‫وشخعےکالصینعمںیہیسکےکآےگکھجاجان‪،‬دباجان‪،‬ااہظرزجعوااسکنررکان۔استیفیکاکقلعتدلےسیھبےہاورمسجیکاظرہی‬

‫احتلےسیھب۔دلاکوشخعہیےہہکآدیمیسکیکتبیہاورتمظعوالجلےسرموعبوہ۔اورمسجاکوشخعہیےہہکبجوہاسےک‬
‫اسےنماجےئوترسکھجاجےئ‪،‬اعضاءڈےلیھڑپاجںیئ‪،‬اگنہتسپوہاجےئ‪،‬آوازدباجےئ‪،‬اورتبیہزدیگےکوہاسرےآاثراسرپاطری‬
‫وہاجںیئوجاساحتلںیمرطفًاتاطریوہاجایرکےتںیہہکبجآدیمیسکزربدتسابربجوتیتسہےکوضحرشیپوہ۔‬
‫امنزںیموشخعےسرماددلاورمسجیکیہیتیفیکےہاوریہیامنزیکالصروحےہ۔دحثیںیمآاتےہہکاکیرمہبتیبنﷺےناکی‬
‫خ‬
‫صخشوکداھکیہکامنزڑپھراہےہاوراسھتاسھتڈاڑیھےکابولںےساتلیھکاجاتےہ۔اسرپآپےنرفامایول شعہبلقخشعتوجارہح‪"،‬ارگ‬
‫اسےکدلںیموشخعوہاتوتاسےکمسجرپیھبوشخعاطریوہات"۔ارگہچوشخعاکقلعتتقیقحںیمدلےسےہاوردلاکوشخعآپےس‬
‫آپمسجرپاطریوہاتےہ‪،‬اسیجہکذموکرہابالدحثیےسایھبولعمموہا۔نکیلرشتعیںیمامنزےکھچکاےسیآدابیھبرقمررکدےیےئگ‬
‫ںیہوجاکیرطفیبلقوشخعںیمدمداگروہےتںیہاوردورسیرطفوشخعیکیتٹھگڑبیتھایفیکتںیملعفامنزوکمکازمکاظرہیتیثیح‬
‫ےساکیایعمراخصرپاقمئرےتھکںیہ۔انآدابںیمےساکیہیےہہکآدیمداںیئابںیئہنڑمےاورہنرسااھٹرکاورپیکرطفدےھکی‬
‫(زایدہےسزایدہرصفوگہشمشچےسادرھادرھداھکیاجاتکسےہ۔ہیفنحاوراشہیعفےکزندکیاگنہدجسہاگہےساجتموزہنوہیناچےیہ‪،‬رگمامہیکل‬
‫اسابتےکاقلئںیہہکاگنہاسےنمیکرطفرینہاچےیہ)۔امنزںیمانلہاورفلتخموتمسںںیمانکھجیھبونممعےہ۔ڑپکوںوکابرابرنٹیمس‪،‬ای‬
‫انوکاھجڑان‪،‬ایانےسلغشرکانیھبونممعےہ۔اسابتےسیھبعنمایکایگےہہکدجسےںیماجےتوتقآدیماےنپےنھٹیبیکہگجایدجسے‬
‫یکہگجاصفرکےنیکوکششرکے۔نترکڑھکےوہانتہبدنلبآوازےسڑککرکرقأترکان‪،‬ایرقأتںیماگانیھبآدابامنزےک‬
‫الخفےہ۔زورزورےسامجایئںانیلاورڈاکرںیامرانیھبامنزںیمےبادیبےہ۔دلجیدلجیامراامرامنزڑپانھیھبتخساندنسپدیہےہ۔مکحہی‬
‫ےہہکامنزاکرہلعفوپریرطحوکسناوراانیمطنےساداایکاجےئاوراکیلعف‪ً،‬الثمروکعایوجسدایایقمایوعقدبجکتلمکمہنوہےل‬
‫دورسالعفرشوعہنایکاجےئ۔امنزںیمارگوکیئزیچاذتیدےریہوہوتاےساکیاہھتےسدعفایکاجاتکسےہ‪،‬رگمابرابراہوھتںوکرحتک‬
‫دانی‪،‬ایدوونںاہوھتںوکاامعتسلرکانونممعےہ۔اناظرہآدابےکاسھتہیزیچیھبڑبیاتیمہریتھکےہہکآدیمامنزںیماجنوبھجرکریغ‬
‫قلعتمابںیتوسےنچےسرپزیہرکے۔البارادہایخالتذنہںیمآںیئاورآےترںیہوتہیسفنااسنینیکاکیرطفیزمکوریےہ۔نکیلآدیم‬
‫یکوپریوکششہیوہیناچےیہہکامنزےکوتقاساکدلدخایکرطفوتمہجوہاوروجھچکوہزابنےسہہکراہوہویہدلےسیھبرعض‬
‫رکے۔اسدورانںیمارگےباایتخردورسےایخالتآاجںیئوتسجوتقیھبآدیموکااکنااسحسوہایسوتقاےساینپوتہجانےساٹہرک‬
‫امنزیکرطفریھپینیلاچےیہ۔‬

‫اولامنزںیموشخع‪،‬وشخعےکوغلی معنےوکسنےکںیہاالطصحرشعںیموشخعہیےہہکبلقںیمیھبوکسنوہ۔ینعیریغاہللےکایخلوکبلق‬
‫ںیمابدصقلاحرضہنرکےاوراعضاءدبنںیمیھبوکسنوہہکثبعاوروضفلرحںیتکہنرکے(ایبنارقلآن)وصخًاصوہرحںیتکنجےسروسلاہلل‬
‫ﷺےنامنزںیمعنمرفامایےہاوراہقفءےنانوکرکمواہتامنزےکونعانےسعمجرکدایےہ۔ریسفترہظمیںیموشخعیکیہیرعتفیرضحترمعونب‬
‫دانیرےسلقنیکےہاوردورسےزبروگںےسوجوشخعیکرعتفیںیمفلتخمزیچںیلقنیکیئگںیہوہدرالصایسوکسنبلقووجارحیکالیصفتت‬
‫ںیہ۔ًالثمرضحتاجمدہےنرفامایہکرظناورآوازوکتسپرےنھکاکانموشخعےہ۔رضحتیلعےنرفامایہکداںیئابںیئاافتلتینعیوگہتشمشچےسدےنھکی‬
‫ےسانچبوشخعےہ۔رضحتاطعءےنرفامایہکدبنےکیسکہصحےسلیھکہنرکانوشخعےہ۔دحثیںیمرضحتاوبذرےسرواتیےہہکروسلاہلل‬
‫ﷺےنرفامایہکاہللاعتٰیلامنزےکوتقاےنپدنبےیکرطفرباربوتمہجراتہےہبجکتوہدورسیرطفاافتلتہنرکےبجدورسیرطف‬
‫اافتلترکاتےہینعیوگہشمشچےسداتھکیےہوتاہللاعتٰیلاسےسرخریھپےتیلںیہ۔(رواہادمحوااسنلیئواوبداؤدوریغمہ۔رہظمی)اوریبنرکمیﷺ‬
‫ےنرضحتاسنوکمکحدایہکاینپاگنہاسہگجروھکسجہگجدجسہرکےتوہاورہیہکامنزںیمداںیئابںیئاافتلتہنرکو(رواہایقہیبلیفاننسلاربکلیو‬
‫رہظمی)‬
‫ل‬ ‫خ‬
‫اوررضحتاوبرہریہرفامےتںیہہکروسلاہللﷺےناکیصخشوکداھکیہکامنزںیماینپداڑیھےسلیھکراہےہوترفامایول شعبلقھذاا خشعت‬
‫وجارہح(رواہااحلمکوارتلذمیدنسبفیعض)ینعیارگاسصخشےکدلںیموشخعوہاتوتاسےکاعضاءںیمیھبوکسنوہات۔(رہظمی)‬
‫امنزںیموشخعیکرضورتاکدرہج‬
‫ااممزغایلورقبطاورضعبدورسےرضحاتےنرفامایہکامنزںیموشخعرفضےہارگوپریامنزوشخعےکریغبزگراجےئوتامنزادایہہنوہیگ۔‬
‫دورسےرضحاتےنرفامایہکاسںیمہبشںیہنہکوشخعروحامنزےہاسےکریغبامنزےباجنےہرگماسوکرنکامنزیکتیثیحےسہیںیہناہک‬
‫اجاتکسہکوشخعہنوہاوتامنزیہہنوہیئاوراساکااعدہرفضرقاردایاجےئ۔‬
‫رضحتیسیمیکحاالمةےنایبنارقلآنںیمرفامایہکوشخعتحصامنزےئلیکوموقفہیلعوتںیہناوراسدرہجںیموہرفضںیہنرگموبقلامنزاکوموقف‬
‫ہیلعاوراسرمہبتںیمرفضےہدحثیںیمربطاینےنمجعمریبکںیمدنسبنسحرضحتاوبادلرداءےسرواتیایکےہہکروسلاہللﷺےنرفامایہک‬
‫بسےسےلہپوجزیچاساتمےساھٹاجےئیگینعیبلسوہاجےئیگوہوشخعےہاہیںکتہکوقمںیموکیئاخعشرظنہنآےئاگ۔ذکایفعمجمازلوادئ‬
‫(ایبن)‬
 ‫روحامنزیکرطفااشرہ‬
‫ھ‬‫ب‬ ‫خ‬‫ق‬
‫وشخعےکینعماعزجی‪،‬ذتلل‪،‬ینزدنمیاوررفوینتےکںیہ۔ہیظفلفلتخمولکشںںیمرقآنںیماامعتسلوہاےہ۔خشعتاالوصات‪،‬اور شعولق م‬
‫وریغہےکاستعملاتےسظفلیکالصروحرپروینشڑپیتےہاسوجہےسنجولوگںےناسےکینعمرجمدوکسنےکےئلںیہامہرےزندکیانیک‬
‫صح‬
‫راےئ حیںیہنےہ۔ہیاسامنزیکالصروحیکرطفااشرہےہسجرپذموکرہالفحاکااصحنرےہ۔بلطمہیےہہکربےکآےگآدیمیکرمکاور‬
‫اساکرسیہہنےکھجہکلباساکدلیھبرسدنگفہوہاجےئ۔انالہاامینیکتیفیکیہیےہہکامنزوںںیمانےکایقم‪،‬انیکتیئہانیکآوازاوران‬
‫ےکرعکووجسداکیاکیزیچےسانےکدلےکوشخعیکاہشدتتلمےہہیارماہیںولحمظرےہہکیلھچپوسرةیکآرخیآتیںیمااقۃمولصۃیک‬
‫دہاتیوہیئیھتوجامنزیکاظرہیاامتہموازتلامیکریبعتےہ۔اسوسرةںیمامنزیکالصروحاکذرکوہااوروہیھباستیثیحےسہکہیالہاامینیک‬
‫تفصےہنجوکالفحیکہیاشبرتدیاجریہےہ۔‬

‫ش َن"یکریسفت"اخوفئناسونکن"ےس‬ ‫‪"1‬وشخع"ےکینعمںیہیسکےکاسےنموخفوتبیہےکاسھتاسنکاورتسپوہان‪،‬انچہچانبابعسےن" َخ ع ُ ْ و‬
‫ب)‪41‬۔تلصف‪)39:‬یھبدالتلرکیتےہہک"وشخع"ںیماکی‬ ‫ت َو َر َ ْ‬ ‫ض َخش ع َع ًة َف ع َذآا ْ َ زَن ْ َلعَل َ ْي َها ْ َ‬
‫الۗ َءا ْھتَ ََزز ْ‬ ‫َنرَتَی َْال ْر َ‬‫یکےہ۔اورآتی(ا َ َ‬
‫َ‬
‫رطحاکوکسنوذتللربتعمےہ۔رقآنرکمیںیم"وشخع"وکووجہ‪،‬ااصبر‪،‬اوصاتوریغہیکتفصرقاردایےہ۔اوراکیہگجآتی(اَمَلْ َي عْنللَعذ ْ َ‬
‫عيا َ ُ ْْٓ و‬
‫ما‬
‫بَخ ْ َش َ ُ ُ بُھ‬
‫ّلل)‪57‬۔ادحلدی‪)16:‬ںیمبلقیکتفصالتبیئےہ۔ولعمموہاتےہہکالصوشخعبلقاکےہاوراعضاےئدبناکوشخعاس‬ ‫ق ُ ْم عل ْ ز‬
‫عكعا َع‬ ‫ا َْن ع ْ و‬
‫ےکاتعبےہ۔بجامنزںیمبلقاخعشواخفئاوراسنکوتسپوہاگوتایخالتادرھادرھےتکٹھبںیہنرھپںیےگ‪،‬اکییہوصقمدرپمجاجںیئےگ۔رھپ‬
‫وخفوتبیہاوروکسنووضخعےکآاثردبنرپیھباظرہوہںےگًالثمابزواوررساکھجان‪،‬اگنہتسپرانھک‪،‬ادبےسدتسہتسبڑھکاوہان‪،‬ادرھادرھہن‬
‫اتانک‪،‬ڑپکےایڈاڑیھوریغہےسہنانلیھک‪،‬اایلگنںہناخٹچہن‪،‬اورایسمسقےکتہبااعفلواوحالولازموشخعںیمےسںیہ۔ااحدثیںیمرضحتدبعاہلل‬
‫نبزریباوررضحتاوبرکبدصقیؓےسوقنملےہہکامنزںیماےسیاسنکوہےتےھتےسیجاکیاجیبنڑکلی‪،‬اوراہکاجاتاھتہکہیامنزوشخعےہاہقفءاک‬
‫اسںیماالتخفےہہکآایامنزدبونوشخعےکحیحصووبقملوہیتےہایںیہن۔اصبحروحااعملینےناھکلےہہکوشخعازجاےئٰولصۃےکےیلرشط‬
‫ںیہن۔اہںوبقلٰولصۃےکےیلرشطےہیمےزندکیویںانہکرتہبوہاگہکنسحوبقلےکےیلرشطےہ۔واہللاملع۔اہیںیصفتاکومعقںیہن۔اایحء‬
‫اولعلماوراسیکرشحںیمیصفتالمہظحیکاجےئرہباحلااہتنیئالفحاوراٰیلعاکایمیبانیہومنینموکاحلصوہیگوجوشخعووضخعےکاسھتامنزادا‬
‫رکےتںیہ‬

‫ل‬
‫(خشع)ا خشووع‬
 ‫۔(ان)ےکینعموضاعینعیاعزجیرکےناورکھجاجےنےکںیہ۔رگمزایدہرتوشخعاکظفلوجارحاوررضاتعاکظفلبلقیکاعزجیرپوبال‬
‫اجاتےہ۔ایسےئلاکیرواتیںیمےہ‪:‬۔(‪)112‬اذارضتعابلقلخشعتاوجلارحبجدلںیمرفوینتوہوتایساکارثوجارحرپاظرہ‬
‫ب عھ‬ ‫ََ ه‬ ‫ُه ُخ ُ‬
‫عي ُ ْم عف ََص ع ْم ع ُ‬
‫اخش َون[‬ ‫وہاجاتےہرقآنںیمےہ‪َ :‬و َ زن ُعي ْم شووًاع[اإلرساء‪]109/‬اوراسےسانوکاورزایدہاعزجیدیپاوہیتےہ۔ال َ‬
‫المووونمن‪]2/‬وجامنزںیمزجعوینزرکےتںیہ۔و ُ شععت‬
‫وات[‬‫اکنوا َلاخ ع َن[األیبنء‪]90/‬اورامہرےآےگاعزجیایکرکےتےھت۔ َو َخ َشع َ عت َْال ْص ُ‬ ‫َ‬
‫طة‪]108/‬آوازںیتسپوہاجںیئےگ۔انیکآںیھکنیکھجوہیئوہںیگ۔ َأ ْب ُرهاخش ع َع ٌة[اانلزاعت‪]9/‬ہیانیکرظنوںےکرطضمب‬
‫ض َر ًَخ[اولاقعة‪]4/‬بجزنیموھباچنلےس‬ ‫ج َْال ْر ُ‬
‫وہےنےسانکہیےہ۔اسیجہکزنیموآامسنےکقلعتموطبرانکہیےکرفامای۔ عإذا ُر ََ ع‬
‫تالْخعبا ُل َ ْ ز‬
‫ساً[‬ ‫ضز ْعلزالَها[ازلزللة‪]1/‬بجزنیموھباچنلےسالہدیاجےئیگ۔ َ ْ ون َم َ ُت ُورال ََسما ُء َ ْ و‬
‫مراً َو َ ع ُ ز‬ ‫رلزےنےگل۔و عإذازُ ْ زل َ ع‬
‫عل َْال ْر ُ‬
‫اوطلر‪]10-9/‬سجدنآامسنرلزےنےگلاپکپکرک۔اوراہپڑاڑاےنںیگل(اونوہرک)‬