Trong nền văn học Việt Nam hiện đại, tác giả Nguyễn Minh Châu là một trong

những “nhà văn mở đường tinh anh và tài năng nhất” (Nguyên Ngọc). Trong
những sáng tác của mình, Nguyễn Minh Châu luôn cảm nhận đời sống con người
cả ở những sự kiện bề nổi lẫn những khuất lấp trong chiều sâu. Điều này đã được
thể hiện rõ thông qua tác phẩm “Chiếc thuyền ngoài xa”, đặc biệt là qua hai phát
hiện tưởng chừng như mâu thuẫn, nghịch lí của người nghệ sĩ Phùng. Đó là phát
hiện “một cảnh đắt trời cho” đầy thơ mộng của người nghệ sĩ và phát hiện về
cảnh bạo lực gia đình mang tính hiện thực về cuộc đời của một con người giàu
yêu thương và luôn trăn trở về cuộc đời và con người.
Trước hết, phát hiện thứ nhất về khung cảnh thiên nhiên thơ mộng đã được khắc
họa đầy sinh động dưới đôi mắt tài hoa của người nghệ sĩ say mê cái đẹp. Sau
những ngày phục kích, Phùng đã bắt gặp “một cảnh đắt trời cho”. Đó là bức tranh
thiên nhiên hoàn mĩ với cảnh chiếc thuyền ngoài xa thấp thoáng, ẩn hiện trong
biển sớm mờ sương. Đôi mắt tinh tường của người nghệ sĩ đã phát hiện một cảnh
đẹp trời cho - vẻ đẹp mà cả đời bấm máy anh chưa từng bắt gặp. Dường như tác
giả đã vận dụng tối đa mọi giác quan cùng phác họa những nét vẽ đậm chất hội
họa: “Mũi thuyền in một nét mơ hồ loè nhoè vào bầu trời sương mù trắng như
sữa pha đôi chút màu hồng do ánh mặt trời chiếu vào. Vài bóng người lớn lẫn trẻ
con ngồi im phăng phắc như tượng trên chiếc mui khum khum, đang hướng mặt
vào bờ”. Bức tranh có sự xuất hiện của thiên nhiên: “bầu trời mờ sương trắng”,
“ánh mặt trời”, vừa có hình ảnh của con người: “Vài bóng người lớn lẫn trẻ con
ngồi im phăng phắc như tượng…”. Trong khung cảnh có sự hài hòa về thiên nhiên
và con người đó, người nghệ sĩ đã cảm nhận được vẻ đẹp của “cái đẹp tuyệt
đỉnh”. Tất cả cảnh sắc trời ban đó hiện lên trước mắt anh giống như “bức tranh
mực tàu của một danh họa thời cổ”, tạo nên “một vẻ đẹp thực đơn giản và toàn
bích”. Khoảnh khắc nắm bắt được vẻ đẹp đó, người nghệ sĩ trở nên “bối rối” và
“trong trái tim như có cái gì bóp thắt vào”. Phùng đã có “cái khoảnh khắc hạnh
phúc tràn ngập tâm hồn mình do cái đẹp tuyệt đỉnh của ngoại cảnh mang lại”.
Người nghệ sĩ dường như đã tìm thấy cái chân - thiện - mĩ của cuộc đời, cảm thấy
tâm hồn mình như được thanh lọc, gột rửa trở nên thật trong trẻo, tinh khôi. Qua
đó, chúng ta có thể thấy được cảm hứng triết lí về nghệ thuật: Vẻ đẹp của “cái đẹp
tuyệt đỉnh” chính là sự giản dị, tự nhiên, đồng thời, “cái đẹp là đạo đức”, có tác
dụng “thanh lọc”, khiến con người trở nên cao khiết, thánh thiện, không gợn đục.
Tuy nhiên, đằng sau phát hiện về bức tranh tuyệt bích đó là một cảnh tượng đầy
nghịch lí. Đó chính là phát hiện thứ hai của người nghệ sĩ về cảnh bạo hành diễn
ra trong chiếc thuyền bước ra trong làn sương sớm. Từ điểm nhìn trực diện, rõ
nét: “chiếc thuyền đâm thẳng vào chỗ trước tôi đứng”, tác giả đã tái hiện những
hình ảnh chân thực về con người. Từ chiếc thuyền bước ra một người đàn bà cao
lớn, với những đường nét thô kệch, vẻ mặt mệt mỏi, tái ngắt và dường như đang
buồn ngủ, tấm lưng áo bạc phếch và rách rưới cùng người đàn ông với tấm lưng
rộng và cong, mái tóc tổ quạ, đi chân chữ bát, hàng lông mày cháy nắng, hai con
mắt đầy vẻ độc dữ. Nhưng những gì diễn ra sau đó mới thực sự khiến Phùng bàng
hoàng: người chồng hùng hổ rút chiếc thắt lưng, “chẳng nói chẳng rằng” quật tới
tấp vào lưng người đàn bà” với những hành động hung bạo, dã man như một con
thú. Tuy nhiên, điều làm Phùng kinh ngạc là sự cam chịu của người vợ, “không hề
kêu lên một tiếng, không chống trả, cũng không tìm cách trốn chạy”. Cảnh bạo
hành chỉ kết thúc khi anh con trai giằng thắt lưng, phản kháng lại người bố để bảo
vệ mẹ. Đứng trước cảnh tượng đầy nghịch lí đó, người nghệ sĩ nhiếp ảnh như
“chết lặng”, không tin những gì đang diễn ra trước mắt: “kinh ngạc đến mức,
trong mấy phút đầu, tôi cứ đứng há hốc mồm ra mà nhìn”. Sau đó, dường như
không thể chịu đựng thêm được nữa và không thể làm ngơ trước cảnh bạo hình,
Phùng đã “vứt chiếc máy ảnh xuống đất, chạy nhào tới”. Phùng không thể ngờ
được đằng sau phát hiện về một cảnh đắt giá trời cho lại là cái xấu, cái ác không
thể tin nổi. Đó là hiện thực đầy gai góc, gồ ghề, ngang trái và đối lập hoàn toàn với
vẻ đẹp tuyệt bích, bình yên của tác phẩm nhiếp ảnh.
Tác giả Nguyễn Minh Châu đã đặt ra hai phát hiện về nghệ thuật và cuộc đời
tưởng chừng như đầy nghịch lí nhưng lại có mối quan hệ khăng khít, chặt chẽ. Khi
xây dựng hai phát hiện này, tác giả đã gián tiếp thể hiện quan niệm triết lí nhân
sinh độc đáo: Cuộc sống con người vốn đa chiều, phức tạp. Hiện thực không phải
là bức tranh màu hồng mà là bức tranh lẫn lộn những mảng tối sáng, cái đẹp, cái
thiện tồn tại song song cùng cái xấu, cái ác. Nếu chỉ đứng từ xa, con người sẽ chỉ
nhìn thấy một hiện thực mờ ảo như chiếc thuyền thấp thoáng, ẩn hiện trong làn
sương sớm giữa biển khơi. Chỉ khi có cái nhìn sâu sắc, đa chiều, chúng ta mới phát
hiện được những nghịch lí cùng sự khuất lấp của cuộc sống phức tạp.
Như vậy, hai phát hiện của nghệ sĩ Phùng đã để lại ấn tượng sâu sắc trong lòng
độc giả với những ý nghĩa triết lí nhân sinh độc đáo, đồng thời làm nổi bật quan
niệm của tác giả về mối quan hệ giữa nghệ thuật và con người. Đó cũng chính là
một trong những nền tảng khắc họa giá trị nhân đạo sâu sắc và giá trị hiện thực
của tác phẩm.