაგებული და ერთმანეთის მიმართ სხვადასხვანაირად ორიენტირებული
მცირე ზომის ცალკეული კრისტალების - მარცვლების ძალიან დიდი რაოდენობისაგან. ცალკეული
მარცვლები ანიზოტროპიულებია. მათი ერთობლიობა ანუ პოლიკრისტალი კი, მარცვლების ქაოსური
განლაგების გამო - იზოტროპიული.
დეფორმაციის მექანიზმი ლითონში დაახლოებით ასე შეიძლება წარმოვიდგინოთ. დრეკადი
დეფორმაციის დროს ლითონის შემადგენელი ცალკეული კრისტალები იცვლის ფორმას ისე, რომ არ
გადაადგილდებიან და არც მათი კრისტალური მესერი ირღვევა. გარე ზემოქმედების შეწყვეტის შემდეგ
ცალკეულ კრისტალებს შორის ურთიერთქმედების ძალის გავლენით ისინი პირვანდელ მდებარეობას
უბრუნდებიან. ამრიგად, დრეკადად დაფორმირებულ სხეულში აღიძვრება შიგა დრეკადობის ძალები,
რომლებიც აწონასწორებენ სხეულზე მოდებულ გარე ძალებს. ფიზიკურ სიდიდეს, რომელიც იზომება
სხეულში აღძრული დრეკადობის F ძალის ფარდობით სხეულის განივკვეთის ფართობთან, მექანიკური
ძაბვა ეწოდება. მექანიკურ ძაბვას ეწოდება ნორმალური, თუ F ძალა S ფართობის ნორმალის გასწვრივაა
მიმართული და ტანგენციალური, თუ F ძალას S ფართობის მხების მიმართულება აქვს.
პლასტიკური დეფორმაციის შემთხვევაში ლითონზე გარე ზემოქმედებისას, ცალკეული
კრისტალების ფორმის ცვლილებასთან ერთად ხდება კრისტალების გადაადგილება ერთმანეთის
მიმართ, კრისტალური სტრუქტურის შეცვლა, კრისტალების მსხვრევა. ეს ცვლილებები არ ქრება
დატვირთვის მოხსნის შემდეგ. ე.ი. პლასტიკური დეფორმაცია ხასიათდება სხეულის კრისტალური
სტრუქტურის შეუქცევადი ცვლილებებით.
დეფორმაციის ზომას წარმოადგენს ფარდობითი დეფორმაცია

სადაც x სხეულის ზომის ან ფორმის დამახასიათებელი სიდიდეა დეფორმაციამდე, Δx -დეფორმაციის

შედეგად ამ სიდიდის ცვლილება, მას აბსოლუტური დეფორმაცია ეწოდება. მაგალითად, ყოველმხრივი
გაჭიმვის ან შეკუმშვის დროს x სხეულის - მოცულობაა, ხოლო Δx- მოცულობის ცვლილება.
ინგლისელმა მეცნიერმა ჰუკმა დაადგინა დრეკადი დეფორმაციის ძირითადი კანონი:
დეფორმაციის შედეგად სხეულში აღძრული მექანიკური ძაბვა მისი ფარდობითი დეფორმაციის
პროპორციულია:
= (2)
სადაც  პროპორციულობის კოეფიციენტია და მას დრეკადობის მოდული ეწოდება.

9
 ლაბორატორიული სამუშაოები

უდიდეს ძაბვას, რომლის მოხსნის შემდეგ დეფორმაცია მთლიანად ისპობა, დრეკადობის ზღვარი
ეწოდება. თუ ძაბვა დრეკადობის ზღვარს აღემატება, მაშინ სხეულში აღიძვრება პლასტიკური
დეფორმაცია.
პლასტიკური დეფორმაციის არე ხასიათდება დენადობის და სიმტკიცის ზღვარით. ძაბვას,
რომლის მიღწევის შემდეგ დეფორმაციის სიდიდე იზრდება სხეულზე მოქმედი გარე ძალის გაზრდის
გარეშე, დენადობის ზღვარი ეწოდება. სიმტკიცის ზღვარი კი ის უდიდესი ძაბვაა, რომლის ზევითაც
სხეული იწყებს რღვევას.
ცალმხრივი გაჭიმვის (ან კუმშვის) შემთხვევაში (2) ფორმულაში -ს აღნიშნავენ E ასოთი და მას
იუნგის მოდულს უწოდებენ:
=E (3)
მაგრამ

სადაც არის სხეულის საწყისი სიგრძე (გაჭიმვამდე), ხოლო - სიგრძის ცვლილება გაჭიმვის შემდეგ
(აბსოლუტური დეფორმაცია). ამიტომ

იუნგის მოდულის ფიზიკური არსის გასაგებად (4)-ში დავუშვათ, რომ

მაშინ =E. მაშასადამე, იუნგის მოდული რიცხობრივად იმ ძაბვის ტოლია, რომელიც აღიძვრება სხეულში
ერთეულოვანი ფარდობითი დეფორმაციის დროს. მაგრამ ნიშნავს, რომ , ე.ი. იუნგის
მოდული რიცხობრივად იმ ძაბვის ტოლია, რომელიც აღიძვრება სხეულში მისი სიგრძის გაორმაგებისას.
ამ განმარტების ნაკლი მდგომარეობს იმაში, რომ ასეთი დიდი დეფორმაციის დროს ჰუკის კანონი
თითქმის ყველა სხეულისათვის ხდება უმართებულო: სხეული ან იშლება (წყდება), ან ირღვევა
პროპორციულობა მექანიკურ ძაბვასა და დეფორმაციას შორის.
იუნგის მოდულის მნიშვნელობა დამოკიდებულია მხოლოდ ნივთიერების გვარობაზე.
როგორც (5) ფორმულიადან ჩანს, იუნგის მოდულს აქვს ძაბვის განზომილება. SI სისტემაში მისი
საზომი ერთეულია 1ნ/მ2=1კგ/მწმ2. პრაქტიკაში იუნგის მოდული გამოისახება კგ ძალა/მმ2 ერთეულებში.
იუნგის მოდულის განსაზღვრა შეიძლება ღეროს ჩაღუნვის მეთოდით. ვთქვათ, მართკუთხა
განივკვეთის ღერო ბოლოებით ეყრდნობა მყარ საყრდენებს და მადეფორმირებელი ძალა ღეროზე
მოდებულია საყრდენებს შორის შუა ადგილას (სურ.1). ეს ძალა გამოიწვევს ღუნვის დეფორმაციას. ამ
შემთხვევაში დეფორმაციის სიდიდეს განსაზღვრავს ე.წ. ღუნვის ისარი
(λ). ღუნვის ისარი არის ღეროს მაქსიმალური ჩაღუნვა ანუ ის მანძილი,
რომლითაც დაიწევს ღეროს შუაში მოქმედი ძალის მოდების წერტილი.
თუ ცნობილია ჩაღუნვის ისარი λმაშინ იუნგის მოდული გამოითვლება
ფორმულით

სურ. 1

(6) ფორმულა დადგენილია ექსპერიმენტული გამოკვლევების საფუძველზე. აქ F არის ჩაღუნვის

დეფორმაციის გამომწვევი ძალა; -ღეროს სიგრძე, ანუ მანძილი საყრდენებს შორის; -ღეროს განივი
კვეთის სიგანე; - განივი კვეთის სიმაღლე.

ხელსაწყოს აღწერა

მასიურ სადგარზე ჰორიზონტალურად დამაგრებულია ლითონის მსხვილი მილი 1 (სურ.2).

მასში მოძრავად ჩამაგრებულია იზოლატორისგან დამზადებული 5 და 8 საყრდენები ლითონის
პრიზმებით.

10
 ლაბორატორიული სამუშაოები

საყრდენების გადაადგილებით შეიძლება შევცვალოთ მათ შორის მანძილი. პრიზმებზე

თავისუფლად დევს ან დამაგრებულია

სურ. 2

გამოსაკვლევი ღერო 3. ღეროს შუაში დამაგრებულია ტვირთების ჩამოსაკიდებელი კავი 6.

მადეფორმირებელი ძალა განისაზღვრება კავზე ჩამოკიდებული ტვირთების საერთო წონით. ღეროს
სიგრძის გასაზომად ღეროს გასწვრივ დამაგრებულია მილიმეტრიანი სახაზავი 7. ჩაღუნვის ისარი
განისაზღვრება 1 მილთან დამაგრებული 2 მიკრომეტრით, რომელიც 3 ღეროსთან, ლითონის
პრიზმებთან და 4 ნათურასთან ერთად მიმდევრობით არის ჩართული წრედში. ათვლას ვაწარმოებთ
შემდეგნაირად: მიკრომეტრის დოლის ბრუნვით მიკრომეტრულ ხრახნს შევახებთ გამოსაკვლევ 3
ღეროს, შეხებისთანავე ნათურა აინთება; ავიღებთ ანათვალს მიკრომეტრზე. შემდეგ 6 კავზე დავკიდებთ
გარკვეული მასის ტვირთს, ღერო ჩაიღუნება, წრედი გამოირთვება და ნათურა ჩაქრება. სახელურის
ბრუნვით მიკრომეტრულ ხრახნს კვლავ შევახებთ ღეროს და ნათურა ისევ აინთება. ავიღოთ ახალი
ანათვალი მიკრომეტრზე. ანათვალთა სხვაობის აბსოლუტური სიდიდე იქნება ჩაღუნვის ისრის
მნიშვნელობა მოცემული დატვირთვისთვის.

ცდის მსვლელობა

საჭირო ხელსაწყოები და დამხმარე საშუალებები:

ხელსაწყო იუნგის მოდულის განსაზღვრისთვის, გამოსაკვლევი ღერო, მიკრომეტრი, შტანგენფარგალი,
მილიმეტრიანი სახაზავი, ნათურა, დენის წყარო,ტვირთები.
შტანგენფარგლით ვზომავთ ღეროს განივი კვეთის სიგანეს და b სიმაღლეს სხვადასხვა
ადგილას (არანაკლებ სამისა) შემდეგ ვანგარიშობთ საშუალო მნიშვნელობებს. ღეროს 5 და 8 საყრდენებს
ისეთი მდებარეობა აქვთ, რომ ისინი მიკრომეტრული ხრახნიდან ორივე მხარეს თანაბრადაა
დაცილებული. საყრდენებზე ვდებთ ღეროს ისე, რომ ტვირთების ჩამოსაკიდებელი კავი
მიკრომეტრული ხრახნის პირდაპირ მოხვდეს. მილიმეტრებიანი სახაზავით ვზომავთ ღეროს სიგრძეს
საყრდენებს შორის. შევკრავთ ნათურის წრედს. მიკრომეტრის დოლის ბრუნვთ მიკრომეტრულ ხრახნს
შევახებთ ღეროს. წრედი შეიკვრება, ნათურა აინთება და ვიღებთ საწყის n0 ანათვალს. კავზე
ჩამოვკიდებთ გარკვეული მასის ტვირთს. ღერო ჩაიღუნება, წრედი გაწყდება და ნათურა ჩაქრება.
დოლის ბრუნვით მიკრომეტრულ ხრახნს კვლავ შევახებთ ღეროს და ავიღებთ ახალ n1 ანათვალს.
ფორმულით გამოვთვლით ჩაღუნვის ისარს. კავზე დავუმატებთ ტვირთს. ანალოგიურად
განვსაზღვრავთ n2 ანათვალს და ჩაღუნვის ისარს ახალი დატვირთვისათვის. კვლავ
გავზრდით დატვირთვას და ასეთ გაზომვებს ჩავატარებთ რამდენჯერმე (არანაკლებ სამისა). ვხსნით
დატვირთვას და გავიმეორებთ გაზომვათა მთელ ციკლს.თითოეული დატვირთვისათვის λ-ს საშუალო
მნიშვნელობის, აგრეთვე და -ს საშუალო მნიშვნელობების მიხედვით (6) ფორმულით გამოვთვლით
იუნგის მოდულს. შემდეგ კი იუნგის მოდულის საშუალო მნიშვნელობას. შედეგები შეგვაქვს
დაკვირვებათა ცხრილში.
ცდომილემათა თეორიის ზოგადი წესების თანახმად (6) ფორმულის საფუძველზე მივიღემთ
ფარდობითი ცდომილების გამოსათვლელ ფორმულას:

11
 საშუალო

3
2
1
მნიშვნელობ დაკვირვებათა რიგი
ა
ღეროს განივი კვეთის
სიგანე a, მმ
ღეროს განივი კვეთის
სიმაღლე b, მმ
ღეროს სიგრძე-მანძილი
საყრდენებს შორის ℓ, მმ
საბოლოოდ პასუხს ვწერთ შემდეგი სახით:

საწყისი ანათვალი
მიკრომეტრზე n0, მმ
ღეროს დატვირთვა
F, კგ

12
ანათვალი მიკრომეტრზე
ღეროს დატვირთვია
შემდეგ n,მმ
ჩაღუნვის ისარი λ, მმ
ლაბორატორიული სამუშაოები

დაკვირვებათა ცხრილი

იუნგის მოდული
E, კგ/მმ2
ფარდობითი ცდომილება
∆E/E
საშუალო მნიშვნელობების მიხედვით  საშუალო აბსოლუტურ ცდომილებას.

აბსოლუტური ცდომილება
∆E, კგ/მმ2
(7) ფორმულით გამოვთვლით ფარდობით ცდომილებას თითოეული დატვირთვისათვის და შემდეგ
გამოვთვლით საშუალო ფარდობით ცდომილებას, ხოლო საშუალო ფარდობითი ცდომილებისა და E-ს
 ლაბორატორიული სამუშაოები

ლაბორატორიული სამუშაო №3
თავისუფალი ვარდნის აჩქარების განსაზღვრა
დედამიწის გრავიტაციულ ველში ნებისმიერი სხეული განიცდის დედამიწის მიზიდულობის
ძალისა და ინერციის ცენტრიდანული ძალის მოქმედებას, რომელიც გამოწვეულია დედამიწის დღე-
ღამური ბრუნვით საკუთარი ღერძის ირგვლივ. თუ დედამიწას განვიხილავთ, როგორც M მასის მქონე R
რადიუსის სფეროს, ხოლო m მასის სხეულს მისი ზედაპირის მახლობლობაში h<<R სიმაღლეზე (ნახ.1),
მაშინ ეს ძალები ასე ჩაიწერება:
 mM
F F G (1)
 R2
r Fin Fინ= mω2r (2)
R სადაცG=6,67·10 -11 ნმ2/კგ2გრავიტაციული
მუდმივაა.

  2  2
P ჰც - დღე-ღამური ბრუნვის ციკლური სიხშირეა,
 T 24  3600
ხოლო T= 24·3600წმ -დღე–ღამური ბრუნვის პერიოდი,r=Rcosφ- m მასის
სხეულის დღე-ღამური ბრუნვის რადიუსია (ნახ.1).
ნახაზი1
სიმძიმის ძალა ეწოდება ძალას, რომლითაც დედამიწა მოქმედებს
სხეულზე. ე.ი იგი წარმოადგენს დედამიწის მიზიდულობისა და ინერციის ცენტრიდანული ძალების
ტოლქმედს:
  
PFF ინ

ნიუტონის კანონის თანახმად, სხეულზე მოქმედი ძალთა ტოლქმედი ამ სხეულის მასისა და

აჩქარების ნამრავლის ტოლია, ე.ი.
 
P  ma (3)
(2)-ის თანახმად, ინერციის ძალა მინიმალურია პოლუსზე (r=0 )Fინ =0, ხოლო მაქსიმალურია
ეკვატორზე (r = R) Fინ =mω2R. მაგრამ ამ შემთხვევაშიც კიFინ გაცილებით ნაკლებიაF-ზე. ამიტომ საკმაოდ
კარგი მიახლოვებით შეგვიძლია დავუშვათ, რომ სიმძიმის ძალა დედამიწის მიზიდულობის ძალის
ტოლია
P=F
მაშინ (3)–ის თანახმად
mM M
2
ma  G
, a  G 2  const.
R R
სიმძიმისძალის მოქმედებით გამოწვეული აჩქარება არ არის დამოკიდებული სხეულის მასაზე და
მუდმივია დედამიწის მახლობლობაშიკერძოდ იგი ტოლია 9,81 მ/წმ2. ცხადია ამ აჩქარებით
შეასრულებდა ვარდნას დედამიწის ზედაპირის მახლობლობაში ნებისმიერ სხეული, რომ ისინი არ
განიცდიდნენ ჰაერის წინააღმდეგობის ძალთა მოქმედებას. შევნიშნოთ, რომ ჰაერის წინააღმდეგობის
ძალა დამოკიდებულია სხეულის ფორმაზე, ამიტომ სხვადასხვა სხეულზე მისი მოქმედება
განსხვავებულია, რის გამოც სხეულთა აჩქარებებიც სხვადასხვაა. სხეულის ვარდნას უჰაერო სივრცეში–
ვაკუუმში თავისუფალი ვარდნა ეწოდება, ხოლო აჩქარებას თავისუფალი ვარდნის აჩქარება და
აღინიშნება g -თი, ე.ი.დედამიწის ზედაპირის მახლობლობაში g  9,81  10 m .
wm 2
მაშასადამე სიმძიმის ძალა ვექტორულად გამოისახება ფორმულით
 
P  mg
და მიმართულია დედამიწის რადიუსის გასწვრივ ცენტრისკენ. ცხადია, დედამიწის სიმაღლის h -
ზრდასთან ერთად g -ს მნიშვნელობა კლებულობს, რადგან მცირდება მიზიდულობის ძალა
mM M
F ( h)  G 2 და შესაბამისად,
g (h)  G
( R  h) ( R  h) 2
13
 ლაბორატორიული სამუშაოები

3ა. ბითვის გორვის მეთოდი

g -ს მნიშვნელობის განსაზღვრისთვის ვისარგებლოთ ბირთვის გორვის მეთოდით. ჩაზნექილ

სფერულ ზედაპირზე (ნახ.2)m მასის და r რადიუსის ბირთვი გადავხაროთ 0 წონასწორობის
წერტილიდან მცირე მანძილზე და გავუშვათ ხელი.ბირთვი შეასრულებს რხევით მოძრაობას 0
წერტილის მიმართ. გლუვი ზედაპირისა და ჰაერის მცირე წინააღმდეგობის გამო ეს რხევა შეიძლება
განვიხილოთ, როგორც ჰარმონიული. მაშასადამე, შესრულდება მექანიკური ენერგიის შენახვის კანონი.
ბირთვის მაქსიმალური გადახრისას მისი მექანიკური ენერგია W  Wp  Wk პოტენციური
,
ენერგიის ტოლია ( Wk  0 ) და გამოისახება ფორმულით
W =Wპ =mgh (4)
ხოლო წონასწორობის 0 წერტილის გავლისას მისი მექანიკური ენერგია კინეტიკური ენერგიის ტოლია
( Wp  0 ), რომელიცბირთვის გადატანითი მოძრაობისა დაბირთვის სიმეტრიის ცენტრის მიმართ
ბრუნვის (ბირთვი გორავს სრიალის გარეშე) კინეტიკური ენერგიათა ჯამის ტოლია
W = Wკ = m0  I0
2 2
(5)
2 2
2
სადაც I  mr 2 -ბირთვისინერცის მომენტია საკუთარი ცენტრის მიმართ, 0 , 0 შესაბამისად,
5
გადატანითი (რხევითი) მოძრაობის წირითი და ბრუნვითი კუთხური სიჩქარეებია 0 წერტილში. წირით
0
და კუთხურ სიჩქარეებს შორის კავშირის თანახმად (   r ), 0  .I -სა და ω0-ის გათვალისწინებით
r
(5)-დან ვღებულობთ
W  m0  2 mr 2 02  7 m02
2 2
(6)
2 5 2r 10
0 , როგორც რხევის მაქსიმალური სიჩქარე, რხევითი მოძრაობის თეორიის თანახმად, დაკავშირებულია
რხევის T პერიოდთან (დრო, რომლის განმავლობაშიც სრულდება ერთი რხევა) ფორმულით
2
0  A0  A
,
T
სადაც A - რხევის ამპლიტუდაა, ანუ ბირთვის მაქსიმალური გადახრის სიდიდე, 0 -ის
გათვალისწინებით (6)-ში ვღებულობთ, რომ 0 წერტილში გავლისას ბირთვის მექანიკური ენერგია

14 2 mA2
W π 2 (7)
5 T

მექანიკური ენერგიის მუდმივობის კანონის თანახმად, (4) და (7) გამოსახულებებიერთმანეთის

14 2 mA2
ტოლია, ანუ mgh   საიდანაც
5 T2
14  2 A2
g  (8)
5 hT 2
განვიხილოთ ca0 მართკუთხა სამკუთხედი ( ca0 მართია, როგორც დიამტრზე დაყრდნობილი
კუთხე). გეომეტრიიდან ცნობილია,რომ
0a 2  0b  0c (9)
სადაც 0b  h , 0c  2R  d (R- ზედაპირის სიმრუდის რადიუსია, d  2r - ბირთვის დიამეტრი),
0a ქორდა კი მცირე გადახრისას 0a რკალის ტოლია, ე.ი. A  oa , რის გამოც (9)-დან A2  h(2 R  d ) ამ
ტოლობის გათვალისწინებით (8)-ში მიიღება თავისუფალი ვარდნის აჩქარების გამოსათვლელი
ფორმულა:

14
 ლაბორატორიული სამუშაოები

14 2 1
g   (2 R  d ) 2 (10)
5 T

ცდის მსვლელობა
ცდის ჩასატარებლად გამოვიყენოთ ცნობილი სიმრუდის R- რადიუსის მქონე ჩაზნექილი
სფერული ზედაპირი. მიკრომეტრით გავზომოთ ბირთვის დიამეტრი. ბირთვი მოვათავსოთ ზედაპირზე
და გადავხაროთ წონასწორობის მდებარეობიდან მცირე მანძილით და გავუშვათ ხელი. რხევის
დაწყებიდან იმ მომენტში, როცა ბირთვი მაქსიმალურად არის გადახრილი წონასწორობის
მდებარეობიდან, ჩავრთოთ წამზომი და გავზომოთ ბირთვის ფიქსირებულირაოდენობის სრული
რხევისთვის n  5  10 საჭირო t დრო. ცდა ჩავატაროთ რამოდენიმეჯერ. გამოვთვალოთ რხევათა
ფიქსირებული რაოდენობისთვის საჭირო t დროის საშუალო მნიშვნელობა და ვიპოვოთ რხევის
პერიოდი T  tsaS .(10) ფორმულაში შევიტანოთ შესაბამისი სიდიდეები და გამოვთვალოთ g .
n

g -ს განსაზღვრისას დაშვებული ცდომილებების შესაფასება შესაძლებელია ფორმულებით

g 2 2R  d 2T
g     g  g  g ( T წამზომის ცდომილებაა). ასევე დასაშვებია
g  2R  d T
შედარება მის თეორიულ მნიშვნელობასთან g თეორ=9.81 მ/წმ2

R a
h d  2r

a ob ნახ.2

დაკვირვებათა ცხრილი
n რხევისათვის საჭირო

თავისუფალი ვარდნის
ჩაზნექილი სფე-რული
ზედაპირის სიმრუდის
დაკვირვებათა რიგი

ბირთვის დიამეტრი

რხევის პერიოდი T
რხევათა რიცხვი n

აჩქარება g, სმ/წმ2

ცდომილება ∆g/g

ცდომილება ∆g
რადიუსი R, სმ

აბსოლუტური
ფარდობითი
დრო t, წმ
d, სმ

1
2
3
მნიშვნელობა
საშუალო

15
 ლაბორატორიული სამუშაოები

3.ბ თავისუფალი ვარდნის აჩქარების განსაზღვრა მათემატიკური ქანქარით.

მათემატიკური ქანქარა ეწოდება უწონად და უჭიმარ ძაფზე ჩამოკიდებულ მატერიალურ

წერტილს. პრაქტიკულად მათემატიკურ ქანქარად შეიძლება ჩაითვალოს უჭიმარ, წვრილ ძაფზე
ჩამოკიდებული გარკვეული წონის მცირე ზომის ბირთვი (ძაფის სიგრძე უნდა იყოს გაცილებით მეტი
ბურთულას ზომაზე, ხოლო მასა  გაცილებით ნაკლები ბურთულას მასაზე).
წონასწორობის მდგომარეობიდან გამოყვანის შემდეგ ქანქარა იწყებს რხევას
წონასწორობის მდებარეობის მიმართ. მცირე ამპლიტუდის შემთხვევაში ეს რხევა არის
ჰარმონიული, ანუ ისეთი, რომლის გამომწვევი ძალა გადახრის პროპორციულია და
მიმართულია მის საწინააღმდეგოდ, ე.ი. წონასწორობის მდებარეობისკენ.
შეიძლება ჩვენება, რომ მცირე რხევების (ამპლიტუდის) დროს მათემატიკური
L
ქანქარას რხევის პერიოდი ანუ ერთი რხევისთვის საჭირო დრო გამოითვლება
ფორმულით:

სადაც არის ქანქარას სიგრძე, ე.ი. მანძილი დაკიდების წერტილიდან ბირთვის

სურ. 3 ცენტრამდე (ნახ.3), ხოლო g  თავისუფალი ვარდნის აჩქარება. (11) ფორმულიდან
d

ნახ.3
ამგვარად, g_ს განსაზღვრისათვის საჭიროა ცდით განისაზღვროს და T.

ცდის მსვლელობა

საჭირო ხელსაწყოები და დანადგარები: მათემატიკური ქანქარა - პრაქტიკულად უჭიმვადი

მსუბუქი ძაფის ერთი ბოლო დამაგრებულია კედელის საკიდზე, ხოლო მეორე ბოლოზე
ჩამოკიდებულია მასიური ბირთვი, სახაზავი, შტანგენფარგალი და წამზომი.
ცდას ვატარებთ შემდეგი თანმიმდევრობით: შტანგენფარგლით ვზომავთ ბირთვის დიამეტრს
და ვპოულობთ მის რადიუსს: . შემდეგ კედელზე მიმაგრებულ სახაზავით ვზომავთ L მანძილს
ქანქარის ქვედა წეტილიდან საკიდამდე და ქანქარის სიგრძეს ვანგარიშობთ ფორმულით
. (13)
ბირთვს ვხრით წონასწორობის მდგომარეობიდან (4–5) კუთხით და ვუშვებთ ხელს და წამზომის
0

საშუალებით ვიწყებთ დროის დათვლას. მაქსიმალური გადახრის მომენტიდან. რხევების გარკვეული n (

4-6) რიცხვის შემდეგ ვაჩერებთ თვლის პროცესს. ცდას ვატარებთ რამდენჯერმე და თითოეული
შემთხვევისათვის ვითვლით რხევის პერიოდს
t
T (14)
n
ფორმულით გამოვთვლით g-ს. ცდას ვიმეორებთ რამდენჯერმე ქანქარას სხვადასხვა სიგრძისათვის და
ვსაზღვრავთ g-ს საშუალო მნიშვნელობას.
შედეგები შეგვაქვს დაკვირვებათა ცხრილში.ცდომილებათა თეორიის ზოგადი წესების თანახმად,
(12), (13) და (14) ფორმულების საფუძველზე ფარდობითი ცდომილებისათვის მივიღებთ:

(10) ფორმულით გამოვთვლით თითოეული ცდის ფარდობით ცდომილებას და განვსაზღვრავთ მის

საშუალო მნიშვნელობას. საშუალო ფარდობითი ცდომილებისა და g-ს საშუალო მნიშვნელობის
მიხედვით გამოვითვლით საშუალო აბსოლუტურ ცდომილებას: საშ

საბოლოო პასუხს ვწერთ შემდეგი სახით:

16
 3
2
1
საშ. დაკვირვებათა რიგი
მნიშვნ.

ბირთვის r, რადიუსი

მანძილი ქანქარას
დაკიდების წერტილი-
დან ბირთ-ვის ქვედა
წერტილამდე
L, მ
ქანქარას სიგრძე , მ

რხევათა რიცხვი n

17
n რხევის შესრულები-
სთვის საჭირო დრო t,
წმ
რხევის პერიოდი T, წმ
დაკვირვებათა ცხრილი

თავისუფალი ვარდნის
ლაბორატორიული სამუშაოები

აჩქარება g, მ/წმ2

ფარდობითი
ცდომილება
მ/წმ2

აბსოლუტური ცდომი-
ლება ∆g მ/წმ2
 ლაბორატორიული სამუშაოები

ლაბორატორიული სამუშაო №4

დისკოს ინერციის მომენტისგანსაზღვრა

ბრუნვითი რხევის მეთოდით

ინერციის მომენტი მნიშვნელოვანი ფიზიკური სიდიდეა. იგი ისეთივე როლს თამაშობს ბრუნვით
მოძრაობაში, როგორსაც მასა - გადატანითში.
m მასის ნივთიერი წერტილის ინერციის მომენტი უძრავი ღერძის მიმართ ეწოდება ამ წერტილის
მასის ნამრავლს ღერძამდე r მანძილის კვადრატზე (სურ.1):
(1)
ინერციის მომენტი სკალარული სიდიდეა. SI სისტემაში მისი
ერთეულია კგ.მ2. მყარი სხულის ინერციის მომენტის მისაღებად იგი უნდა
დავყოთ იმდენად მცირე ელემენტებად, რომ თითოეულის
ფარგლებში იყოს მუდმივი. გამოვითვალოთ ყოველი ელემენ-ტის
ინერციის მომენტი და შემდეგ შევკრიბოთ.
ამრიგად, i-ური ელემენტის ინერციის მომენტი , ხოლო
სურ. 1 მთელი სხეულის:

სხეულში ნივთიერების უწყვეტი განაწილებისას ე.ი. როცა ხოლო ), ჯამი გადადის

ინტეგრალში:
მაგრამ, სადაც სიმკვრივეა. ამიტომ
I=
თუ სხეული ერთგვაროვანია, და
I (3)
სიმეტრიული სხეულების ინერციის მომენტის განმსაზღვრელი საანგარიშო ფორმულის
მისაღებად საჭიროა (3) ინტეგრალის ამოხსნა. მაგალითის სახით გამოვთვალოთ დისკოს ინერციის
მომენტი. ვთქვათ, მოცემულია ერთგვაროვანი დისკო, რომლის რადიუსია R, ხოლო სისქე - h.
გამოვთვალოთ ინერციის მომენტი მისი სიმეტრიის ღერძის მიმართ (სურ.2). დავყოთ დისკო dr
სიგანის წრიულ ფენებად. ასეთი ფენის მოცულობა
.
ისარგებლოთ (3) ფორმულით:
I
მაგრამ არის დისკოს მასა. ამიტომ
(4)
ასეთივე ფორმულით გამოითვლება მთლიანი ცი-ლინდრის
ინერციის მომენტი სიმეტრიის ღერძის მიმართ.
R ქვემოთ მოყვანილია ზოგიერთი სიმეტრიული სხე-ულის
r ინერციის მომენტის გამოსაანგარიშებელი ფორმულები გამოყვანის
გა-რეშე.
სქელკედლიანი ცი-ლინდრის ინერციის მომენტი სიმეტრიის ღერძის მიმართ:
სურ. 2 (5)
0
სადაც R1 და R2 ცილინდრის შიგა და გარე ზედაპირების რადიუსებია, m - ცილინდრის მასაა. ასეთივე
ფორმულით გამოითვლება წრიული რგოლის ინერციის მომენტი სიბრტყის მართობულად გამავალი
სიმეტრიის ღერძის მიმართ.
სფეროს ინერციის მომენტი სფეროს ცენტრის მიმართ:
18
 ლაბორატორიული სამუშაოები

ხოლო ცენტრში გამავალი ღერძის მიმართ:

სადაც R სფეროს რადიუსია, m - სფეროს მასა.

ღეროს ინერციის მომენტი ღეროს შუა წერტილში გამავალი მართობი ღერძის მიმართ

ხოლო ღეროს ბოლოზე გამავალი მართობი ღერძის მიმართ

სადაც - ღეროს სიგრძეა, m - ღეროს მასა.

უკანასკნელი მაგალითი ცხადყოფს, რომ მყარი სხეულის ინერციის მომენტი დამოკიდებულია
არა მარტო სხეულის ზომებსა და მასაზე, არამედ ბრუნვის ღერძის
მდებარეობაზეც.
შტეინერმა დაამტკიცა თეორემა: ინერციის მომენტი ნებისმიერი AB
ღერძის მიმართ
(8)
სადაც არის ინერციის მომენტი სხეულის მასათა ცენტრში გამავალი და AB
ღერძის პარალელური ღერძის მიმართ, d - ღერძებს შორის მანძილია (სურ.3.)
მკითხველს ვთავაზობთ შეამოწმოს, რამდენად ეთანხმება (6) და (7)
ფორმულებით გამოსახული შედეგები შტეინერის თეორემას.
ლაბორატორიული სამუშაოს მიზანია დისკოს ინერციის მომენტის განსაზღვრა ბრუნვითი
რხევის პერიოდის გაზომვის
სურ. 3 საშუალებით.
ვთქვათ, ლითონის დისკო დამაგრებულია ხელსაწყოს სამაგრებს შორის გაჭიმულ დრეკადი
ფოლადის მავრთულზე (სურ.4.). დისკოს მცირე  კუთხით შემობრუნებისას მავრთული დაიგრიხება და
მასში წარმოიქმნება დრეკადობის ძალთა წყვილი, რომლის მომენტი გრეხის  კუთხის პროპორციულია:
M = - D(9)
D პროპორციულობის კოეფიციენტს გრეხის მოდული ეწოდება. იგი განსაზღვრავს მავთულის
დრეკად თვისებებს და დამოკიდებულია მავრთულის სიგრძეზე, დიამეტრსა და მასალაზე. თუ, დისკოს
მობრუნების კუთხე კუთხის ერთეულის ტოლია, მაშინ D = M, ე.ი. გრეხის მოდული რიცხობრივად
ტოლია ერთეული კუთხით შემობრუნების დროს მავრთულში აღძრული ძალთა წყვილის მომენტისა.
ნიშანი მინუსი (9) ფორმულაში მიუთითებს, რომ დრეკადი მავთულის დაგრეხის დროს აღძრული
ძალთა წყვილის მომენტი ეწინააღმდეგება გრეხას. თუ დისკოს შემობრუნების შემდეგ გავუშვებთ ხელს,
მაბრუნებელი მომენტის გავლენით იგი დაიწყებს ბრუნვით რხევას. ბრუნვითი მოძრაობის განტოლებას
აქვს შემდეგი სახე:

სადაც I არის დისკოს ინერციის მომენტი, ხოლო - კუთხური აჩქარება. თუ (10) განტოლებაში
შევითანთ M-ის მნიშვნელობას, მივიღებთ

(11) ტოლობის ორივე მხარე გავყოთ I -ზე დაშემოვიღოთ აღნიშვნა = , მაშინ

ეს არის ჰარმონიული რხევის დიფერენციალური განტოლება, რომლის ამონახსნს აქვს სახე:

სადაც არის გრეხის კუთხის მაქსიმალური მნიშვნელობა ანუ ამპლიტუდა, - რხევის ფაზა, -
რხევის საწყისი ფაზა, ხოლო - რხევის წრიული სიხშირე.

19
 ლაბორატორიული სამუშაოები

ამგვარად, დისკო ასრულებს ჰარმონიულ რხევით მოძრაობას, რომლის პერიოდი განისაზღვრება

ფორმულით:

თუ ამ ფორმულაში შევიტანთ -ს მნიშვნელობას გვექნება

მოვათავსოთ დისკოზე წრიული რგოლი ისე, რომ მავრთული გადიოდეს მის ცენტრში. რგოლის
ინერციის მომენტი აღვნიშნოთ -ით. მაშინ, თუ დისკოს რგოლთან ერთად მოვიყვანთ რხევით
მოძრაობაში რხევის პერიოდი იქნება:

(14) და (15) განტოლებების ამოხსნა I -ს მიმართ მოგვცემს:

ამრიგად, დისკოს ინერციის I მომენტის გასაგებად საჭიროა (5) ფორმულით განვსაზღვროთ

წრიული რგოლის ინერციის მომენტი და დავადგინოთ T და T1 პერიოდები.

ცდის მსვლელობა:
საჭირო ხელსაწყოები და დამხმარე საშუალებები: დისკოს ინერციის მომენტის განსაზღვრის
დანადგარი, ტექნიკური სასწორი საწონებით, შტანგენფარგალი, წრიული რგოლი.
დისკოს ინერციის მომენტის განსაზღვრის დანადგარი შედგება სადგარისგან 1, სადგარზე
დამაგრებული მავთულის დამჭერი კრონშტეინებისაგან 2, ფოლადის
მავრთულის შუაში განთავსებული დისკოსგან 3, ფოტოელექტრული
გადამწოდისგან 4 და მთვლელი მოწყობილობისგან 5, რომელიც აფიქსირებს
რხევათა რიცხვს და რხევების შესრულებისთვის საჭირო დროს.
ცდას ვატარებთ შემდეგი თანმიმდევრობით: ქსელში ვრთავთ ინერციის
მომენტის განსაზღვრის დანადგარს ჩამრთველი წითელი ღილაკის 6
საშუალებით. ამ დროს აინთება ტაბლო და ხელსაწყო მზად არის
მუშაობისთვის. დისკო ისე უნდა განვათავსოთ, რომ ფოტოელექტრული
გადამწოდის სინათლის ნაკადი გადიოდეს გაჩერებული დისკოს ხვრელში 7.
შემდეგ დისკო მოვატრიალოთ 4-5 გრადუსით და გავუშვათ ხელი. რხევითი
მოძრაობის დაწყების შემდეგ ღილაკზე 8 თითის დაჭერით ჩავრთოთ მთვლელი
ხელსაწყო. ის ავტომატურად დაითვლის რხევების რაოდენობას და შესაბამის
დროს. ათვლის შესაჩერებლად ვაწვებით ღილაკს 9.
ცდას ვიმეორებთ სხვადასხვა რაოდენობის რხევისთვის და
თითოეულისთვის ვითვლით რხევის პერიოდს ფორმულით: . შემდეგ
სურ. 4 ვითვლით რხევის საშუალო პერიოდს .
ცდის მეორე ნაწილში აწონვით ვიგებთ წრიული რგოლის მასას ,
შტანგენფარგლით ვზომავთ მის გარე და შიდა რადიუსებს და ფორმულით

ვიგებთ წრიული რგოლის ინერციის მომენტს. შემდეგ წრიულ რგოლს ვათავსებთ დისკოზე ისე რომ
ფოლადის მავთული გადიოდეს მის ცენტრზე.
დისკოს რგოლთან ერთად მოვაბრუნებთ 4-5 გრადუსით და ვუშვებთ ხელს. ვრთავთ მთვლელ
ხელსაწყოს და გარკვეული რაოდენობის რხევის შემდეგ ვაჩერებთ. ცდას ვიმეორებთ სხვადასხვა
რაოდენობის რხევისთვის და თითოეულისთვის ფორმულთ

20
 ლაბორატორიული სამუშაოები

ვთვლით უკვე დისკოსა და რგოლის ერთობლივი რხევის პერიოდებს. მიღებული მონაცემებით

ვანგარიშობთ საშუალო რხევის პერიოდს .
პერიოდების საშუალო მნიშვნელობების და -ის მიხედვით (16) ფორმულით გამოვთვალოთ
დისკოს ინერციის მომენტი.
შედეგები შევიტანოთ დაკვირვებათა ცხრილში.
ცდომილებათა თეორიის ზოგადი წესების თანახმად (5) და (16) ფორმულების საფუძველზე
ფარდობითი ცდომილებისთვის მივიღებთ:
.
ფარდობითი ცდომილება გამოვთვალოთ ფორმულაში ერთხელ შემავალი სიდიდეების
საშუალო მნიშვნელობების მიხედვით, ხოლო საშუალო ფარდობითი ცდომილებისa და I-ს საშუალო
მნიშვნელობის მიხედვით  I საშუალო აბსოლუტური ცდომილება.
საბოლოო პასუხს ვწერთ შემდეგი სახით:

დაკვირვებათა ცხრილი
წრიული რგოლის გარე

რხევის T პერიოდი წმ.

დისკოს და რგოლის n1
წრიული რგოლის მასა

რხევის პერიოდი T1 წმ
დისკოს და რგოლის

დისკოს და რგოლის

კგ/მ2
დაკვირვებათა რიგი

შესაბამისი დრო წმ.

რხევის შესაბამისი

დისკოს ინერციის
წრიული რგოლის

წრიული რგოლის

დისკოს ბრუნვთი
დისკოს n რხევის
დისკოს რხევათა

n1 რხევის რაოდ.
მომენტი I0 კგ/მ2

მომენტი I კგ/მ2

აბსოლუტური
n რაოდენობა
r1 რადიუსი მ

r2 რადიუსი მ

ფარდობითი
დრო t წმ.

ცდომილება
ინერც.
m0, კგ

შიდა,

ცდომილება
1
2
3
მნიშ.
საშ.

21
 ლაბორატორიული სამუშაოები

ლაბორატორიული სამუშაო №5

სითხის ზედაპირული დაჭიმულობის კოეფიციენტის განსაზღვრა

ნივთიერებებს ძირითადად ვხვდებით სამ აგრეგატულ მდგომარეობაში, ესენია მყარი, თხევადი
და აირადი. ნივთიერების მდგომარეობას განაპირობებს მოლეკულური ურთიერთქმედების ძალები. ეს
ძალები მყარ სხეულებში საკმაოდ დიდია, რის გამოც მოლეკულათა განლაგება ერთმანეთის მიმართ
პრაქტიკულად არ იცვლება. ამიტომ მყარ მდგომარეობაში ნივთიერებას გააჩნია საკუთარი ფორმა და
მოცულობა.
თხევად მდგომარეობაში მოლეკულური ურთიერთქმედების ძალები სუსტია, რის გამოც
მოლეკულები მოძრაობს ქაოსურად. თუმცა ეს ძალები იმდენად ძლიერია, რომ მოლეკულათა ქაოსური
მოძრაობა ვერ ცვლის საშუალო მანძილს მოლეკულებს შორის, ამიტომ სითხეები ინარჩუნებს საკუთარ
მოცულობას, ხოლო ფორმას იმ ჭურჭლისას ღებულობს რომელშიდაცაა მოთავსებული.
აირად მდგომარეობაში მოლეკულებს შორის ურთიერთქმედება იმდენად სუსტია, რომ ქაოსური
მოძრაობის გამო ისინი თავისუფლად შორდება ერთმანეთს. ე.ი. აირებს არ გააჩნია საკუთარი ფორმა,
მოცულობა და მთლიანად იკავებს ჭურჭელს.
ნივთიერების აირად და თხევად მდგომარეობას შორის არსებული მსგავსებების გარდა არსებობს
განსხვავებული თვისებებიც. ერთ-ერთი მათგანია ზედაპირული დაჭიმულობა, რომელიც
დამახასიათებელია ნივთიერებისათვის მხოლოდ თხევადი მდგომარეობაში.
განვიხილოთ ეს საკითხი. რადგან მოლეკულებს შორის ურთიერთქმედება საკმაოდ მცირე  10-8 მ
მანძილზე ხორციელდება, ამიტომ მოცემულ
მოლეკულის მოქმედების სფეროში ხვდება
მხოლოდ უახლოესი მეზობელი მოლეკულები. ამ
თვალსაზრისით თავისუფალი შეუზღუდავი
სითხის სიღრმესა და ზედაპირზე მყოფ
მოლეკულათა ენერგეტიკული მდგომარეობა
განსხვავებულია (შეუზღუდავ სითხედ ითვლება
ნახ. 1.
სითხის ის ნაწილი, რომელთანაც ჭურჭლის
კედლების ურთიერთქმედება პრაქტიკულად ნულის ტოლია). კერძოდ სიღრმეში მყოფ მოლეკულასთან
მის ირგვლივ მყოფ სითხის სხვა მოლეკულების ზემოქმედება
Y Y ერთნაირია, ამიტომ ამ ძალთა განაწილებას სფერული სიმეტრია

dF აქვს და შესაბამისადმათი ტოლქმედი ნულია (ნახ.1). სითხის
ზედაპირთან არსებული მოლეკულის მოქმედების სფეროში
ხვდება როგორც სითხის, ასევე აირის მოლეკულები. რადგან ამ
უკანასკნელთა ზემოქმედება უფრო სუსტია, ვიდრე სითხის
θ θ
მოლეკულების, ამიტომ ძალთა განაწილების სფერული ხასიათი
 ირღვევა და ზედაპირთან მყოფ მოლეკულაზე მოქმედ ძალთა
dF
ტოლქმედი ნულისგან განსხვავებულია და მიმართულია სითხის
სიღრმეში, რაც იწვევს ზედაპირის გარკვეულ მოჭიმვას მანამ, სანამ
ა. ბ.
მისი მოქმედება არ კომპენსირდება შემჭიდროებული ქვედა ფენის
ნახ. 2.
მოლეკულათა განზიდვის ძალებით. ამიტომ სითხის სიღრმიდან
ზედაპირზე მოლეკულის გადატანა ყოველთვის დაკავშირებულია ამ ძალთა დასაძლევად მუშაობის
შესრულებასთან, რაც იმას ნიშნავს, რომ ერთნაირი ტემპერატურის პირობებში ზედაპირზე მყოფ
მოლეკულათა პოტენციური ენერგია აღემატება სიღრმეში მყოფ მოლეკულათა პოტენციური ენერგიას.
ამ ენერგიათა სხვაობას ზედაპირული ენერგია ეწოდება. მაშასადამე მოლეკულის გადმოტანა სიღრმიდან
ზედაპირზე (სითხის ზედაპირის გაზრდა), მოითხოვს გარკვეული მუშაობის შესრულებას. მუდმივი

22
 ლაბორატორიული სამუშაოები

ტემპერატურის პირობებში, ზედაპირის ფართის ΔS სიდიდით გაზრდისას შესრულებული

ელემენტარული მუშაობა გამოითვლება ფორმულით:
∆A=σ∆S (1)
სადაც σ სითხის ზედაპირული დაჭიმულობის კოეფიციენტია, მისი ერთეულია ჯ/მ2=ნ/მ.
ზედაპირული დაჭიმულობის კოეფიციენტის სიდიდე დამოკიდებულია სითხის გვარობაზე და
მკვეთრად მცირდება ტემპერატურის ზრდით. ყველაზე გავრცელებული სითხის – წყლის ზედაპირული
დაჭიმულობის კოეფიციენტი ოთახის ტემპერატურაზე (200C)  0,072 ნ/მ–ია.
სითხის ზედაპირის ფართობის შემცირებისას მცირდება მისი პოტენციური ენერგია.
ვინაიდან მდგრად წონასწორობას შეესაბამება პოტენციური ენერგიის მინიმუმი ამიტომ სითხე
ყოველთვის მიისწრაფის დაიკავოს მოცულობა უმცირესი ზედაპირული ფართობით, ანუ მიიღოს
სფეროს ფორმა, რასაც ხელს უშლის გრავიტაციული ძალები. (გავიხსენოთ სითხის წვეთის ფორმა).
თუ სითხე შეზღუდულია, მაშინ სითხისა და ჭურჭლის (მყარი სხეულის) მოლეკულათა
ურთიერთქმედების გამო ჭურჭლის კედლებთან შეიმჩნევა სითხის ზედაპირის გამრუდება. ამ მოვლენას
დასველება ეწოდება. თუ ჭურჭელი ვიწროა (კაპილარული მილი), დაიმზირება მთელი ზედაპირის
გამრუდება. ასეთ ზედაპირს მენისკს უწოდებენ, ხოლო წირს, რომელზეც გადაიკვეთება მენისკი
ჭურჭლის კედლებთან, დასველების კონტურს. დასველებას ახასიათებენ იმ θ კუთხით, რომელსაც
მენისკის მხები სიბრტყე ქმნის ჭურჭლის კედელთან სითხის მხრიდან (ნახ. 2). თუ სითხისა და მყარი
სხეულის მოლეკულათა ურთიერთქმედების ძალები ჭარბობს სითხის მოლეკულებს შორის
ურთიერთქმედების ძალებს, მენისკი ჩაზნექილია (ნახ. 2ა), θ კუთხე მახვილია. ასეთი სითხე მოცემული
მყარი სხეულისთვის დამსველებელია (წყალი – მინა). საპირისპირო შემთხვევაში მენისკი ამოზნექილია,
θ კუთხე ბლაგვია (ნახ. 2ბ) და სითხე შესაბამისად არადამსველებელია (ვერცხლისწყალი – მინა).
აღნიშნულ ძალთა მოქმედება ქმნის ზედაპირულ დაჭიმულობის ძალებს, რომლებიც განაპირობებს
მენისკის წარმოქმნას. ამ ძალთა მნიშვნელობა არ არის დამოკიდებული მენისკის ფართობზე.
ზედაპირული დაჭიმულობის ძალები მდებარეობს მენისკის მხებ სიბრტყეში, დასველების კონტურის
მართობულად და მისი ℓ სიგრძის პროპორციულია. ამ ძალთა გეგმილები X0Z სიბრტყეში ერთმანეთს
აბათილებს, ხოლო 0Y ღერძის მიმართ იკრიბება
F    cos .

F
 
საიდანაც  cos  (2) (2)
ჩვენი მიზანია წყლის ზედაპირული დაჭიმულობის კოეფიციენტის განსაზღვრა,
რისთვისაც ვისარგებლებთ ე.წ. “წვეთების მეთოდით”. ამ მიზნით გამოვიყენოთ ონკანიანი კაპილარულ
მინის მილი.თუ მასში ჩავასხამთ წყალს ონკანის გაღებისას
კაპილარული მილის ბოლოს გაჩნდება წყლის წვეთი, რომელიც
თანდათან დაიწყებს ზრდას და მოწყდება იმ მომენტში, როდესაც
წვეთის წონა გაუტოლდება (ოდნავ გადააჭარბებს) ზედაპირული
დაჭიმულობის ძალას (სურ.1)mg=F ე.ი

mg    cos  (3)
ჩვენს შემთხვევაში დასველების კონტურს აქვს წრეწირის
ფორმა.ამიტომ   d , სადაც d კაპილარული მილის შიგა
დიამეტრია. (3)-ში   ის გათვალისწინებით ვღებულობთ:

ცდის მსვლელობა

23
 ლაბორატორიული სამუშაოები

mg
σ
πd cos θ (4)
შტატივზე დამაგრებული კაპილარული მილი შევავსოთ წყლით. წინასწარ ლაბორატორიული
სასწორის საშუალებით გავიგოთ იმ ცარიელი ჭურჭლის M0 მასა, რომელშიც დავაგროვებთ
განსაზღვრული n რაოდენობის (30-90) წყლის წვეთს. ონკანი გავხსნათ ოდნავ, რათა შესაძლებელი იყოს
მილიდან მოწყვეტილი წვეთების დათვლა. სასწორით განვსაზღვროთ წყლიანი ჭურჭლის M მასა.
M  M0
m
წყლის ერთი წვეთის საშუალო მასა იქნება n . მინა – წყლის შემთხვევაში
cos θ  0,63 , ამიტომ, (4)-ის თანახმად
9,81.( M  M 0 )
σ
0,63nπd (5)
ცდა ჩავატაროთ რამოდენიმეჯერ. თითეული შემთხვევისათვის გამოვთვალოთ
ზედაპირული დაჭიმულობის კოეფიციენტი. განვსაზღვროთ საშუალო მნიშვნელობა და შესაბამისი
აბსოლუტური და ფარდობითი ცდომილებები.ასევე შესაძლებელია ვისარგებლოთ წყლის ზედაპირული
დაჭიმულობის ტემპერატურაზე დამოკიდებულების ცხრილებით და მიღებული შედეგი შევადაროთ
იმავე ტემპერატურაზე წყლის ზედაპირული დაჭიმულობის კოეფიციენტის ცხრილურ მონაცემს.

დაკვირვებათა ცხრილი

№ dმ M0კგ n Mკგ σნ/მ Δσნ/მ Δσნ/მ

24
 ლაბორატორიული სამუშაოები

ლაბორატორიულისამუშაო №6

სითხის სიბლანტის კოეფიციენტის განსაზღვრა

სითხეების (აირების) დინებისას, ან მათში სხეულის მოძრაობისას, ყოველთვის გამოვლინდება

შინაგანი ხახუნის, ანუ სიბლანტის ძალთა მოქმედება. განვიხილოთ ეს მოვლენა სითხეთა ლამინარული
(ფენობრივი) დინების შემთხვევაში. ასეთი დინების დროს მოსაზღვრე ფენები ისე გადაადგილდება
ერთმანეთის მიმართ, რომ ფენების შერევას ადგილი არა აქვს. ამასთან თითოეული ფენის გადატანითი
მოძრაობის სიჩქარე ერთმანეთისგან განსხვავდება. ვინაიდან ფენებისმოლეკულები ასრულებენ ქაოსურ
მოძრაობასაც, შესაძლებელია ფენის შიგა მოლეკულა აღმოჩნდეს მეზობელიფენის გამყოფ საზღვართან.
თუ მოცემული მოლეკულა მიეკუთვნება დაბალი გადატანითი სიჩქარის მქონე ფენას, იგი
დაამუხრუჭებს მეზობელფენას დაპირიქით – თუ იგი უფრო მაღალი სიჩქარის ფენიდანაა, გაზრდის
მეზობელი ფენის სიჩქარეს. მაშასადამე, ფენებში მოლეკულათა ქაოსური მოძრაობის შედეგად, სწრაფი

ფენის იმპულსი m  მცირდება, ხოლო ნელის – მატულობს. ამრიგად, ფენებს შორის მიმდინარეობს
იმპულსის გადაცემა. ესმოვლენა ცნობილია შინაგანი ხახუნის, ანუ სიბლანტის სახელწოდებით.
შესაბამისად, აღძრულ ძალებს შინაგანი ხახუნის (სიბლანტის) ძალები ეწოდება. მოცემული ფენის
სიბლანტის ძალები მისი ზედაპირის მხები ძალებია და მიმართულია მეზობელი ფენის მიმართ ამ ფენის
ფარდობითი სიჩქარის საპირისპიროდ. ნახაზ 1–ზე მოცემულია ლამინარული დინების დენის მილის
კვეთა, ნაჩვენებია სამი ფენა. დინების სიჩქარე ცენტრალურ 3–ფენაში მაქსიმალურია, მეზობელ ფენებში
კლებულობს. განაპირა 1–ფენის სიჩქარე ნაკლებია მეზობელ 2-ფენის სიჩქარეზე, რის შედეგადაც შეხების
   
საზღვარზე მოქმედებს სიბლანტის ძალები Fsi b  Fsi b . Fsi b აჩქარებს 1–ფენის მოძრაობას, ხოლო Fsi b
ანელებს 2–ფენის მოძრაობას. ორივე მიმართულია შესაბამის ფენათა ფარდობითი სიჩქარის
საპირისპიროდ. მუდმივი ტემპერატურის პირობებში სიბლანტის ძალის სიდიდე დამოკიდებულია
ნივთიერების თვისებებზე, ფენათა შეხების ზედაპირის S ფართობზე და დინების სიბრტყის ნორმალის (
  
ნახაზზე Y ღერძი) გასწვრივ სიგრძით ერთეულზე სიჩქარის სიდიდის   ცვლილებაზე. იგი
 y 
გამოითვლება ფორმულით:

Fsi b   S (1) η -ს დინამიკური სიბლანტე ეწოდება. მისი ერთეულია პასკალი∙წმ. იგი
y
დამოკიდებულია სითხის (აირის) გვარობაზე და ტემპერატურაზე. ყველაზე გავრცელებული სითხის –
წყლის დინამიკური სიბლანტე ოთახის ტემპერატურაზე (150C)  1 10 -3 პა.წმ–ია. სითხეების სიბლანტე
ტემპერატურის ზრდით მკვეთრად (ექსპონენციალური ფორმით) მცირდება, ხოლო აირებისთვის –
პირიქით. ეს იმით აიხსნება, რომ სითხეთა სიბლანტეს განაპირობებს მოლეკულათა ურთიერთქმედება,
აირებში კი მოლეკულათა შეჯახებები.
მოცემულ პირობებში სითხის (აირის) დინების სიბლანტის ძალთა როლს განსაზღვრავს არა η -ს
მნიშვნელობა, არამედ მისი ფარდობა ამ ნივთიერების სიმკვრივესთან, რომელსაც კინემატიკური
η
სიბლანტე ეწოდება: ν  (2) ν -სერთეულიამ2/წმ.
ρ
სიბლანტე, ჩვეულებრივ, განისაზღვრება ექსპერიმენტის საშუალებით. თუ სითხე საკმაოდ
ბლანტია (მაგალითად, გლიცერინი), მაშინ ლაბორატორიულ პირობებში სიბლანტის კოეფიციენტის
განსასაზღვრავად იყენებენ მასში მცირე ზომის მსუბუქი ბურთულის ვარდნის მეთოდს.
   
განვიხილოთ ასეთი ცდა (ნახ.2). ნიუტონის მეორე კანონის თანახმად ma  P  Fa r q  Fsi b (3)

25
 ლაბორატორიული სამუშაოები

სადაც P სიმძიმის, ხოლო Fარქ არქიმედეს ამომგდები ძალაა. რადგან ბურთულა მსუბუქია და სითხე
ბლანტი, მოძრაობის დაწყებიდან საკმაოდ მალე მოძრაობა თანაბარი გახდება, ანუ ვარდნა გაგრძელდება
მუდმივი დამყარებული სიჩქარით. დამყარებული ვარდნისას (3)–ის დაგეგმილებით ვღებულობთ
F სიბ + Fარქ - P = 0 (4)
სტოქსმა აჩვენა, რომ r რადიუსის ბურთულის ვარდნისას სითხეში (აირში), თუ დამყარებული
სიჩქარე მცირეა, აღძრული სიბლანტის ძალა გამოითვლება ფორმულით:
Y
Fsi b  6r .


Fsib ასევე გათვალისწინოთ, რომ P  mg  ρb gV და Fa  ρgV
Fa r q
( ρb ბურთულის, ρ სითხისსიმკვრივეა). მაშინ (4)–დან მივიღებთ:



b   gV 4 3 πd 3
P ვინაიდან ბურთულას მოცულობა V  πr  (d=2r)
6r 3 6
ვღებულობთ:
ნახაზი 2.
(  b   ) gd 2

18
თუ ცნობილია h სიმაღლეზ ებურთულას თანაბარი ვარდნის t დრო, მაშინ დამყარებული
h
სიჩქარე   -ს, რომლის გათვალისწინებით გვექნება:
t
( ρb  ρ) gd 2 t
η (6)
18h

ცდის მსვლელობა

ერთი ბოლოდან დახშული გრძელი მინის

მილი,რომლის D დიამეტრი გაცილებით აღემატება
ბურთულას dდიამეტრს, შტატივზე დავამაგროთ
ვერტიკალურად და ჩავასხათ გლიცერინი. თუ
ბურთულას შევახებთ გლიცერინის ზედაპირს და ხელს
გავუშვებთ, გლიცერინის სიბლანტისა და ბურთულას
მცირეზომის გამო მისი ვარდნა საკმაოდ სწრაფად
გახდება თანაბარი. თანაბარი მოძრაობის არეში წამ
მზომით ავითვალოთ ფიქსირებულ h (10-15)სმ
სიმაღლეზე ბურთულას ვარდნის t ხანგრძლივობა. ცდა
ჩავატაროთ რამოდენიმეჯერ უცვლელი h-ის
პირობებში. გამოვთვალოთ ვარდნის საშუალო დრო და
(6)-ის გამოყენებით დავადგინოთ მოცემულ
ტემპერატურაზე გლიცერინის დინამიკური სიბლანტე.
კინემატიკური სიბლანტის გამოთვლისთვის
ვისარგებლოთ (2) ფორმულით. იმ შემთხვევაში, როდესაც არ სრულდება D>>d პირობა, სითხისა და
ჭურჭლის მოლეკულათა ურთიერთქმედება გავლენას ახდენს ბურთულას ვარდნის ხანგრძლივობაზე,
რის გამოც, სიბლანტის გამოსათვლელ ფორმულაში საჭიროა შესაბამისი შესწორების შეტანა, კერძოდ

26
 ლაბორატორიული სამუშაოები

( ρb  ρ) gd 2 t 1
η  (7)
18h 1  2,4d / D

დაკვირვებათა ცხრილი

D d h t tსაშ η η δη
№ მ მ მ წმ წმ პა.წმ პა.წმ %

27
 ლაბორატორიული სამუშაოები

ლაბორატორიული სამუშაო №7

წყლის ზედაპირული ტალღების შესწავლა

სითხის თავისუფალი ზედაპირი, ან ორი არაშერევადი სითხის გამყოფი ზედაპირი გარეშე
ზემოქმედებისას გამოდის წონასწორობის მდგომარეობიდან, რის შედეგადაც აღიძვრება ზედაპირული
ტალღები.

სითხის ზედაპირის მოლეკულები ასრულებს ბრუნვით მოძრაობას, ამასთან ბრუნვის რადიუსი

სიღრმის ზრდასთან ერთად სწრაფად მცირდება და გარკვეულ სიღრმეზე ბრუნვითი მოძრაობა წყდება.
ამიტომ ზედაპირული ტალღების მთელი ენერგია უშუალოდ
ჯგ
ზედაპირის მახლობლობაშია თავმოყრილი (სიღრმეში აღწევს
ტალღის სიგრძის რიგის მანძილზე). ზედაპირული ტალღების
გავრცელებისას სითხის ზედაპირზე მონაცვლეობს ბურცობები
(მაქსიმუმები) და ღრმულები (მინიმუმები) (სურ.1), ხოლო
სითხე ძირითადად ,,რჩება“ ადგილზე. მაგრამ სითხის ძნელად
კუმშვადობიდან გამომდინარე ღრმულის წარმოშობისას
სითხის გარკვეული რაოდენობა გადაადგილდება ღრმულის
ნახაზი1 კიდეებისკენ. ე.ი
 ზედაპირული ტალღის გავრცელებას გარდა ენერგიის
გადატანისა ახასიათებს ნივთიერების გადატანაც, ამიტომ იგი რეალურად არც განივია და არც
გრძივი.
იმ ძალების ტიპის მიხედვით, რომლებიც აბრუნებს სითხის ზედაპირს პირველად
მდგომარეობაში და ქმნის ზედაპირულ ტალღებს განიხილავენ ტალღათა სამ ჯგუფს: გრავიტაციული
ტალღები – ძირითადად როლს ასრულებს სიმძიმის ძალა, კაპილარული ტალღები – ძირითადად
განპირობებულია ზედაპირული დაჭიმულობის ძალებით და გრავიტაციულ–კაპილარული ტალღები
სადაც ორივე ტიპის ძალა თანაბარ როლს ასრულებს. ზოგადად, გრძელი ტალღების შემთხვევაში
მთავარ როლი სიმძიმის ძალებს აკისრია, ხოლო მოკლე ტალღების დროს ზედაპირული დაჭიმულობის
ძალებს. მაგ. წყლის შემთხვევაში 0,01მ და უფრო მოკლე სიგრძის ტალღებისას პრაქტიკულად
აღმდგენი ძალების ფუნქციას ზედაპირული დაჭიმულობის ძალები ასრულებს.
როგორც ცნობილია კვაზიდრეკადი ძალები, რომლებიც განაპირობებს დრეკად ტალღებს,
ნაწილაკთა გადახრის პროპორციულია Fx,. ასეთი ტალღების სიგრძესა და პერიოდს შორის
პროპორციული დამოკიდებულების გამო, გავრცელების სიჩქარე არაა დამოკიდებული ტალღის
სიგრძეზე =const(). ამიტომ იდეალური დრეკადი გარემო სადაც მხოლოდ კვაზიდრეკადი ძალები
მოქმედებს არა დისპერსირებადია. მასში აღძრული ტალღა მონოქრომატულია მისი ფაზის და ენერგიის
გადატანის სიჩქარები ერთნაირია.

28
 ლაბორატორიული სამუშაოები

ზედაპირული ტალღის წარმომშობი ძალები არა კვაზიდრეკადია მათ დამოკიდებულებას

ნაწილაკთა წანაცვლებაზე გაცილებით რთული სახე აქვს. რის გამოც ზედაპირული ტალღები ქმნის
გარკვეულ ტალღათა ჯგუფს, რომელშიც შემავალი
მონოქრომატული ტალღები განსხვავებული ფაზური
სიჩქარით ვრცელდება. ანუ სიჩქარე დამოკიდებულია
ტალღის სიგრძეზე (), –ადგილი აქვს დისპერსიას. ამიტომ
ზედაპირული ტალღა რეალურად წარმოადგენს სხვადასხვა
სიგრძის მონოქრომატულ ტალღათა სუპერპოზიციას. მასში
გამოყოფენ პაკეტს –მაღალი ინტენსივობის ტალღათა
ნაკრებს, რომელთა სიგრძეები თავმოყრილია ვიწრო
ინტერვალში 0   / 2    0   / 2   0  .
ტალღის გავრცელების პროცესში დისპერსიის შედეგად
პაკეტის პროფილი იცვლება და საბოლოოდ იშლება. ამიტომ
წყაროდან მხოლოდ მცირე მანძილზე შეიძლება ჩავთვალოთ
რომ პაკეტის პროფილი უცვლელია.
პაკეტის დასახასიათებლად შემოაქვთ ჯგუფური
ტალღის სიგრძის – jg ცნება, რომელიც შეიძლება
განვმარტოთ როგორც წყაროს ერთი რხევის განმავლობაში
მაქსიმალური ინტენსივობის შესაბამისი წერტილის გადაადგილების სიდიდე (იხ. ნახ.1), შესაბამისად
პაკეტის ჯგუფური სიჩქარე (ენერგიიის გადატანის სიჩქარე):
jg  jg  (1)
ამასთან შესაძლებელია jg არ ემთხვევოდეს პაკეტში შემავალი ტალღების სიგრძეთა ინტერვალის
ცენტრს – 0 .
თუ ერთგვაროვანი სითხის ზედაპირის რაიმე წერტილში პერიოდულად ხდება იმპულსის
გადაცემა (მაგ. ზედაპირის მახლობლად მოთავსებული მერხევი ბურთულა, რომელიც რხევის პროცესში
ეხება ზედაპირს) სითხის ზედაპირზე გავრცელდება წრიული ფორმის ზედაპირული ტალღები, ამასთან
ორ მეზობელ ბურცობს შორის მანძილი jg –ის ტოლი იქნება.
ნახ2–ზე მოცემულია ,, უსასრულოდ ღრმა“ (იგულისხმება, რომ ფსკერამდე შეშფოთება არ აღწევს
და ნაპირებიდან არეკლილი ტალღები არ ინტერფერირებენ პირველად ტალღასთან) წყლის თავისუფალ
ზედაპირზე ზედაპირული ტალღის ფაზური სიჩქარის დამოკიდებულება ტალღის ფაზურ სიგრძეზე,
მრუდს რთული ხასიათი აქვს. ზოგადად, გრავიტაციულ–კაპილარული ტალღის სიგრძის ზრდისას
ფაზური სიჩქარე დასაწყისში კლებულობს გარკვეულ მინიმალურ მნიშვნელობამდე, რომელიც
გამოითვლება ფორმულით:
min  4 4 g /  (2)
სადაც g თავისუფალი ვარდნის აჩქარებაა, – სითხის სიმკვრივე, ხოლო – ზედაპირული დაჭიმულობა.
(2)–ის შესაბამისი ტალღის სიგრძე:
zR  2  / g (3)
წყლის შემთხვევაში min  4
4  9,8  0,072 / 103  0,23m/wm , ხოლო zR  2 0,072 / 9,8  103  0,017m
თუ   zR ტალღის გავრცელების პროცესში ძირითად როლს თამაშობს გრავიტაციული
ძალები, ხოლო   zR ზედაპირული დაჭიმულობის ძალები. რის გამოც განსხვავებულია მათი
ფაზური სიჩქარეები:
faz  g / 2 (,,გრავიტაციული“ ტალღა ) (4)
faz  2   /  (,,კაპილარული“ ტალღა ) (5)
თუ   zR , მაშინ

faz  2   /   g / 2 . (გრავიტაციულ–კაპილარული ტალღა) (6)

29
 ლაბორატორიული სამუშაოები

ამ უკანასკნელიდან შეიძლება მივიღოთ გრავიტაციულ–კაპილარული ტალღის ჯგუფური სიჩქარის

გამოსათვლელი ფორმულა:
1 g jg 3 2 gjg 3
 
 dfaz  2 2 2 jg 4 jg
jg  faz –     (7)
 d     gjg 2 gjg 2
jg
 
2 jg 2 jg

jg
m/wm

ნახაზი 3 jg m
ნახ.3 მოცემულია (7)–ის გამოყენებით გამოთვლილი ოთახის ტემპერატურაზე წყლის ტალღის
ჯგუფური სიჩქარის დამოკიდებულება ტალღათა პაკეტის სიგრძესთან.
თუ   zR (7)–დან ვღებულობთ კაპილარული ტალღის, ხოლო   zR დროს გრავიტაციული
ტალღის ჯგუფურ სიჩქარეთა ფორმულებს:
 3
jg  3  faz (,,კაპილარული” ტალღა ) (8)
2  2
1 g 1
jg   faz (,,გრავიტაციული“ ტალღა ) (9)
2 2 2
მაშასადამე  min –ის მარცხნივ ჯგუფური სიჩქარე მეტია ფაზურზე, ხოლო მარცხნივ ფაზური სიჩქარე
მეტია ჯგუფურზე.
(7)-დან  
jg –ის zR
გამოსათვლელი ფორმულის მისაღებად ვისარგებლოთ ექსტრემუმის

 d jg 
   0 პირობით, რის შედეგადაც მიიღება ბიკვადრატული განტოლება, რომლის ამონახსნია:
 djg 
    zR

 
jg zR  5,08

g
 
jg min  1.086 4
g


წყლისათვის:  
jg zR  5,08
0,072
9,8  10 3
 0,043m   jg min  0,175m/wm

ხელსაწყოს აღწერა და ცდის შესრულება:

წყლის ზედაპირზე ტალღების გავრცელების ჯგუფურ სიჩქარეს ვზომავდით Ripple Tank with LED
Light Source – Complete 11260–88 (PHYWE System GmbH & Co. KG, გოტინგენი, გერმანია) მოწყობილობის
გამოყენებით, რომელიც იძლევა წყლის აბაზანაში   5 – 60 ჰც სიხშირის წრიული ზედაპირული
ტალღების ჯგუფების გენერირების საშუალებას სურ.2. მისი შემადგენელი ნაწილებია: 1–პულტი, 2 –
რხევის წყარო, 3–ეკრანი 4 წყლის აბაზანა.. მოწყობილობაში უზრუნველყოფილია იმ რხევების ჩახშობა,

30
 ლაბორატორიული სამუშაოები

რომელთაც მიაღწიეს აბაზანის ფსკერს ან კედლებს, და ამდენად უკუცემის ტალღებით წყაროს მიერ
გენერირებული ტალღების შეშფოთება თავიდან არის აცილებული.
ზედაპირული ტალღების ვიზუალიზება შესაძლებელია წყლის ზედაპირის ქვემოდან განათებით,
რისთვისაც აბაზანის ფსკერზე განთავსებულია სინათლის წერტილოვანი წყარო კერძოდ მწვანე
სინათლის დიოდი. მოწყობილობის ფუნქციონირების სტრობოსკოპულ რეჟიმში, როდესაც სინათლის
იმპულსების გამოსხივების სიხშირე ემთხვევა წყლის ზედაპირულ ფენაში გენერირებული მექანიკური
რხევების სიხშირეს, ტალღის გავრცელების ხილული სიჩქარე ნულს უტოლდება ანუ მიიღება ტალღის
მდგარი სურათი. ესაა განათებული (ბურცობების გამოსახულება) და ჩაბნელებული (ღრმულების
გამოსახულება) წრიული რგოლების მონაცვლეობა წყლის ზედაპირის ზემოთ განლაგებულ ეკრანზე.
ჩრდილის პროექტირების პრინციპის შესაბამისად, წერტილოვანი წყაროს მიერ გამოსხივებული
სინათლის განშლად კონას ზედაპირული ტალღის ბურცობები გარდაქმნიან კრებად კონად, ხოლო
ღრმულები – კიდევ უფრო ფართოდ გაშლიან მათ.
რხევების ამპლიტუდის სწორად შერჩევით შესაძლებელია ტალღათა ჯგუფის გამოსახულების
ისეთი სიმკვეთრის მიღება, რომ უშუალოდ გაიზომოს მისი ჯგუფური სიგრძე. ამასთან ექსპერიმენტში
ტალღის სიხშირის შეცვლისას საჭიროა რხევათა ამპლიტუდის ოპტიმალური შერჩევა.
ეკრანზე მიღებული სურათი წყლის ზედაპირზე არსებულ სურათთან შედარებით სინათლის
კონის განშლადობის გამო 1,361–ჯერ გადიდებულია.
ამიტომ მის მიხედვით განსაზღვრულ ჯგუფური ტალღის
სიგრძის მნიშვნელობას –  ვყოფთ 1,361–ზე.
პედაგოგის მითითების მიხედვით, პულტის
გამოყენებით შევარჩიოთ ტალღის წყაროს რხევის
სიხშირეს და ამპლიტუდას. 3 ეკრანზე მიიღება წყლის
წრიული ტალღების მდგარი სურათი. მილიმეტრიანი
სახაზავის გამოყენებით გავზომოთ რგოლებს შორის
მანძილი გამოვთვალოთ ორ მეზობელ რგოლს შორის
მანძილის საშუალო მნიშვნელობა  და ჯგუფური
ტალღის სიგრძის ჭეშმარიტი მნიშვნელობა  =  /1,361.
(1) ფორმულით გამოვითვლით ტალღის ჯგუფურ
სიჩქარეს. ნახ.3––ის მიხედვით დავადგენთ, რომელი
ძალები თამაშობს ტალღების ფორმირებაში ძირითად
როლს. შესაბამისი ფორმულის საშუალებით
გამოვთვლით ჯგუფური სიჩქარის თეორიული
მნიშვნელობას და შევადარებთ ექსპერიმენტის შედეგს. შედეგებს შევიტანთ დაკვირვების ცხრილში.
ავაგებთ გრაფიკს ოთახის ტემპერატურაზე წყლის ტალღის ჯგუფური სიჩქარის დამოკიდებულებაზე
ტალღათა პაკეტის სიგრძესთან.

დაკვირვებათა ცხრილი
№  ()საშ ჯგ (ჯგ)თეორ ჯგ ჯგ შენიშვნა:
მ/წმ
მ მ მ/წმ მ/წმ %

მოცემულია: = , = ,g=

31
 ლაბორატორიული სამუშაოები

ლაბორატორიული სამუშაო№8

ერთგვაროვანი ელექტროსტატიკური

ველის შესწავლა
ელექტრული ველი ეწოდება იმ მატერიალურ გარემოს, რომელშიდაც მოქმედებენ ელექტრული
ძალები. მისი პირველ წყაროა ელექტრული მუხტები. ველის არსებობა მჟღავნდება ველის საკვლევ
წერტილში მოთავსებულ მუხტზე მოქმედი ელექტრული ძალით. იმისთვის, რომ ველში შეტანილი
სასინჯი მუხტის ველმა მნიშვნელოვნად არ შეცვალოს საკვლევი ველის სურათი, საჭიროა იგი იყოს
რიცხობრივად მცირე და გეომეტრიულად პატარა, ამასთანავე მიღებულია სასინჯი მუხტი იყოს
დადებითი.
ვინაიდან ელექტრული ძალის მნიშვნელობა დამოკიდებულია როგორც ველის შემქმნელი
მუხტის ასევე სასინჯი მუხტის სიდიდეზე. ამიტომ ელექტრული ძალა ცალსახად ვერ დაახასიათებს
ელექტრულ ველს. ხოლო ამ ძალის ფარდობა სასინჯ მუხტთან აღარაა დამოკიდებული სასინჯმუხტზე
და განსაზღვრავს ველს მოცემულ წერტილში. ამ ვექტორულ სიდიდეს მოცემულ წერტილში
ელექტრული ველის დაძაბულობა ეწოდება:

 F
E (1)
q
მისი ერთეულია: ნიუტონი/კულონი=ნ/კ
რადგან სასინჯ მუხტი-q დადებითია, დაძაბულობის მიმართულება ყოველთვის ემთხვევა ამ
 
მუხტზე მოქმედი ძალის მიმართულებას E  F .
(1)-ისთანახმად, დაძაბულობა რიცხობრივად ერთეულოვან მუხტზე მოქმედი ძალის ტოლია.
ამიტომ მას ველის ძალურ მახასიათებელს უწოდებენ.
ჩვენ შევისწავლით მოცემული ათვლის სისტემის მიმართ უძრავი ელექტრული მუხტის მიერ
შექმნილ ელექტრულ ველს, მას ელექტროსტატიკური ველი ეწოდება. ელექტროსტატიკურ ველში
მოქმედებენ კულონური ძალები, რადგან ეს ძალები კონსერვანტულია, ამიტომ ელექტროსტატიკური
ველი პოტენციურია, რაც იმას ნიშნავს, რომ ამ ველში სასინჯი მუხტის გადატანაზე ელექტრულ ძალთა
მუშაობა დაკავშირებულია მუხტისა და ველის ურთიერთქმედების ენერგიის – პოტენციური ენერგიის
ცვლილებასთან. ამრიგად, თუ ველის 1–წერტილიდან q-მუხტი ელექტრული ძალის გავლენით
გადაადგილდება 2–წერტილში, მაშინ შესრულებული მუშაობა:
A12  W2  W1  (2) სადაც W1დაW2 1 და 2 წერტილებში ველისა და მუხტის
ურთიერთქმედების ენერგიაა. ამ ენერგიის ფარდობა სასინჯ მუხტთან ასევე არაა დამოკიდებული
სასინჯი მუხტის სიდიდეზე და ახასიათებს ველს მოცემულ წერტილში. ამ ფარდობას ელექტრული
პოტენციალი ეწოდება. იგი ველის ენერგეტიკული მახასიათებელია და განისაზღვრება მუდმივი
შესაკრების სიზუსტით

W
φ  const (3)
q
მუდმივას მნიშვნელობა დამოკიდებულია პოტენციალის ათვლის წერტილის „ნულოვანი
პოტენციალის“ შერჩევაზე.
(3)–ის გათვალისწინებით (2) ასე ჩაიწერება:
A12  q(φ1  φ2 ) (4) φ1  φ2 -ს ველის 1 და 2 წერტილებს შორის პოტენციალთა სხვაობა ეწოდება:

φ1  φ2  A12 (5)
q
ე.ი. ველის ორ წერტილს შორის პოტენციალთა სხვაობა რიცხობრივად ტოლია იმ მუშაობისა რომელსაც
ასრულებს ელექტრული ძალა ამ წერტილებს შორის ერთეულოვანი მუხტის გადაადგილებაზე.
პოტენციალის ერთეულია ვოლტი (ვ)=ჯოული/კულონი.
ველის მახასიათებელ სიდიდეებს დაძაბულობასა და პოტენციალს შორის არსებობს კავშირი,
რომელსაც ჩვენ შევისწავლით ერთგვაროვანი ველის შემთხვევაში. ერთგვაროვანი ველი ეწოდება ისეთ
ველს, რომლის ნებისმიერ წერტილში დაძაბულობა მუდმივია. ასეთ ველს ქმნის თანაბრად დამუხტული

32
 ლაბორატორიული სამუშაოები

სიბრტყე, ასეთივე ველი აღიძვრება ორი სიდიდით ტოლი და საპირისპირო ნიშნით დამუხტული
პარალელურ სიბრტყეთა შორის არეში.
ელექტრული ველი გრაფიკულად გამოისახება ელექტრული წირების საშუალებით. ამ წირების
ნებისმიერ წერტილში გავლებული მხების მიმართულება ემთხვევა
 2 დაძაბულობის მიმართულებას. ერთგვაროვანი ველის შემთხვევაში
 S 
F იგი წარმოადგენს ერთმანეთისაგან თანაბრად დაშორებულ
E
პარალელურ წრფეებს.
1 
 გამოვთვალოთ E დაძაბულობის ერთგვაროვან ველში 1–
წერტილიდან 2-ში q სასინჯი მუხტის გადატანაზე ელექტრული
x1 x2 x  
ნახ. 1 ძალის F  qE მიერ შესრულებული მუშაობა (ნახაზი 1):

A12  FS  FS cos α  qE x2  x1  (6)
(4) და (6)-ის გატოლებით ვღებულობთ:
1   2   3   4   5 φ1  φ2
E (7) (7)
x2  x1

E ამყარებს კავშირს ერთგვაროვანი ველის დაძაბულობასა და
პოტენციალთა სხვაობას შორის. (7)–ის თანახმად, დაძაბულობა
ასევე იზომება 1ვოლტი/მეტრი.
ელექტრული ველი გრაფიკულად ასევე შეიძლება
x1 x2 x3 x4 x5 x
ნახ. 2 გამოისახოს ექვიპოტენციური ზედაპირების სახით.
ექვიპოტენციური ზედაპირი წარმოადგენს იმ წერტილთა
ერთობლიობას, რომელთაც ერთნაირი პოტენციალი 1 გააჩნიათ.
და თუ
2წერტილებიეკუთვნისერთსადაიგივეექვიპოტენციურზედაპირს φ1  φ2 , მაშინ (4)-დანგამომდინარე
A12=0, . ე.ი. ექვიპოტენციურ ზედაპირზე მუხტის გადაადგილებისას ელექტრული ძალა მუშაობას
არასრულებს. ასეთ შემთხვევაში (6)-ისთანახმად α=900, ანუ დაძაბულობის ვექტორი
ექვიპოტენციურიზედაპირის მართობულია. მაშასადამე, ერთგვაროვანი ველის ექვიპოტენციური
ზედაპირები წარმოადგენენ ელექტრული წირების მართობული პარალელური სიბრტყეების
ერთობლიობას.
ველისპოტენციურობიდანგამომდინარე, ელექტრული ძალის მიერ დადებითი მუშაობის
შესრულებისას მუხტისა და ველის ურთიერთქმედების ენერგია მცირდება. ამიტომ ელექტრული ძალა
და შესაბამისად დაძაბულობა მიმართულია პოტენციალის უსწრაფესი შემცირების მიმართულებით
(ნახაზი 2). იგი წარმოადგენს ერთგვაროვანი ველის გრაფიკულ სურათს. წყვეტილი ხაზებით ნაჩვენებია
ექვიპოტენციური ზედაპირების პროექციები ნახაზის სიბრტყეში, ხოლო უწყვეტი პარალელური წირები
ელექტრული წირებია. ექვიპოტენციურ ზედაპირებს აგებენ იმ პრინციპით, რომ მეზობელ ზედაპირებს
შორის პოტენციალთა სხვაობა იყოს ერთნაირი.

ცდის მსვლელობა

ნახაზ 3-ზე მოცემულია სამუშაო სქემა. ველის ერთგვაროვნებისათვის საჭიროა პარალელურ

ზედაპირებს შორის მანძილი შევარჩიოთ ისე, რომ იგი გაცილებით ნაკლები იყოს ზედაპირთა
გეომეტრიულ ზომებზე.
პარალელური ზედაპირები მივუერთოთ მუდმივი დენის წყაროს. ზედაპირებს შორის მოვათავსოთ
მილიმეტრიანი სკალა და ox ღერძი მივმართოთ ელექტრული წირების გასწვრივ, ე.ი. დადებითად
დამუხტული A-ზედაპირიდან (ანოდიდან) უარყოფითად დამუხტული K-ზედაპირისკენ (კათოდისაკენ).
ვოლტმეტრის ერთი ბოლო მივუერთოთ K-ზედაპირს, ხოლო მეორე ბოლოზე მივუერთოთ ზონდი,
რომელსაც თავისუფლად შეუძლია გადაადგილება ზედაპირებს შორის არეში. ასეთი ჩართვისას
კათოდის ზედაპირის პოტენციალი ნულის ტოლია φk = 0 და ვოლტ მეტრის აჩვენებს იმ წერტილის
პოტენციალს, სადაც ზონდია მოთავსებული.

33
 ლაბორატორიული სამუშაოები

ვინაიდან x ღერძი აღებულია დაძაბულობი ვექტორის გასწვრივ, ამიტომ იგი მართობულია

ექვიპოტენციური ზედაპირების, რის გამოც ამ ზედაპირთა მდებარეობა განისაზღვრება x
K

_
V
+

+ A

ნახაზი 3
კოორდინატით.

წინასწარ შევარჩიოთ პოტენციალთა სხვაობის მნიშვნელობა და ზონდის საშუალებით x ღერძის

გასწვრივ მოვძებნოთ შესაბამისი წერტილები.

ნახაზ 2-ის ანალოგიურად ავაგოთ ექვიპოტენციური ზედაპირები და (7)-ის გამოყენებით გამოვთვალოთ

ველის დაძაბულობი სიდიდე სხვადასხვა ექვიპოტენციურ ზედაპირებს შორის. ველის დაძაბულობის
სიდიდის ჭეშმარიტ მნიშვნელობათ მივიღოთ ამ სიდიდეთა საშუალო არითმეტიკული. ველის
ერთგვაროვნების შესაფასებლად გამოვთვალოთ აბსოლუტური და ფარდობითი ცდომილებები.

დაკვირვებათა ცხრილი

xსმ

 ვ

34
 ლაბორატორიული სამუშაოები

ლაბორატორიული სამუშაო№9

გამტარის კუთრი წინაღობის განსაზღვრა

ელექტრულ წინაღობას უწოდებენ ნივთიერების თვისებას შეაფერხოს მასში თავისუფალ მუხტთა

მოწესრიგებული მოძრაობა, ანუ ელექტრული დენის გავლის პროცესი. ავხსნათ ეს მოვლენა ლითონის
შემთხვევაში. ლითონის ატომის გარე შრის (სავალენტო) ელექტრონებს სუსტი კავშირი აქვს ბირთვთან.
კრისტალური სტრუქტურის წარმოქმნის პროცესში მიმდინარეობს რა ატომთა ურთიერთ დაახლოვება
მოცემულ ატომის ელექტრონებზე გავლენას იწყებს სხვა ატომბირთვები. რის გამოც სავალენტო
ელექტრონთა კავშირი საკუთარი ატომის ბირთვთან კიდევ უფრო სუსტდება, საბოლოოდ ეს კავშირი
წყდება და ისინი თავისუფლდებიან. ამიტომ ლითონი მყარ მდგომარეობაში წარმოგვიდგება ისეთი
კრისტალური მესრის სახით, რომლის კვანძებშიც განლაგებულია დადებითი იონები (იონიზირებული
ატომები), ხოლო მათ შორის სივრცეში ქაოსურად მოძრაობენ თავისუფალი ელექტრონები.
თუ ლითონში შევქმნით ელექტრულ ველს – ავღძრავთ პოტენციალთა სხვაობას ანუ ძაბვას, მაშინ
ელექტრული ძალების გავლენით თავისუფალი ელექტრონები მოწესრიგებულ მოძრაობას დაიწყებს ანუ
ლითონში გაივლის ელექტრული დენი. ელექტრონთა მოწესრიგებულ მოძრაობას აფერხებს მათი
შეჯახებები ერთმანეთთან, კრისტალური მესრის დადებით იონებთან, მინარევთა ატომებთან,
კრისტალურ დეფექტებთან, რაც ერთიანობაში ქმნის ელექტრულ წინაღობას. წინაღობის მნიშვნელობა
დამოკიდებულია ნივთიერების გვარობაზე, გეომეტრიულ ზომებზე, ფორმასა და ტემპერატურაზე.
გერმანელი ფიზიკოსის გეორგ ომის მიერ დადგენლი იქნა, რომ მუდმივი ტემპერატურის
პირობებში ლითონში გამავალი დენის ძალა მის ბოლოებზე არსებული პოტენციალთა სხვაობის
პირდაპირპროპორციულია––ომის კანონი.
φ1  φ2 U12
I  (1)
R12 R12
სადაც φ1  φ2  U12 გამტარის ბოლოებზე პოტენციალთა
სხვაობაა–ძაბვაა, R პროპორციულობის კოეფიციენტს გამტარის წინაღობა ეწოდება.
ომის კანონის თანახმად, გამტარის ბოლოებზე არსებულ ძაბვასა და მასში გამავალ დენს შორის
დამოკიდებულებას I=f(U) (ვოლტ–ამპერულ მახასიათებელს) წრფივი ხასიათი აქვს. ომის კანონი
სამართლიანია ელექტროლიტებისთვისაც.
(1)-დან ზოგადად შეგვიძლია ჩავწეროთ:
U
R (2)
I
წინაღობის ერთეულია ომი. (2)–ის თანახმად 1ომი იმ გამტარის წინაღობაა, რომლის ბოლოებზე 1ვ
ძაბვის მოდებისას მასში გაივლის 1ა დენი.
ცდებით დადგენილია, რომ მუდმივი ტემპერატურის პირობებში მოცემული გამტარის წინაღობა
პირდაპირპროპორციულია მისი ℓ სიგრძისა და უკუპროპორციულია განივკვეთის ფართის–S:


Rρ
S

ρ-პროპორციულობის კოეფიციენტს მოცემული გამტარის კუთრ წინაღობას უწოდებენ

S
ρR
 (3)

(3)-ისთანახმად, გამტარის კუთრი წინაღობა ერთეულოვანი სიგრძისა და ერთეულოვანი

განივკვეთის ფართის მქონე გამტარის წინაღობის ტოლია. მისი ერთეულია ომ.მ. პრაქტიკაში უფრო
ხშირად იყენებენ ომი.მმ2/მ. (1 ომი.მმ2/მ=10-6მ).

35
 ლაბორატორიული სამუშაოები

ცდის მსვლელობა

ომის კანონის ექსპერიმენტული შემოწმებისა და საკვლევი გამტარის კუთრი წინაღობის

განსაზღვრისთვის საჭირო სამუშაო სქემა მოცემულია ნახაზ 1-ზე. საკვლევი გამტარი დამაგრებულია
სახაზავზე. B მცოცის საშუალებით შეიძლება შეირჩეს გამტარის სასურველი ℓ= AB სიგრძე. წინაღობის R
რეგულატორით ვცვალოთ გამტარზე მოდებული ძაბვა და მილიამპერმეტრის საშუალებით ავითვალოთ
შესაბამისი დენის მნიშვნელობები. მონაცემები შევიტანოთ დაკვირვებათა ცხრილში და ავაგოთ ვოლტ-
ამპერული მახასიათებელი. მიღებული წრფის აბსცისათა ღერძთან (U-თან) დახრის კუთხის
კოტანგენსი (2)-ის თანახმად გამტარის აქტიური სიგრძის AB–ს წინაღობის სიდიდეა.

U
ctgα 
I
გამტარის კუთრი წინაღობის დასადგენად მიკრომეტრის საშუალებით გავზომოთ გამტარის დიამეტრი.
πd 2
რადგან გამტარის განივკვეთი წრიულია ამიტომ მისი ფართობს გამოვთვლით ფორმულით: S  .
4
(3)-ის საშუალებით გამოვთვლით გამტარის კუთრ წინაღობას.

B
R
mV

mA
A

ნახ. 1

დაკვირვებათა ცხრილი
d R Rსაშ. ρ
№ U ვ I ა ℓმ
მმ ომი ომი ომ•მმ2/მ
1
2
3
4

36
 ლაბორატორიული სამუშაოები

ლაბორატორიულისამუშაო №10

რეზისტორთა მიმდევრობითი და პარალელური შეერთების შესწავლა

სხვადასხვა ელექტრულ წრედებში საჭირო დენის სიდიდე შესაძლებელია მივიღოთ
რეზისტორის (წინაღობის) შერჩევით. რეზისტორი წრედის ის ელემენტია, რომელსაც გააჩნია მხოლოდ
ელექტრული წინაღობა (არ განიხილება მისი ტევადობა და ინდუქციურობა). რეზისტორს უწოდებენ
ნებისმიერ გამტარს, რომლის ელექტრული წინაღობა გაცილებით აღემატება მიმყვანისა დენების
წინაღობას.

ელექტრულ წრედებში საჭიროებისამებრ გამოიყენება

R1 R2 რეზისტორთა მიმდევრობითი, პარალელური და შერეული
1 2 3
შეერთება. რეზისტორთა მიმდევრობითი შეერთება ეწოდება
1 2 3 ისეთ შეერთებას, როდესაც მათში ერთი და იგივე დენი გადის,
ანუ ამ უბანზე (1––3) დენის განშტოება არხდება (ნახაზი 1).
ნახ.1
წრედის უბნის ერთგვაროვნების გამო (არ მოქმედებს გარე
ძალები) უბნის ბოლოებზე პოტენციალთა სხვაობა ასე ჩაიწერება:

1–3 = (1–2) + (2–3)

I1 R1
I I შესაბამისად, ძაბვის ვარდნა (1––3) უბნის ბოლოებზე იქნება:
R2
1 2 U13=U12+U23 (1)

I2 ვინაიდან განსახილველ უბანზე დენი არ განშტოვდება, ამიტომ

ნახ.2
I=I1=I2

(1)-ის ორივე მხარის I-ზე გაყოფით და ომის კანონის გათვალისწინებით მივიღებთ:

R13  R1  R2 (2)

ე.ი. რეზისტორთა მიმდევრობითი შეერთებისას მათი წინაღობები იკრიბება. ზოგადად, N რაოდენობის

რეზისტორთა მიმდევრობითი შეერთებისას სრული წინაღობა იქნება:

N
Rmim   Ri
i 1

თუ წინაღობები ერთმანეთის ტოლია R1=R2=….=RN=R , მაშინ

Rmim  NR

რადგან მიმდევრობითი შეერთებისას I=I1=I2, ამიტომ ომის კანონის გამოყენებით ვღებულობთ

U 12 U 23 U 12 R1
 , ანუ  (3)
R1 R2 U 23 R2

ე.ი. რეზისტორთა მიმდევრობითი შეერთებისას ძაბვის ვარდნა იმ რეზისტორზეა მეტი, რომლის

წინაღობაც მეტია.

37
 ლაბორატორიული სამუშაოები

რეზისტორთა ისეთ შეერთებას, როდესაც დენი განშტოვდება, ხოლო შემდეგ ისევ ერთდება,
რეზისტორთა პარალელური შეერთება ეწოდება (ნახაზი 2). მუხტის შენახვის კანონის თანახმად

I=I1+I2 (4)

რადგან რეზისტორთა პარალელური შეერთებისას თითეულზე ძაბვის ვარდნა U12ერთნაირია,

ამიტომ (4)-ისU12-ზე გაყოფით მივიღებთ:

I I I
 1  2
U 12 U 12 U 12

საიდანაც, ომის კანონის თანახმად:

1 1 1
  ( 5)
R13 R1 R2

ე.ი. პარალელური შეერთებისას იკრიბება წინაღობათა შებრუნებული სიდიდეები.

N რაოდენობის რეზისტორთა პარალელურიშეერთებისას

N
1 1

R par i 1 Ri
თუ წინაღობები ერთმანეთის ტოლია R1=R2=….=RN=R , , მაშინ
R
Rpar 
N
რეზისტორებზე ძაბვის ტოლობიდან გამომდინარე I1 R1  I 2 R2 ,საიდანაც
I 2 R1
 . (6)
I 1 R2
ე.ი. რეზისტორთა პარალელური შეერთებისას იმ რეზისტორში გადის მეტი დენი, რომლის
წინაღობა ნაკლებია.
(1)

(2)

ცდის მსვლელობა
საჭირო ხელსაწყოები და დამხმარე საშუალებები: კვების
წყარო, ამპერმეტრი, ვოლტმეტრი, გამოსაკვლევი
წინაღობები და მიმყვანი სადენები (სურ.1). ამოცანის
მიზანია გავზომოთ გამტართა წინაღობა და შევისწავლოთ
მათი მიმდევრობითი და პარალელური შეერთება.

ავაწყოთ წრედი სურათზე მოცემული სქემის

მიხედვით. ჩამრთველით ჩავრთოთ წრედი. ვოლტმეტრის
საშუალებით ვცვალოთ ძაბვა მუდმივი ინტერვალით და
ამპერმეტრზე მიღებული შესაბამისი დენის ანათვლები
შევიტანოთ დაკვირვების ცხრილში. გამოვითვალოთ
წინაღობის მნიშვნელობა ომის კანონის გამოყენებით: ,
იგივე გავიმეოროთ მეორე წინაღობისთვის.

38
 ლაბორატორიული სამუშაოები

გამტართა მიმდევრობითი და პარალელური შეერთების კანონის შესამოწმებლად ჩავრთოთ

წრედში ჩვენს მიერ გაზომილი ორივე წინაღობა, ჯერ მიმდევრობით და შემდეგ პარალელურად. ზემოთ
აღწერილი ცდის მეთოდით განვსაზღვროთ და ). ხოლო (1) და (2) ფორმულების გამოყენებით

ვიანგარიშოთ მათი თეორიული მნიშვნელობები.შევადაროთ ცდისეულ შედეგებს და გამოვიანგარიშოთ

მოცემული ცდის შემთხვევაში აბსოლიტური და ფარდობითი ცდომილებები:

მონაცემები შევიტანოთ ცხრილში.

დაკვირვებათა ცხრილი

№ Uვოლ. Iა R1 R2 Rმიმ. Rპარ. Rთეორ. ΔR δR

1
2
1
2

მიმდევრობით

პარალელურად

39
 ლაბორატორიული სამუშაოები

ლაბორატორიული სამუშაო N 11

კირჰოფის კანონების შემოწმება

პრაქტიკაში უმეტესად გვხვდება რთული ელექტრული წრედები, რომელთა გაანგარიშება
მოსახერხებელია კირჰოფის კანონების გამოყენებით. რთულ წრედს გააჩნია
I1 I4 ისეთი ელემენტები, როგორიც არის კვანძები და შეკრული კონტურები. კვანძი,
4 ანუ განშტოების წერტილი, ეწოდება იმ წერტილს, სადაც თავს იყრის ორზე
მეტი დენი. კვანძს არა ქვს მოცულობა და შესაბამისად, არც ელექტრული
I5 ტევადობა გააჩნია. ამდენად, არხდება მუხტთა თავმოყრა. ამიტომ, მუხტის
I3
I2 შენახვის კანონიდან გამომდინარე, კირჰოფის მიერ ჩამოყალიბებული იქნა
პირველი კანონი:
ნახ.1 კვანძში შესული დენების ჯამი გამოსული დენების ჯამის ტოლია.
მიღებულია, რომ კვანძში შემავალი დენები აიღონ დადებითი ნიშნით, ხოლო გამომავალი –
უარყოფითით. მაშინკირჰოფის I კანონიასეცჩამოყალიბდება:
კვანძშითავმოყრილდენთაალგებრულიჯამინულისტოლია
I
i
i  0 (1)

მაგალითადნახაზ 3-ზემოცემულიკვანძისთვისგვექნება:
I1+I2+I3 –I4–I5=0
ენერგიის მუდმვობის კანონზე დაყრდნობით კირჰოფის მიერ ჩამოყალიბებული იქნა
მეორეკანონი:
ჩაკეტილ კონტურში ემძ-თა ალგებრული ჯამი მის თითოეულ შტოში წინაღობათა და შესაბამის დენის
ძალათა ნამრავლის (ძაბვისვარდნათა) ალგებრული ჯამის
ტოლია:
B

1
I2  =  I R ანუ  = U
k
k
i
i i
k
k
i
i (2)

R2 კირჰოფის II კანონი გამოიყენება რთულ წრედში

R1 2
არსებული ნებისმიერი ჩაკეტილი კონტურისათვის. წინასწარ
უნდა შევარჩიოთ კონტურში შემოვლის მიმართულება
I1 (საათის ისრის თანხვდენილად ან მის საპირისპიროდ).
R
მიზანშეწონილია მოცემული წრედის სხვა კონტურებშიც
3
გამოყენებულ იქნას იგივე მიმართულება. თუ კონტურის
A 3 C რომელიმე შტოში დენის მიმართულება თანხვედრილია
I3
შემოვლის მიმართულების, მაშინ მისი მნიშვნელობა აიღება
ნახ.2
დადებითი ნიშნით, წინააღმდეგ შემთხვევაში – უარყოფითით.
ასევე ვიქცევით ემძ-თა შემთხვევაშიც.
მაგალად, ნახ .2-ზე განხილული ABCA შეკრულიკონტურის A,B და C კვანძებისთვის კირჰოფის I კანონი
(1) ასე ჩაიწერება IA-I1-I2=0, IB+I1-I2=0, -IC+I2+I3=0
ხოლო კირჰოფის I I კანონი (2) ასეჩაიწერება:
1  2  3  I 1 R1  I 2 R2  I 1 R1 (დენის წყაროს შიგა წინაღობები მათი სიმცირის გამო
უგულებელყოფილია).
კირჰოფის კანონები საშუალებას იძლევა ცნობილი ემძ-სა და წინაღობათა შემთხვევაში
გამოვთვალოთ თითოეულ უბანში არსებული დენის ძალა ან პირიქით, გამოვთვალოთ ემძ-ები,
რომლებიც უნდა ჩაირთოს წრედის თითოეულ უბანზე, რათა მოცემული წინაღობების შემთხვევაში
მივიღოთ სასურველი დენები.

40
 ლაბორატორიული სამუშაოები

ცდის მსვლელობა:

ნახაზ 3-ზე მოცემულია სამუშაო სქემა, სადაც ჩართულია ორი დენის წყარო და ცნობილი წინაღობები.
განსახილველ წრედს გააჩნია სამი კვანძი A, B და C წერტილებში.

კირჰოფის I კანონისთანახმად:

R1 I1 B I2 R2 N I1+I3+I5=0 (A კვანძი)
M
I1+I2+I3+I4 =0 (B კვანძი) (3)
I2+I4+I5=0 (C კვანძი)
1 I3 2
I4 წრედში გამოვყოთ სამი ჩაკეტილი კონტური:
R3 R4 AMBA, NBCN და ABCA. კირჰოფის II კანონისთანახმად
(ფორმულა (9)), შესაბამისად, გვექნება:
I2 5 1 =U1+U3 (I)
I5 R5 2 =U2+U4 (4)
A C U3+U4 +U5=0
ნახ. 3 ცდას ვატარებთ შემდეგი თანმიმდევრობით:
ვოლტმეტრის საშუალებით გავზომოთ ძაბვა თითოეულ წინაღობაზე, დავადგინოთ დენის
მიმართულება და გადავიტანოთ ნახაზ36-ზე. განრთული წრედის შემთხვევაში გავზომოთ ემძ დენის
წყაროს მომჭერებზე. შედეგები შევიტანოთ დაკვირვებათა ცხრილში. შევარჩიოთ შემოვლის
მიმართულება. შევამოწმოთ კირჰოფის I კანონი (3).
აბსოლუტური ცდომილებები ΔIA, ΔIB, ΔIC. იქნება A, B და C კვანძებში შესული და გამოსული დენების
სხვაობა. შემდეგ შევამოწმოთ კირჰოფის II კანონი (4).
აბსოლუტური ცდომილებები იქნება თითოეულ კონტურში ემძ-სა და ძაბვის ვარდნათას ხვაობა.
შედეგებს შევიტანთ დაკვირვებათა ცხრილში.

დაკვირვებათა ცხრილი

№ Ri Ui Ii=Ui Ei ΔIk ΔUk

ომი ვოლტი Ri ვოლტი ამპერი ვოლტი
ამპერი
1 100
2 1000
3 470
4 100
5 470

41
 ლაბორატორიული სამუშაოები

ლაბორატორიული სამუშაო №12

კოჭის ინდუქციურობის გაზომვა

denis erTerTi damaxasiaTebeli moqmedebaa magnituri velis Seqmna. am magnituri
velis nakadis sidide denis Zalis proporciuli sididea:

  LI . (1.)

L koeficients mocemuli gamtaris induqciuroba ewodeba. misi erTeulia 1 henri (hn),

1hn = 1vb/a. henri iseTi gamtaris induqciurobaa, romelSic 1 amperi denis gavlisas
aRiZvreba erTi veberi magnituri nakadi. induqciuroba damokidebulia konturis
geometriul formaze da im garemos magnitur Tvisebebze, romelSidac gamtaria
moTavsebuli. Tu konturi xistia -ar deformirdeba, anu ar icvleba mis mier SemosazRv-
ruli farTi da mis maxloblad feromagnetikebi ar aris, misi induqciuroba mudmivi
rCeba.
ganvixiloT xisti konturi, romelic CarTulia mudmivi denis wredSi. radgan
konturSi gamavali deni mudmivia, mudmivi iqneba mis mier aRZruli magnituri velic da
Sesabamisad konturis gamWoli magnituri nakadic. Tu raime mizeziT wredSi denma
cvlileba daiwyo, maSin Seicvleba magnituri nakadic   0 da eleqtromagnituri
t
induqciis kanonis Tanaxmad konturSi aRiZvreba emZ.
 konturSi denis cvlilebis Sedegad masSi induqciis emZ-is aRZvris movlenas
TviTinduqcia, xolo aRZrul emZ-s TviTinduqciis emZ, xolo aRZrul dens TviTinduqciis
deni (eqstradeni) ewodeba.
TviTinduqciisemZ-s maTematikurad CawerisTvis visargebloT eleqtromagnituri
induqciis kanoniT in   d , romelSic (1)-is SetaniT vRebulobT:
dt

d LI   dI dL 
Tv. in     L  I .
dt  dt dt 
Tu xisti konturi araferomagnitur garemoSia, maSin misi induqciuroba
mudmivia L  const  da niSani minusi ,,-“ -is Tanaxmad
a
TviTinduqciis deni yovelTvis iseT mimarTulebas Rebulobs
rom ewinaaRmdegeba misi warmomSobi denis cvlilebas -
L lencis wesi.
R
  b. nebismier konturs gaaCnia induqciuroba, magram Tu
masSi CarTuli ar aris xviaTa didi raodenobis mqone koWa,
induqciuroba mcirea. koWas, romelsac maRali induqciuroba
naxazi 1. gaaCnia, drosels uwodeben sqematurad mocemulia nax.1a.
nebismier koWas gaaCnia omuri winaRoba, ris gamoc
sqematurad igi mimdevrobiT mierTebul induqciurobisa da rezistoris saxiT gamoisaxeba
(nax.1b). (2)-is Tanaxmad induqciurobis erTeuli asec SeiZleba ganimartos: henri iseTi
gamtaris induqciurobaa, romelSic denis 1 a/wm siCqariT cvlilebisas aRiZvreba 1 v-is
toli TviTinduqciis emZ.
ganvixiloT cvladi deniswyarosTan i  I 0 sin t. CarTuli L induqciurobis koWis
wredi, vugulebelvyoT koWis omur winaRoba. maSin kirhofis meore kanonis Tanaxmad Zabva
koWaze u  Tv.in  0 :

42
 ლაბორატორიული სამუშაოები

dI dI sin t
uL L 0  I 0 Lt cos t  I 0 L sin(t   / 2)
dt dt

sadac U 0  I 0 L Zabvis amplituduri mniSvnelobaa, fazaTa sxvaoba    / 2 . e.i.

cvladi denis wredSi, sadac koWaa CarTuli Zabva  / 2 –iT uswrebs dens.
vinaidan koWaSi aRZruli
y   y
U L0 TviTinduqciis deni yovelTvis
U0
ewinaaRmdegeba misi warmomSobi
denis cvlilebas, amitom, kon-
 
U R0 densatoris msgavsad, koWac
U L0
SeiZleba daxasiaTdes winaRobiT.
t
0  x x omis kanonidan gamomdinare,
U R0 ა.I b. I 0  U 0 / X L sadac X L  L  2L Eეw
naxazi .2. odeba induqciuri winaRoba.
SevniSnoT, rom omuri winaRoba araa damokidebuli masSi gamavali denis raime
parametrze, maSin, rodesac mocemuli induqciuri koWis induqciuri winaRoba denis
sixSiris funqciaa. mudmivi denis wyaros SemTxvevaSi   0 da, (63.5)-is Tanaxmad, X L  0 . am
dros deni Zalian izrdeba, magram inarCunebs sasrul mniSvnelobas, radgan realur
pirobebSi koWas omuri winaRobac R gaaCnia.
L koWis induqciurobis gamoTvlisTvis winaswar vipovoT
misi sruli winaRoba RL fiqsirebuli sixSiris SemTxvevaSi,
A
risTvisac visargeb-lebT veqtorul diagramaTa
A
V meTodiT.radgan omuri winaRobis SemTxvevaSi u R Zabva da deni
fazaSi Tanxvedrilia, xolo induqciur winaRobisas u L Zabva
uswrebs dens  / 2 -iTveqtorul diagramas eqneba nax.2-is
saxe.sadac ZabvaTa amplituduri mniSvnelobebi U R 0  I 0 R da
U L0  I 0 X L , warmodgenilia veqtorebis saxiT. cxadia, am
ნახაზი 4 veqtorTa veqtoruli jami mogvcems Zabvis amplitudur
U 0  U R2 0  U L 0  I 0 R 2  X L saidanac,
2 2
mniSvnelobas. omis
kanonis I 0  U 0 / RL gamoyenebiT, miiReba rom koWis sruli winaRoba,

RL  R2  X L  R 2  2 L
2 2
(3)

cdis Sesruleba:

koWis omuri winaRobis dasadgenad CavrToT igi

mudmivi denis wredSi reostatis saSualebiT
vcvaloT Zabva da CaviniSnoT Sesabamisi denis
Zalis sidide. Sedegebi SevitanoT cxrilSi 1.
omis kanonis gamoyenebiT davadginoT koWis
winaRoba: R U / I
CavrToT koWa cvladi denis wredSi,
sixSiris generatoris saSualebiT wredSi
gavataroT fiqsirebuli sixSiris deni
 (50,100,150) hc CaviniSniT Sesabamisi Zabvisa da
denis mniSvnelobebi. TiToeuli SemTxvevisaTvis gamoviTvaloT koWis sruli
winaRoba RL  U / I
43
 ლაბორატორიული სამუშაოები

RLi2  R 2
mesame formulis saSualebiT ganvsazRvroT koWas induqciuroba Li  LL
4 2 i2
sadac, i (1, 2, 3) Sedegebi SevitanoT cxrilSi 2.

დაკვირვების ცხრილი

ცხრილი1

№ U I R Rსაშ
ვ ა ომ ომ
1

ცხრილ ი 2

№ ν U I RL XL L Lსაშ ∆L δL
ჰც ვ ა ომ ომ ჰნ ჰნ ჰნ %
1

44
 ლაბორატორიული სამუშაოები

ლაბორატორიული სამუშაო№13

ცვლადი დენის წრედის გამოკვლევა

პრაქტიკაში ფართოდ გამოიყენება ცვლადი დენი ანუ დენი, რომლის სიდიდე და მიმართულება
პერიოდულად იცვლება .ცვლადი დენის მიღება შესაძლებელია ცვლადი დენის გენერატორით. მისი
მუშაობის პრინციპი ემყარება ელექტრომაგნიტური ინდუქციის მოვლენას, რომლის თანახმადაც, თუ
ჩაკეტილ კონტურს განჭოლავს ცვლადი მაგნიტური ნაკადი –  , კონტურში აღიძვრება ცვლადი
ელექტრომამოძრავებელი ძალა (ემძ) და შესაბამისად ცვლადი ელექტრული დენი. ამ ემძ–ს ინდუქციის
ემძ უწოდეს– ind ხოლო დენს ინდუქციური დენი.
d
ind   (1)
dt
„–‘‘ ნიშანი გამომდინარეობს ლენცის წესიდან, რომლის თანახმად ინდუქციურ დენს ისეთი
მიმართულება აქვს, რომ მისი მაგნიტური ველი ყოველთვის ეწინააღმდეგება მისი წარმომშობი
მაგნიტური ველის ცვლილებას.
თუ ერთგვაროვან B ინდუქციის მაგნიტურ ველში ω კუთხური სიჩქარით ბრუნავს S ფართობის
ჩარჩო, მაშინ ჩარჩოს გამჭოლი მაგნიტური ნაკადის დროზე დამოკიდებულება მოიცემა
ფორმულით:   BS cos t ,ხოლო (1)–ის თანახმად, აღძრული ინდუქციის ემძ იქნება:

dBS cos t
ind    BS sin t 0 sin t
dt

სადაც 0  BS ინდუქციის ემძ–ს მაქსიმალური (ამპლიტუდური) მნიშვნელობაა,

ω=2πνციკლურისიხშირეა, ხოლო - ν ერთ წამში შესრულებული რხევათ რიცხვი. სამრეწველო დენისთვის

ν=50წმ–1, შესაბამისად ω=314წმ–1 . შესაბამისად გენერატორის მომჭერებზე აღძრული ძაბვა იქნება:

U=U0sinωt.
თუ გენერატორის მომჭერებზე დატვირთვაა ჩართული მაშინ წრედში გამავალი დენი იქნება
I =I0sin(ωt+α)
სადაც I0 დენის მაქსიმალური მნიშვნელობაა. α დენსა და ძაბვას შორის ფაზათა სხვაობაა და მისი
სიდიდე და ნიშანი დამოკიდებულია წრედში ჩართულ ელემენტთა წინაღობათა ტიპზე, კერძოდ,
ომურია, ტევადურია, თუ ინდუქციური.
თუ წრედში მარტო რეზისტორი–ომური წინაღობაა ჩართული, მაშინ დენი და ძაბვა ფაზაში
თანხვედრილია, ანუ α=0 . ამ დროს დენიც და ძაბვაც ერთდროულად აღწევს მინიმალურ და
მაქსიმალურ მნიშვნელობებს. მოცემულ ტემპერატურაზე რეზისტორის წინაღობა დამოკიდებულია
მხოლოდ გამტარის თვისებებსა და მის გეომეტრიულ ზომებზე დამოუკიდებლად იმისა დენი
მუდმივია, თუ ცვლადი.
კონდენსატორი–ტევადური წინაღობა–მუდმივ დენს არა ტარებს, ხოლო ცვლადი დენის წრედში
მისი წინაღობა დამოკიდებულია კონდენსატორის ტევადობასა და ციკლურ სიხშირეზე RC=1/ωC . თუ
ცვლადი დენის წრედში მხოლოდ კონდენსატორია ჩართული, მაშინ α=π/2, ანუ დენი უსწრებს ძაბვას
π∕2 ფაზით.
მუდმივი დენის წრედში კოჭას ჩართვისას კოჭა ამჟღავნებს მხოლოდ R ომურ წინაღობას.
ცვლადი დენის წრედში კოჭაში აღძრული თვით ინდუქციის ემძ, ეწინააღმდეგება რა დენის ცვლილებას
(ლენცისწესი), დამატებით აღძრავს ე.წ. ინდუქციურ წინაღობას RL=ωL , რომელიც დამოკიდებულია კოჭას
ინდუქციურობასა და ციკლურ სიხშირეზე. კოჭას სრული წინაღობა ცვლადი დენის წრედში
გამოითვლება ფორმულით:
X L  R 2  RL2 (2)
ჩვეულებრივR<<RL , ამდროს α=–π∕2, ანუ დენი ჩამორჩება ძაბვას π∕2, ფაზით.
ცვლად დენს ახასიათებენ ეფექტური მნიშვნელობით: იგი იმ მუდმივი დენის ძალის ტოლია, რომელიც
მოცემულ რეზისტორში გავლისას სითბოს ისეთივე რაოდენობას გამოყოფს, რასაც ცვლადი დენი იმავე
დროში. ავღნიშნოთ, რომ ცვლადი დენის ძალის, ძაბვისა და ემძ-ს გამზომი ხელსაწყოები უჩვენებს
45
 ლაბორატორიული სამუშაოები

შესაბამის სიდიდეთა ეფექტურმ ნიშვნელობებს. კავშირი ეფექტურ და ამპლიტუდურმ ნიშვნელობებს

შორის ასეთია:
I0 U0 0
Iეფ= , Uეფ= , ef 
2 2 2

C შევისწავლოთ RLC წრედი, ანუ ცვლადი დენის წყაროს თანმიმდევრობით

შეერთებული რეზისტორი, კონდენსატორი დაკოჭა (ნახ. 1).
R
სრული RLC წრედის შემთხვევაში ფაზური დამოკიდებულება დენის ძალასა და R,L,C
ელემენტებზე ძაბვას შორის დარჩება ისეთივე, როგორიც იყო მათი ცალ-ცალკე
L ჩართვის შემთხვევაში, ანუ ძაბვა რეზისტორზე ფაზაში დაემთხვევა დენის ძალას,
კონდენსატორზე ჩამორჩება π∕2 ფაზით, კოჭაზე გადაუსწრებს იგივე π∕2 ფაზით.
ნახაზი 1 კირჰოფის II კანონიდან გამომდინარე, დენის წყაროს მომჭერებზე ძაბვა დროის
მოცემულ მომენტში ტოლია იგივე მომენტისთვის წრედის ცალკეულ ელემენტებზე ძაბვის
ვარდნათა ჯამის:

U  U R  UC  U L

ამოცანის მიზანია RLC მიმდევრობითი წრედის სრულიწინაღობის (იმპედანსის) განსაზღვრა,

რისთვისაც ვისარგებლებთ ვექტორულ დიაგრამათა მეთოდით. წრედის თითოეულ ელემენტზე ძაბვის
ამპლიტუდურ მნიშვნელობებს წარმოვადგენთ ვექტორთა სახით მართკუთხა კოორდინატთა სისტემაში.
საწყისი t=0 მომენტისთვის ისინი აბსცისთა ღერძთან ადგენს კუთხეს, რომელიც ტოლია თითოეული
ძაბვის α საწყისი ფაზისა დენის მიმართ (ნახ.
y 2) (ნახ.2 და ნახ.3 ვექტორები დაბეჭდილია
y
შავი შრიფტით).დავუშვათ, რომ მოცემული
U0 დიაგრამა ბრუნავს მუდმივი ω კუთხური
UL0 UL0
სიჩქარით საათის ისრის საპირისპირო
მიმართულებით. მაშინ t მომენტისთვის
α U R0 თითოეული ვექტორი შემობრუნდება ωt
0 UL0+UC0 კუთხით (ნახ.3). ყოველი განსახილველი
UR0 I ωt
ვექტორის გეგმილი OY ღერძზე წარმოადგენს
0 x ძაბვის მნიშვნელობას შესაბამის ელემენტზე
0 UC0
UC0 დროის მოცემული მომენტისთვის. ამ
გეგმილთა ჯამი კი წყაროს ემძ-ის მყის
ნახაზი 2 ნახაზი 3
მნიშვნელობას. მაშინ ამ ვექტორთა
ვექტორული ჯამი მოგვცემს ძაბვის ამპლიტუდურ მნიშვნელობას. ნახ3-დან

U 0 0  U R20  U L0  U C0  
2
 I 0 R 2  RL  RC 
2

U0
საიდანაც, ომის კანონის I 0 
Z გამოყენებით, ჩანს, რომ სრული წინაღობა (იმპედანსი)

Z R 2  RL  RC  (3) ასევე, ნახაზ3-დან:

2

1
ωL 
U L0 U C0 RL  RC ωC
tg α    (4)
U R0 R R

და

U R0 R
cos α   (5)
U0 Z
46
 ლაბორატორიული სამუშაოები

(4)-ისთანახმად, თუ RL>RC , მაშინ α>0,და ძაბვა წყაროს მომჭერებზე წინ უსწრებს დენს α
ფაზით.თუ RL<RC, მაშინ α<0,დაძაბვა ჩამორჩება დენს α ფაზით. როცა RL=RC მაშინ α=0, დენი და ძაბვა
ფაზაში თანხვედრილია. ამ დროს (3)–ის თანახმად, წრედის
სრული წინაღობა მინიმალურია და დენი აღწევს
მაქსიმალურ მნიშვნელობას. ამ მოვლენას რეზონანსი
ეწოდება.

ცდის მსვლელობა

RLC წრედის შესასწავლად საჭიროა დასაწყისში ცალ-ცალკე

გავზომოთ თითოეული ელემენტის (კოჭისა და
კონდენსატორის) წინაღობები. რისთვისაც ვისარგებლოთ
ნახ.4-ზე წარმოდგენილი სქემით. ab მომჭერებთან სქემაში
ჩავრთოთ კონდენსატორი, რეოსტატის საშუალებით
ვცვალოთ წრედში დენი. ამპერმეტრისა და ვოლტმეტრის
ჩვენებების მიხედვით გამოვთვალოთ მისი ტევადური
წინაღობა RC  U ef / I ef . შემდეგ კონდენსატორის
ნაცვლად ჩავრთოთ კოჭა და იმავე გზით ვიპოვოთ მისი
წინაღობა: X L  U ef / I ef . თუ წინასწარ არ არის ცნობილი
კოჭას ომური წინაღობა- R, მაშინ მისი განსაზღვრისთვის
საჭიროა შევცვალოთ ცვლადი დენის წყარო მუდმივით და იგივე გზით
a b
A დავადგინოთ მისი მნიშვნელობა R  U / I . კოჭას ინდუქციური წინაღობა
გამოვთვალოთ (2)–დან:

V RL  X L2  R 2 (6)

( X L და R-ის ნაცვლად შევიტანოთ მათი საშუალო მნიშვნელობები)

ნახაზი 4

ცდისეულად წრედის სრული წინაღობის Zცდ განსაზღვრისთვის მიმდევრობით ჩავრთოთ კოჭა დაკ
ონდენსატორი (ნახ. 5). ვცვალოთ წრედში დენი და ამპერმეტრისა და
A a
ვოლტმეტრის ჩვენებათა მიხედვით განვსაზღვროთ წრედის სრული
წინაღობა Z cd  U ef / I ef , გამოვთვალოთ მისი საშუალო სიდიდე. წრედის
C
სრული წინაღობის თეორიული მნიშვნელობა Zთეორ გამოითვლება (3)-
V R ეფორმულით.

შევადაროთ იგი ცდისეულ მნიშვნელობას. გამოვთვალოთ

L აბსოლუტური და ფარდობითი ცდომილება. დენსა და ძაბვას შორის ფაზათა
სხვაობის დასადგენად ვისარგებლოთ (5) ფორმულით.
b
ნახაზი 5

47
 ლაბორატორიული სამუშაოები

დაკვირვებათაცხრილი

№ Uეფ Iეფ Rსაშ XLსაშ RCსაშ Zცდ. Zთეორ. ΔZსაშ δZ

ვოლტი ამპერი ომი ომი ომი საშ ომი ომი %
ომი

1
2
1
2
1

48
 ლაბორატორიული სამუშაოები

ლაბორატორიული სამუშაო №14

სინათლის არეკვლისა და გარდატეხის კანონების შესწავლა

სინათლეს უწოდებენ იმ ელექტრომაგნიტურ ტალღას, რომელიც ადამიანის თვალის ბადურაზე
მოხვედრისას იწვევს მხედველობით შეგრძნებას. თუ ამოცანის პირობებიდან გამომდინარე დასაშვებია
სინათლის ტალღის სიგრძის უგულებელყოფა ( λ  0) , მაშინ სინათლის გავრცელება გარემოში

აიწერება გეომეტრიული ოპტიკის კანონებით. გეომეტრიული ოპტიკის ძირითადი ცნებაა სინათლის

სხივი.იგი ეწოდება წრფეს, რომლის გასწვრივაც გადაიტანება ელექტრომაგნიტური
ენერგია.გეომეტრიული ოპტიკა დაფუძნებულია ოთხ კანონზე:
1. წრფივი გავრცელების კანონი:ერთგვაროვან გარემოში სინათლე წრფივად ვრცელდება;
2. სხივთა დამოუკიდებლობის კანონი:სხივები ურთიერთგადაკვეთისას არ იცვლის მიმართულებას
3. არეკვლის კანონი,რომელიც 3 დებულებით განისაზღვრება:
ა) დაცემული სხივი, არეკვლილი სხივი და ორი გარემოს გამყოფ ზედაპირზე სხივის დაცემის
წერტილში ზედაპირისადმი აღმართული მართობი ერთ სიბრტყეში მდებარეობს (ნახ. 1ა);
ბ) დაცემის კუთხე არეკვლის კუთხის ტოლია (კუთხე აითვლება შესაბამის სხივსა და მართობს
შორის);
გ) დაცემული და არეკვლილი სხივები ურთიერთშექცევადია;
თუ ზედაპირი, ისეა დამუშავებული, რომ მასზე დეფექტების წირითი ზომები ნაკლებია
სინათლის ტალღის სიგრძეზე, მაშინ ასეთ ზედაპირზე სინათლის სხივის დაცემისას ადგილი აქვს
სარკულ არეკვლას. სარკული არეკვლისას საგანი ჩანს მხოლოდ მაშინ, თუ მხედველობის არეში ხვდება
არეკლილი სხივები (ნახ.2). სინათლის წყაროდან სხივები ვრცელდება ყველა მიმართულებით, თუმცა
სიმარტივისათვის ნახაზზე ნაჩვენებია მხოლოდ ორი სხივი. ადამიანის ტვინი და თვალი სხივს
ყოველთვის აღიქვამს როგორც წრფივს, ამიტომ ის აფიქსირებს წყაროს სარკის უკან. მარტივად შეიძლება
ვაჩვენოთ, რომ ობიექტის (სინათლის წყაროს) და მისი გამოსახულების დაშორება ბრტყელი სარკიდან
ერთმანეთის ტოლია.
 ბრტყელ სარკეში მიიღება საგნის წარმოსახვითი, პირდაპირი და იგივე ზომის გამოსახულება.
ხაოიან ზედაპირზე სინათლის დაცემისას ადგილი აქვს დიფუზიურ
S არეკვლას. ამ დროს არეკვლის კანონები სრულდება ზედაპირის ცალკეული
მცირე უბნებისათვის. ყველა მიმართულებით დიფუზიური არეკვლის გამო
საგანი შეიძლება აღვიქვათ სხვადასხვა კუთხიდან, რადგან თავის ოდნავი
შემობრუნებითაც კი თვალი აფიქსირებს საგნის თითეული წერტილიდან
ნახაზი2 არეკლილ სხივთა სხვა კონას.

4. გარდატეხის კანონი ასევე 3 დებულებით განისაზღვრება:

ა) დაცემული სხივი, გარდატეხილი სხივი და ორი გარემოს გამყოფ ზედაპირზე სხივის დაცემის
წერტილში ზედაპირისადმი აღმართული მართობი ერთ სიბრტყეში მდებარეობს (ნახ. 1ბ);
ბ) მოცემული გარემოსთვის დაცემის კუთხის სინუსის შეფარდება გარდატეხის კუთხის სინუსთან
მუდმივი სიდიდეა და ეწოდება მეორე გარემოს გარდატეხის მაჩვენებელი პირველის მიმართ:
sin 
 n21 (1)
sin 
გ) დაცემული და გარდატეხილი სხივები ურთიერთშექცევადია;
გარდატეხის მაჩვენებელი ასევე განისაზღვრება პირველ და მეორე გარემოში სხივის გავრცელების
სიჩქარეთა თანაფარდობით:
49
 ლაბორატორიული სამუშაოები

υ1
n21 
υ2
m
თუ პირველი გარემო ჰაერია, ან ვაკუუმი, მაშინ υ1=c ( c  3  10
8
) და
wm
c
n. (2)
υ
ნივთიერების ოპტიკურ თვისებების შესაფასებლად გამოიყენება ოპტიკურისიმკვრივის ცნება. ორი
გარემოდან ოპტიკურად ის უფრო მკვრივია, რომელშიც ნაკლებია სინათლის სხივის გავრცელების
სიჩქარე. გარდატეხის კანონის თანახმად სინათლის სხივი, ნაკლები გარდატეხის მაჩვენებლის მქონე
გარემოდან მეტი გარდატეხის მქონე გარემოში გადასვლისას (n2>n1), უახლოვდება ნორმალს
(   , (ნახ. 1ბ).
როცა სინათლის სხივი გადადის მეტი გარდატეხის მაჩვენებლის მქონე გარემოდან ნაკლები
გარდატეხის მქონე გარემოში ( n1>n2) სხივი შორდება ნორმალს (β>α, ნახ.1გ).

α β
α α

γ γ

ა. გ.
ნახ. 1. ბ.

სინათლე ორი გარემოს გამყოფ ზედაპირზე დაცემისას ნაწილობრივ აირეკლება (ბრუნდება

პირველგარემოში), ნაწილი შთაინთქმება მეორე გარემოს მიერ(გარდაიქმნება სითბოდ), ხოლო ნაწილი
გაივლის მეორე გარემოს, თუ იგი გამჭირვალეა.
ცდის მსვლელობა

საჭირო ხელსაწყოები და დამხმარე საშუალებები:

კვების ბლოკი, სინათლის წყარო, წრიული ფორმის
დაგრადუირებული დისკი, ბრტყელი სარკე, გამჭირვალე
სხეული.
დავალება 1: სინათლის წყარო მივუერთოთ კვების ბლოკს
და ჩავრთოთ ჩამრთველით (სურ. 1). სარკე მოვათავსოთ
დისკის ცენტრში ისე რომ, OY ღერძი ემთხვეოდეს სარკის
ზედაპირის ნორმალს.
მივმართოთ სინათლის სხივი სარკის სიბრტყის
მართობულად (OY ღერძის გასწვრივ). ვცვალოთ დაცემის
α კუთხე 100 გრადუსიანი ინტერვალით და სარკის
ზედაპირიდან შესაბამისი β კუთხით არეკლილი სხივის
მონაცემები შევიტანოთ დაკვირვებათა №1 ცხრილში
გამოვთვალოთ თითოეული შემთხვევისათვის არეკვლის
კანონის შემოწმებისას დაშვებული ცდომილება და
შევიტანოთ ცხრილში.
50
 ლაბორატორიული სამუშაოები

დავალება 2: გამჭირვალე სხეული მოვათავსოთ დისკის ცენტრში (სურ. 1). ისე რომ,OYღერძი
ემთხვეოდეს სხეულის ზედაპირის ნორმალს.
მივმართოთ სინათლის სხივი სხეულის ზედაპირის ნორმალისადმი გარკვეულიα კუთხით.
სინათლის სხივი გამჭირვალე გარემოში გავლისას შეიცვლის მიმართულებას, გარდატყდება γ კუთხით.
ვცვალოთ დაცემის α კუთხე 100 გრადუსიანი ინტერვალით და სხეულიდან გამოსულიγკუთხით
გარდატეხილი სხივისმონაცემები შევიტანოთ დაკვირვებათა ცხრილში (№2). თითოეული
შემთხვევისათვის გამოვითვალოთ გარდატეხის ფარდობითი მაჩვენებელი (1)
ფორმულით, ასევე გამოვითვალოთ აბსოლუტური და ფარდობითი ცდომილებები და მონაცემები
შევიტანოთ დაკვირვებათა ცხრილში N2-ში
დაკვირვებათა ცხრილი №1

№ α β

დაკვირვებათა ცხრილი №2

№ α sinα γ sinγ n ∆n δn%

1
2
3
4
საშუალო

51
 ლაბორატორიული სამუშაოები

ლაბორატორიული სამუშაო№15

ნივთიერების მიერ სინათლის შთანთქმის კოეფიციენტის განსაზღვრა

სინათლის ტალღის ნივთიერებაში გავრცელებისას მიმდინარეობს ტალღის ელექტრომაგნიტური
ველის ნივთიერების შემადგენელ ნაწილაკებთან ურთიერთქმედების პროცესი. რის შედეგადაც
დაიმზირებაისეთი მოვლენები, როგორიცაა სინათლის არეკვლა, გარდატეხა, პოლარიზაცია, გაბნევა,
შთანთქმა, ფოტოეფექტი და სხვა.
ნივთიერებაში გავლისას სინათლის ენერგიის შემცირებას, მისი სხვა ტიპის (სითბურ, ქიმიერ...)
ენერგიად გარდაქმნის გამო, სინათლის შთანთქმა, ანუ აბსორბცია ეწოდება. ნივთიერებაში გავლისას
სინათლის ელექტრომაგნიტური ველის ენერგიის შთანთქმის ხარჯზე ნივთიერების ელექტრონები
იწყებს იძულებით რხევებს, რაც იწვევს სინათლის ენერგიის შემცირებას. რადგან ელექტრონები
რხევისას ასხივებს ე.წ. მეორად ტალღებს, ამიტომ დაცემული სინათლის ენერგიის დანაკარგი
ნაწილობრივ აღდგება, თუმცა სინათლის ენერგია მაინც მცირდება.
სინათლის ერთ-ერთი ენერგეტიკული მახასიათებელია სინათლის ინტენსივობა. იგი ეწოდება
სინათლის ტალღის გავრცელების მართობულ ზედაპირის ფართით ერთეულში დროის ერთეულში
გადატანილ ენერგიას:

მისი ერთეულია 1 ჯ/მ2წმ2=1 ვტ/მ2

მაშასადამე, ნივთიერების მიერ სინათლის შთანთქმა გამოიხატება მისი ინტენსივობის
შემცირებაში.
ბრტყელი ტალღის განმარტებიდან გამომდინარე, მისი ტალღური ზედაპირის ფართობი, არ
იცვლება ამიტომ არამშთანთქმელ გარემოში ასეთი ტალღის ინტენსივობა მუდმივია დაარ არის
დამოკიდებული წყაროდან r დაშორებაზე.
ფრანგმა მეცნიერმა ბუგერმა აჩვენა, რომ მშთანთქმელ ნივთიერებაში გავლისას ბრტყელი
მონოქრომატული სინათლის ტალღის ინტენსივობის შემცირებას ექსპონენციალური ხასიათი აქვს:
I  I 0e  x  I 0e   t (ბუგერის კანონი) (1)
სადაც I0 და I x სისქის ნივთიერების ფენაზე დაცემული და მისგან გამოსული სინათლის
ინტენსივობაა,ფაზურისიჩქარეა,  –ნივთიერების შთანთქმის კოეფიციენტი დამოკიდებულია
ნივთიერების ქიმიურ თვისებებზე, მის მდგომარეობაზე, ტალღის სიგრძეზე (სიხშირეზე) და არაა
დამოკიდებული სინათლის ინტენსივობაზე თუ ეს უკანასკნელი საკმაოდ დიდი არაა (ლაზერის
შემთხვევა).(1)–დან იგი ასე გამოითვლება:
1 I
  ln 0 (2)
x I
α–ს განზომილებაა მ . -1

დავუშვათ, რომ ნივთიერების რაღაც x=ℓ სისქეში გავლისას სინათლის ინტენსივობა ნეპერის

 e , მაშინ (2)–ის თანახმად    .

I0
რიცხვჯერ e≈ 2,72 –ჯერ მცირდება, ანუ სრულდება ტოლობა 1
I
ე.ი მოცემული ნივთიერების შთანთქმის კოეფიციენტი რიცხობრივად მისი იმ სისქის
მნიშვნელობის შებრუნებული სიდიდის ტოლია, რომელშის გავლისას სინათლის ინტენსივობა 2,72 –
ჯერ მცირდება.
ნივთიერების შთანთქმის კოეფიციენტის განსაზღვრისათვის თუ I0-ს განვიხილავთ, როგორც
ნივთიერების ზედაპირზე დაცემული ტალღის ინტენსივობას, აუცილებელია მხედველობაში მივიღოთ
ის გარემოება, რომ ზედაპირზე ადგილი აქვს სინათლის ნაწილობრივ არეკვლას, რაც მოითხოვს (2)-ით
განსაზღვრულ α-ს მნიშვნელობაში გარკვეული შესწორებების შეტანას. ამიტომ სიზუსტის

52
 ლაბორატორიული სამუშაოები

გაზრდისთვის მიზანშეწონილია გავზომოთ ნივთიერების სხვადასხვა , სისქეთა გავლის სინათლის

ინტენსივობა I1 , I2რომელთა გამოყენებით (2) ასე ჩაიწერება
(2)

ნივთიერების შთანთქმის კოეფიციენტის განსაზღვრისათვის ცდაში გამოყენებულია

ნახევარგამტარული ფოტოდიოდი, რომელიც მუშაობს ფოტოგალვანურ (ვენტილურ) რეჟიმში, არ
საჭიროებს გარეშე ძაბვის წყაროს. მის p-n გადასასვლელზე სინათლის მოქმედებით გენერირდება
თავისუფალი უარყოფითი და დადებითი მუხტები ელექტრონებისა და ხვრელების სახით. ამასთან
გადასასვლელზე ხდება მუხტთა შერჩევითი განცალება ხვრელები გადადის p–არეში, ხოლო
ელექტრონები გროვდება საზღვართან n–არეს მხრიდან. აღიძვრება ფოტო–ემძ და წრედში გაივლის
ფოტოდენი – If , რომლის სიდიდეც შთანთქმული სინათლის ქვანტების რაოდენობის
პირდაპირპროპორციულია. ეს უკანასკნელი კი თავის მხრივ დაცემული სინათლის ინტენსივობის
I 1 I f1
პროპორციულია. მაშასადამე შესაძლებელია ვისარგებლოთ პროპორციით:  . რისი
I 2 If 2
გამოყენებითაც (2) ასეთ სახეს მიიღებს:

1 If
 ln 1 (3)
 2  1 If 2

ცდის მსვლელობა:

საჭირო ხელსაწყოები და დამხმარე საშუალებები: სინათლის წყარო, შუქფილტრები,

ნახევარგამტარული ფოტოდიოდი,
მიკროამპერმეტრი, შტანგენფარგალი.
სინათლის წყაროდან (იხ. სურ.1)
გამოსხივებული სინათლე
ბრტყელამოზნექილი ლინზის საშუალებით
გარდაიქმნება პარალელურ სხივთა კონად,
რომელიც შუქფილტრის (ლურჯი, წითელი...)
გავლის შემდეგ წარმოგვიდგება ერთი ფერის
(მონოქრომატული) ტალღის სახით. იგი
მართობულად ეცემა ვენტილურ დიოდს, რის
შედეგადაც აღიძვრება ფოტოდენი, რომელსაც
ვაფიქსირებთ მიკროამპერმეტრის გამოყენებით.
შემდეგ დიოდის ზედაპირზე ვათავსებთ შესაბამისი ფერის ფილტრს და ისევ ვზომავთ ფოტოდენს.
ვზრდით ფილტრთა რაოდენობას და თითოეული შემთხვევისთვის ვინიშნავთ ფოტოდენის სიდიდეს.
ასევე ვზომავთ ფილტრების სისქეს. შედეგები შეგვაქვს დაკვირვებათა ცხრილში.
 –ს გამოთვლებისთვის ვსარგებლობთ (3) ფორმულით, რომელსაც ჩავწერთ შემდეგი სახით:

1 If
 ik  ln k i, k 1, 2, 3, (4)
 i   k Ifi
აბსოლუტურ და ფარდობით ცდომილებებს გამოვთვლით ფორმულებით:
 saS
 ik  saS   ik saS   100%
 saS

53
 ლაბორატორიული სამუშაოები

დაკვირვებათა ცხრილი

№  მ I f მკა საშ მ-1 საშ მ-1 საშ %

1
2
3
4

54