ქართული ბიზნეს

სამართლის
მიმოხილვა

► ვალუტის კურსის ცვლილების

ზეგავლენა სამოქალაქო
ურთიერთობებზე
(ნომინალიზმის პრინციპი ქართული
კანონმდებლობისა და სასამართლო
პრაქტიკის მიხედვით)
ქეთევან მესხიშვილი

► პროცენტის გადახდა ფულადი

თანხის გადახდის ვადის
გადაცილებისას
(თეორია და სასამართლო პრაქტიკა)
ქეთევან მესხიშვილი

► The Takings Clause: Balancing

Property Rights and Public
Interests in the United States
William J. Rich

►
V გამოცემა, 2016
Comparative Law as Rhetoric:
An Analysis of the Use of Comparative
Law in International Arbitration
Frédéric Gilles Sourgens

► ვალის აღიარება
(თეორია და სასამართლო პრაქტიკა)
ქეთევან მესხიშვილი

► სამომხმარებლო კრედიტი
ქეთევან მესხიშვილი
 ვალუტის კურსის ცვლილების
ზეგავლენა სამოქალაქო
ურთიერთობებზე
(ნომინალიზმის პრინციპი ქართული კანონმდებლობისა
და სასამართლო პრაქტიკის მიხედვით)

ქეთევან მესხიშვილი*

შესავალი
ფული ყველაზე ბრუნვაუნარიანი ობიექტია სამოქალაქო ურთიერთობებში, შესაბამისად, იგი
დიდ როლს თამაშობს ვალდებულების შინაარსის განსაზღვრის მიზნებისათვის.

ფული, თავისი ეკონომიკური ფუნქციის მიხედვით, წარმოადგენს საერთო გაცვლით,

შეფასების, ღირებულების, შენახვისა და გადაცემის საშუალებას, ანგარიშსწორების ერთეულს1.
ფული გამოისახება არამარტო ნაღდ ფულში - მონეტებსა და ბანკნოტებში, არამედ საბანკო
დაწესებულებაში გახსნილი მიმდინარე (საანგარიშსწორებო) ანგარიშზე არსებული თანხების
ჩანაწერებში. შესაბამისად, ანგარიშსწორება შესაძლებელია, როგორც ნაღდი, ასევე უნაღდო
ანგარიშსწორების წესითა და საბანკო გადარიცხვის გზით2.

ფულადი ვალდებულება ვალდებულების ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული კატეგორიაა,

შესაბამისად, ფულადი ვალდებულების შესრულებასთან დაკავშირებული სასამართლო
დავებიც ბევრია. აღნიშნული კი ნიშნავს იმას, რომ მისი მიმოქცევა სამართალურთიერთობებში
მხოლოდ ნორმატიული კონტროლით არ შემოიფარგლება. ამ მიმართებით დიდ როლს
ნორმათშეფარდების პროცესი და სამოსამართლო სამართალი თამაშობს.

ფულადი ვალდებულების შესრულებასთან დაკავშირებული დავები მრავალმხრივ

საინტერესოა. განსაკუთრებით აღსანიშნავი კი ნომინალიზმის პრინციპია. ნომინალიზმის
პრინციპის ცალკე საკითხად გამოყოფისა და მისი დამუშავების საჭიროება არაერთგვაროვანმა
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

თეორიულმა მიდგომებმა და სასამართლო პრაქტიკამ განაპირობა. ნორმის არაერთგვაროვან

განმარტებას კი მითითებული პრინციპის ამსახველი ნორმის ბუნდოვანებამ შეუწყო ხელი.

1. ნომინალიზმის პრინციპი

ნომინალიზმის პრინციპის არსი მდგომარეობს იმაში, რომ ვალდებული პირი კრედიტორს

ფულს იმავე რაოდენობით უბრუნებს, რაც ვალდებულების წარმოშობის დროს შეესაბამება. ამ
დროს ფულის მსყიდველობაუნარიანობა მხედველობაში არ მიიღება.

ნომინალიზმის პრინციპს ქართულ კანონმდებლობაში საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის

389-ე მუხლი ითვალისწინებს. თუმცა, ნორმის ტექსტი ჯეროვან განმარტებას საჭიროებს, რადგან
მითითებული ნორმის შინაარსი წინააღმდეგობრივია და ზუსტად არ ასახავს ნომინალიზმის
პრინციპისათვის დამახასიათებელ ნიშნებს.

* თბილისის სააპალეციო სასამართლოს, სამოქალაქო საქმეთა კოლეგიის მოსამართლე

1 Palandt, &245,Rn.1 ზ. ჭეჭელაშვილი, სახელშეკრულებო სამართალი, გვ.149
2 ზ. ჭეჭელაშვილი, სახელშეკრულებო სამართალი, გვ.149
2
 ნომინალიზმის პრინციპის გამოყენების საჭიროება დგება მაშინ, როდესაც სახეზეა ფულადი
ვალდებულება და განსაზღვრულია ფულადი ვალდებულების ოდენობა, თუმცა, ვალდებულების
წარმოშობის დღიდან ვალდებულების შესრულების დღემდე ვალუტის კურსი ან ფულის ერთეული
იცვლება. ნომინალიზმის პრინციპის მიზანი საბაზრო ეკონომიკის განვითარების ხელშეწყობა და
სამოქალაქო ბრუნვის სტაბილურობის უზრუნველყოფაა. შესაბამისად, ნომინალიზმის პრინციპის
მომწესრიგებელი ნორმის, როგორც სიტყვა-სიტყვითი, ასევე ლოგიკური და შინაარსობრივი
განმარტება, სწორედ აღნიშნული მიზნის გათვალისწინებით უნდა მოხდეს.

ნომინალიზმის პრინციპი სამოქალაქო ბრუნვაში საჯარო წესრიგის დაცვის უზრუნველყოფის

ღონისძიებას წარმოადგენს. ნომინალიზმის პრინციპის შესაბამისად, ვალდებულების საგანია
ფულადი ერთეულის ესა თუ ის რაოდენობა და არა ამ ერთეულთა მსყიდველობაუნარიანობა.
„ნომინალი“ ეწოდება ფულზე აღნიშნული ფულადი ერთეულების რაოდენობას (10 ლარი, 50
ლარი და ა. შ.)3. ნომინალიზმის პრინციპის მიხედვით, მოვალე ვალდებულია ვალი დააბრუნოს
ფულადი ნიშნების იმავე რაოდენობით (ნომინალით), რომელიც ვალდებულების წარმოშობის
დროს შეესაბამებოდა.4 „ნომინალიზმის“ პრინციპის დასახელება სიტყვა „ნომინალიდან“
მომდინარეობს, რაც ფულზე აღნიშნული ფულადი ერთეულის რაოდენობას გულისხმობს.
„ნომინალიზმი“ ფულადი ვალდებულებების მიმართ მოქმედი მსოფლიო პრაქტიკაში
აღიარებული ფუძემდებლური პრინციპია5. მსოფლიოს ცივილიზებული სამყაროს ქვეყნების
კანონმდებლობაში ასახული ეს პრინციპი, ვალის გადახდისას ყურადღებას უთმობს არა
გადასახდელი ნომინალის მსყიდველობაუნარიანობას, არამედ თავად ნომინალს და ფულადი
ნიშნების რაოდენობას.

ნომინალიზმის პრინციპის შესაბამისად, ვალდებულების საგანი ფულადი ერთეულების

რაოდენობაა და არა ფულის მსყიდველობაუნარიანობა, შესაბამისად, სესხის სახით მიღებული
1 000 ლარი, მიუხედავად მსყიდველობაუნარიანობის შეცვლისა, ვალდებულების შესრულების
დროისათვის ისევ 1 000 ლარის ოდენობით უნდა დაბრუნდეს.

რიგ შემთხვევებში, ფული ე.წ. „გაცვლით ფუნქციას“ ატარებს, რა დროსაც მას მიღებული
საქონლისა, თუ მომსახურების ღირებულების განმსაზღვრელი დანიშნულება აქვს. მიუხედავად
ამისა, თუ ქონების, ანდა მომსახურების ფასი ხელშეკრულებით მყარად დადგენილია, ფულის
მსყიდველობაუნარიანობის ცვლილება, ხელშეკრულებით გათვალისწინებული ფულადი
ვალდებულების ოდენობაზე ზეგავლენას არ ახდენს და მის ავტომატურად შეცვლას არ იწვევს.
მაგალითად, თუ ღვინის ქარხანას კომპანიისათვის, ყოველთვიურად, 10 000 ლარის სანაცვლოდ
5 000 ბოთლი ღვინო უნდა მიეწოდებინა, ხოლო ფულის მსყიდველობაუნარიანობის შეცვლის
გამო, 1 ბოთლის თვითღირებულება იმდენად გაიზარდა, რომ ფასმა ორჯერ მოიმატა,
აღნიშნული გარემოება, ამავე ხელშეკრულების მოქმედების ფარგლებში, გაზრდილი
ფასის გადახდის ვალდებულებას არ წარმოშობს. ასეთ შემთხვევაში, ხელშეკრულების
შეცვლილი გარემოებებისადმი მისადაგების აუცილებლობა შეიძლება დადგეს (398)6, ხოლო
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

ხელშეკრულების შეცვლილი გარემოებებისადმი მისადაგების შეუძლებლობის პირობებში,

სახეზე იქნება გრძელვადიანი ხელშეკრულების შეწყვეტის კანონისმიერი წინაპირობა (399)7.

იგივე წესი (ნომინალიზმის პრინციპი) არ ვრცელდება იმ შემთხვევაში, თუ ვალდებულება,

მართალია, გარკვეულ ფულად თანხაშია დაწესებული, თუმცა, აღნიშნული თანხა ნატურით
შესრულების სანაცვლოდ არის დადგენილი, ან საკომპენსაციო თანხას წარმოადგენს, ან
კიდევ ზიანის ანაზღაურებას ემსახურება. ასეთ შემთხვევაში, ფულადი ვალდებულება უნდა
შესრულდეს ნატურით შესასრულებელი ქონების ეკვივალენტურად, მიყენებული ზიანის
პროპორციულად, გადასაცემი ქონების ღირებულების შესაბამისად და ა. შ. მაგალითად, პირს
კომპანიისაგან ბინა უნდა მიეღო. კომპანიამ მასზე დაკისრებული ვალდებულება ვერ შეასრულა,

3 ზ. ძლიერიშვილი, ვალდებულებითი სამართალი, გვ.111

4 ბ. ზოიძე, სკ-ის კომენტარი, წიგნი III, მუხლი 389, გვ. 347

5 ბ. ზოიძე, სკ-ის კომენტარი, წიგნი III, მუხლი 389, გვ. 345

6 იხ. სკ-ის 398-ე მუხლის კომენტარი

7 იხ.სკ-ის 399-ე მუხლის კომენტარი

3
 თუმცა, ბინის ნაცვლად 1 კვ.მ. ფართის კომპენსაციის ვალდებულება იკისრა. საკომპენსაციო
თანხად კი 150 აშშ დოლარი განსაზღვრა. კომპანიამ დათქმულ ვადაში ვერც კომპენსაციის
გადახდის ვალდებულება შეასრულა. პირმა სასამართლოში სარჩელი აღძრა და სარჩელის
აღძვრის დროისათვის 1 კვ.მ. ფართის ღირებულების, კერძოდ, 300 აშშ დოლარის ანაზღაურება
მოითხოვა. სასამართლომ მიიჩნია, რომ მოცემულ შემთხვევაში, ადგილი არ ჰქონდა
ფულად ვალდებულებას. ფულადი თანხის გადახდის ვალდებულება მხარემ უძრავი ქონების
საკომპენსაციოდ აღიარა, შესაბამისად, გადასახდელი თანხა, როგორც კომპენსაცია, უძრავი
ქონების ღირებულების ეკვივალენტური უნდა ყოფილიყო8.

2. ნომინალიზმის პრინციპი სამოქალაქო კოდექსის 389-ე მუხლის

სიტყვა-სიტყვითი მნიშვნელობის წინააღმდეგ

სამოქალაქო კოდექსის 389-ე მუხლის ტექსტის სიტყვა-სიტყვითი მნიშვნელობის მიხედვით,

თუ გადახდის ვადის დადგომამდე გაიზარდა ან შემცირდა ფულის ერთეული (კურსი), მოვალე
ვალდებულია გადაიხადოს იმ კურსით, რომელიც ვალდებულების წარმოშობის დროს
შეესაბამება. შესაბამისად, ნორმა, თავისი სიტყვა-სიტყვითი დანიშნულებით ნომინალიზმის
პრინციპისაგან განსხვავებულ წესს ადგენს და უთითებს, რომ თუ ფულის ერთეული (კურსი)
შეიცვალა, ფულადი ვალდებულება იგივე რაოდენობის ნომინალით კი არ უნდა დაბრუნდეს,
არამედ მისი მსყიდველობაუნარიანობის გათვალისწინებით, ანუ იმ კურსით, რომელიც
ვალდებულების წარმოშობის დროს არსებობდა. ნორმის ამგვარი სიტყვა-სიტყვითი განმარტება
ეწინააღმდეგება ნომინალიზმის პრინციპის არსს და მის დანიშნულებას, როგორც ეკონომიკური,
ასევე სამართლებრივი თვალსაზრისით. აღნიშნული განმარტების შესაბამისად, 1000 ლარიანი
სესხის არსებობის პირობებში, თუ შესრულების ვადის დადგომის დროისათვის ლარის კურსმა
დაიწია, ანუ ლარის მსყიდველობაუნარიანობა, მაგალითად, 100%-ით შემცირდა, ასეთ
შემთხვევაში, დასაბრუნებელი თანხა 2 000 ლარი იქნება9. ამდენად, თუ ნორმა სიტყვა-სიტყვით
განიმარტება, მუხლის ნორმაში საუბარია ფულის კურსის რყევაზე, ხოლო მის სამართლებრივ
შედეგად მითითებულია ფულის კურსის გადაანგარიშება ვალდებულების წარმოშობის დროს
არსებული კურსით10. ნორმის სიტყვა-სიტყვითი განმარტება ეწინააღმდეგება ნომინალიზმის
პრინციპს. უფრო მეტიც, მისი გამოყენება, ანუ ფულადი ვალდებულების შესრულება იმ კურსის
(მსყიდველობაუნარიანობის) გათვალისწინებით, რაც ვალდებულების წარმოშობის დროს
არსებობდა, გამოიწვევს ქართული ეროვნული ვალუტის, ლარის, გაძევებას ბრუნვიდან
და სრულად უნაყოფოს გახდის სახელმწიფოს მიერ საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე
ერთადერთ კანონიერ საგადამხდელო საშუალებად ეროვნული ვალუტის გამოცხადებას და
უზრუნველყოფის თაობაზე მიღებულ ღონისძიებებს. სახელმწიფო კი დაკარგავს ერთ-ერთ
აუცილებელ სახელმწიფოებრივ ატრიბუტს - ეროვნულ ფულს11. სწორედ ნორმის სიტყვა-
სიტყვითი განმარტების შედეგების თავიდან აცილებამ განაპირობა ის ფაქტი, რომ სასამართლო
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

პრაქტიკაში 389-ე მუხლის შინაარსი განსხვავებული პრეცედენტის წყარო გახდა. სასამართლოს

განმარტებით, 389-ე მუხლის გამოყენება შესაძლებელია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როცა ადგილი
აქვს დენომინაციას, ანუ ფულის ერთეულის (კურსის) გაზრდას ან შემცირებას. ასევე ვალუტის
შეცვლას და ეროვნული ვალუტის ჰიპერინფლაციას. მაგალითად, დენომინაცია განიცადა
საბჭოთა კავშირის დროს მანეთმა, როდესაც 1000 მანეთის ნომინალი შეიცვალა 1 მანეთის
ნომინალით12. რაც შეეხება ჰიპერინფლაციას, აღნიშნული თავისთავად ნიშნავს საქონლის
ფასებისა და მიმოქცევაში არსებული ფულის მასის უაღრესად სწრაფ ზრდას, რომელიც იწვევს
ფულადი ერთეულის მკვეთრ გაუფასურებას, საგადამხდელო ბალანსის მოშლას და ნორმალური
სამეურნეო კავშირების დარღვევას. ამ დროს მიმოქცევის სფეროში სახელმწიფო უშვებს დიდი

8 საქართველოს უზენაესი სასამართლო 2006 წლის 9 მარტის №ას-870-1138-05 გადაწყვეტილება

9 ზ. ჭეჭელაშვილი, სახელშეკრულებო სამართალი, გვ.153

10 ზ. ჭეჭელაშვილი, სახელშეკრულებო სამართალი, გვ.153

11 ნ. წკეპლაძე, ფულადი ვალდებულების გადახდა ფულადი ვალდებულების კურსის შეცვლისას, ქართული სამართლის
მიმოხილვა, 6-2003-1, გვ.194

12 ბ. ზოიძე, სკ-ის კომენტარი, წიგნი III, მუხლი 389, გვ. 347

4
 რაოდენობით ფულს, რომელიც რეალური საქონელბრუნვის საჭიროებას აღემატება, რასაც
ფულის კურსის მკვეთრი გაუარესება და ოქროს საბაზრო ფასების ზრდა მოსდევს. სასამართლოს
განმარტებით, ვინაიდან, ქართული ეროვნული ვალუტის - ლარის მიმართ ზემოთ მითითებულ
პროცესებს არ ჰქონია ადგილი, ფულადი ვალდებულებების შესრულების დროს დაუშვებელია
სამოქალაქო კოდექსის 389-ე მუხლის გამოყენება ამავე მუხლის პირდაპირი მნიშვნელობით,
შესაბამისი განმარტების გარეშე. მუხლის ამგვარი გამოყენება დაუშვებელია ასევე ფულის
კურსის ნორმალური გაუარესების დროსაც, რადგანაც აღნიშნული პროცესი ყველა ქვეყანაში
აღინიშნება13. ამდენად, მითითებული შეხედულების მიხედვით, სამოქალაქო კოდექსის 389-ე
მუხლის ფუნქციური დანიშნულება მდგომარეობს შემდეგში: იგი გამოიყენება მაშინ, როდესაც
სახელმწიფო ფულის ნომინალს ცვლის ან კიდევ მაშინ, როდესაც ადგილი აქვს ჰიპერინფლაციას
(ძალიან მაღალი ინფლაცია, რომელიც ხშირად განისაზღვრება, როგორც ინფლაცია, რომლის
ყოველთვიური დონე, დროის ხანგრძლივი მონაკვეთის განმავლობაში აღემატება 50 პროცენტს14).
სასამართლო პრაქტიკამ აღნიშნული შედეგების მოწესრიგება იმ სამართლებრივ შედეგს
დაუკავშირა, რაც ნორმის სიტყვა-სიტყვითი განმარტებიდან მომდინარეობს, კერძოდ, საბოლოო
ანგარიშსწორების განხორციელება ფულის მსყიდველობაუნარიანობის გათვალისწინებით, ანუ
იმ კურსით, რომელსაც ვალდებულების წარმოშობის დროს ჰქონდა ადგილი. შესაბამისად,
სასამართლომ ნორმის სიტყვა-სიტყვითი განმარტებით ის შედეგი დაუშვა, რაც ნომინალიზმის
პრინციპიდან არ გამომდინარეობს, უფრო მეტიც, ეწინააღმდეგება მას. ამდენად, მართალია,
სასამართლომ 389-ე მუხლი სიტყვა-სიტყვით განმარტა, თუმცა, სიტყვა-სიტყვითი განმარტებით
მიიღო რა ნომინალიზმის პრინციპის საწინააღმდეგო შედეგი, აღნიშნული ნორმის მოქმედება
მხოლოდ იმ გარემოებათა წრით შეზღუდა (სახელმწიფოს მიერ ფულის ნომინალის შეცვლა,
ჰიპერინფლაცია), რომელსაც საქართველოში ადგილი არ ჰქონია. სწორედ ამ ლოგიკით
განიმარტება სასამართლოს დანაწესი მასზედ, რომ თუ სახელმწიფოს მიერ ნომინალის შეცვლას
ან ჰიპერინფლაციას არ ექნება ადგილი, 389-ე მუხლის გამოყენება დაუშვებელია.

3. ნომინალიზმის პრინციპი სამოქალაქო კოდექსის 389-ე მუხლის

ლოგიკური ახსნა-განმარტების შესაბამისად

თეორიაში არსებული მოსაზრების შესაბამისად, 389-ე მუხლი ეფუძნება ნომინალიზმის

პრინციპს. მოვალე ვალდებულია ვალი დააბრუნოს ფულადი ნიშნების იმავე რაოდენობით, რაც
ვალდებულების წარმოშობის დროს შეესაბამება15. ამდენად, ფულის ერთეულის კურსის გაზრდა
ან შემცირება დასაბრუნებელი თანხის ოდენობაზე ზეგავლენას არ ახდენს (ნომინალიზმის
პრინციპი)16. ფულის კურსის განმარტებასთან მიმართებით, განსაკუთრებით, 389-ე მუხლის
კონტექსტში, თეორიასა და სასამართლო პრაქტიკაში დამოკიდებულება არაერთგვაროვანია.
თეორიაში არსებული მოსაზრებით, ფულის კურსი ნიშნავს ერთი ქვეყნის ფულის ერთეულის
ღირებულების ცვლილებას სხვა ქვეყნის ფულის ერთეულის მიმართ17 18 19, რაც, თავის მხრივ,
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

ზეგავლენას ახდენს ფულის მსყიდველობაუნარიანობაზე. არსებობს მოსაზრება, რომლის

მიხედვითაც, ფულის ერთეულის გაზრდა ან შემცირება, მითუმეტეს 389-ე მუხლის შინაარსის
მიხედვით, გულისხმობს მხოლოდ მისი ნომინალური ღირებულების შეცვლას, როგორც ეს,
მაგალითად, მოხდა რუსეთში, როდესაც 1 000 რუბლი გაუტოლდა ერთ რუსულ რუბლს, ანუ
შემცირდა ფულის ერთეული (კურსი), რასაც საქართველოში ადგილი არ ჰქონია20 21 . წმინდა
ეკონომიკური გაგებით, ფულის კურსი ნიშნავს როგორც ერთი ქვეყნის ფულის ერთეულის
ღირებულების ცვლილებას სხვა ქვეყნის ფულის ერთეულის მიმართ, ასევე სახელმწიფოს

13 საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2000 წლის 5 აპრილის №3კ/428 – 2000 გადაწყვეტილება

14 ს. ურიდია და სხვ. მოხელის სამაგიდო ლექსიკონი, გვ.483
15 საქართველოს უზენაესი სასამართლო N3კ/428 გადაწყვეტილება, 05.04.2000
16 ბ. ზოიძე, სკ-ის კომენტარი, წიგნი III, მუხლი 389, გვ. 346
17 ბ. ზოიძე, სკ-ის კომენტარი, წიგნი III, მუხლი 389, გვ. 346
18 ზ. ჭეჭელაშვილი, სახელშეკრულებო სამართალი, გვ.152
19 ზ. ძლიერიშვილი, ვალდებულების შესრულება, გვ.110
20 საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2000 წლის 5 აპრილის №3კ/428 – 2000 გადაწყვეტილება
21 ნ. წკეპლაძე, ფულადი ვალდებულების გადახდა ფულადი ვალდებულების კურსის შეცვლისას, ქართული სამართლის
მიმოხილვა, 6-2003-1, გვ.194

5
 მხრიდან მისი ნომინალური ღირებულების შეცვლას (ინდექსაციას). ვინაიდან 389-ე მუხლი არ
აკონკრეტებს ფულის ერთეულის (ვალუტის) ცვლილების კონტექსტს, ამიტომ ფულის ერთეულის
(კურსის) ცვლილება განხილულ უნდა იქნეს როგორც ფულის ერთეულის ცვლილება სხვა ქვეყნის
ვალუტასთან მიმართებით, ასევე სახელმწიფოს მიერ ფულის ნომინალური ღირებულების
ცვლილება.

ფულის კურსის ზემოთმითითებული განმარტების მიმართ იმ სამართლებრივი შედეგის

გავრცელება, რაც 389-ე მუხლის სიტყვა-სიტყვითი განმარტებიდან იკვეთება, გამოიწვევს
ისეთი შედეგის დადგომას, რაც ნომინალიზმის პრინციპს ეწინააღმდეგება, კერძოდ, კურსის
ყოველი ცვლილება გამოიწვევს ფულადი ვალდებულების გადაანგარიშებას ვალდებულების
წარმოშობის დროს არსებული კურსის მიხედვით, რაც დაუშვებელია და ეწინააღმდეგება
ნომინალიზმის პრინციპს. ვინაიდან ფულის ერთეულის (კურსის) უნივერსალური განმარტება
სახეზეა და ისიც ცალსახაა, რომ 389-ე მუხლი ნომინალიზმის პრინციპის შემცველია, ამიტომ
ნორმის სწორი განმარტება ამავე ნორმის ისტორიული, ლოგიკური და შინაარსობრივი ანალიზის
შედეგად უნდა მოვახდინოთ.

4. სამოქალაქო კოდექსის 389-ე მუხლის ისტორიული კონტექსტი,

მისი ლოგიკური და შინაარსობრივი ანალიზი

ნომინალიზმის პრინციპი უძველესი პრინციპია. იგი კონტინენტურ ევროპაში ჯერ კიდევ

XV საუკუნეში დამკვიდრდა, ხოლო ინგლისში XVIII საუკუნეში გავრცელდა. ეს ის პერიოდია,
როდესაც ევროპაში ფულის გაუფასურება ხდებოდა, გაუფასურება ახლდა ოქროს ფულის
მონეტებიდან ქაღალდის ფულზე გადასვლასაც22. ასეთ მდგომარეობაში, შემოღებულ
იქნა ნომინალიზმის პრინციპი, რომლის შესაბამისადაც, ფულის ერთეულის ღირებულებას
მნიშვნელობა არ ენიჭებოდა. ანგარიშსწორებისას გადამწყვეტი ნომინალი, ანუ ფულის ერთეული
იყო, მიუხედავად მისი მსყიდველობაუნარიანობისა. ნომინალიზმის პრინციპი ეკონომიკური
კრიზისის პირობებში სამოქმედო გეგმად იქცა. იგი ეკონომიკური პოლიტიკის განმსაზღვრელ
ძირითად კრიტერიუმს წარმოადგენდა23. ნომინალიზმის პრინციპის შესაბამისად, მოვალეს
კრედიტორისათვის იმ ოდენობით ვალი უნდა დაებრუნებინა, რა ოდენობითაც მიიღო.
ოდენობაში ფულის ერთეული, ანუ ნომინალი იგულისხმებოდა. ვალის გაცემიდან დაბრუნებამდე
ფულის მსყიდველობაუნარიანობის ცვლილება მხედველობაში არ მიიღებოდა. მაგალითად, 10
აშშ დოლარი ვალი დაბრუნებულად ითვლებოდა მაშინაც, თუ 10 აშშ დოლარის დაბრუნების
დროისათვის მისი მსყიდველობაუნარიანობა მნიშვნელოვანწილად განსხვავდებოდა ამავე
თანხის დაბრუნების დროისათვის მისი მსყიდველობაუნარიანობისაგან24. სამოქალაქო ბრუნვაში
აღნიშნული პრინციპის დამკვიდრების ამოსავალი წერტილი ბაზრის ბრუნვის სტაბილურობის
შენარჩუნება იყო, რა დროსაც ხელშეკრულების შესრულების პრინციპის დაცვა (Pacta sunt
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

servanda) ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან კრიტერიუმს წარმოადგენდა.

თეორიაში ფართოდ გავრცელებული მოსაზრების შესაბამისად, 389-ე მუხლი ნომინალიზმის

პრინციპს ეფუძნება25 26 27. ნორმის რეგულირების მიხედვით, თუ გადახდის ვადის დადგომამდე
გაიზარდა ან შემცირდა ფულის ერთეული (კურსი), ან შეიცვალა ვალუტა, მოვალე ვალდებულია
გადაიხადოს იმ კურსით, რომელიც შეესაბამება ვალდებულების წარმოშობის დროს.
აღნიშნული ნორმის კონტექსტში, ნომინალიზმის პრინციპის გათვალისწინებით, განმარტებას
საჭიროებს, თუ რა იგულისხმება ვალდებულების წარმოშობის დროში. 389-ე მუხლის კონტექსტის
გათვალისწინებით, ვალდებულების წარმოშობის დროში უნდა ვიგულისხმოთ დრო, როცა

22 Brokelind, Discussion of Some Legal Issues Raised by the Introduction of the Euro,p.10, http://www.cfe.lu.se/upload/LUPDF/CentrumforEu-
ropaforskning/cfewp25.pdf
23 Brokelind, Discussion of Some Legal Issues Raised by the Introduction of the Euro,p.10, http://www.cfe.lu.se/upload/LUPDF/CentrumforEu-
ropaforskning/cfewp25.pdf
24 Lenihan, The Legal Implications of the European Monetary Union under U.S. and New Yourk Law, p.72, http://ec.europa.eu/economy_finance/
publications/publication11220_en.pdf
25 ბ. ზოიძე, სკ-ის კომენტარი, წიგნი III, მუხლი 389, გვ. 346
26 ზ. ჭეჭელაშვილი, სახელშეკრულებო სამართალი, გვ.152
27 ზ. ძლიერიშვილი, ვალდებულების შესრულება, გვ.110

6
 ვალდებულება უნდა შესრულდეს, ანუ დრო როცა ვალდებულება ვადამოსულია ან არსებობს
კრედიტორის მოთხოვნა, და შესაბამისად, მოვალე ვალდებულია, შეასრულოს ვალდებულება28.
შესაბამისად, მოვალემ 389-ე მუხლის მიხედვით, ფულადი ერთეულის (კურსის) შეცვლისას
ვალდებულება იმ ფულადი ერთეულით (კურსით) უნდა შეასრულოს, რომელიც ვადამოსული
ვალდებულების წარმოშობის, ანუ შესრულების დროს არსებობდა. ამდენად, თუ ვალდებულება
იმთავითვე ეროვნულ ვალუტაში იყო, ვალდებულება იგივე ნომინალით ეროვნულ ვალუტაში
უნდა შესრულდეს. ხელშეკრულების დადებიდან ვალდებულების შესრულების დღემდე ფულის
მსყიდველობაუნარიანობის შეცვლა მხედველობაში არ მიიღება. თუ ვალდებულება იმთავითვე
უცხოურ ვალუტაში იყო, ნაღდი ანგარიშსწორების წესით ფულადი ვალდებულება „ვალის
ვალუტაშიც“, ანუ უცხოურ ვალუტაშიც შეიძლება შესრულდეს, ხოლო უნაღდო ანგარიშსწორების
დროს, მისი კონვერტაცია ვადამოსული ვალდებულების წარმოშობის დღეს არსებული კურსით
(უცხოურ ვალუტასა და ეროვნულ ვალუტას) უნდა განხორციელდეს. ხელშეკრულების დღიდან
ვადამოსული ვალდებულების წარმოშობის დღემდე კურსთა ცვლილება (უცხოურ ვალუტასა და
ეროვნულ ლარს შორის) მხედველობაში არ მიიღება.

(მაგალითი 1) თუ 2013 წლის პირველ იანვარს დადებული ხელშეკრულების შესაბამისად, 2

000 ლარის ოდენობით ფულადი ვალდებულება ხელშეკრულების დადებიდან 1 (ერთი) წლის
შემდეგ არის შესასრულებელი, ე.ი. ფულადი ვალდებულების შესრულების დრო 2014 წლის
პირველი იანვარია, რაც იმას ნიშნავს, რომ 2014 წლის პირველ იანვარს ვალდებულება 2 000
ლარის ოდენობით უნდა შესრულდეს, მიუხედავად იმისა, თუ როგორია 2014 წლის პირველ
იანვარს ლარის მსყიდველობაუნარიანობა და მისი მიმართება 2013 წლის პირველ იანვარს
ლარის მსყიდველობაუნარიანობასთან.

(მაგალითი 2) თუ 2013 წლის პირველ იანვარს დადებული ხელშეკრულების შესაბამისად,

2 000 აშშ დოლარის ოდენობით ფულადი ვალდებულება ხელშეკრულების დადებიდან 1
(ერთი) წლის შემდეგ არის შესასრულებელი, ე.ი. ფულადი ვალდებულების შესრულების
დრო 2014 წლის პირველი იანვარია, ამ დღეს ვალდებულება 2 000 აშშ დოლარის ოდენობით
უნდა შესრულდეს, მიუხედავად იმისა, თუ როგორია 2014 წლის პირველ იანვარს დოლარის
მსყიდველობაუნარიანობა და მისი მიმართება ეროვნულ ვალუტასთან. ვინაიდან ეროვნული
ვალუტა ლარია, ამიტომ „ვალის ვალუტის“ კონვერტაცია ეროვნულ ვალუტაში უნდა მოხდეს იმ
კურსის შესაბამისად, რომელიც ვალდებულების შესრულების დროს, მოცემულ შემთხვევაში,
2014 წლის პირველ იანვარს არსებობდა.

ორმხრივი ხელშეკრულებიდან წარმოშობილი ვალდებულებები, როგორც წესი,

ერთდროულად ან დროის იმ „გონივრული“ შუალედით სრულდება, რაც თითოეული მათგანის
შესრულებას ჭირდება. ამგვარ სამართალურთიერთობებში ვალუტის კურსის ცვლილების
საკითხი ნაკლებად აქტუალურია, რადგან ხელშეკრულების დადებისა და ვალდებულების
შესრულების დრო, თითქმის თანხვედრია. შესაბამისად, როდესაც შესასრულებელი
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

ვალდებულება ხელშეკრულების დადებისთანავე წარმოიშობა, ყველა ის რისკი, რაც ვალუტის

კურსის ცვლილებას შეიძლება სდევდეს თან, ხელშეკრულებითვე გათვალისწინებულია.
ნომინალიზმის პრინციპის გამოყენების საჭიროება, როგორც წესი, მაშინ დგას, როდესაც
ვალდებულებათა შესრულება დროში თანხვედრი არ არის. ნომინალიზმის პრინციპი
აქტუალურია ისეთ სამართალურთიერთობაში, როდესაც ხელშეკრულების დადება და
ვალდებულების წარმოშობა დროში ერთმანეთს არ ემთხვევა (მაგალითად, სესხი, კრედიტი და
ა. შ.), ან როდესაც, სახეზეა გრძელვადიანი ვალდებულებით-სამართლებრივი ურთიერთობა
(მაგალითად, ნასყიდობა განვადებით, 2 წლის განმავლობაში პროდუქციის მიწოდების
ხელშეკრულება და ა. შ.).

5. ნომინალიზმის პრინციპის მოქმედების ფარგლები

ნომინალიზმის პრინციპი მხოლოდ ხელშეკრულების ვადაში მოქმედებს, ანუ იგი ვალუტის

კურსის შეცვლის პირობებში, ფულადი ვალდებულების გადაანგარიშებას მხოლოდ იმ შემთხვევაში

28 MüKo/Krüger, BGB, 6. Aufl., 2012, & 371 Rn 1

7
 არ იწვევს, თუ ვალდებულება დროულად შესრულდა. სახელშეკრულებო ვადის დარღვევის
შემდეგ, ნომინალიზმის პრინციპი აღარ გამოიყენება, რადგანაც მოვალემ მისი სახელშეკრულებო
ვალდებულება იმ დღეს არ შეასრულა, რაც გადახდისათვის იყო განსაზღვრული და ამით
კრედიტორი ფულის ღირებულების დანაკარგის წინაშე დაუცველი დატოვა29.

ამდენად, ვალუტის კურსის ცვლილება ფულადი ვალდებულების შესრულებაზე

დასაბრუნებელი ფულადი ერთეულის (ნომინალის) მხრივ ზეგავლენას არ ახდენს.
ნომინალიზმის პრინციპის საწინააღმდეგოდ, გადაანგარიშების ვალდებულება კი მხოლოდ
იმ შემთხვევაში შეიძლება წარმოიშვას, თუ ვადამოსული ვალდებულების წარმოშობის დღე
და ვალდებულების ფაქტობრივად შესრულების დღე ერთმანეთს არ ემთხვევა, ანუ როდესაც,
ადგილი აქვს ვადაგადაცილებას. ასეთ შემთხვევაში, კონტრაგენტს კურსთა შორის სხვაობის
სახით, ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნის უფლება აქვს. კონტრაგენტისათვის მიყენებული
ზიანი იმ დანაკლისში გამოიხატება, რაც მან ვალდებულების წარმოშობის დროიდან, ანუ
იმ დღიდან როდესაც ვალდებულება უნდა შესრულებულიყო, ფაქტობრივ შესრულებამდე,
ფულის ერთეულის (კურსის) მისთვის საუარესო ცვლილებით განიცადა. ასეთ შემთხვევაში,
კურსთა შორის სხვაობა, როგორც ფაქტობრივად დამდგარი ზიანი, სამოქალაქო კოდექსის
408-ე მუხლის მიხედვით, ანაზღაურებას ექვემდებარება. (მაგალითი 1,2). (მაგალითი 1) თუ
ფულადი ვალდებულება, ნაცვლად 2014 წლის პირველი იანვრისა (როცა ვალდებულება
შესასრულებლად სავალდებულო იყო), 2015 წლის პირველ იანვარს შესრულდა და ამ დროის
განმავლობაში ეროვნული ვალუტის მსყიდველობაუნარიანობა კრედიტორის საუარესოდ
შეიცვალა (შემცირდა), ასეთ შემთხვევაში, კრედიტორი უფლებამოსილია 2014 წლის პირველი
იანვრიდან (როცა ვალდებულება უნდა შესრულებულიყო) 2015 წლის პირველ იანვრამდე
(როცა ვალდებულება შესრულდა) ლარის მსყიდველობაუნარიანობით გამოწვეული სხვაობა
მოითხოვოს. (მაგალითი 2) იგივე წესი ვრცელდება ვალუტის კურსის ცვლილების მიმართაც.
თუ ფულადი ვალდებულება 2014 წლის პირველი იანვრის ნაცვლად (როცა ვალდებულება
შესასრულებლად სავალდებულო იყო) 2015 წლის პირველ იანვარს შესრულდა და ამ დროის
განმავლობაში „ვალის ვალუტის“ ანუ აშშ დოლარის მიმართება (კურსი) ეროვნულ ვალუტასთან
შეიცვალა (კურსმა დაიწია), ასეთ შემთხვევაში, მოვალე ვალდებულია 2014 წლის პირველი
იანვრიდან (როცა ვალდებულება უნდა შესრულებულიყო) 2015 წლის პირველ იანვრამდე (როცა
ვალდებულება შესრულდა) აშშ დოლარის ეროვნულ ლართან მიმართებით ვალუტის კურსის
ცვალებადობით კრედიტორისათვის მიყენებული ზიანი აანაზღაუროს. იგივე წესი ვრცელდება
კრედიტორის მიმართაც, თუ იგი ფულადი ვალდებულების შესრულების მიღებას დააყოვნებს
და ფულის მსყიდველობაუნარიანობის ცვლილება (გაზრდა) მოვალისათვის ზიანის მომტანი
იქნება. თუმცა, აქვე გასათვალისწინებელია, რომ ასეთ ვითარებაში ზიანის ანაზღაურების
წინაპირობა მოვალის მხრიდან ვალდებულების შესრულების (400)30, ხოლო კრედიტორის
მხრიდან შესრულების მიღების ბრალეული ვადაგადაცილებაა (391)31.

ნომინალიზმის პრინციპი ხშირად მძიმე მდგომარეობაში აყენებს კრედიტორს და ერთგვარ

ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

შეღავათებს უქმნის მოვალეს, ან პირიქით.32 თუკი მხარეები ფულის კურსის შესაძლო

ცვლილებებს ითვალისწინებენ, მათ ამ ცვლილებათა უარყოფითი შედეგებისაგან თავის
დაზღვევის სხვადასხვა შესაძლებლობა აქვთ. თუ ისინი მოსალოდნელი შედეგებისაგან თავს
არ დაიზღვევენ, ნომინალიზმის უარყოფითი შედეგები მათი რისკია.33 აღნიშნული რისკი,
ფულის კურსის ცვალებადობის გათვალისწინებით, ხან მოვალის საუარესოდ მოქმედებს და ხან
კრედიტორის. თუ ვალის გადახდის მომენტში ფულის მსყიდველობითი უნარი გაზრდილია, ეს
კრედიტორის სასარგებლოდ მეტყველებს და მოვალეს უფლება არ აქვს, ვალის დაბრუნებისას ამ
გარემოებას თავის სასარგებლოდ დაეყრდნოს. თუ ამ მომენტისათვის ფულის მსყიდველობითი
უნარი შემცირებულია, მაშინ ამ რისკის მატარებელი ავტომატურად კრედიტორი ხდება.34

29 Kariv, Contracts Under Monetary Fluctuations: The Legal Effects Of Devaluation, Northwestern University LAW REVIEW, Volume 65,
September - October, Number 4, p. 541, http://heinonline.org/HOL/Page?handle=hein.journals/illlr65&div=31&collection=journals&set_as_cur-
sor=0&men_tab=srchresults#551
30 იხ.სკ-ის მე-400 მუხლის კომენტარი
31 იხ.სკ-ის 391-ე მუხლის კომენტარი
32 ბ. ზოიძე, სკ-ის კომენტარი, წიგნი III, მუხლი 389, გვ. 349
33 ბ. ზოიძე, სკ-ის კომენტარი, წიგნი III, მუხლი 389, გვ. 348
34 ბ. ზოიძე, სკ-ის კომენტარი, წიგნი III, მუხლი 389, გვ. 349

8
 6. ნომინალიზმის პრინციპთან დაკავშირებული რისკები

თუ ნომინალიზმი მხარეთა რეალურ ან ნაგულისხმევ განზრახვაზეა დაფუძნებული, მათ რჩებათ

თავისუფლება, რომ საწინააღმდეგო განზრახვა ხელშეკრულების პირობებში განაცხადონ,
რათა ნომინალიზმთან დაკავშირებული უარყოფითი შედეგებისაგან თავი დაიცვან. თუ ისინი
ამ შესაძლებლობას არ გამოიყენებენ, მათ ეკისრებათ რისკიც. ამგვარად, ხელშეკრულების
დადება ვალუტასთან დაკავშირებით მოიცავს „სპეკულაციის“ ელემენტს და რისკის ვარაუდს.
ხელშეკრულების მხარეს უფლება არ აქვს დაიჩივლოს, თუ მისი „სპეკულაცია“ მარცხს განიცდის.35

ნომინალიზმით განპირობებული რისკებისაგან თავის დაცვის საუკეთესო ბერკეტი, „ვალის

ვალუტის“ სახით, მყარი ვალუტის გათვალისწინებაა. დაზღვევის უფრო უკეთეს საშუალებას
„ვალის ვალუტასა“ და „გადახდის ვალუტას“ შორის თანაფარდობის დადგენა წარმოადგენს, ანუ
ხელშეკრულებაში ფულადი ვალდებულების ღირებულების დამდგენი დებულებების შეტანა36.
მაგალითად, თუ 2013 წლის პირველ იანვარს დადებული ხელშეკრულების შესაბამისად, 2
000 აშშ დოლარის ეკვივალენტი ლარის (კურსი 1:75) ოდენობით ფულადი ვალდებულება
ხელშეკრულების დადებიდან 1 (ერთი) წლის შემდეგ არის შესასრულებელი, ე.ი. ფულადი
ვალდებულების შესრულების დრო 2014 წლის პირველი იანვარია. ვალდებულება უნდა
შესრულდეს ეროვნულ ვალუტაში იმ კურსით, რაც ხელშეკრულებით არის დადგენილი, მიუხედავად
იმისა, თუ როგორია 2014 წლის პირველ იანვარს დოლარის მსყიდველობაუნარიანობა და მისი
მიმართება ეროვნულ ვალუტასთან.

რისკი ნომინალიზმს არ ამართლებს, როდესაც ვალუტის კურსის მკვეთრი ცვლილება

გონივრულ მოლოდინს მიღმა, ანუ არაგანჭვრეტად რისკს წარმოადგენს. მაგალითად,
ჰიპერინფლაცია, ფულის ერთეულის შეცვლა (ინდექსაცია). ასეთ შემთხვევებში, ნომინალიზმის
პრინციპის დაცვა მხოლოდ საჯარო წესრიგის დაცვის მოსაზრებით შეიძლება იყოს
გამართლებული.37

თუმცა, რიგ შემთხვევებში, მაგალითად, ჰიპერინფლაციისა, თუ სახელმწიფოს მხრიდან

ფულის ნომინალის შეცვლის შემთხვევაში (ინდექსაცია) ნომინალიზმის პრინციპის გამოყენებით
მხარეთათვის ძალზედ არასამართლიანი შედეგი შეიძლება დადგეს. საერთო სამართლის
ქვეყნები აღნიშნულ ხარვეზს სამოსამართლო სამართლის მეშვეობით ასწორებენ, რისი მიღწევაც
კონტინენტურ ევროპაში, სამართლის შესაბამისი „დაწერილი“ ნორმის გარეშე, შეუძლებელია.
თუმცა, აღნიშნული სისტემის ქვეყნებში დაწერილი სამართლის ნორმებზე დაყრდნობითაც
შეიძლება გამოიძებნოს გამოსავალი, მაგალითად, მითითებული მოვლენა განხილულ იქნეს
ფორს მაჟორად, ან მინიმუმ შეცვლილ გარემოებებად მაინც, რამაც ხელშეკრულების პირობების
შეცვლა, გადახედვა ან შეწყვეტა უნდა გამოიწვიოს38.
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

7. გამონაკლისები ნომინალიზმის პრინციპიდან

ნომინალიზმის პრინციპის გამოყენება გრძელვადიან ვალდებულებებზე გაუმართლებელია. ეს

პრინციპი მეტისმეტად ფართოა. გამონაკლისები დაშვებული უნდა იყოს დროის ხანგრძლივობის
შესაბამისად.39 გრძელვადიან ვალდებულებით-სამართლებრივ ურთიერთობაში, ფულის
ერთეულის (კურსის) ცვლილება, შეიძლება განხილულ იქნეს, როგორც შეცვლილი გარემოება

35 Kariv, Contracts Under Monetary Fluctuations: The Legal Effects Of Devaluation, Northwestern University LAW REVIEW, Volume 65, Septem-
ber-October, Number 4, p. 542, http://heinonline.org/HOL/Page?handle=hein.journals/illlr65&div=31&collection=journals&set_as_cursor=0&men_
tab=srchresults#551
36 Hirschberg, PublicPolicy and Monetary Nominalism, p.530, http://heinonline.org/HOL/Page?handle=hein.journals/israel8&div=41&collec-
tion=journals&set_as_cursor=0&men_tab=srchresults#540
37 Kariv, Contracts Under Monetary Fluctuations: The Legal Effects Of Devaluation, Northwestern University LAW REVIEW, Volume 65, Septem-
ber-October, Number 4, p. 542, http://heinonline.org/HOL/Page?handle=hein.journals/illlr65&div=31&collection=journals&set_as_cursor=0&men_
tab=srchresults#551
38 Brokelind, Discussion of Some Legal Issues Raised by the Introduction of the Euro,p.10, http://www.cfe.lu.se/upload/LUPDF/CentrumforEu-
ropaforskning/cfewp25.pdf
39 Hirschberg, Public Policy and Monetary Nominalism, p.536, http://heinonline.org/HOL/Page?handle=hein.journals/israel8&div=41&collec-
tion=journals&set_as_cursor=0&men_tab=srchresults#540

9
 და კონტრაგენტს შეცვლილი გარემოებისადმი ხელშეკრულების პირობების მისადაგება
მოეთხოვოს, თუმცა, შეცვლილ გარემოებად არ განიხილება ფულის კურსის ნებისმიერი
ცვლილება, რომლის გათვალისწინება მხარეებს ხელშეკრულების დადების ეტაპზე
გონივრული სახელშეკრულებო წინდახედულობის ფარგლებში მოეთხოვებოდათ, მაგალითად,
ბინის ღირებულების იმგვარი ზრდა, რომელიც, ფულის კურსის ცვლილების გამო, ბოლო
წელიწადნახევრის განმავლობაში ბინის ფასების ზრდის ტენდენციას შეესაბამება. სასამართლოს
განმარტებით, ხელშეკრულების პირობების შეცვლილი გარემოებებისადმი მისადაგება
მხოლოდ გამონაკლის შემთხვევებშია დასაშვები, კერძოდ, ისეთი გარემოებების არსებობისას,
რისი გონივრული გათვალისწინებაც მხარეებს არ შეეძლოთ და რაც ისეთი მოულოდნელი
და განსაკუთრებულია, რომ მისი მხედველობაში მიუღებლობა წინააღმდეგობაში მოვიდოდა
კეთილსინდისიერების პრინციპთან. ბინების ფასების ზრდის ტენდენციის პირობებში კი მხარეებს
სრული შესაძლებლობა ჰქონდათ, ევარაუდათ მომავალი წელიწადნახევრის მანძილზე ბინის
ფასის კვლავ ზრდის მოსალოდნელობის შესახებ და ამის გათვალისწინებით განესაზღვრათ
ბინის საფასურის გადახდის გრაფიკი.40 სასამართლოს განმარტებით, ხელშეკრულების
მისადაგება შეცვლილი გარემოებების მიმართ მხოლოდ გამონაკლის შემთხვევებშია დასაშვები.
ერთ-ერთ ასეთ გამონაკლისად, ფულის კურსის მნიშვნელოვანი (არსებითი) ცვალებადობა და
ვალუტის შეცვლა უნდა დასახელდეს, თუმცა, ხელშეკრულების საფუძვლის რღვევა შეფასებითი
კატეგორიაა და ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში, გარემოებათა ერთობლივი ანალიზის
საფუძველზე უნდა დადგინდეს41. იმისათვის, რომ ფულის კურსისა, თუ ვალუტის ცვლილება
გრძელვადიან სამართლებრივ ურთიერთობაში მიჩნეულ იქნეს შეცვლილ გარემოებად
და წარმოიშვას ხელშეკრულების პირობების მისადაგების ვალდებულება, აუცილებელია,
დადგინდეს შემდეგი წინაპირობების არსებობა: 1.შეცვლილმა გარემოებებმა უნდა გამოიწვიოს
ვალდებულების შესრულების უკიდურესი დამძიმება; 2. გარემოება აშკარად უნდა შეიცვალოს
ხელშეკრულების დადების შემდეგ; 3. გარემოებების შეცვლის გონივრულად გათვალისწინება
ხელშეკრულების დადების დროს შესაძლებელი არ უნდა იყოს, ანუ შეცვლილი გარემოებები
არ უნდა შედიოდეს დაზარალებული მხარის კონტროლის სფეროში; 4. ხელშეკრულებით არ
უნდა იყოს გათვალისწინებული გარემოებების შეცვლის რისკის დაზარალებული მხარისათვის
დაკისრება, წინააღმდეგ შემთხვევაში, სახელშეკრულებო პირობა მოქმედებს და 398-ე მუხლის
გამოყენება დაუშვებელია; 5. ხელშეკრულების შესრულების გართულება გამოწვეული უნდა
იყოს სწორედ აშკარად შეცვლილ გარემოებათა გამო, ანუ არსებობდეს მიზეზობრივი კავშირი.42 43
აღნიშნული წინაპირობების გათვალისწინებით, ფულის კურსის დასაშვები (პროგნოზირებადი,
ტენდენციის შესაბამისი) ცვლილება, როგორც წესი, შეცვლილ გარემოებად არ მიიჩნევა,
რაც შეეხება მკვეთრ ცვლილებას, მისი პროგნოზირება სამოქალაქო ბრუნვის მონაწილეთა
კონტროლს მიღმა მოვლენად ითვლება. თუმცა, მარტოოდენ ფულის კურსის მკვეთრი ცვლილება
არ შეიძლება მიჩნეულ იქნეს ვალდებულების საფუძვლის რღვევად. ამისათვის აუცილებელია,
დადგინდეს, მიზეზობრივი კავშირი ფულის კურსის მკვეთრ ცვლილებასა და ვალდებულების
შესრულების შეუძლებლობას შორის.
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

8. ვალუტის ცვლილება

ვალუტის შეცვლაში იგულისხმება ფულის ნიშნების სრული ან ნაწილობრივი შეცვლა ახალი

ნიმუშის ფულის გამოშვებით, რაც ფულის რეფორმის ერთ-ერთ სახეს წარმოადგენს. მაგალითად,
საქართველოში განხორციელებული ფულადი რეფორმის შედეგად ჯერ მანეთი შეიცვალა
კუპონით, 1-1-ზე თანაფარდობით44, ხოლო შემდეგ კუპონი ლარით, 1 000 0000 – 1 თანაფარდობით45.
ასეთ შემთხვევაში გადახდა უნდა მოხდეს შეცვლილი ვალუტით, იმ თანაფარდობით, რაც

40 საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2008 წლის 25 აგვისტოს ას-466-707-08 გადაწყვეტილება

41 ბ. ზოიძე, სკ-ის კომენტარი, წიგნი III, მუხლი 389, გვ. 349-351
42 საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2010 წლის 6 ივლისის №ას-7-6-2010 გადაწყვეტილება
43 საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2011 წლის 31 ოქტომბრის №ას-1153-1173-2011 გადაწყვეტილება
44 „საქართველოს რესპუბლიკის ტერიტორიაზე მიმოქცევაში საქართველოს რესპუბლიკის ეროვნული ბანკის კუპონის
გამოშვების შესახებ“ საქართველოს რესპუბლიკის მინისტრთა კაბინეტის ¹1993წ. 24 მარტის N246 დადგენილება
45 „მიმოქცევაში ეროვნული ვალუტის ლარის გაშვების შესახებ“ საქართველოს სახელმწიფო მეთაურის 1995წ. 16 სექტემბრის
N363 ბრძანებულება

10
 ფულადი ერთეულების შეცვლის დღეს არსებობდა. ფულის მსყიდველობაუნარიანობა არც ამ
შემთხვევაში მიიღება მხედველობაში. მაგალითად, თუ პირმა 1992 წელს 30 000 მანეთი ისესხა,
1996 წელს მან ეს ვალდებულება ლარში უნდა დააბრუნოს იმ თანაფარდობით, რაც ფულადი
ერთეულების კურსის შეცვლის დღეს არსებობდა, შესაბამისად, მას ნაცვლად 30 000 მანეთისა,
0,03 ლარის დაბრუნების ვალდებულება ეკისრება46.

ვალუტის ცვლილება სახელმწიფოში განხორციელებული ისეთი პროცესია, რომლის

პროგნოზირება შეუძლებელია. შესაბამისად, მისი რისკის მატარებლები მხარეები ვერ იქნებიან.
ამიტომაც, კანონი თავად აწესებს გადაანგარიშების მეთოდს, კერძოდ, ვალდებულება იმ
კურსით უნდა შესრულდეს, რაც ვალუტათა გადაცვლის დღეს არსებობდა. ვალუტის შეცვლა,
როგორც მხარეთა კონტროლს მიღმა არსებული გარემოება, გრძელვადიან ვალდებულებით-
სამართლებრივ ურთიერთობაში უფრო მეტი ალბათობით, ვიდრე ფულის ერთეულის (კურსის)
ცვლილება, შეცვლილ გარემოებას წარმოადგენს. მხარეები ვალუტის ცვლილებით დამდგარი
ზიანის ანაზღაურებისაგან თავისუფლდებიან (394). ზიანის ანაზღაურების საკითხი შეიძლება
დადგეს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ვალდებულება ვალუტის შეცვლამდე იყო შესასრულებელი.
ასეთ შემთხვევაში, თუ ვალუტის შეცვლის შემდეგ ვალდებულების ვადადარღვევით შესრულებით
კრედიტორს ზიანი მიადგა, მას იმ სხვაობის ანაზღაურების უფლება აქვს, რასაც იგი ვალუტის
შეცვლამდე მიიღებდა და ვალუტის შეცვლის შედეგად ვეღარ მიიღო. იგივე უნდა ითქვას
ვალუტის შეცვლის შემდეგ ვადაგადაცილებაზე, ასეთ შემთხვევაში, ვალდებულება მაინც
ვალუტათა გადაცვლის დღეს არსებული კურსით უნდა შესრულდეს, თუმცა, თუ აღნიშნულმა
კურსმა ფაქტობრივი შესრულების დღემდე ცვლილება განიცადა, რაც ხელშეკრულების ერთ-
ერთი მხარისათვის ზიანის მომტანი იყო, მას აღნიშნული ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნა აქვს.
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

46 საქართველოს უზენაესი სასამართლო, 2008 წლის 15 აპრილის №ას-820-1137-07 გადაწყვეტილება

11
 პროცენტის გადახდა ფულადი
თანხის გადახდის ვადის
გადაცილებისას
(თეორია და სასამართლო პრაქტიკა)

ქეთევან მესხიშვილი*

შესავალი
სამოქალაქო სამართალურთიერთობებში მხარეები საკუთარ უფლება-მოვალეობებს
თავისუფალი კონტრაჰირების ფარგლებში ახორციელებენ, რა დროსაც ისინი თავისუფლად
განსაზღვრავენ თავიანთი უფლება-მოვალეობების შინაარსს, მათი გამოყენების წინაპირობებს,
უფლება-მოვალეობათა დარღვევის შემთხვევაში სამართლებრივ შედეგებს და ა. შ. თუმცა ისეთ
ვითარებაში, როდესაც მხარეები სამართალურთიერთობის ინდივიდუალურ პირობებზე არ
თანხმდებიან, მათ შორის, უფლება-მოვალეობათა რეგულირება კანონით გათვალისწინებული
წესით ხორციელდება. ასეთ შემთხვევაში კი, სამოქალაქო ურთიერთობიდან წარმოშობილი
სამართლებრივი შედეგების პროგნოზირების თვალსაზრისით, ნორმის შინაარსის ნათელ
და მკაფიო ხასიათს უაღრესად დიდი მნიშვნელოა ენიჭება. ქვეყანაში მოქმედი კანონი მისი
გამოყენებით განპირობებული სამართლებრივი შედეგების პროგნოზირების გარანტიაა. ქვეყანაში
მოქმედი მართლწესრიგის პირობებში სამართალურთიერთობის მონაწილემ, სასამართლო
სამართალწარმოების გზით, კანონით წინასწარ განჭვრეტადი სამართლებრივი შედეგი უნდა
მიიღოს. დაწერილი სამართლის ქვეყნის (კონტინენტური ევროპის) სამართლებრივ წესრიგს
სწორედ აღნიშნული უპირატესობა აქვს. მითითებულ წესრიგს ნორმის ბუნდოვანება არღვევს,
რადგან ბუნდოვანი ნორმა მისი არაერთგვაროვანი განმარტების წინაპირობაა, შესაბამისად,
სამოქალაქო სამართალურთიერთობის მხარისათვის, რომელიც ბუნდოვანი ნორმით
განსაზღვრულ წესრიგს არღვევს, კანონით გათვალისწინებული რისკები არაპროგნოზირებადია,
ვინაიდან მისთვის უცნობია ის მართლწესრიგი, რომელსაც ნორმა ადგენს. ასეთ ვითარებაში,
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

ნორმის სწორად განმარტების საქმეში განსაკუთრებული როლი სამართლის ნორმათა სწორ

იმპლემენტაციაზე პასუხისმგებელ ორგანოს - სასამართლოს ენიჭება. საქართველოს სამოქალაქო
კოდექსის 403-ე მუხლი სწორედ იმ ნორმათაგანია, რომლის განმარტება სამართლის თეორიასა
და სასამართლო პრაქტიკაში არსებულ ბევრ შეკითხვას გასცემს პასუხს და ბევრ სამართლებრივ
პრობლემას აღმოფხვრის. მითითებული ნორმის სწორი განმარტების საჭიროება კი
განსაკუთრებით აქტუალურია იმ განსხვავებული სამართლებრივი შედეგების გათვალისწინებით,
რაც ნორმის არაერთგვაროვან განმარტებას უკავშირდება.

საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 403-ე მუხლი სამოქალაქო სამართალურთიერთობის

ერთ-ერთ საკვანძო ნორმათაგანია. ნორმის აქტუალობას მისი შინაარსი განაპირობებს. ნორმის
დანიშნულება ფულად ვალდებულებების რღვევის სამართლებრივ შედეგებს უკავშირდება.
სასამართლო საქმეთა უდიდესი ნაწილი კი სწორედ ფულადი ვალდებლებიდან გამომდინარე
დავებს ეხება. ამასთან, აღსანიშნავია, რომ მითითებული მუხლი აწესრიგებს არა მხოლოდ
სასესხო და საკრედიტო ურთიერთობებიდან წარმოშობილ ფულად ვალდებულებას, არამედ
ნებისმიერი სამართალურთიერთობიდან წარმოშობილ (ნასყიდობა, ნარდობა, მომსახურება და
ა. შ ) ფულად ვალდებულებას1.

* თბილისის სააპალეციო სასამართლოს, სამოქალაქო საქმეთა კოლეგიის მოსამართლე

1 Palandt, Bürgerliches Gesetzbuch, C.H.Beck, 73. Auflage, 2014, &289, Rn.6
12
 1.ნორმის ისტორიული ანალიზი

403-ე მუხლი სამოქალაქო კოდექსის იმ მუხლთაგანია, რომელმაც ისტორიული

სახეცვლილება განიცადა. 2007 წლის 29 ივნისამდე რედაქციით, მოვალე, რომელიც ფულადი
თანხის გადახდის ვადას გადააცილებდა, ვალდებული იყო გადაცილებული დროისათვის
კანონით განსაზღვრული პროცენტი გადაეხადა. კრედიტორს კანონით განსაზღვრულ
პროცენტზე მეტის მოთხოვნის უფლება მხოლოდ იმ შემთხვევაში ჰქონდა, თუ საამისო სხვა
საფუძველი არსებობდა. მუხლის ამავე რედაქციით მოვალისათვის პროცენტიდან პროცენტის
გადახდევინება დაუშვებელი იყო2.

აღნიშნულ ნორმასთან მიმართებით სასამართლო პრაქტიკა ასე თუ ისე ერთგვაროვანი

იყო. სასამართლოს განმარტებით, კანონით გათვალისწინებულ პროცენტში ბანკთაშორის
საკრედიტო აუქციონზე დადგენილი საპროცენტო განაკვეთი იგულისხმებოდა. ამასთან,
ვინაიდან ბანკთაშორის აუქციონზე პროცენტის ოდენობა ფიქსირებული არ იყო და
დროთა განმავლობაში იცვლებოდა, ამიტომ პროცენტის დადგენაც ვადაგადაცილების
პერიოდისათვის არსებული საპროცენტო განაკვეთის შესაბამისად ხდებოდა3. საპროცენტო
განაკვეთი, როგორც წესი 2%-დან 3%-მდე მერყეობდა. ამასთან, ფულადი ვალდებულების
შესრულების ვადაგადაცილებისათვის პროცენტის დადგენა არა მხოლოდ მაშინ ხდებოდა,
როდესაც ფულადი ვალდებულება სარგებლიანი იყო, არამედ მაშინაც, როდესაც,
ფულადი ვალდებულებისათვის სარგებელი განსაზღვრული არ იყო. შესაბამისად, კანონით
გათვალისწინებული პროცენტის დაკისრების წინაპირობას მხოლოდ და მხოლოდ ფულადი
ვალდებულების შესრულების ვადაგადაცილება წარმოადგენდა. ამასთან, კანონით
გათვალისწინებული პროცენტის დაკისრებისათვის ზიანის მტკიცება საჭირო არ იყო. ფულადი
ვალდებულების შესრულების ვადის გადაცილება იმთავითვე ზიანის არსებობას გულისხმობდა,
შესაბამისად, კანონით გათვალისწინებული პროცენტის დაკისრება ფულადი ვალდებულების
შეუსრულებლობით განპირობებულ იმ „მინიმალური ზიანის“ ანაზღაურებას უზრუნველყოფდა,
რომელსაც მტკიცება არ სჭირდებოდა. პროცენტის ოდენობას კი სადავო პერიოდისათვის
ბანკთაშორისი აუქციონი განსაზღვრავდა4. ამდენად, სამოქალაქო კოდექსი ციფრობრივად
არ ადგენდა პროცენტის ზღვრულ ოდენობას5, თუმცა, აღნიშნული ოდენობა თეორიასა და
სასამართლო პრაქტიკაში განმარტებული იყო როგორც ბანკთაშორისი საკრედიტო აუქციონზე
დადგენილი განაკვეთის ზღვრული ოდენობა6 და ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში მხარეს უნდა
ემტკიცებინა, თუ რა წარმოადგენდა სადავო პერიოდში ბანკთაშორის საკრედიტო აუქციონზე
სესხისათვის დადგენილი საპროცენტო განაკვეთის ზღვრულ ოდენობას7. ამასთან, კრედიტორს
კანონით გათვალისწინებული პროცენტის მოთხოვნის უფლება გააჩნდა არამარტო სარჩელზე
მიღებულ გადაწყვეტილების გამოტანამდე ვადის მოცულობით, არამედ სარჩელზე მიღებული
გადაწყვეტილების აღსრულებამდეც8.

საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 403-ე მუხლის პირველი ნაწილის 2007 წლის

ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

29 ივნისამდე მოქმედი რედაქცია გერმანიის სამოქალაქო კოდექსის 288-ე მუხლის

შინაარსს იმეორებდა, იმ განსხვავებით, რომ გერმანიის სამოქალაქო კოდექსი კანონით
გათვალისწინებული პროცენტის გამოთვლის წესს თავად ადგენდა, კერძოდ, გერმანიის
სამოქალაქო კოდექსის 288-ე მუხლის პირველი ნაწილის მიხედვით, ვალდებულების
შესრულების ვადის გადაცილებისას ფულად ვალდებულებას პროცენტი ერიცხებოდა, ხოლო
ვადის გადაცილების პროცენტს საბაზისო განაკვეთს დამატებული წლიური ხუთი პროცენტი
შეადგენდა. საბაზისო განაკვეთს კი ამავე კოდექსის 247-ე მუხლი განმარტავდა, რომლის

2 https://matsne.gov.ge/ka/document/view/31702?impose=translateEn&publication=23

3 საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2002 წლის 15 მარტის 3კ/1224-01 გადაწყვეტილება

4 საქართველოს უზენაესი სასმართლოს 2011 წლის №ას-1336-1176-2011 განჩინება

5 ლ. ჭანტურია, ბ. ზოიძე, თ. ნინიძე, რ. შენგელია, ჯ. ხეცურიანი, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის კომენტარი, წიგნი 5, 2001,
გვ.427-431

6 ლ. ლაზარაშვილი, პ. ლობჟანიძე, ბ. ლილუაშვილი, ე. ზარნაძე, სასამართლო პრაქტიკის მიმოხილვა, 2003, გვ.34-47

7 საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2010 წლის 14 ივნისის Nას-6-345-09 განჩინება

8 საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2004 წლის 15 თებერვლის Nას-726-1365-03 გადაწყვეტილება

13
 შესაბამისადაც, საბაზისო საპროცენტო განაკვეთი 3,62% იყო. შესაბამისად, გერმანიის
სამოქალაქო კოდექსის 288-ე მუხლით დადგენილი პროცენტი, წლიურად, 8,62 % შეადგენდა.
მითითებული პროცენტი საბაზისო განაკვეთის ცვლილების შესაბამისად მერყეობდა9.

ამავდროულად, გერმანიის სამოქალაქო კოდექსის 288-ე მუხლი, ისევე როგორც

საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 403-ე მუხლის ცვლილებამდე არსებული რედაქცია,
საამისო სხვა საფუძვლის არსებობის პირობებში ვადაგადაცილებისათვის კანონით
გათვალისწინებულზე უფრო მაღალი პროცენტის დაკისრების შესაძლებლობას იძლეოდა.
„საამისო სხვა საფუძველში“ პირველ რიგში, მხარეთა შეთანხმებით გათვალისწინებული
პროცენტი იგულისხმებოდა10.

გერმანიის სამოქალაქო კოდექსის 288-ე მუხლი, განსხვავებით საქართველოს

სამოქალაქო კოდექსის 403-ე მუხლისაგან, დღესაც იმავე რედაქციით მოქმედებს, რაც იმას
ნიშნავს, რომ გერმანიის სამოქალაქო კოდექსი ფულადი ვალდებულების შესრულების
ვადაგადაცილებისათვის კანონით გათვალისწინებულ პროცენტს ადგენს, თუ კრედიტორს რაიმე
სხვა საფუძვლიდან გამომდინარე უფრო მეტის მოთხოვნა არ შეუძლია. კონცეპტუალურად იმავე
ინსტიტუტს ინარჩუნებს საქართველოს სამოქალაქო კოდექსიც, ანუ 403-ე მუხლში 2007 წლის
29 ივნისს განხორციელებული ცვლილების11 შემდეგ პროცენტის დარიცხვა კვლავ ფულადი
ვალდებულების შესრულების ვადაგადაცილებისათვის ხდება, თუმცა მოვალეს ნაცვლად
კანონით გათვალისწინებული პროცენტისა, მხარეთა შეთანხმებით გათვალისწინებული
პროცენტი ეკისრება.

2. ნორმის განახლებული რედაქციის ბუნდოვანება

და კვლევის აქტუალობა

საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 403-ე მუხლის პირველი ნაწილის მიხედვით, მოვალე,

რომელიც ფულადი თანხის გადახდის ვადას გადააცილებს, ვალდებულია გადაცილებული
დროისათვის გადაიხადოს მხარეთა შეთანხმებით განსაზღვრული პროცენტი, თუ კრედიტორს
სხვა საფუძვლიდან გამომდინარე, უფრო მეტის მოთხოვნა არ შეუძლია12.

ნორმის შინაარსის არაერთგვაროვან განმარტებას იწვევს საკითხი მასზედ, თუ რას

უკავშირდება მხარეთა შეთანხმება. შეიძლება თუ არა ვადაგადაცილების პროცენტად
ხელშეკრულების ვადაში შეთანხმებული პროცენტი მივიჩნიოთ? თუ მითითებული
პროცენტი, როგორც სარგებელი მხოლოდ ხელშეკრულებით გათვალისწინებულ ვადაში
მოქმედებს, ხელშეკრულების ვადის ამოწურვის შემდეგ მოვალეს ფულადი კაპიტალი
სარგებლობაში პროცენტის გარეშე რჩება? აღნიშნულ ბუნდოვანებას ნორმაში არსებული
სიტყვათწყობა წარმოშობს. შესაბამისად, გაუგებრობას იწვევს მხარეთა შეთანხმება
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

უშუალოდ ვადაგადაცილებისათვის პროცენტის დაწესებას ეხება, თუ მხარეთა შეთანხმებით

გათვალისწინებულ პროცენტში ის სარგებელი იგულისხმება, რომელსაც მხარეები თანხით
სარგებლობისათვის აწესებენ. ნიშანდობლივია, რომ მითითებული საკითხის კვლევა მხოლოდ
თეორიული დილემის გადაჭრას არ ემსახურება. 403-ე მუხლის არაერთგვაროვანი განმარტება
განსაკუთრებით ნათლად სასამართლო გადაწყვეტილებებში ვლინდება.

9 კროპჰოლერი, სასწავლო კომენტარი, &288, &247

10 Palandt, Bürgerliches Gesetzbuch, C.H.Beck, 73. Auflage, 2014, &289, Rn.11

11 https://matsne.gov.ge/ka/document/view/21904#

12 საქართველოს 2007 წლის 29 ივნისის კანონი №5127 - სსმ I, №27, 17.07.2007წ.

14
 3. ნორმის მიზანი და რეგულირების საგანი

403-ე მუხლის გამოყენების წინაპირობებია - ფულადი ვალდებულების არსებობა, ფულადი

ვალდებულების შესრულების ვადაგადაცილება და მხარეთა შეთანხმება პროცენტის თაობაზე.
შესაბამისად, 403-ე მუხლის რეგულირების რეჟიმში ექცევა ის სამართლებრივი შედეგები,
რაც მოვალის მიერ ფულადი ვალდებულების შესრულების ვადაგადაცილებას სდევს თან.
ამასთან, ნიშანდობლივია აღინიშნოს, რომ ფულად ვალდებულებაში ნებისმიერი სამოქალაქო
სამართალურთიერთობიდან წარმოშობილი ფულადი ვალდებულება (ნასყიდობა, ნარდობა,
მომსახურება და. ა. შ.) იგულისხმება. შესაბამისად, მისი მოქმედების არეალი მხოლოდ
სასესხო და საკრედიტო ურთიერთობებიდან წარმოქმნილი ფულადი ვალდებულებებით არ
შემოიფარგლება13. ნორმის მიზანი კრედიტორისათვის ფულადი ვალდებულების შესრულების
ვადაგადაცილებით მიყენებული მინიმალური ზიანის ანაზღაურებაა14. ამასთან, მითითებული
მინიმალური ზიანი პრეზუმირებულია, რაც იმას ნიშნავს, რომ ვადაგადაცილება ზიანის დადგომის
ვარაუდისათვის საკმარისი წინაპირობაა. ვადაგადაცილებით დამდგარი მინიმალური ზიანი
მტკიცებას არ ექვემდებარება. იგი ანაზღაურდება, მიუხედავად იმისა, ფულადი ვალდებულების
შესრულების ვადაგადაცილებამ კრედიტორს ზიანი მიაყენა თუ არა15. თუ ფაქტობრივად
დამდგარი ზიანი პრეზუმირებულზე მაღალია, სხვაობა ანაზღაურდება. თუმცა, მითითებული
სხვაობა ის ზიანია, რომელსაც მტკიცება სჭირდება16.

4.ნორმის სუბიექტები

403-ე მუხლის სუბიექტები არიან სხვადასხვა სამართალურთიერთობიდან წარმოშობილი

ფულადი ვალდებულების მოვალე და კრედიტორი. მოვალეც და კრედიტორიც, თავის მხრივ,
შეიძლება იყვნენ ფიზიკური და იურიდიული პირები, მათ შორის საკრედიტო დაწესებულებები.

ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში, 403-ე მუხლის გამოყენების მიზნებისათვის უაღრესად დიდი

მნიშვნელობა აქვს აღნიშნული მუხლის სუბიექტთა იდენტიფიცირებას, ვინაიდან სასამართლო
პრაქტიკა განსხვავებულად არეგულირებს ვადაგადაცილებისათვის საპროცენტო განაკვეთის
დაკისრების საკითხს კრედიტორ - საკრედიტო დაწესებულებებთან მიმართებით17, განსხვავებით
კრედიტორი ფიზიკური პირებისაგან18, რაც, რაღა თქმა უნდა, საკრედიტო ურთიერთობის
სპეციფიკითაც არის განპირობებული და არა მარტოოდენ 403-ე მუხლის ინტერპრეტაციით, რომ
არაფერი ითქვას ფიზიკურ პირებს შორის სესხისათვის დაწესებულ შეუსაბამოდ მაღალ, კაბალურ
საპროცენტო განაკვეთებზე და ამ გზით კეთილსინდისიერების სტანდარტის დარღვევასა და
უფლების ბოროტად გამოყენებაზე.
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

5. ნორმის მოქმედების ფარგლები

ა. ვადაგადაცილების პროცენტი ისეთი სახის ფულადი ვალდებულებისათვის, რომელსაც

კრედიტორის სასარგებლოდ სარგებელი არ ერიცხება

403-ე მუხლით გათვალისწინებული პროცენტის დეფინიცია კითხვის ნიშნებს არ იწვევს ისეთი

ფულადი ვალდებულების შესრულების ვადაგადაცილების პირობებში, როდესაც ფულადი
ვალდებულება სარგებლიანი არ არის. ასეთ ვითარებაში, ფულადი ვალდებულების შესრულების
ვადაგადაცილების პროცენტი მოვალეს მხოლოდ იმ შემთხვევაში დაეკისრება, თუ მხარეები

13 BGH NJW 53, 337 nach Palandt, Bürgerliches Gesetzbuch, C.H.Beck, 73. Auflage, 2014, &289, Rn.6

14 Palandt, Bürgerliches Gesetzbuch, C.H.Beck, 73. Auflage, 2014, &289, Rn.4

15 BGH NJW 11, 3648, BAG DB 01, 2196 nach Palandt, Bürgerliches Gesetzbuch, C.H.Beck, 73. Auflage, 2014, &289, Rn.4

16 Palandt, Bürgerliches Gesetzbuch, C.H.Beck, 73. Auflage, 2014, &289, Rn.12

17 საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2013 წლის 7 თებერვლის №ას-1385-1307-2012 გადაწყვეტილება

18 საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2012 წლის 22 ოქტომბრის №ას-1701-1685-2011 გადაწყვეტილება

15
 ამგვარი პროცენტის გადახდაზე შეთანხმებულნი იყვენენ. მაგალითისათვის, თუ მყიდველს თანხა
საქონლის მიღებიდან 10 დღეში უნდა გადაეხადა, ხოლო მყიდელმა ფულადი ვალდებულება
წელიწადსა და 10 დღეში შეასრულა, მყიდველს ფულადი ვალდებულების შესრულების
ერთწლიანი ვადაგადაცილებისათვის 403-ე მუხლით გათვალისწინებული პროცენტი მხოლოდ
იმ შემთხვევაში დაეკისრება, თუ მხარეები ვადაგადაცილების პროცენტზე შეთანხმებულნი
იყვნენ. თუ მხარეები ვადაგადაცილების პროცენტზე შეთანხმებულნი არ იყვნენ, გამყიდველს
ვადაგადაცილების პროცენტის მოთხოვნის უფლება არ აქვს (403). ასეთ შემთხვევაში, გამყიდველს
მყიდველისაგან ფულადი ვალდებულების არამართლზომიერი დაყოვნებით მიყენებული
ზიანის ანაზღაურების უფლება აქვს, კერძოდ კი, გამყიდველს შეუძლია, ყოველგვარი წინასწარი
შეთანხმებისა და, ამავდროულად, მტკიცების გარეშე, მიუღებელი შემოსავლის სახით, საანაბრე
პროცენტი მოითხოვოს (411). დამკვიდრებული სასამართლო პრაქტიკის შესაბამისად, ფული
იმდენად ბრუნვაუნარიანი ობიექტია, რომ მისი არამართლზომიერი დაყოვნება, იმთავითვე
საანაბრე მოგების დაკარგვას უთანაბრდება და ამავე ოდენობით მიუღებელი შემოსავლის
მოთხოვნის უფლებას წარმოშობს (411), თანაც ისე, რომ მითითებულ ზიანს მტკიცება არ
სჭირდება.19 ხოლო იმ შეთხვევაში, თუ კრედიტორი ზიანის სახით, მიუღებელ შემოსავალს ითხოვს,
თუმცა, არა საანაბრე პროცენტის, არამედ იმ მოგების სახით, რომელსაც იგი, დაყოვნებული
თანხის ბრუნვის შედეგად მიიღებდა, აღნიშნული მოთხოვნა მტკიცებას საჭიროებს, რაც იმას
ნიშნავს, რომ მოვალის მიერ ფულადი ვალდებულების შესრულების ვადაგადაცილებასა და
მოვალის მიერ შემოსავლის დაკარგვას შორის მიზეზობრივი კავშირი უნდა დგინდებოდეს20.
გარდა ამისა, ისიც აღსანიშნავია, რომ ვადაგადაცილებისათვის პროცენტის შეთანხმება,
იმ „პრეზუმირებულ მინიმალურ ზიანზე“ შეთანხმებას უთანაბრდება, რომელიც კრედიტორს
ფულადი ვალდებულების დროული შეუსრულებლობით ადგება. ამასთან, ვადაგადაცილების
პროცენტი ზიანის ანაზღაურებას არ გამორიცხავს, თუ ვადაგადაცილების შედეგად რეალურად
დამდგარი ზიანი „პრეზუმირებულ მინიმალურ ზიანს“ აღემატება21. თუმცა, მითითებული ზიანი
მტკიცებადი კატეგორიაა და მასზე პრეზუმირების სტანდარტი არ ვრცელდება.

ბ. ვადაგადაცილების პროცენტი ისეთი სახის ფულადი ვალდებულებისათვის, რომელსაც

კრედიტორის სასარგებლოდ სარგებელი ერიცხება

403-ე მუხლის მოქმედების რეჟიმში ექცევა მოვალის მიერ ვადის გადაცილების სამართლებრივი
შედეგების მოწესრიგება პროცენტის დაკისრების კონტექსტში არა ხელშეკრულების მოქმედების
ვადაში, არამედ ხელშეკრულების ვადის ამოწურვის შემდეგ. ხელშეკრულების ვადის ამოწურვას
უთანაბრდება ასევე ხელშეკრულების ვადაზე ადრე შეწყვეტა.

ბ.ა. პროცენტის (სარგებლის) არსი ხელშეკრულების მოქმედების ვადაში

625-ე მუხლის მიხედვით, სესხისათვის მხარეთა შეთანხმებით შეიძლება გათვალისწინებულ

იქნეს პროცენტი. პროცენტი ის მოგებაა, რასაც გამსესხებელი თანხის სხვა პირისათვის დროებით
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

სარგებლობაში გადაცემით იღებს. სხვაგვარად თუ ვიტყვით, პროცენტი ის ეკონომიკური მოგებაა,

რისთვისაც მისი მესაკუთრე აღნიშნულ ქონებაზე დროებით სარგებლობას თმობს. ამდენად,
პროცენტი არსებობს იქამდე, სანამ არსებობს სესხი, შესაბამისად, პროცენტის გადახდის
ვალდებულება არსებობს სესხის ხელშეკრულებით გათვალისწინებული თანხის სრულად
დაბრუნებამდე. სწორედ ამიტომ ცალსახად და არაორაზროვნად უნდა ითქვას, რომ სესხის
ხელშეკრულებით გათვალისწინებული პროცენტი, სესხის ხელშეკრულებით გათვალისწინებულ
ვადაში, სარგებელია და არა ვადაგადაცილების პროცენტი.

ამდენად, საკითხი ცალსახად და მარტივად დგას, როდესაც ვადაგადაცილებას ადგილი

აქვს სესხის ხელშეკრულების ვადის (მოქმედების) ფარგლებში. ასეთ ვითარებაში ვადა­
გადაცილებისათვის მოვალე ხელშეკრულებით გათვალისწინებულ სარგებელს იხდის (625).
მაგალითად, მსესხებელმა გამსესხებლისაგან დროებით სარგებლობაში მიიღო 3 000 ლარი, 6

19 საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2014 წლის 24 იანვრის №ას-828-786-2013 განჩინება

20 იხ. საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2014 წლის 24 ოქტომბრის №ას-848-806-2013 განჩინება

21 Palandt, Bürgerliches Gesetzbuch, C.H.Beck, 73. Auflage, 2014, &289, Rn.12

16
 თვის ვადით, ყოველთვიურად ძირითადი თანხის 10 პროცენტის გადახდით. მსესხებელი სესხის
თანხის მიღების დღიდან ყოველთვიურად, 2 თვის განმავლობაში, სესხის ძირითადი თანხის 10%-
ს, ანუ 300 ლარს (625) იხდიდა. 2 თვის შემდეგ მსესხებელმა ხელშეკრულებით გათვალისწინებული
პროცენტის გადახდა შეწყვიტა, შესაბამისად, ხელშეკრულების ფარგლებში ვადაგადაცილებაში
4 თვის პროცენტი დაგროვდა, რომელზეც ხელშეკრულებით გათვალისწინებული პროცენტის
ოდენობა ვრცელდება (625). ამდენად, კრედიტორს ძირითადი თანხის დაბრუნებისა და 4
თვის პროცენტის მოთხოვნის უფლება აქვს პირველადი მოთხოვნის ფარგლებში, ნაკისრი
ვალდებულების შესრულების სახით (361,623, 625).

ბ.ბ. პროცენტის არსი ხელშეკრულების მოქმედების ვადის ამოწურვის შემდეგ

საკითხი რთულდება და შესაბამისად, 625-ე მუხლის რეგულირების რეჟიმს სცდება, თუ

მოვალე ფულად ვალდებულებას არ ასრულებს ხელშეკრულების ვადის ამოწურვის შემდეგ ან
თუ ხელშეკრულება ვადაზე ადრე შეწყდა. ასეთ შემთხვევაში მოქმედებას იწყებს 403-ე მუხლი,
რომლის როგორც სიტყვასიტყვითი, ასევე ლოგიკური და შინაარსობრივი ახსნა-განმარტება
იძლევა იმგვარი დასკვნის გაკეთების შესაძლებლობას, რომ ხელშეკრულების ვადის ამოწურვის
შემდეგ ან ხელშეკრულების ვადაზე ადრე შეწყვეტის შემთხვევაში, ფულადი თანხის ვადის
გადაცილებისას მოქმედებს მხარეთა მიერ შეთანხმებული პროცენტი, ანუ ის პროცენტი, რომელზეც
მხარეები ხელშეკრულების მოქმედების ვადაში შეთანხმდნენ. მაგალითისათვის, მსესხებელმა
გამსესხებლისაგან დროებით სარგებლობაში მიიღო 3 000 ლარი 6 თვის ვადით, ყოველთვიურად
ძირითადი თანხის 10% გადახდით. მსესხებელი სესხის თანხის მიღების დღიდან ყოველთვიურად,
6 თვის განმავლობაში სესხის ძირითადი თანხის 10%-ს, ანუ 300 ლარს (625) იხდიდა. 6 თვის ვადის
ამოწურვის შემდეგ მსესხებელმა ძირითადი თანხის დაბრუნების ვალდებულება არ შეასრულა.
სესხის ძირითადი თანხის გადახდის ვადის ამოწურვის შემდეგ გადასახდელი პროცენტის
ოდენობა არ შეცვლილა, ვინაიდან მხარეები, ხელშეკრულების ვადაში პროცენტის შეთანხმებით
სხვისი კაპიტალით სარგებლობის საზღაურზე შეთანხმდნენ. აღნიშნული საზღაური კი თანხის
კრედიტორისათვის სრულად დაბრუნებამდე მოქმედებს. შესაბამისად, პროცენტი შეთანხმებულია.
აღნიშნული პროცენტი ხელშეკრულების ვადაში სარებელია (625), ხოლო ვადის ამოწურვის შემდეგ
კი ვადაგადაცილების პროცენტი (403).

იგივე წესი მოქმედებს ისეთ ვითარებაში, როდესაც სასესხო ურთიერთობა გრძელვადიანია.

მაგალითისათვის, მსესხებელმა გამსესხებლისაგან დროებით სარგებლობაში მიიღო 3 000 ლარი
6 წლის ვადით, ყოველთვიურად ძირითადი თანხის 10% გადახდით. მსესხებელი სესხის თანხის
მიღების დღიდან ყოველთვიურად, 6 თვის განმავლობაში იხდიდა სესხის ძირითადი თანხის 10%-
ს, ანუ 300 ლარს (625). 6 თვის ვადის გასვლის შემდეგ, მოვალემ პროცენტის გადახდა შეწყვიტა,
რითაც ვალდებულებითსამართლებრივი ურთიერთობა დაარღვია. კრედიტორმა მოვალეს
დაგროვილი დავალიანების დაფარვის მიზნით ვადა განუსაზღვრა. მოვალემ დავალიანება
ვერ დაფარა. კრედიტორმა მოვალეს ვალდებულებითსამართლებრივი ურთიერთობის
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

ცალმხრივად შეწყვეტის თაობაზე აცნობა. ამასთან, ძირითადი თანხის დაუყოვნებლივ დაბრუნება

და ასევე თანხის სრულად დაბრუნებამდე შეთანხმებული 10%-იანი სარგებლის გადახდა
მოსთხოვა. კრედიტორის მოთხოვნა მოვალის მიმართ საფუძვლიანია როგორც ძირითადი
თანხის მოთხოვნის ნაწილში (623), ასევე ხელშეკრულების შეწყვეტამდე ვადაგადაცილებული
დროისათვის პროცენტის დაკისრების ნაწილში (625) და ასევე ხელშეკრულების შეწყვეტიდან
თანხის სრულად დაბრუნებამდე მოთხოვნის ნაწილში (403).

ამდენად, დასკვნის სახით უნდა ითქვას, რომ მხარეთა მიერ ხელშეკრულების ვადაში
შეთანხმებული პროცენტი (სარგებელი) ეკისრება მოვალეს როგორც ხელშეკრულების
მოქმედების ფარგლებში ვადაგადაცილებისათვის (625), ასევე ხელშეკრულების ვადის
ამოწურვიდან ან ვადაზე ადრე შეწყვეტიდან თანხის სრულად დაბრუნებამდე (403).

ამასთან, დამატებით უნდა აღინიშნოს, რომ ფულად ვალდებულებაზე დაწესებული

პროცენტი, თავისი არსით, კაპიტალით სარგებლობაზე დაწესებული საზღაურია. შესაბამისად,
მოვალე, თუ ხელშეკრულებით გათვალისწინებულ ვადაშია ვალდებული, რომ აღნიშნული
საზღაური სარგებლის სახით გადაიხადოს, ხელშეკრულების ვადის ამოწურვა, რაღა თქმა უნდა,
აღნიშნული კაპიტალით სარგებლობას უსასყიდლოს არ ხდის. შესაბამისად, 403-ე მუხლის

17
 ჩანაწერი მასზედ, რომ მოვალე ვალდებულია, გადაცილებული დროისათვის გადაიხადოს
მხარეთა შეთანხმებით განსაზღვრული პროცენტი, სარგებლიანი სესხის არსებობის პირობებში,
არ გულისხმობს მხარეთა ცალკე შეთანხმების აუცილებლობას ვადაგადაცილებული პროცენტის
განსაზღვრის თაობაზე. აღნიშნული დასკვნის საფუძველს წარმოადგენს ნორმის როგორც
სიტყვა-სიტყვითი, ასევე შინაარსობრივი ანალიზი. ნორმის სიტყვა-სიტყვითი განმარტების მხრივ,
ყურადღება უნდა გამახვილდეს იმ გარემოებაზე, რომ ნორმის მიხედვით, მოვალე ვალდებულია,
გადაცილებული დროისათვის გადაიხადოს მხარეთა შეთანხმებით განსაზღვრული პროცენტი
და არა ვადის გადაცილებისათვის მხარეთა მიერ განსაზღვრული პროცენტი. რაც შეეხება
ნორმის შინაარსობრივ მხარეს, ვადაგადაცილების პროცენტი, სხვა არაფერია, თუ არა, სხვისი
კაპიტალით სარგებლობის საზღაური. შესაბამისად, თუ მხარეები კაპიტალით სარგებლობის
საზღაურზე შეთანხმებულნი არიან, აღნიშნული ნიშნავს იმას, რომ ვადაგადაცილების ფარგლებში,
ისევ იგივე საზღაური მოქმედებს. მისი მიღების უფლება კი კრედიტორს, მინიმუმ, მიუღებელი
შემოსავლის კონტექსტში აქვს (411). ნორმის სხვაგვარი განმარტება აჩენს კითხვას, თუ რატომ
იხდის მოვალე კაპიტალით მართლზომიერი სარგებლობისათვის შეთანხმებულ პროცენტს,
ხოლო არამართლზომიერი სარგებლობისათვის მხოლოდ საანაბრე პროცენტს? შესაბამისად,
რატომ ექცევა მოვალე ვადაგადაცილების პერიოდში სხვისი კაპიტალით უფრო შეღავათიანი
სარგებლობის რეჟიმში? ნორმის ამგვარი განმარტება ხელს შეუწყობს არაკეთილსინდისიერი
მოვალეების რიცხვის გაზრდას, რომლებიც სესხის ხელშეკრულებას მცირე ვადით გააფორმებენ,
ხოლო ხელშეკრულების მოქმედების ვადის ამოწურვის შემდეგ სხვისი კაპიტალით თითქმის
უფასოდ ისარგებლებენ.

6. სასამართლო პრაქტიკა

ნიშანდობლივია აღინიშნოს, რომ სასამართლო პრაქტიკა, 403-ე მუხლის განმარტების

მხრივ, ამ ეტაპზე ერთგვაროვანია. სასამართლო მოვალეს ხელშეკრულების ვადის ამოწურვის
შემდეგ მხოლოდ საანაბრე პროცენტს არიცხავს, თუ მხარეთა შეთანხმება ვადაგადაცილების
პერიოდისათვის ცალკე პროცენტს არ ითვალისწინებს22. სასამართლოს განმარტებით,
ვადაგადაცილების პროცენტის დარიცხვა მხოლოდ მხარეთა შორის არსებული სპეციალური
შეთანხმების პირობებშია შესაძლებელი23. ამასთან, მხარეთა შეთანხმება უნდა იყოს მკაფიო
და არაორაზროვანი მასზედ, რომ მხარეები სწორედ ვადაგადაცილებული პერიოდისათვის
პროცენტზე თანხმდებიან24. შესაბამისად, ხელშეკრულების მოქმედების ვადაში შეთანხმებულ
სარგებელს სასამართლო ვადაგადაცილების პერიოდზე არ ავრცელებს და განმარტავს, რომ
სამოქალაქო კოდექსის 625-ე მუხლით გათვალისწინებული პროცენტი, რომელიც თავისი
შინაარსით სარგებელია, განსხვავდება 403-ე მუხლით გათვალისწინებული პროცენტისაგან,
რომელიც ის ზიანია, რაც კრედიტორმა ფულადი თანხის გადახდის ვალდებულების დარღვევის
გამო განიცადა. შესაბამისად, სარგებელზე შეთანხმება ვადაგადაცილების პროცენტზე შეთანხმებას
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

არ ნიშნავს25. იმავე წესს ავრცელებს სასამართლო ისეთ შემთხვევებზე, როდესაც ხელშეკრულების

მოქმედების ვადა კი არ არის განსაზღვრული, არამედ ვალდებულების შესრულების ვადა26.
განსხვავებულია სასამართლოს მიდგომა მხარეთა იმგვარი შეთანხმების არსებობის პირობებში,
როდესაც მოვალე ვალდებულია სახელშეკრულებო პროცენტი ძირითადი ვალდებულების
სრულად შესრულებამდე გადაიხადოს. მხარეთა მითითებულ შეთანხმებას სასამართლო
ვადაგადაცილებული პერიოდისათვის სახელშეკრულებო პროცენტზე შეთანხმებად აფასებს.
შესაბამისად, ასეთ ვითარებაში სასამართლო მოვალეს პროცენტის გადახდას ხელშეკრულებით
გათვალისწინებული ვალდებულების სრულად შესრულებამდე აკისრებს27.

22 იხ. საქართველოს უზენაესი სასამართლო 2014 წლის 4 მარტის საქმე №ას-992-950-2013 განჩინება

23 იხ. საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2012 წლის 15 ნოემბრის №ას-1214-1143-2012 განჩინება

24 იხ. საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2012 წლის 8 ნოემბრის №ას-1125-1056-2012 განჩინება

25 იხ.საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2012 წლის 22 ოქტომბრის №ას-1701-1685-2011 გადაწყვეტილება

26 იხ. საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2013 წლის 4 მარტის №ას-1092-1023-2012 განჩინება

27 იხ. საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2014 წლის 28 იანვრის №ას-1162-1108-2013 განჩინება

18
 ვადაგადაცილების პროცენტზე ზემოაღწერილ პრაქტიკას სასამართლო კრედიტორ
საკრედიტო დაწესებულებების მიმართ არ ადგენს და აღნიშნულ მიდგომას იმ მოტივაციით ხსნის,
რომ კრედიტის გაცემით გარკვეული მოგების მიღება საბანკო საქმიანობის სფეროში მოღვაწე
სუბიექტის კომერციული ინტერესია. სწორედ ამიტომ, ჩვეულებრივი სესხის ხელშეკრულებისაგან
განსხვავებით, რომელიც უსასყიდლოც შეიძლება იყოს, საბანკო კრედიტის ხელშეკრულება
ყოველთვის სასყიდლიანია (867). შესაბამისად, საკრედიტო დაწესებულებას, კრედიტის
დადგენილ ვადაში დაბრუნების შემთხვევაში, კვლავ შეუძლია მიიღოს ის მინიმალური
სარგებელი, რასაც სასესხო ვალუტის დაბრუნებამდე იღებდა. თუმცა, ასეთ ვითარებაში
სასამართლო მოვალეს ვადაგადაცილებული პერიოდისათვის შეთანხმებულ სარგებელს 403-ე
მუხლზე (ვადაგადაცილების პროცენტი) დაყრდნობით კი არ არიცხავს, არამედ 411-ე მუხლიდან
გამომდინარე (მიუღებელი შემოსავალი)28.

კრედიტორ ფიზიკურ პირებთან მიმართებით სასამართლო პრაქტიკის ანალიზის ფარგლებში,

ნიშანდობლივია ყურადღება გამახვილდეს სასამართლო პრაქტიკით განმტკიცებულ კიდევ ერთ
მიდგომაზე, რომლის მიხედვითაც, ვინაიდან მხარეებმა შეთანხმებული პროცენტი მხოლოდ
ხელშეკრულებით გათვალისწინებულ ვადაში უნდა გადაიხადონ, ამიტომ ნებისმიერი გადახდა,
რომელიც ხელშეკრულებით გათვალისწინებული ვადის გასვლის შემდეგ ფიქსირდება, სესხის
ძირითად თანხის დაფარვას ემსახურება და შესაბამისად, მითითებული გადახდები სესხის
ძირ თანხას აკლდება29. ამდენად, სასამართლო სარგებლიანი სესხის არსებობის პირობებში,
ვადაგადაცილების შემდეგ განხორციელებულ ნებისმიერ გადახდას სესხის ძირითად თანხას
აკლებს, რაც იმას ნიშნავს, რომ ამით, სასამართლო კრედიტორის მიერ ვალდებულების ნაწილ-
ნაწილ შესრულების მიღებას ადგენს. საინტერესოა მითითებული პრაქტიკის განხილვა 378-ე
მუხლის კონტექსტში, რომლის მიხედვითაც, მოვალეს უფლება აქვს ვალდებულება ნაწილ-
ნაწილ შეასრულოს (ვალდებულების ნაწილობრივი შესრულება), თუკი კრედიტორი ამაზე
თანახმაა. ნორმის მიზანია კრედიტორის დაცვა ერთიანად შესასრულებელი ვალდებულების
პირობებში ვალდებულების ნაწილ-ნაწილ შესრულებისაგან. შესაბამისად, მითითებული
ნორმის მიხედვით, მოვალე უფლებამოსილი არ არის ნაწილ-ნაწილ შეასრულოს ერთიანად
შესასრულებლი ვალდებულება, გარდა იმ შემთხვევებისა, როდესაც, კრედიტორი თანახმაა,
ვალდებულების ნაწილ-ნაწილ შესრულება მიიღოს30. შესაბამისად, როდესაც სასამართლო
ადგენს, რომ ვადაგადაცილების შემდეგ მხარეთა შეთანხმებული ოდენობით სარგებლის
გადახდა ხელშეკრულების ვადის ამოწურვის შემდეგაც გრძელდება, აღნიშნული ნიშნავს იმას,
რომ კრედიტორი ხელშეკრულების ვადის გაგრძელებას იმავე პირობებით დაეთანხმა. ასეთ
ვითარებაში კი, ვადაგადაცილების შემდეგ განხორციელებული შესრულებები ძირითადი
ვალდებულების (სესხის ძირი თანხის) შესრულებად არ უნდა დაკვალიფიცირდეს, ვინაიდან ასეთ
შემთხვევაში აღნიშნული უთიერთობის სამართალშეფასება 378-ე მუხლით დადგენილ წესრიგს
ეწინააღმდეგება, რომელიც კრედიტორს ერთობლივად შესასრულებელი ვალდებულების
ფარგლებში ნაწილ-ნაწილ შესრულებისაგან იცავს.
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

7. ვადაგადაცილებისათვის პროცენტის დაკისრების პერიოდი

პროცენტის გადახდის პერიოდისათვის ფულადი თანხის გადახდის ვადის გადაცილებისას

უაღრესად დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ვადაგადაცილებული დროისათვის პროცენტის
დაკისრების პერიოდს. აღნიშნული საკითხი განსაკუთრებით აქტუალურია მაშინ, როდესაც
მოვალის მიერ ვადაგადაცილების გამო კრედიტორი სახელშეკრულებო ურთიერთობას
ვადაზე ადრე წყვეტს. მაგალითისათვის, სასესხო (საკრედიტო) ურთიერთობა ხელშეკრულების
შესაბამისად 10 წლიანია. კრედიტორმა მოვალის ბრალით ხელშეკრულება ხელშეკრულების
დადებიდან მე-3 წელს შეწყვიტა. საინტერესოა, ვადაგადაცილებული პროცენტი მოვალემ
კრედიტორს ხელშეკრულების შეწყვეტამდე პერიოდისათვის უნდა აუნაზღაუროს, ძირითადი
თანხის სრულად დაბრუნებამდე პერიოდისათვის, თუ მთელი იმ პერიოდისათვის, რა ვადითაც

28 იხ. საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2013 წლის 7 თებერვლის №ას-1385-1307-2012 გადაწყვეტილება

29 იხ. საქართველოს უზენაესი სასამართლო 2014 წლის 4 მარტის №ას-992-950-2013 განჩინება (დაუშვებლობა)

30 MüKo/Krüger, BGB, 5. Aufl., 2009, & 266, Rn. 1

19
 სასესხო (საკრედიტო) ხელშეკრულება იყო დადებული. თუ ამოვალთ იმ პრინციპიდან, რომ
ვადაგადაცილებული დროისათვის პროცენტი, თავისი არსით, ის მიუღებელი შემოსავალია,
რომელსაც კრედიტორი მიიღებდა: ა) ფულადი თანხა მისი სარგებლობიდან რომ არ
გასულიყო; ან ბ) მოვალეს, აღნიშნული თანხა ხელშეკრულებით დადებულ ვადაში რომ
დაებრუნებინა, მაშინ ვადაგადაცილებისათვის პროცენტის, ანუ მიუღებელი შემოსავლის
დაკისრება უნდა მოხდეს სესხის სახით გაცემული თანხის სრულად დაბრუნებამდე, მიუხედავად
იმისა, თუ რა ვადით იყო სესხის ხელშეკრულება დადებული და როდის შეწყდა იგი. საკასაციო
სასამართლოს განმარტებით, საპროცენტო სარგებლის მოთხოვნის უფლება მოვალის მიერ
მთელი პერიოდისათვის თანხით სარგებლობას არ უკავშირდება. ნებისმიერ მსესხებელთან
საბანკო კრედიტის ხელშეკრულების გაფორმება ხდება იმ მოლოდინით, რომ ბანკი
ხელშეკრულებით გათვალისწინებულ მოგებას მიიღებს. საპროცენტო განაკვეთი საბანკო
კრედიტისათვის არის კრედიტის ფასი, რაც კრედიტით სარგებლობის გარკვეული ეტაპის
დასრულებისას უნდა იყოს გადახდილი. საპროცენტო განაკვეთი უზრუნველყოფს ბანკს, რომ
მან დაფაროს ის ხარჯები, რაც დაკავშირებულია დეპოზიტზე მოზიდული სხვისი სახსრების
პროცენტების გადახდასთან, შესაბამისი მოგების მიღებასთან და სარესურსო ფონდების
გაზრდასთან. მოვალის მიერ ვალდებულების შეუსრულებლობა კი, ბანკს უფლებას აძლევს,
მოითხოვოს, როგორც დამდგარი ზიანის, ისე მიუღებელი შემოსავლის, ანაზღაურება. ამასთან,
საყურადღებოა, ასეთ შემთხვევაში მიუღებელ შემოსავლად რა ჩაითვლება. მიუღებელი
შემოსავალი თანხის კრედიტის გამცემისათვის სარეალიზაციოდ დაბრუნებას უკავშირდება და
არა ხელშეკრულების შეწყვეტას. კონკრეტული საპროცენტო განაკვეთი მოქმედებს მხოლოდ
იმ პერიოდისათვის, როდესაც ფულადი რესურსი ბანკის სარგებლობაში არ იმყოფება. იმ
მომენტიდან, როდესაც სესხის თანხა კრედიტის გამცემს უბრუნდება, მიუღებელი შემოსავალი
აღარ არსებობს, რადგანაც კრედიტორს სრული შესაძლებლობა აქვს სხვაგვარად განკარგოს
ეს თანხა, თავიდან გასცეს კრედიტი, ან სხვა საშუალებით მიიღოს მოგება. იმ შემთხვევაში,
როდესაც მხარეებს შორის მიმდინარეობს სასამართლო დავა ხელშეკრულების ვადამდე
მოშლის, თანხის დაკისრებისა და ზიანის ანაზღაურების თაობაზე, თანხის კრედიტორისათვის
დაბრუნების მომენტად შესაბამისი გადაწყვეტილების აღსრულება ჩაითვლება და არა
გადაწყვეტილების გამოტანის ან ხელშეკრულების მოშლის თარიღი31.

8. შეუსაბამოდ მაღალი სარგებლის შემცირება

ფიზიკური პირებისათვის და საკრედიტო დაწესებულებებისათვის ვადაგადაცილების

პერიოდისათვის განსხვავებული საპროცენტო სტანდარტის (მიუღებელი შემოსავლის მიღების
შესაძლებლობის) დადგენა, უპირველეს ყოვლისა, ფიზიკურ პირებს შორის ურთიერთობებში
შეუსაბამოდ მაღალი საპროცენტო სარგებლის (წლიური 60%-დან 120%-მდე) დაწესებით
არის განპირობებული. თუმცა, მითითებული პრობლემის მოგვარება შესაძლებელია არა
სამოქალაქო კოდექსის 403-ე მუხლის იმგვარი განმარტებით, რომ ხელშეკრულების ვადაში
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

შეთანხმებული პროცენტი ვადაგადაცილების პერიოდზე არ მოქმედებს, არამედ გარიგების

იმ ნაწილის ბათილად ცნობით, რომელიც შეუსაბამოდ მაღალ პროცენტს ითვალისწინებს.
თუმცა, ასეთ შემთხვევაში აუცილებელია, რომ მხარეთა შეთანხმებით გათვალისწინებული
პროცენტი იმდენად მაღალი იყოს, რომ კეთილსინდისიერების ფარგლებს სცდებოდეს და
ზნეობის საწინააღმდეგო შეთანხმებად ითვლებოდეს32. ამასთან, ასეთ ვითარებაში არ არის
აუცილებელი, რომ საპროცენტო სარგებლის თაობაზე შეთანხმება მთლიანად ბათილად
იქნეს მიჩნეული. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი გარიგების ნაწილის ბათილობას,
მისი სხვა ნაწილების ბათილობის გარეშე დასაშვებად მიიჩნევს, თუ სავარაუდოა, რომ
გარიგება მისი ბათილი ნაწილის გარეშეც დაიდებოდა. ამდენად, თუ სასამართლო მიიჩნევს,
რომ მხარეთა შორის შეთანხმებული პროცენტი შეუსაბამოდ მაღალია, ამგვარი შეთანხმება
ზნეობის საწინააღმდეგოდ მიიჩნევა და ბათილად ითვლება. მაგალითისათვის, თუ მხარეთა
შეთანხმებით სარგებლის სახით თვეში 10% -ია შეთანხმებული, სასამართლო უფლებამოსილია,
რომ მითითებული შეთანხმება, როგორც ზნეობის საწინააღმდეგო, ნაწილობრივ ბათილად
მიიჩნიოს და პროცენტი სესხით სრგებლობის გონივრულ საზღაურამდე დაიყვანოს.

31 საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2012 წლის 21 თებერვლის №ას-1586-1585-2011 გადაწყვეტილება

32 BGH Urt. v. 12.03.1981, Az.: III ZR 92/79

20
 პროცენტის კანონისმიერ ჩარჩოში მოთავსების მიზანს ემსახურება საქართველოს
სამოქალაქო კოდექსში 2013 წლის 25 დეკემბერს განხორციელებული ცვლილება, რომლის
მიხედვითაც, 625-ე მუხლის მე-3 ნაწილი შემდეგი რედაქციით ჩამოყალიბდა, კერძოდ, იპოთეკით
უზრუნველყოფილი სესხის, გარდა 1000 ლარამდე (ან მისი ეკვივალენტი უცხოურ ვალუტაში)
გაცემული სესხისა, ხელშეკრულებისათვის მხარეთა შეთანხმებით გათვალისწინებული
ყოველთვიური საპროცენტო განაკვეთი, სესხით სარგებლობასთან დაკავშირებული ყველა ხარჯის
ჩათვლით (გარდა იპოთეკის სანოტარო წესით დამოწმებასა და იპოთეკის რეგისტრაციასთან
დაკავშირებული ხარჯებისა), არ უნდა აღემატებოდეს საქართველოს ეროვნული ბანკის
ოფიციალურ ვებგვერდზე ყოველთვიურად გამოქვეყნებული კომერციული ბანკების მიერ
გაცემული სესხების საბაზრო საპროცენტო განაკვეთების წინა კალენდარული წლის საშუალო
არითმეტიკულის 2.5-მაგი ოდენობის მეთორმეტედს, რაც ძალაშია ყოველი წლის 1 მარტიდან.
საგულისხმოა, რომ მითითებული მუხლის შესაბამისად, კანონისმიერი საპროცენტო სარგებლის
დაანგარიშების წესი მხოლოდ იპოთეკით უზრუნველყოფილი სესხის მიმართ დადგინდა.
იპოთეკით არაუზრუნველყოფილი სესხის მიმართ კი, ჩვეულებისამებრ, სახელშეკრულებო
სარგებელი მოქმედებს, რაც, რაღა თქმა უნდა, 625-ე მუხლის მე-3 ნაწილით გათვალისწინებულ
სესხის ოდენობას შეიძლება აღემატებოდეს. თუმცა, მისი ოდენობა შეუსაბამოდ მაღალი არ
უნდა იყოს, რათა სესხისათვის დაწესებულმა პროცენტმა კანონსაწინააღმდეგო ხასიათი არ
მიიღოს. პროცესუალურსამართლებრივად, გარიგების ბათილობა, თუ უცილოდ ბათილობის
საფუძვლებს ეყრდნობა, შესაგებლით შეცილებადი კატეგორიაა. გარიგების ან მისი ნაწილის
ბათილობა კი მართლწინააღმდეგობისა, თუ ამორალურობის საფუძვლით გარიგების უცილოდ
ბათილად ცნობის წინაპირობაა. შესაბამისად, შეუსაბამოდ მაღალი პროცენტის თაობაზე
სასარჩელო მოთხოვნის პირობებში, სასამართლო მითითებული ოდენობის შემცირებაზე
გარიგების კანონწინააღმდეგობის საფუძვლით შესაგებლის ფარგლებში მსჯელობს და
ამისათვის, შეგებებული სარჩელის აღძვრა სავალდებულო არ არის.

9. პროცენტი, ვადაგადაცილების პროცენტი და პირგასამტეხლო -

შედარებითსამართლებრივი ანალიზი

625-ე მუხლის მიხედვით, სესხისათვის მხარეთა შეთანხმებით შეიძლება გათვალისწინებულ

იქნეს პროცენტი. პროცენტი ის მოგებაა, რასაც გამსესხებელი თანხის სხვა პირისათვის დროებით
სარგებლობაში გადაცემით იღებს. სხვაგვარად თუ ვიტყვით, პროცენტი ის ეკონომიკური მოგებაა,
რისთვისაც მისი მესაკუთრე აღნიშნულ ქონებაზე დროებით სარგებლობას თმობს. ამდენად,
პროცენტი არსებობს იქამდე, სანამ არსებობს სესხი, შესაბამისად, პროცენტის გადახდის
ვალდებულება არსებობს სესხის ხელშეკრულებით გათვალისწინებული თანხის სრულად
დაბრუნებამდე. სწორედ ამიტომ ცალსახად და არაორაზროვნად უნდა ითქვას, რომ სესხის
ხელშეკრულებით გათვალისწინებული პროცენტი, სესხის ხელშეკრულებით გათვალისწინებულ
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

ვადაში, სარგებელია და არა პასუხისმგებლობა ხელშეკრულების დარღვევისათვის.

403-ე მუხლის შესაბამისად, ვადის გადაცილებისათვის მხარეთა მიერ შეთანხმებული

პროცენტი ის „მინიმალური ზიანია“, რომელსაც კრედიტორი ვადის გადაცილების შემთხვევაში
იღებს. ასეთი შეთანხმების არსებობის პირობებში კრედიტორს მოვალის ბრალით ზიანის
დადგომის მტკიცების ვალდებულება არ ეკისრება. თუმცა, იმ შემთხვევაში, თუ კრედიტორს იმაზე
მეტი ფაქტობრივი ზიანი მიადგა ვიდრე გადაცილების დროისათვის დაკარგული საპროცენტო
სარგებელია (მიუღებელი შემოსავალი), ვალდებულია, ამტკიცოს ზიანის დადგომის ფაქტი,
გამოწვეული მოვალის მიერ ფულადი ვალდებულების შესრულების ვადის ბრალეული
ვადაგადაცილებით. სწორედ აღნიშნული საფუძველია ის, საიდანაც კრედიტორს მიყენებული
ზიანის ეკვივალენტური ანაზღაურების მიღების უფლება აქვს, რაც, რაღა თქმა უნდა, უფრო
მეტია, ვიდრე ჰიპოთეტურად განსაზღვრული მინიმალური ზიანი.

403-ე მუხლის შესაბამისად, მხარეთა მიერ ვადაგადაცილებისათვის შეთანხმებული

პროცენტი შეიძლება უფრო მაღალიც კი იყოს, ვიდრე ხელშეკრულების მოქმედების ვადაში
შეთანხმებული სარგებელი. ვადაგადაცილებისათვის გაზრდილი პროცენტის დაკისრება
მხოლოდ იმ შემთხვევაშია შესაძლებელი, თუ ამის თაობაზე მხარეები შეთანხმდებიან.

21
 ვადაგადაცილებისათვის გაზრდილ პროცენტზე შეთანხმება ზიანის ანაზღაურებას არ
გამორიცხავს, თუ კრედიტორს ვადაგადაცილებით „უფრო მეტი ზიანი” მიადგა, ვიდრე გაზრდილი
პროცენტია. ვადაგადაცილებისათვის გაზრდილ პროცენტსა და ვადაგადაცილებით მიყენებული
ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნას შორის ის განსხვავებაა, რომ ვადაგადაცილებისათვის
გაზრდილი პროცენტის მოთხოვნის წინაპირობაა ფულადი ვალდებულების შესრულების
ვადის გადაცილება. ასეთ შემთხვევაში მიყენებული ზიანი ნავარაუდევი ზიანია და ცალკე
მტკიცება არ სჭირდება, ხოლო იმ შემთხვევაში, თუ დამდგარი ზიანი ვადაგადაცილებისათვის
შეთანხმებულ პროცენტს აღემატება, მოვალის ბრალით ფულადი ვალდებულების შესრულების
ვადაგადაცილებით ზიანის მიყენება, რომელსაც შეთანხმებული პროცენტი ვერ ფარავს,
კრედიტორის მტკიცების საგანში შემავალი გარემოებებია.

მოვალეს ფულადი ვალდებულების შესრულების ვადაგადაცილებისათვის, გარდა 403-ე

მუხლით გათვალისწინებული პროცენტისა, პირგასამტეხლოც შეიძლება დაეკისროს.
ვადაგადაცილების პროცენტის დაკისრება პირგასამტეხლოს დაკისრებას არ გამორიცხავს33.
ვადაგადაცილების პროცენტისა და პირგასამტეხლოს დარიცხვის წინაპირობები მხარეთა
შეთანხმება და ფულადი ვალდებულების შესრულების ვადადარღვევაა. განსხვავება
მითითებულ ინსტიტუტთა სამართლებრივ დანიშნულებაშია. პირგასამტეხლოს სამოქალაქო
სამართლებრივი სანქცირების ფუნქცია აქვს. იგი ვალდებულების შესრულების უზრუნველყოფის
საშუალებაა. ვადაგადაცილების პროცენტიც და პირგასამტეხლოც, ვადაგადაცილების
ფარგლებში „პრეზუმირებული მინიმალური ზიანის“ ანაზღაურებას ემსახურება. არცერთი
მათგანი ზიანის მტკიცებას არ საჭიროებს. თუ ვადაგადაცილების პროცენტი და პირგასამტეხლო
დამდგარ ზიანს სრულად არ ფარავს, სხვაობა ანაზღაურებას ექვემდებარება, თუმცა,
მითითებული სხვაობა მტკიცებადი კატეგორიაა და მასზე ზიანის მტკიცების ზოგადი წესები
ვრცელდება (394). ვადაგადაცილების პროცენტის შემცირება მხოლოდ ამორალურობა/
კანონწინააღმდეგობის პიროებებში შეიძლება. პირგასამტეხლო კი სასამართლოს მხრიდან
რეგულირებადი კატეგორიაა, შესაბამისად, მისი შემცირება სასამართლოს დისკრეციაა, თუ
პირგასამტეხლო შეუსაბამოდ მაღალია (420).

10. პროცენტიდან პროცენტის გადახდის ხელშეკრულებით

გათვალისწინებული შესაძლებლობა

საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 403-ე მუხლის 2007 წლის 29 ივნისამდე

მოქმედი რედაქცია პროცენტიდან პროცენტის გადახდევინებას კრძალავდა, შესაბამისად,
მხარეთა შეთანხმება, პროცენტიდან პროცენტის გადახდევინების თაობაზე, როგორც
კანონსაწინააღმდეგო, ბათილად მიიჩნეოდა. ვადაგადაცილებით განცდილი დანაკარგის
ანაზღაურება კრედიტორს, რაღა თქმა უნდა შეეძლო, თუმცა, საერთო საფუძველზე. ამისათვის
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

მას ზიანის ანაზღაურების თაობაზე მოთხოვნა უნდა წარედგინა, რა დროსაც ვადაგადაცილება,

განცდილი ზიანი და ვადაგადაცილებასა და განცდილ ზიანს შორის კავშირი უნდა ემტკიცებინა.

საქართველოს სამოქალაქო კოდექსში 2007 წლის 29 ივნისს განხორციელებული

ცვლილების შემდეგ ფულადი თანხის გადახდის ვადის გადაცილებისას მხარეთა შეთანხმება
პროცენტიდან პროცენტის გადახდევინების თაობაზე შესაძლებელი გახდა. ამგვარი შეთანხმების
არარსებობის შემთხვევაში პროცენტიდან პროცენტის დაკისრება კვლავაც დაუშვებელია.
ამასთან, 403-ე მუხლის მე-2 ნაწილის სიტყვასიტყვითი განმარტებიდან ნათლად იკვეთება,
რომ აღნიშნული შეთანხმება „პირდაპირ” დათქმას უნდა შეიცავდეს, რაც იმას ნიშნავს, რომ
პროცენტიდან პროცენტის გადახდის თაობაზე შეთანხმება „ნაგულისხმევი” არ უნდა იყოს.
კანონის აღნიშნული მოთხოვნის საპირისპიროდ პროცენტიდან პროცენტის დარიცხვის
თაობაზე მხარეთა შეთანხმება ხელშეკრულებებში ხშირად იმ ფორმით არის მითითებული,
რომ ფულადი თანხის ვადაგადაცილების შემთხვევაში პროცენტი „ვადაგადაცილებულ თანხას“
ერიცხება. ვადაგადაცილებულ თანხაში კი იგულისხმება როგორც ძირითადი თანხა, ასევე
ვადაგადაცილებული პროცენტი და პირგასამტეხლო. ნიშანდობლივია, რომ ამგვარ დათქმას,

33 BGH Urt. v. 07.03.2002, Az.: VII ZR 41/01

22
 განსაკუთრებით ხშირად, საკრედიტო დაწესებულებებთან დადებული ხელშეკრულებები
შეიცავს. შესაბამისად, მითითებული შეთანხმება საკრედიტო ხელშეკრულებების ერთ-ერთი
სტანდარტული პირობაა, ამიტომ სტანდარტულ პირობაში პროცენტიდან პროცენტის მითითება
იმგვარი ფორმით უნდა იყოს ასახული, რომ ნდობისა და კეთილსინდისიერების სტანდარტს არ
არღვევდეს. აღსანიშნავია, რომ გადასახდელ თანხაზე საპროცენტო სარგებლის დაკისრება
პროცენტიდან პროცენტის დარიცხვაზე არსებული შეთანხმებაა. აღნიშნული შეთანხმება
კი ნამდვილია, თუ მსესხებელი გადასახდელი თანხის თაობაზე ინფორმირებულია, ანუ თუ
ხელშეკრულებაში განმარტებულია, რომ გადასახდელ თანხაში დარიცხული პროცენტიც
იგულისხმება, ხოლო მასზე პროცენტის დარიცხვა პროცენტიდან პროცენტის გადახდევინებას
გულისხმობს. სხვა შემთხვევაში ამგვარი შეთანხმება „პირდაპირ” შეთანხმებად არ უნდა
მიიჩნეოდეს და როგორც ბათილი, სამართლებრივ შედეგებს არ უნდა წარმოშობდეს.

დასკვნა
ამდენად, მხარეთა შეთანხმების არსებობის პირობებში, პროცენტიდან პროცენტის
გადახდევინება შესაძლებელია. პროცენტიდან პროცენტის გადახდევინება მოვალის მიერ
ფულადი ვალდებულების შესრულების ვადაგადაცილებით კრედიტორისათვის მიყენებული
ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნას არ გამორიცხავს34, თუ რაღა თქმა უნდა, პროცენტიდან
პროცენტის გადახდევინება ზიანს სრულად არ ანაზღაურებს. მტკიცების თვალსაზრისით,
პროცენტიდან პროცენტის დაკისრების ფაქტობრივი საფუძველი მხარეთა შეთანხმებაა,
ხოლო ზიანი ყოველთვის მტკიცებადი კატეგორიაა, რაც იმას ნიშნავს, რომ კრედიტორმა უნდა
დაადასტუროს ვადაგადაცილებით მისთვის ზიანის მიყენების ფაქტი, რომელიც პროცენტიდან
პროცენტის დარიცხვით არ იფარება.
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

34 Palandt, Bürgerliches Gesetzbuch, C.H.Beck, 73. Auflage, 2014, &289, Rn.1

23
 The Takings Clause: Balancing
Property Rights and Public
Interests in the United States

William J. Rich1

The United States Constitution and practically all state constitutions provide that a person shall not be
“deprived of . . . property, without due process of law; nor shall private property be taken for public use,
without just compensation.“2 This deceptively simple text has never been given the broad meaning that may
appear at first reading. Public interests and societal obligations have always been understood to limit private
interests in property;3 defining the nature of those limits became more important in the twentieth century
as scarcity of land, the destructive impact of unregulated growth, and concerns for the environment all
took on new meaning. Government action to protect reasonable public interests, ranging from preservation
of historic landmarks4 to the protection of open space,5 intrude upon individual property interests without
triggering the need for compensation. Answers to these questions generally defy bright line rules as courts
ask whether to “bar Government from forcing some people alone to bear public burdens which, in all fairness
and justice, should be borne by the public as a whole.”6

While the recognition of valid public interests in property has expanded over time, identification and
protection of private interests also assumes dimensions that may not have been fully understood two
hundred years ago. Courts recognize various strands in the bundle of rights included within the concept of
property ownership. Space above and below land surface entail protectable interests,7 rights may be divided
in temporal as well as spatial terms,8 and the right to exclude others may be as important in some cases as
the right to possess.9 The definition of a taking in these contexts may depend upon whether government
action takes the form of regulation or physical intrusion. In the regulatory context, destruction of a single
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

1 James R. Ahrens Professor of Constitutional Law, Washburn University School of Law, Topeka, Kansas. The author’s views expressed in
this publication do not necessarily reflect the views of the United States Agency for International Development or the United States Government.
Much of the material in this article first appeared in William J. Rich, Modern Constitutional Law, 3rd Edition, Chapter 17 (2011), and a more complete
discussion of constitutional constraints on government regulations in the United States may be found in that treatise.
2 U.S. Constitution, Fifth Amendment.
3 See Carol M. Rose, Property and Persuasion 58, 62 (1994) (describing medieval and early modern conceptions of property including social
obligations and responsibility to care for the poor); Myrl L. Duncan, Property as a Public Conversation, Not a Lockean Soliloquy: A Role for Intellectual
and Legal History in Takings Analysis, 26 Evntl. L. 1095, 1133 (1996) (noting that “community concerns have played a significant role in decisions
about land use throughout American history”).
4 Penn Central Transportation Co. v. City of New York, 438 U.S. 104 (1978) (upholding landmark preservation ordinance restricting development).
5 Agins v. City of Tiburon, 447 U.S. 255, 262 (1980) (recognizing the city’s interest in “assuring careful and orderly development of residential
property with provision for open-space areas”).
6 Arkansas Game and Fish Com’n v. United States, 133 S. Ct. 511, 518 (2012) (quoting Armstrong v. United States, 364 U.S. 40, 49 (1960)).
7 See, e.g., Pennsylvania Coal Co. v. Mahon, 260 U.S. 393 (1922) (recognizing rights to extract coal below the residence of a landowner).
8 See Tahoe-Sierra Preservation Council, Inc. v. Tahoe Regional Planning Agency, 535 U.S. 302 (2002) (upholding planning moratorium on
property development).
9 See Kaiser Aetna v. United States, 444 U.S. 164 (1979) (limiting federal navigational servitude from overriding investment-backed interests in
marina development).

24
 strand of property rights will generally not be deemed to constitute a taking; the Justices will focus instead
upon the property as a whole.10 In the case of physical intrusion, however, intangible property interests fall
within the scope of the Fifth and Fourteenth Amendments,11 and there appear to be no such things as de
minimus interests in a vested property right.12

Questions have also been raised about what constitutes a “public use” of property. Although the Fifth
Amendment text does not explicitly prevent government from taking property for purposes other than public
uses, the language implies such limits. The underlying question includes the degree of latitude that should
be given to legislatures to determine what constitutes a public use.13

Condemnation and Compensation for Takings of Private Property

Both federal and state governments have power to take private property by intentional condemnation,
as perquisites of traditional sovereignty. In 1875, the United States Supreme Court Justices explained
the government’s unquestioned right to condemn property “for its own use, and to enable it to perform its
proper functions. Such an authority is essential to its independent existence and perpetuity.14 Courts often
become involved in order to resolve questions about “just compensation,” and those issues will generally be
answered by a calculation of “market value.”15

Due process clauses in both the Fifth and Fourteenth Amendments require payment of just compensation
to the owner of private property taken by the government.16 The owner‘s loss, not the government‘s gain, is
used to measure the value of the property taken in compensable situations.

Fairly determined market value is the normal measure of recovery when government takes a fee interest
in property.17 Market value is ordinarily what a willing buyer who does not have to purchase is agreeable to
pay a willing seller who does not have to sell.18 The market value is to be ascertained as of the date of taking
by a government.19 In condemnation cases, however, there must be a procedure for modifying condemnation
awards when a substantial delay occurs between the date of valuation and the date the judgment is paid,
during which time the value of the land has materially changed.20

The general rule of market value may not be applicable when that price is difficult or impossible to
ascertain, or when its application would result in manifest injustice to the owner or the public.21 For example,
when the government had imposed artificial price ceilings upon properties prior to their condemnation, the
Supreme Court ruled that such prices were not to be deemed fair market value.22

10 See Andrus v. Allard, 444 U.S. 51, 66 (1979) (upholding prohibition on sale of bald eagle artifacts).
11 See Ruckelshaus v. Monsanto Co., 467 U.S. 986 (1984) (holding that trade secrets are property protected by the Takings Clause, and
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

explaining circumstance in which government mandates of disclosure conflicted with reasonable, investment-backed expectations, and therefore
established entitlement to compensation).
12 See Babbitt v. Youpee, 519 U.S. 234 (1997) (rejecting congressional efforts to transfer individual fractional interests in Indian land to the tribe).
13 For an overview of takings issues, see Robert Meltz, Takings Law Today: A Primer for the Perplexed, 34 Ecology L.Q. 307 (2007). For a
critique of Takings Clause doctrine, and an argument that just compensation should only be required when the government both takes and uses a
person’s property, see Jed Rubenfeld, Usings, 102 Yale L. J. 1077 (1993).
14 Kohl v. United States, 91 U.S. 367, 371 (1875).
15 See United States v. 564.54 Acres of Land, 441 U.S. 506, 511 (1979) (explaining that “[u]nder this standard, the owner is entitled to receive
‘what a willing buyer would pay in cash to a willing seller’ at the time of the taking” (citing United States v. Miller, 317 U.S. 369, 374)).
16 Chicago, B. & Q.R. Co. v. City of Chicago, 166 U.S. 226 (1897).
17 U.S. ex rel. and for Use of Tennessee Valley Authority v. Powelson, 319 U.S. 266, 275 (1943); United States v. Miller, 317 U.S. 369 (1943).
18 United States v. Miller, 317 U.S. 369 (1943).
19 United States v. Clarke, 445 U.S. 253 (1980) (holding that a statute, which provided that land allotted to Native Americans could have been
condemned for any purpose under state law, did not authorize the cities, or any state or local governmental entity, to condemn the land by mere
physical occupation of the land) (citing United States v. Miller, 317 U.S. 369, 374 (1943)).
20 Kirby Forest Industries, Inc. v. United States, 467 U.S. 1 (1984).
21 United States v. 564.54 Acres of Land, More or Less, Situated in Monroe and Pike Counties, Pa., 441 U.S. 506 (1979); United States v. 50
Acres of Land, 469 U.S. 24 (1984).
22 United States v. Commodities Trading Corp., 339 U.S. 121 (1950).

25
 When a taking is compensable, the Supreme Court justices have indicated that in determining loss
caused to the owner by the appropriation, the courts may consider the extent to which the remaining parts
of the owner‘s property are specially and directly increased in value by the improvement.23 Noting that
when a distinct tract is condemned, in whole or in part, other lands in the neighborhood frequently increase
in market value due to the proximity of the public improvement on the land taken, the justices ruled that
if the government at a later date determines to take these properties, it must pay their market value as
enhanced by this factor of proximity. If, however, the public project from the beginning included taking
certain tracts, but only one was taken in the first instance, the owner of the other tracts will not have a right
to an increased value for land taken later, any more than the owner of the first tract condemned is entitled
to an increased market value because adjacent lands not immediately taken increased in value due to the
projected improvement.24

Indirect costs to the property owner caused by the taking of land are generally not part of the just
compensation to which an owner is entitled when the government condemns property. The Supreme Court
has held that the government need not compensate an owner for expenses in securing appraisals of the
land.25 The government also need not include in just compensation value accruing to a citizen‘s land from a
revocable permit to use adjoining federal lands.26 When the market value of land used as a sanitary landfill by
a local government and condemned by the United States was readily ascertainable, the federal government
was not obligated to provide the cost of acquiring a replacement facility which the local government was
required to install under applicable state law. The justices indicated that there must be respect for „the
principle that just compensation must be measured by an objective standard that disregards subjective
values which are only of significance to an individual owner.“27

When a leasehold interest is taken, recovery is measured by the market rental value of the interest taken;
when the government temporarily occupies property that is subject to a long term lease, the leaseholder
may be entitled to costs of preparing the property for government occupancy which should be considered
when calculating the market value of the temporary rental value.28 Compensation in such cases may include
the value of improvements made by the lessee if there was a reasonable expectation that the lessor would
renew the lease and that a willing buyer would pay for the improvements as part of the purchase price of
the lease.29

If a state provides an adequate procedure for seeking just compensation for property that has been „taken,“
a property owner cannot claim violation of the Takings Clause until it has used the indicated proceedings and
been denied just compensation.30 In an application of that principle, the Court ruled in 1984 that intentional
destruction of a prisoner‘s property by the random and unauthorized conduct of prison officials was not an
unconstitutional deprivation of private property without due process of law so long as the state provided a
meaningful, post-deprivation remedy.31
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

Taking for “Public Use”

The text of the Fifth Amendment only addresses taking of private property by eminent domain for “public
use,” and implies, therefore, that private property should not be taken by the government unless it falls

23 Bauman v. Ross, 167 U.S. 548 (1897).

24 United States v. Miller, 317 U.S. 369 (1943), followed in United States v. Reynolds, 397 U.S. 14 (1970) (holding that the determination of
whether the lands later taken were part of the original project was for the court, not for the jury).
25 United States v. Bodcaw Co., 440 U.S. 202 (1979).
26 United States v. Fuller, 409 U.S. 488 (1973).
27 United States v. 50 Acres of Land, 469 U.S. 24 (1984).
28 United States v. General Motors Corporation, 323 U.S. 373 (1945).
29 Almota Farmers Elevator & Warehouse Co. v. United States, 409 U.S. 470 (1973).
30 Suitum v. Tahoe Regional Planning Agency, 520 U.S. 725 (1997) (concluding that property was ripe for review where planning agency had
made final determination regarding petitioner’s property).
31 Hudson v. Palmer, 468 U.S. 517 (1984).

26
 within that category. The Supreme Court justices, however, defer to the judgment of federal and state
legislative bodies that a particular taking satisfies this public use concept. Illustratively, when condemnation
proceedings were used in the District of Columbia to acquire land for urban redevelopment, the justices
indicated that the judicial role in determining whether the eminent domain power “is being exercised for a
public purpose is an extremely narrow one.”32 In their explanation of the “broad and inclusive” concept of
public welfare, they noted that “values it represents are spiritual as well as physical, aesthetic as well as
monetary.”33

In 1984 the Court held that the “public use” requirement is “coterminous with the scope of a sovereign’s
police powers,” and ruled that, with just compensation, a state may take property from an owner/lessor
and transfer it to the lessees in order to reduce what had been a concentration of fee simple ownership
in a relatively few hands. The justices indicated that it would not reverse the determination of any state
legislature, so long as the “legislature’s purpose is legitimate and its means are not irrational.”34

This deferential approach adopted by the Supreme Court barely survived when the justices ruled in Kelo
v. City of New London that condemnation of property for purposes of economic development satisfies the
public use requirement of the Takings Clause. The justices permitted New London to condemn parcels of
property, including individual residences, as part of a comprehensive economic development plan intended
to create jobs and generate taxes. Justice Stevens’ opinion for the Court acknowledged that “the City would
no doubt be forbidden from taking petitioners’ land for the purpose of conferring a private benefit on a
particular private party,” and emphasized that states remain free to place additional restrictions on the taking
power.35 In a concurring opinion, Justice Kennedy drew an analogy to Equal Protection Clause standards,
explaining that the city’s actions were “rationally related to a conceivable public purpose.”36 Justice Kennedy
concluded that courts should “strike down a taking that, by a clear showing, is intended to favor a particular
private party, with only incidental or pretextual public benefits.”37

Taking by Physical Intrusion

Physical intrusions include all of those cases in which personal property is converted for use
by the government or the public, or destroyed by government action. The paradigm case involves
condemnation of property to build roads, establish public easements, construct government buildings,
or create public parks. There are times, however, when the government does not intend to exercise
its power of eminent domain, but nevertheless converts a strand of private property in a manner that
warrants compensation.

Even a minor but permanent occupation of an owner’s property, authorized by governmental action,
has been held to constitute a “taking” of property for which just compensation must be paid. The Court
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

held that a statute requiring a landlord to permit a cable television company to install its equipment on his
property resulted in a compensable taking. While an administrative regulation had provided for a one-time
payment of one dollar to each landlord, the Court offered no opinion on the amount of compensation due.38
In other cases, the justices applied the “physical intrusion” category of the takings doctrine to the interest on
lawyers’ trust accounts,39 and the distribution of minor shares of Indian trust property.40 The “right to exclude
others” constitutes a strand of property rights subject to takings analysis, but in the absence of government

32 Berman v. Parker, 348 U.S. 26, 32 (1954).

33 Berman, 348 U.S. at 33.
34 Hawaii Housing Authority v. Midkiff, 467 U.S. 229, 242-43 (1984).
35 Kelo v. City of New London, Conn., 545 U.S. 469, 477, 489 (2005).
36 Kelo, 545 U.S. at 490 (Kennedy, J., concurring) (quoting Hawaii Housing Authority v. Midkiff, 467 U.S. 229, 241 (1984).
37 Kelo, 545 U.S. at 491 (Kennedy, J., concurring).
38 Loretto v. Teleprompter Manhattan CATV Corp., 458 U.S. 419 (1982).
39 Phillips v. Washington Legal Foundation, 524 U.S. 156 (1998).
40 Babbitt v. Youpee, 519 U.S. 234 (1997); Hodel v. Irving, 481 U.S. 704 (1987) (rejecting transfer of fractional interests in Indian land from
individuals to tribes).

27
 occupation it has been dealt with as a species of regulatory takings, and therefore subject to the ad hoc
balancing test used in that context.41

The question of whether property has been taken turns in significant part on the definition of property
rights as determined by existing law. Thus, when cities in Florida added dry sand between the sea and
private beach front property in order to control erosion, they were developing submerged property that
belonged to the government under Florida law. The creation of government owned land between the private
land and the sea was not a “taking” since Florida law had established the government’s authority over the
submerged land; the cities therefore had not interfered with an established right of the private property
owners.42

“Takings” by governments may also exist even in the absence of intentional conversion of property or
attempts to regulate its use. Illustratively, when a county operating an airport permitted planes to fly low
over neighbors’ lands to their annoyance, detriment, and loss, the Supreme Court ruled that there had
been a “taking” of an air easement and required the county to make just compensation.43 When the federal
government temporarily “took over” a coal mine to avert a strike, the Court found a “taking” requiring just
compensation to the owners for the operating losses sustained during the period of the takeover.44

Taking in the case of “Public Necessity”

At unique times, intrusive government action may be needed in order to protect the public health and
welfare. The classic example involved action by city firefighters who destroyed a building in their effort to
stop the spread of a fire.45 In 1928, the Supreme Court upheld destruction of privately owned cedar trees
when cedar rust was about to ruin the economically profitable apple growing economy of Virginia. Justice
Stone, writing for a unanimous Court, explained: “When forced to such a choice the state does not exceed
its constitutional powers by deciding upon the destruction of one class of property to save another which, in
the judgment of the legislature, is of greatest value to the public.”46

During World War II, the federal government ordered owners of gold mines to cease operations. When
they sued, the Supreme Court held that the regulation did not constitute a “taking” for which compensation
would be required. The justices explained:

In the context of war, we have been reluctant to find that degree of regulation which so requires
compensation to be paid for resulting losses of income. ... [W]artime economic restrictions, temporary in
character, are insignificant when compared to the wide-spread uncompensated loss of life and freedom of
action which war traditionally demands.47
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

In 1952, the Court held that military destruction of oil depots in the Philippines during World War II was
not compensable.48

In 1969, the Court held that „the temporary, unplanned occupation of an owner‘s buildings in the
course of battle does not constitute direct and substantive enough government involvement to warrant

41 Compare Kaiser Aetna v. United States, 444 U.S. 164 (1979) (finding a taking characterized by an undue infringement of investment-backed
expectations when the government attempted to give the public access to a privately developed marina); PruneYard Shopping Center v. Robins,
447 U.S. 74 (1980) (upholding state law protecting free speech access to shopping centers because the law did not unreasonably impair the value
or use of the property).
42 Stop the Beach Renourishment, Inc., v. Florida Department of Environmental Protection, 560 U.S. 702 (2010).
43 Griggs v. Allegheny County, Pa., 369 U.S. 84 (1962). See also United States v. Causby, 328 U.S. 256 (1946) (finding a taking when low flying
military planes taking off from near a chicken farm made it impossible to maintain that business).
44 United States v. Pewee Coal Co., 341 U.S. 114 (1951).
45 Bowditch v. Boston, 101 U.S. 16 (1880) (denying compensation to owners of destroyed building).
46 Miller v. Schoene, 276 U.S. 272, 279 (1928).
47 United States v. Central Eureka Mining Company, 357 U.S. 155, 168 (1958).
48 United States v. Caltex, 344 U.S. 149 (1952). Contrast United States v. Pewee Coal Co., 341 U.S. 114 (1951) (finding the federal government
responsible for operating losses incurred during temporary take over of coal mines to avert a strike in 1943).

28
 compensation under the Fifth Amendment.“49 This will generally be the result in „unusual circumstances
in which governmental occupation does not deprive the private owner of any use of his property,“ such
as when firemen occupy a burning building.50 In a concurring opinion, Justice Harlan indicated that just
compensation should be required only „when the military had reason to believe that its action placed the
property in question in greater peril than if no form of protection had been provided at all.“51 More recently,
however, the justices have cited a general rule that, at least in the context of permanent invasions, “no
matter how minute the intrusion, and no matter how weighty the public purpose behind it, we have required
compensation.”52

In 2012, the Court avoided questions about whether government decisions to direct flooding to some
property in order to protect health or safety interests of others may give rise to a compensable taking.
Because the issue had not been considered by the lower courts, the Justices withheld their opinion on a
proposed “upstream/downstream distinction.”53

Taking as a Result of Government Regulations

The Supreme Court justices have repeatedly distinguished between physical intrusion or appropriation
of property requiring just compensation, and “regulatory takings” that occur when government regulations
impose such severe constraints on use of property that they become the equivalent of appropriations.54 In
the abstract, any regulation of property use could be considered a “taking,” but such a restrictive conception
of property rights has never been accepted by the justices.55 Both the federal government and the states
may reasonably regulate the use of private property in order to protect the public health, safety, morality, or
general welfare. Statutes and ordinances enacted to protect valid societal interests, but affecting property
interests, come to the courts with a presumption of reasonableness, validity, and constitutionality.56

Such deference, however, has not always appeared to be the rule. In the 1920‘s, when a coal company in
Pennsylvania decided to mine coal in an area underneath a dwelling and owners of the house brought suit to
prevent the mining, which would likely result in subsidence of both their land and house, the Supreme Court
voided a state statute forbidding mining under such circumstances. Justice Holmes, writing for the Court,
explained: „The general rule at least is, that while property may be regulated to a certain extent, if regulation
goes too far it will be recognized as a taking.“57 Justice Brandeis wrote an extensive dissent, pointing out that
„every restriction upon the use of property imposed in the exercise of the police power deprives the owner
of some right theretofore enjoyed, and, is, in that sense, an abridgment by the State of rights in property
without making compensation. But restriction imposed to protect the public health, safety or morals from
dangers threatened is not a taking.“58 He added: „A prohibition of mining which causes subsidence of such
structures and facilities is obviously enacted for a public purpose.“59
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

49 National Bd. of Young Men's Christian Ass'ns v. United States, 395 U.S. 85, 93 (1969).

50 Young Men's Christian Ass'ns., 395 U.S. at 92.

51 Young Men's Christian Ass'ns., 395 U.S. at 94 (1969) (Harlan, J., concurring in the result).
52 Lucas v. South Carolina Coastal Council, 505 U.S. 1003, 1015 (1992) (citing Loretto v. Teleprompter Manhattan CATV Corp., 458 U.S. 419
(1982)).
53 Arkansas Game and Fish Com’n v. United States, 133 S. Ct. 511 (2012) (rejecting the Government’s argument for an exception to traditional
Takings Clause analysis for temporary flood invasions).
54 See, e.g., Tahoe-Sierra Pres. Council v. Tahoe Reg'l Planning Agency, 535 U.S. 302 (2002) (upholding moratorium on property development);
Palazzolo v. Rhode Island, 533 U.S. 606 (2001) (rejecting arguments that wetlands regulation required compensation).
55 See Euclid v. Ambler Realty Co., 272 U.S. 365 (1926) (upholding zoning restrictions rationally related to health and safety of the community
even thought they result in reductions of property value); Nectow v. Cambridge, 277 U.S. 183, 187 (1928) (expressing support for “residential
zoning,” but rejecting restrictions that “would not promote the health, safety, convenience and general welfare of the inhabitants”).
56 E.g., Goldblatt v. Town of Hempstead, N.Y., 369 U.S. 590, 82 S. Ct. 987, 8 L. Ed. 2d 130 (1962) (upholding restriction on mining within city
limits on public safety grounds).
57 Pennsylvania Coal Co. v. Mahon, 260 U.S. 393, 415 (1922).
58 Pennsylvania Coal, 260 U.S. at 417 (Brandeis, J., dissenting).
59 Pennsylvania Coal, 260 U.S.at 422 (Brandeis, J., dissenting).

29
 The Pennsylvania Coal case left future justices with the task of deciding when comparable regulation
affecting private properties goes „too far,“ and the companion determination of the extent of judicial respect
that is to be accorded to federal, state and local government decisionmakers. Justices readily acknowledged
the “considerable difficulty” in arriving at a “set formula” for evaluating regulatory takings.60 At one end of
the spectrum, a regulation constitutes a „taking“ when it deprives a lawful owner of land of „all reasonable
and economically viable use of his property.“61 Short of that, the justices have identified “factors that have
particular significance” when making such assessments. Courts will evaluate the economic impact of the
regulation, especially as it interferes with “distinct, investment backed expectations,” and they will also
consider the “character” of the government action, distinguishing between regulations involving physical
invasions from those that may be characterized as programs “adjusting the benefits and burdens of economic
life to promote the common good.”62

Contemporary application of these standards gives broader authority to government regulators than that
recognized by Justice Holmes in the Pennsylvania Coal decision of 1922. In 1987 the justices reconsidered
questions about coal mining regulations with this new framework in mind. The Court ruled that there was
no „taking“ as a result of reasonable government regulation of coal mining companies intended to prevent
subsidence, when public buildings, noncommercial buildings generally used by the public, dwellings used for
human habitation, and cemeteries were being protected. Applying the Penn Central standards, the justices
found the mining interests had not come close to satisfying their burden of proving that they had been denied
the economically viable use of their property.63

Taking as a Result of Zoning and Land Use Restrictions

In a precursor to its first direct rulings on the validity of zoning regulations, in 1917 the United States
Supreme Court upheld a municipal ordinance banning billboards in city blocks when half or more of
the lots on both sides of the street were used for residences. After noting the “offensive and insanitary
accumulations” of combustible material that frequently accompany billboards, the justices found it was
not “plain and palpable that [the regulation] has no real or substantial relation to the public health, safety,
morals, or to the general welfare.” 64

In 1924 the Supreme Court justices announced that zoning ordinances, restricting some desired uses of
private property, may be constitutional under either the Fifth or Fourteenth Amendments. The justices noted
that they had previously upheld laws and regulations fixing the height of buildings within reasonable limits,
minimizing the danger of fire or collapse, and excluding from residential areas offensive trades, industries,
and structures likely to create nuisances; they concluded that zoning ordinances will be constitutional unless
a judge is convinced that such provisions are clearly arbitrary and unreasonable, having no substantial
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

relation to the public health, safety, morals, or general welfare.65 A year later the Court upheld an ordinance
requiring builders to honor a set-back area to be kept free from permanent structures.66

Contemporary standards for review of zoning regulations and land use restrictions were established
in response to a New York City law preserving historical landmarks. The City refused to allow changes in
Grand Central Terminal so that an office building fifty stories in height could be built above the terminal. The
Supreme Court justices acknowledged the lack of a set formula to determine when a compensable taking
occurs. After noting that the City gave the terminal company development rights transferable to eight parcels

60 Penn Central Transp. Co. v. City of New York, 438 U.S. 104, 123-24 (1978) (upholding development restrictions caused by landmark
preservation law).
61 Lucas v. South Carolina Coastal Council, 505 U.S. 1003 (1992) (finding that restriction on developing coastal property eliminate all
economically viable use of the property).
62 Penn Central, 438 U.S. at 124.
63 Keystone Bituminous Coal Ass'n v. DeBenedictis, 480 U.S. 470 (1987).
64 Thomas Cusack Co. v. City of Chicago, 242 U.S. 526, 531 (1917).
65 Euclid v. Ambler Realty Co., 272 U.S. 365 (1926).
66 Gorieb v. Fox, 274 U.S. 603 (1927).

30
 of land in the vicinity of the terminal, the justices concluded: „The restrictions imposed are substantially
related to the promotion of the general welfare and not only permit reasonable beneficial use of the
landmark site but afford appellants opportunities further to enhance not only the terminal site proper but also
other properties.“67 Justice Brennan’s majority opinion set forth a list of factors to consider when balancing
public gain against private harm in such cases, including economic impact on the plaintiff; interference with
distinct, investment-backed expectations; and the character of the government action. While the landmark
designation had decreased the plaintiff’s land value, it did not deny the owners all profitable use of the land,
and it served an important public purpose. Therefore, there was not a taking requiring compensation.

Subsequent cases have built upon this approach. In 1980, the Court upheld a local government in zoning a
five-acre plot to „Residential Planned Development and Open Space Zone,“ limiting building on that site to five
houses, with open space. Plaintiffs had described the land as the most valuable suburban property in the State
of California, and objected to the sharp reduction in value that resulted from the City’s zoning restrictions. But
the justices saw a legitimate municipal interest „to protect the residents from the ill effects of urbanization,“ and
ruled there was no unconstitutional „taking“ of private property under this zoning ordinance.68

When the effect of a zoning ordinance deprives the owner of real property of „all reasonable and
economically viable use“ of the property, however, it will constitute an impermissible taking in violation of
the Fourteenth Amendment. When in 1992, the Supreme Court justices addressed a state statute effectively
prohibiting use of two residential lots along a beach front, for which the owner had paid $975,000, they
stated that in the past they had only found an impermissible „taking“ by regulatory statutes when (a) there
was a physical invasion of the property by the government, or (b) the statute denied all economic benefits
that were legal when purchased. In remanding the case to allow the state to identify both common law and
statutory prohibition of nuisances and property laws that allegedly banned some uses of the property at
the time it was acquired by the present owner, the justices explained that in such cases a state „may resist
compensation only if the logically antecedent inquiry into the nature of the owner‘s estate shows that the
proscribed area interests were not part of his title to begin with.“69

Analysis of whether a regulatory taking denies all economically beneficial use of property must be applied to
the parcel of property as a whole. The fact that an owner may lose the economic benefits of one portion of a parcel
will not be enough to trigger the need for compensation. This issue arose in the context of wetlands management;
if a taking occurred whenever the government prohibited development or filling of a wetland, then such regulations
could become prohibitively expensive. A wetland that is only a part of a large parcel, however, may be protected
as long as the remainder of the parcel retains economic viability. The Supreme Court justices identified but did
not resolve this issue when dealing with wetland protection along the Rhode Island coast.70 The following year,
in a case involving a moratorium on development, the justices addressed the issue directly, providing the logical
explanation that “[t]aking‘ jurisprudence does not divide a single parcel into discrete segments and attempt to
determine whether rights in a particular segment have been entirely abrogated.”71
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

While most of the state court decisions have held that due process of law was violated by government
attempts to zone out nonconforming uses of property which were existing and valid when the zoning controls
were imposed, some cases have concluded that, if the use may be fairly categorized as a nuisance, or when
relevant background principles of property law apply,72 retroactive zoning may be reasonable and hence
constitutional.73 Comparably, a number of courts have ruled that amortization ordinances, giving existing
non-conforming uses and structures a reasonable time to wind down, may be reasonable and constitutional
under due-process-of-law clauses.74

67 Penn Cent. Transp. Co. v. City of New York, 438 U.S. 104, 138 (1978).
68 Agins v. City of Tiburon, 447 U.S. 255 (1980).
69 Lucas v. South Carolina Coastal Council, 505 U.S. 1003, 1027 (1992).
70 Palazzolo v. Rhode Island, 533 U.S. 606 (2001).
71 Tahoe-Sierra Preservation Council, Inc. v. Tahoe Regional Planning Agency, 535 U.S. 302, 327 (2002).
72 See, e.g., “navigational servitudes of the federal government,” William J. Rich, Modern Constitutional Law, § 35:43 (3rd Edition, 2011).
73 See Neifert v. Dep't of Env't, 910 A.2d 1100 (Md. 2006) (denying permit to build septic system when leaking septic tank would create
environmental nuisance).
74 See Modjeska Sign Studios, Inc. v. Berle, 373 N.E.2d 255, 262 (N.Y. 1977) (noting that amortization periods must be reasonable, and the

31
 Acquisition of title by a landowner after the effective date of state-imposed restrictions is not in and of
itself fatal to a regulatory takings claim on the basis that the landowner was on notice of those restrictions.
The justices noted that holding otherwise would allow a state to put an expiration date on the Takings
Clause, effectively precluding transfer of property while permit applications or review processes are taking
place. As they explained, “It would be illogical, and unfair, to bar a regulatory takings claim because of the
post-enactment transfer of ownership where the steps necessary to make the claim ripe were not taken,
or could not have been taken, by a previous owner.”75 Although the justices declined to draw a specific
line, they did acknowledge that at some point development restrictions become background principles of
a state’s law of property and nuisance already placed upon land ownership, at which point challenges to
restrictive regulations will not be considered.

Taings when the Government Imposes

Conditions on Permits to Develop Property

Governments often require that individuals planning to develop or expand the use of their property must
first obtain a permit. Although the United States Constitution does not prevent the government from having
such requirements, it has been interpreted to limit the conditions that a government may impose in exchange
for securing permission to develop. The bottom line is that there must be a proportinate relationship between
the proposed development and the government’s conditions.

For example, the Supreme Court ruled that the government could not condition grant of a permit to rebuild
a house upon transfer from the owner to the public of an easement across its beachfront property when
the easement lacked a rational relationship to the regulatory purposes involved. A majority of the justices
viewed this condition as the equivalent of a physical intrusion; they concluded that if the government desired
such an easement it would have to condemn a property interest in an easement and pay for it. 76

Another example highlighting the complexity of these issues went before the Court in 1994. While
acknowledging the constitutionality of some required dedications of property as conditions for securing
building permits, the majority held that a city had not made a sufficient case to justify conditioning a building
permit on a requirement that the owner must dedicate land for a greenway and bicycle path to help cope
with flooding and traffic problems in the area. The justices indicated that in such cases a tribunal must first
determine whether an “essential nexus” exists between the “legitimate state interest” and the permit condition
exacted by the city; then it must decide “whether the degree of exaction demanded by the city’s permit
conditions bears the required relationship to the projected impact of petitioner’s proposed development.”77
They rejected arguments that municipalities need only show a reasonable relationship between the required
dedication and the impact of the proposed development, and held that “a city must make some sort of
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

individualized determination that the required dedication is related both in nature and extent to the impact
of the proposed development.”78 The justices concluded that the findings in the case “do not show the
required reasonable relationship between the flood plain easement [desired by the city] and the petitioner’s
proposed new building.”79 The justices adopted a test of “rough proportionality,”80 placing the burden on the
city “of demonstrating that the additional burden of vehicle and bicycle trips generated by the petitioner’s
development reasonably relates to the city’s requirement for dedication” of the easement desired.81 While
the justices deprecated the city’s decision as “adjudicative,” there is some suggestion in the opinion that
greater deference might be appropriate when there has been a legislative determination.82

length of what is reasonable will vary).

75 Palazzolo v. Rhode Island, 533 U.S. at 628.

76 Nollan v. California Coastal Com'n, 483 U.S. 825 (1987).
77 Dolan v. City of Tigard, 512 U.S. 374, 388 (1994).
78 Dolan, 512 U.S. at 391.
79 Dolan, 512 U.S. at 395.
80 Dolan, 512 U.S. at 391.
81 Dolan, 512 U.S. at 395.
82 Dolan, 512 U.S. at 385.

32
 The requirement that conditions on approval of land use permits must pass the “nexus” and “rough
proportionality” tests applies when a permit is denied (with offers to approve alternative projects) just
as it applies to conditions applied to permit approvals.83 It also applies to government-imposed financial
obligations where the demand for money burdens ownership of a specific parcel of land.84 After reaching
these conclusions, the justices left open questions about suitable remedies, noting that “[w]here the permit
is denied and the condition is never imposed, nothing has been taken,” and that “the Fifth Amendment
mandates a particular remedy—just compensation—only for takings.”85

Takings that Results from Government Regulation of Income or Sales

Takings analysis may also extend to contexts in which the government regulates income or sales. The
justices indicated in 1987 that they will not find a „taking“ of utilities‘ properties by just and reasonable
regulation of rates. The Court held that „So long as the rates set are not confiscatory, the Fifth Amendment
does not bar their imposition.“86 Two years later, in sustaining Pennsylvania‘s utility rates based predominantly,
but not entirely, on historical cost, the justices emphasized that no single theory of valuation constitutes a
constitutional requirement.87 In 1992 the Supreme Court sustained a mobile home control ordinance which
set back rents to 1986 levels, prohibited rent increases without consent of the city council, and required
owners to accept new purchasers of space to replace former occupants so long as they were able to pay the
charges. The justices explained:

Where the government merely regulates the use of property, compensation is required only if considerations
such as the purpose of the regulation or the extent to which it deprives the owner of the economic use of the
property suggest that the regulation has unfairly singled out the property owner to bear a burden that should
be borne by the public as a whole.88

Ruling that limits on rent charged by oil companies to dealers leasing company-owned service stations
did not constitute “takings,” a unanimous Supreme Court rejected analysis of this issue based upon whether
the government regulation “substantially advances” legitimate state interests.89 In reaching this conclusion,
the justices again described the framework for analyzing takings. Two narrow categories that will be deemed
takings involve either permanent physical invasion or complete deprivation of all economically beneficial
use. In addition, extensive government regulations may constitute takings subject to an assessment of the
following: 1) economic impact on the claimant; 2) interference with distinct, investment-based expectations,
and 3) the invasive character of the government action.90 The justices explained that all of these factors
can be understood as functional equivalents to direct appropriation of, or ouster from, private property. In
contrast, a test based upon whether regulations “substantially advance” government objectives has nothing
to do with the magnitude or character of the regulatory burden. While such a test is appropriate in the
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

context of due process analysis, it should not apply to takings claims.91

In unique regulatory contexts, the Supreme Court justices have concluded that even a complete ban on
sales of personal property may not constitute a taking. This issue arose in the context of prohibition laws,
with the Supreme Court rejecting arguments that laws prohibiting liquor sales involved a taking of existing

83 Koontz v. St. Johns River Water Management Dist., 133 S. Ct. 2586 (2013).
84 Koontz, 133 S. Ct. at 2601 (distinguishing takings from taxes and user fees which could be used to raise the same revenue).
85 Koontz, 133 S. Ct. at 2597 (explaining that the case before the court was brought under state law, and the Justices therefore did not have
occasion to decide whether federal law would authorize recovery of monetary damages, or would limit recovery to injunctive relief).
86 F.C.C. v. Florida Power Corp., 480 U.S. 245, 253 (1987).
87 Duquesne Light Co. v. Barasch, 488 U.S. 299 (1989).
88 Yee v. City of Escondido, Cal., 503 U.S. 519, 522-23 (1992)
89 Lingle v. Chevron U.S.A. Inc., 544 U.S. 528 (2005).
90 Lingle, 544 U.S. at 538-39 (citing Penn Cent. Transp. Co. v. City of New York, 438 U.S. 104 (1978)).
91 Lingle, 544 U.S. at 540-45 (rejecting analysis used in Agins v. City of Tiburon, 447 U.S. 255 (1980)).

33
 stocks of beer held by brewers.92 A more contemporary review of the issue came in response to the Eagle
Protection Act and the Migratory Bird Treaty Act which together prohibited sales of Indian artifacts composed
of feathers from protected birds. The opinion for the Court by Justice Brennan noted that restricting sale
of the property only took one “strand” of the “bundle” of property rights included in the artifacts; owners
remained free to exhibit the artifacts and charge admission to viewers, or to donate or devise the artifacts.93
In more general terms, Justice Brennan explained that “[t]o require compensation in all such circumstances
would effectively compel the government to regulate by purchase.”94

Temporary Takings and Regulatory Delays

The Supreme Court has recognized in a number of cases over a long period of time that temporary
takings claims may be maintained when government action occurring either on or outside of property gives
rise to “a direct and immediate interference with the enjoyment and use of the land.”95 Determining whether
there has been a taking, however, involves consideration of factors which cannot be reduced to bright-line
rules. The justices have noted that time may be a factor when determining the existence of a compensable
taking,96 and courts must also consider whether a taking is intended or foreseeable,97 and the extent to which
the government intrudes upon an owner’s “reasonable, investment backed expectations” for use of the
property.98 The justices rejected arguments for a temporary flooding exception to this case law, concluding
that repeated and intentional flooding could give rise to compensable damages.99

Frustrated developers may complain about the length of time it takes to secure permission to proceed
with development. When a local government placed church-owned land in a temporary flood plain
category and prohibited building on it, the Court concluded that on the facts the church had been denied
„all use of the property for a considerable number of years,“ and held that when a government imposes
even temporary regulations, the Takings Clause requires payment for the impact upon private property
„where the burden amounts to a taking.“100 The same conclusion was reached when a city refused to
grant a permit to build over a considerable time period, consistently imposing more rigorous demands
upon the developer. The owner brought an action before a jury on the theory that the city had effected
a regulatory taking or otherwise injured the property by unlawful acts, without paying compensation or
providing an adequate post deprivation remedy for the loss, and the jury held for the property owners
against the city after concluding the final development plan offered did not dangerously imperil legitimate
public interests. The property owners had brought a Section 1983 action and the Supreme Court ruled
that both the constitutional provision and the Seventh Amendment compelled the conclusion that a suit for
legal relief brought under the statutes is an action at law. The justices then decided that it had been proper
to submit to the jury the question of whether the city‘s zoning action substantially advanced legitimate
governmental interests.101
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

92 See James Everard's Breweries v. Day, 265 U.S. 545 (1924) (rejecting takings argument made in response to the ratification of the 18th
Amendment and restrictions on sales of beer for “medicinal purposes”); Ruppert v. Caffey, 251 U.S. 264 (1920) (ruling that the war prohibition act
did not constitute a compensable taking from beer brewers).
93 Andrus v. Allard, 444 U.S. 51, 66 (1979).
94 Andrus, 444 U.S. at 65.
95 United States v. Causby, 328 U.S. 256, 266 (1946) (concluding that frequent overfligyhts from a nearby airport resulted in a taking). See also
United States v. Dickinson, 331 U.S. 745 (1947) (finding that flooding of claimant’s land was a taking).
96 See Loretto v. Teleprompter Manhattan CATV Corp., 458 U.S. 419, 435 n. 12 (1982) (noting that temporary physical invasions should be
assessed by case-specific factual inquiry).
97 See John Horstmann Co. v. United States, 257 U.S. 138 (1921) (finding no taking when damage caused by government action could not have
been foreseen).
98 See Palazzolo v. Rhode Island, 533 U.S. 606 (2001).
99 Arkansas Game and Fish Com’n v. United States, 133 S. Ct. 511 (2012) (reserving questions about whether compensation is due when
damage to downstream property is collateral or incidental and is not aimed at any particular landowner).
100 First English Evangelical Lutheran Church of Glendale v. Los Angeles County, Cal., 482 U.S. 304 (1987).
101 City of Monterey v. Del Monte Dunes at Monterey, Ltd., 526 U.S. 687 (1999).

34
 A total moratorium on development, however, even one lasting for more than two years, does not
necessarily constitute a taking that requires compensation. The Supreme Court justices adopted a
multifactored balancing approach to assess the impact of a regulatory taking, focusing „on the character
of the action and on the nature and extent of the interference with rights in the parcel as a whole.“102 Length
of a temporary taking plays a significant role in this analysis, and in some circumstances a moratorium
that lasts for more than a year may be deemed to have interfered with reasonable, investment-backed
expectations, and may therefore require compensation. The justices rejected a facial challenge to the
moratorium imposed by the Tahoe Regional Planning Agency, however, concluding that the agency did
not owe compensation when it acted in good faith and the moratorium facilitated informed decision-
making.103

Taking of Intangible Property

The existence of a protectable property interest is determined by reference to existing rules or

understandings that stem from an independent source such as state law.104 Under lawyers’ trust accounts,
common throughout the United States, some funds from clients are kept in bank accounts pending litigation,
and interest from these accounts is used to finance legal services for the poor. The Supreme Court ruled
in 1998 that the funds in these bank accounts are, within the purposes of the Taking Clause of the Fifth
Amendment, the property of the clients. The determination of a property interest is determined by reference
to state law. Justice Souter, joined by Justices Stevens, Ginsburg, and Breyer dissented, criticizing the
majority for having addressed only the property interest, leaving the questions of taking and compensation
for a later day, when the litigation continued in courts below.105

In 2003, the Supreme Court answered those open questions. When faced with a state rule limiting interest
on lawyers’ trust accounts (IOLTA) to situations in which client-depositors could not have made any net return
on interest earned on their deposit, the justices concluded that no regulatory taking had occurred. The majority
emphasized that the question of whether there was a taking should be measured by the individual‘s loss rather
than by the public gain. When, by definition, the IOLTA transactions have no adverse economic impact on the
client and do not interfere with investment-backed expectations, there can be no taking. Furthermore, even if
one accepts the assumption that a „taking“ occurred, no compensation would be due.106

The justices have also recognized that state law may establish a property interest in data submitted
by business concerns to the federal government and, if it does, the data is protectable under the Fifth
Amendment. While in the case under review the Court held that some data could not be protected because
the business firm could not have had a „reasonable expectation“ that the Environmental Protection
Agency would not disclose the data, as to other data the Justices found a taking when the statute in effect
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

at the time contained an explicit assurance of confidentiality or exclusive use by the federal administrative
agency. The Court ruled the taking was for a public use, since the disclosure by the agency was to the
general public.107

Taking the Right to Exclude Others

Takings analysis applies to the full range of property interests, including the right of private property
owners to exclude others. In the most obvious cases, governments may not create easements over private
property without providing just compensation. Less conventional cases illustrate the parameters of this rule.

102 Tahoe-Sierra Preservation Council, Inc. v. Tahoe Regional Planning Agency, 535 U.S. 302, 327 (2002).
103 Tahoe-Sierra Preservation Council, 535 U.S. at 339.
104 Phillips v. Washington Legal Foundation, 524 U.S. 156 (1998).
105 Phillips, 524 U.S. at 172.
106 Brown v. Legal Foundation of Washington, 538 U.S. 216 (2003).
107 Ruckelshaus v. Monsanto Co., 467 U.S. 986 (1984).

35
 In Kaiser Aetna v. United States, private investors had converted a lagoon into a marina, and in the process
connected the marina area to the ocean. The United States argued that, by developing the area in this manner,
the marina became subject to the navigational servitude of the federal government and subject to federal
regulation. The Supreme Court justices rejected that argument, noting that Kaiser Aetna had legitimate,
investment-backed expectations that the marina development would remain subject to their control. The
government’s claim of a navigational servitude interfered with their right to exclude others; and the government
must therefore condemn the property and pay compensation prior to establishing a right of private access.108

The justices distinguished that decision, however, when they reviewed a California law providing the
public with a right to engage in petitioning and speech activities within private shopping centers. They
acknowledged the “right to exclude” as a valid property interest, but also noted that “not every destruction
or injury to property by governmental action has been held to be a ‘taking’ in the constitutional sense.”109 To
evaluate the issue, courts must weigh “the character of the governmental action, its economic impact, and
its interference with reasonable investment-backed expectations.”110 With respect to the shopping centers,
owners “failed to demonstrate that the ‘right to exclude others’ is so essential to the use or economic value
of their property that the state-authorized limitation of it amounted to a ‘taking.’”111

The Supreme Court justices also rejected arguments based upon a “right to exclude” when they upheld
laws permitting state regulation of mobile home parks. The regulation combined rent control with provisions
giving owners of the mobile homes the right to transfer their lease without restrictions from the owner of the
park. In other words, owners were able to sell their mobile homes without facing either changes in rent for
the new owner or eviction from the mobile home park. The justices explained that, “[b]ecause they voluntarily
open their property to occupation by others, [park owners] cannot assert a per se right to compensation
based on their inability to exclude particular individuals.”112

The Nuisance Exception to the Takings Clause

Recognition of government authority to protect the health and welfare of citizens by exercising traditional
police powers includes the authority of government to abate a public nuisance. In recent years the Supreme
Court justices have explicitly recognized a “nuisance exception” to the Takings Clause. An illustration of
this exception came when the Court reviewed state laws restricting coal companies from mining below
buildings in a manner likely to result in subsidence of the surface. In his opinion for the Court, Justice
Stevens described this law as a restriction on “activity akin to a public nuisance.”113 As he explained: “Since
no individual has a right to use his property so as to create a nuisance or otherwise harm others, the State
has not ‘taken’ anything when it asserts its power to enjoin the nuisance-like activity.”114

In 1992, Justice Scalia recognized the “nuisance line” of cases, with examples dating back to acceptance
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

of nineteenth century laws prohibiting the manufacture of alcohol,115 and subsequent cases restricting
operation of a brick mill in a residential area,116 allowing destruction of diseased cedar trees that threatened
the apple industry,117 and preventing operation of a quarry in a residential area.118 In such cases, states and
cities may take actions which essentially eliminate the economic value of ongoing commercial activity. In his

108 Kaiser Aetna v. United States, 444 U.S. 164, 179-180 (1979).
109 PruneYard Shopping Center v. Robins, 447 U.S. 74, 82 (1980) (quoting Armstrong v. United States, 364 U.S. 40, 48 (1960) (holding that a
subcontractor’s lien was a property interest subject to the Takings Clause)).
110 PruneYard, 447 U.S. at 83.
111 PruneYard, 447 U.S. at 84.
112 Yee v. City of Escondido, Cal., 503 U.S. 519, 531 (1992).
113 Keystone Bituminous Coal Assoc. v. DeBenedictis, 480 U.S. 470, 488 (1987).
114 Keystone, 480 U.S. at 492 n. 20.
115 Mugler v. Kansas, 123 U.S. 623 (1887).
116 Hadacheck v. Sebastian, 239 U.S. 394 (1915).
117 Miller v. Schoene, 276 U.S. 272 (1928).
118 Goldblatt v. Hempstead, 369 U.S. 590 (1962).

36
 opinion for the Court, however, Justice Scalia would not extend the nuisance exception to laws prohibiting
development along an area of the South Carolina coast threatened by erosion, preferring a categorical
approach to defining a public nuisance in a manner limited by common law recognition of abatement
actions.119 His explanation is that property owners take title to land subject to background principles of
property and nuisance law, therefore abatement actions falling within those categories may be expected by
the landowner and do not constitute takings requiring compensation. He would limit such actions, however,
to those which “do no more than duplicate the result that could have been achieved in the courts -- by
adjacent landowners . . . under the State‘s law of private nuisance, or by the State under its complementary
power to abate nuisances that affect the public generally.”120

Conclusion
United States Supreme Court treatment of the Takings Clause answers questions about whether
individuals or the public as a whole should bear the cost of government action that impinges upon private
property. Opinions have evolved over generations, and a general framework has emerged that builds upon
a distinction between physical intrusion and “mere” regulation. The category of intrusion belongs to a
traditional conception of government acquisition of property, and remains subject to stringent requirements
for “just compensation.” In contrast, the modern government enjoys wide regulatory authority, especially
when the government does not interfere with existing uses of property. Regulations advance public welfare,
and are best controlled by democratically elected branches of the government without substantial judicially
imposed constraints. Exceptions exist when regulations eliminate all economically viable uses of property
or when the government imposes disproportionate conditions on proposed private development. Even these
lines remain deceptively simple, however, and controversy about whether and how they should be drawn
continues.
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

119 Lucas v. South Carolina Coastal Council, 505 U.S. 1003 (1992).
120 Lucas, 505 U.S. at 1029.

37
 Comparative Law as Rhetoric:
An Analysis of the Use of
Comparative Law in International
Arbitration

Frédéric Gilles Sourgens1

Many of today’s largest and most important legal disputes have changed almost unrecognizably from
traditional court litigation: they are resolved by private arbitral tribunals, apparently apply multiple legal
systems to achieve their final award and, at times, involve a stunning number of languages and cultures.

Unsurprisingly, international arbitrations are a teeming petri dish for the practice of comparative law.
Nowhere is this practice more active than in the advocacy to international tribunals. Nevertheless, the
use of comparative law in international arbitral pleading practice has received relatively little systematic
attention. Authors that do tackle the use of comparative law in arbitration look more to its impact on the
arbitral procedural framework, or how arbitrators themselves use comparative law, rather than to the use of
comparative law in legal argument.2 This leaves an important gap in the literature. This essay attempts to
chart this next frontier of dispute resolution scholarship.

The bulk of the comparative work of an arbitration counsel will go towards finding effective means of
persuading a tribunal.3 It is part of his advocacy tool kit.4 Typically, there are three distinct ways in which
counsel would then deploy these tools in practice: (1) he could use comparative law to explain law foreign
to the tribunal in a manner helpful to his case, (2) he could use it as a means to close legal gaps in the law
applicable to the dispute, and (3) he could use it to extract general principles of international law or trade
usages. This essay deals with the first of these questions. In brief, it focuses on comparative legal rhetoric
in arbitration. It leaves for later discussion the more traditional substantive roles of comparative law in the
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

context of international arbitration.

Before exploring in more detail the use of comparative law in arbitral rhetoric, two rather obvious
questions must be addressed: what does “comparative law” mean, and what is “rhetoric?” Once armed with
an understanding of these two definitions, this essay can delve into its analysis of comparative law as a
rhetorical tool in international arbitration.

1 Associate Professor of Law, Washburn University School of Law; Managing Editor, InvestmentClaims.com (Oxford University Press). This
article first appeared in 2007 in volume 8 of the Pepperdine Dispute Resolution Journal (“Journal”), pages 1-23. It is reproduced here with the kind
permission of the Journal. The author’s views expressed in this publication do not necessarily reflect the views of the United States Agency for
International Development or the United States Government.
2 See, e.g., Judd Epstein, The Use of Comparative Law in Commercial International Arbitration and Commercial Mediation, 75 Tul. L. Rev. 913
(2001) (discussing how comparative law helps to “design a procedural regime for the individual arbitration); see generally Julian D. M. Ley, Loukas
A. Mistelis & Stefan M. Kröll, Comparative International Commercial Arbitration (2003) (discussing in a comparative manner how arbitration is
conducted through the key stages of an arbitration); Albert Jan van den Berg, The New York Convention of 1958 (1981) (discussing the practice of
courts in enforcing arbitral awards).
3 The term “comparative law” is not used as a means to establish the applicable law to a dispute. It assumes that an applicable law has already
been chosen by the underlying contract or arbitration agreement.
4 For lack of a neutral pronoun, the term “he” is used generically to encompass both men and women throughout this essay.

38
 I. Comparative Law

While the term comparative law is often used in legal discourse, its meaning is far from clear. “Comparative
law” does not in and of itself identify a concrete discipline or method. It does not even attempt to provide an
answer to a common problem. Rather, the term is used loosely to capture a growing number of scholars that
engage in the comparison of legal systems, or their relevant disciplines to satisfy their varied intellectual
curiosities.5 Thus, the task of discerning what comparative law is, let alone what “good” comparative law
scholars ought to do, may well be impossible to achieve.

In order to understand how arbitral rhetoric interplays with comparative law, one must look to the
established usages of comparative law. There are three main functions of comparative law: The first
function of comparative law has always been the deeper, “academic” understanding of the law.6 Second,
comparative law has served to improve legislative projects.7 As the purely “scientific” use of comparative
law may well come to conclusions regarding deficits in the law--or how to mend them--both the scientific
and legislative models of comparative law have been closely allied in the past.8 Finally, comparative law has
recently been used to address transactional concerns in the negotiation of contracts.9 Here, comparative
law is often closely related to concerns of choice of law, or private international law as it is known in civilian
jurisdictions.10

A. Comparative law as a scientific tool

Comparative law has an undeniable academic pedigree. The basic approach of scientific comparative law
is rather intuitive. Simply stated it is somewhat reminiscent of Russian puppets, placing specific questions in
the context of ever larger contexts. Thus, the first question of legal comparison generally concerns a specific
topic--say the area of legal procedure. This question is analyzed first in terms of its basic legal principles.11
Next, the comparativist looks to the application in the respective court systems.12 The respective interplays
between these legal rules in application are then examined in light of their place in the legal system in
general.13 Finally, the legal systems themselves are put in the perspective of their own historical, political,
and cultural environments.14

Scholars have put this method to a great variety of uses and refined it to meet their respective needs.
Thus, some have focused on learning from foreign systems for the purpose of unifying the underlying legal
systems to one another.15 These scholars tend to take a functional perspective.16 Others will discount a
majority of such functional comparisons as meaningless, because they do not account sufficiently for the
deeply rooted cultural origins of the law.17 To these scholars, comparative law merely helps gain a better

5 For a discussion on the dominant schools of comparative law, see Konstantinos D. Kerameus, Comparative Law and Comparative Lawyers:
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

Opening Remarks, 75 Tul. L. Rev. 865, 866-70 (2001).

6 See David S. Clark, Nothing New in 2000? Comparative Law in 1900 and Today, 75 Tul. L. Rev. 871, 875-76 (2001).
7 See, e.g., Ole Lando, Comparative Law and Lawmaking, 75 Tul. L. Rev. 1015 (2001).
8 See Clark, supra note 6, at 876. To the same end, academics often encourage judges to look at comparative law from this vantage point once
a particular lacuna or other weakness in existing jurisprudence has been discovered. See id.; see also Sir Basil Markesinis, Comparative Law in the
Courtroom and Classroom, 157-82 (2003).
9 See, e.g., Judd Epstein, The Use of Comparative Law in Commercial International Arbitration and Mediation, 75 Tul. L. Rev. 913, 918-23 (2001).
10 See, e.g., H. Patrick Glenn, Comparative Law and Legal Practice: On Removing the Borders, 75 Tul. L. Rev. 977, 998-99 (2001).
11 See, e.g., Epstein, supra note 2, at 917.
12 See, e.g., Reinhard Zimmermann, The UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts 2004 in Comparative Perspective, 21 Tul.
Eur. & Civ. L.F. 1 (2006).
13 See, e.g., Walter A. Stoffel, Enlightened Decision Making, 75 Tul. L. Rev. 1195, 1196 (2001).
14 See id. at 1200; see also James Gordley, Comparative Law and Legal Education, 75 Tul. L. Rev. 1003 (2001); Arthur T. von Mehren, The
Rise of Transnational Legal Practice and the Task of Comparative Law, 75 Tul. L. Rev. 1215 (2001).
15 See Stoffel, supra note 13, at 1215. “Unification” is used as a term of art, meaning “the qualitative comparison of the respective norms, with
view towards choosing the best one among them and adapting all the others.” Konstantinos D. Kerameus, Procedural Harmonization in Europe, 43
Am. J. Comp. L. 401, 401 (1995); see also Rudolf Schlesinger, Hans Baade, Mirjan Damaska, & Peter Herzog, Comparative Law: Cases, Texts and
Materials 31-34 (5th ed. 1988).
16 See, e.g., Lando, supra note 7, at 1020 (part of these steps discussed here have already been subsumed in Professor Lando's step of
“comparative research” undertaken by the reporter); Zimmermann, supra note 12; see also Kazuaki Sono, The Rise of Anational Contract Law in the
Age of Globalization, 75 Tul. L. Rev. 1185 (2001).
17 See Clark, supra note 6, at 885-86; see also André Weiss, Rôle, Fonction et Méthode du Droit Comparé dans le Domaine du Doit Civil, in 1
39 Congrès International de Droit Comparé: Procès-Verbaux des Séances et Document 347-54 (1905).
 understanding of our own legal “taboos;”18 it is of only limited use to improve these deeply irrational cultural
responses by means of simple syllogisms.19

The traditional methods of scientific comparative law provide the methodological starting point for legal
comparison. However, because of their varied scientific purposes, no one of these methods constitutes the
be-all and end-all of comparative law. As will be discussed more fully below, the main attraction of these
scientific methods for the advocate lie in the stores of argument in favor or against the use of comparative
law to reach a normative conclusion. Thus, if an advocate wants to rely on foreign law as it is more suited
to his position, he may find scientific support for his position. At the same time, his opponent will also find
materials from which to assemble his defense. Neither, however, will find any help in scientific comparative
law on how to deploy these materials as part of their case.

B. Comparative law as a legislative tool

Beyond its mere scientific use, comparative law also traditionally served as a legislative tool.20 The
legislative approach to comparative law, much like the scientific approach, is intuitive. It begins by analyzing
a specific area of law currently under discussion for reform.21 Foreign legal systems are, then, consulted as
source material for one‘s own drafting efforts,22 or as arguments to convince fellow lawmakers, or the public
at large, of one‘s side in the legislative debate.23 As a matter of legislative rhetoric, foreign laws are used as
examples of how a similar position in the domestic debate has thrived or failed abroad.

The main difference between comparative law as an academic‘s device and as a legislative tool
lies in its purpose. The academic purpose for comparative law is to gain a better understanding of the
law. The legislator uses comparative law as a tool to support a political argument.24 Understanding and
jurisprudentially improving the law is only a secondary concern to the overarching political goal. The
legislator uses comparative law as support for his conviction that the law ought to conform to some other
extra legal concern.25 Thus, the legislator‘s use of comparative law may well be close to the use an advocate
before a tribunal may make of it: as a tool of persuasion. This differentiates the academic from the legislative
use of comparative law.

Of course, the legislative use of comparative law is not a clear match for the arbitral advocate, either. For
one, the legislator typically is concerned with convincing a domestic audience of his political goals. He does
not have to communicate his argument to foreigners. Also, the use of legal argument is, in itself, a subsidiary
concern for the politician. It is the main driving force in most arbitrations. Thus, while there are interesting
similarities in the use of comparative law by legislators and in arbitral advocacy, these similarities may well
be of limited practical value.

C. Comparative law as a transactional tool

ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

Comparative law has also made inroads into the transactional practice and its academic analysis.26
Importantly, comparative law questions look largely into the context of choice of law or dispute resolution
provisions. These concerns are generally secondary to the broader commercial concerns in contractual
negotiations. Nevertheless, as businesses become increasingly aware of their legal choice to frame their
bargain, both questions are gaining prominence.

18 See Clark, supra note 6, at 886.

19 See Adhémar Eisman, Le Droit Comparé et l'Enseignement du Droit, 29 Bull. de la Société 373, 376-79 (1900) (discussing the potential for
limited approximations within legal families).
20 See generally Lando, supra note 7, at 871, 884, 886; Zimmermann, supra note 12.
21 See generally Lando, supra note 7; Peter Schlechtriem, EC Directives, Common Principles, and Law Reform, 75 Tul. L. Rev. 1177 (2001);
Zimmermann, supra note 12.
22 See, e.g., Product Liability in Comparative Perspective (Duncan Fairgrieve ed., 2005).
23 See, e.g., R.J. Radford, Universal Health Care Can Come With Drawbacks, Letters to the Editor, St. Petersburg Times Online, January 7,
2003, http://www.sptimes.com/2003/01/07/Opinion/Universal_health_care.shtml (the universal health care debate in the U.S. as discussed in op-ed
letters).
24 See Clark, supra note 6, at 911-12.
25 See id.
26 See Epstein, supra note 2, at 918-23.

40
 The transactional approach to comparative law, if one such approach can be identified, will look first and
foremost to the commercial objectives of the client. Next, potential applicable laws and dispute resolution
provisions will be assessed against this commercial objective. In some cases, transactional practitioners
also encounter an additional comparative layer when parties from different legal systems have entirely
different legal pre-conceptions of their relationships under a contract. When they become of aware of these
differences comparative law can also act as a translation device to give comfort to all parties that the bargain
to which they agree on paper is, in fact, the bargain they intended to get.27

The transactional approach makes interesting advances on the relevant point of view for the arbitration
practitioner. The comparative method no longer focuses on the underlying jurisdictions in their own right.
Rather, it focuses on communicating and manipulating the normative content of one legal systems in terms
of another. Comparative law serves the same purpose in international arbitrations, be it in a different manner.

II. Rhetoric

It is almost self-evident that the concern of an advocate, legal or political, international or domestic,
involves rhetoric. Thus, an advocate in international arbitration uses comparative law as part of his or her
legal rhetoric. If comparative law as an advocacy tool is to be more than an advanced exercise in smoke
and mirrors, the definition of rhetoric must reflect this broader ambition for itself. This section sets out to find
just such a definition. First, it will discuss the common misconceptions of rhetoric. Next, it will dispel them
by reference to the foundational theories of rhetoric. Finally, it will confirm that these, sometimes ancient,
theories of rhetoric still describe the best practices in current arbitral advocacy.

A. Misconceptions of Rhetoric

Rhetoric today has negative connotations.28 These connotations are the worst in the legal context. Here,
popular perception views legal rhetoric as little more than a cheap trick.29 This point of view is consistent
with the broader attitude that evidence, be it in science or law, speaks for itself.30 Rhetoric steps between
the evidence and the audience and shapes the evidence into something other than what it originally was.31
Therefore, rhetoric is an unnecessary and dangerous distraction to a proper understanding of the underlying
subject.

This outlook on evidence is relatively young. In the sciences, it is traditionally rooted in the principles
of positivism and, though the positivist perspective itself has largely been rejected, has been incorporated
in the contemporary paradigms of scientific reasoning.32 A similar perspective has also become prevalent
in the social sciences, which increasingly argued for and employed scientific methodologies to understand
moral and legal questions.33
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

Similar criticisms can be voiced against the use of comparative law as rhetoric in international arbitrations.
As discussed below, this point of view introduces the concern that the use of comparative law as rhetoric takes

27 See id. at 918-19.

28 See, e.g., Buying Votes, Economist Intelligence Unit Briefing, Oct. 17, 2007, http://www.economist.com/daily/news/displaystory.cfm?story_
id=9976401.
29 See, e.g., ‘What a Farce,’ Simpson Trial Draws Jeers ‘Round the World, CNN, Oct. 3, 1993, http://www.cnn.com/US/OJ/verdict/world/index.
html.
30 See M. Tullius Cicero, Pro Milone, XX.53, available at http:// www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/
ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.02.0011&layout=& loc=Mil.+53 (English translation byC. D. Yonge, available at http:// www.perseus.tufts.edu/
cgi-bin/ptext?doc=Perseus:text:1999.02.0020:text=Mil.: section=53).
31 See Hans-Georg Gadamer, Wahrheit und Methode 1-47 (6th ed. 1990); see also Anthony T. Kronman, Rhetoric, 67 U. Cin. L. Rev. 677, 684-
87 (1999).
32 See generally Alex Rosenberg, Philosophy of Science, A Contemporary Introduction (2d ed. 2005).
33 Compare Gadamer, supra note 31, at 12, 29, 38-9, and John Rawls, A Theory of Justice (1971). That is not to say that ancient philosophy did
not have powerful proponents of a similar world view--to the contrary, Plato, the most pre-eminent ancient philosopher, shared this point of view. Yet,
his perspective was not shared and did not shape Western cultural traditions on point, which, pace Plato, remained fervently rhetorical until the dawn
of modern rationalist philosophy. On this cultural development, see also Quentin Skinner, Reason and Rhetoric in the Philosophy of Hobbes (1996).

41
 the arbitrator away from making the correct decision and instead encourages him or her to make a decision
on entirely improper grounds. To face this criticism an altogether different perspective on rhetoric is needed.

B. The Traditional Role of Rhetoric

In order to understand the role of rhetoric in international arbitration, the art of rhetoric must first be
explored in its own right. The basic premise on which rhetoric rests is rather simple: to arrive at the best
solution to a relevant question, normative reasoning requires persuasion beyond the powers of strict logical
argument.34 This premise is plausible both in the context of great tragic choices captured by literature.35
More mundanely, most everyday normative decisions are informed to a large part by our prejudgments of
right and wrong.36 Thus, if people are faced with several choices and each appears logical enough in their
use of the evidence at stake, they will likely not agonize over which one of them most logically makes use of
the evidence, but which one of them most resembles their notions of right and wrong.

Building on this premise, rhetoric traditionally insists that these underlying preconceptions of right and
wrong are not altogether arbitrary.37 Rather, they are based on different societal themes that each give
expression to basic intuitive human experiences.38 These themes, rather than pure reason, are the means
by which we understand, express and act on normative truths.39 Out of this basic premise, rhetoric continued
to create infinitely complex systems. For the current purposes, however, this basic understanding of a more
positive characterization of the task of rhetoric and its underlying premise is sufficient.

Rhetoric, thus, has internal standards of good and bad that are not simply directly proportional to the
success one has at achieving the speech‘s intended result. It is not purely outcome oriented--thus, a
successful argument can fail the internal standards of rhetoric regardless of how well it was received.40
This internal standard of the rhetorical school against which all arguments are finally judged is whether
the arguments were conducive to establishing some form of truth about social action. In fact, it is only
persuasion because of such a realization that can truly be called rhetoric in the classical sense.41 All other
forms of persuasion, successful as they may be, would fail the fundamental purpose of the craft.

C. Rhetoric and International Arbitration

This lofty excursion into the world of ancient rhetoric may appear gratuitous at first. Yet, it has brought
home an important lesson that legitimizes this entire enterprise: the use of rhetoric does not attempt to
detract from truth, it seeks to create it.42 Thus, the use of comparative law as a rhetorical tool does not
cheapen comparative law, nor the advocate presenting an argument. To the contrary, it opens a different
point of view on both the art of arbitral advocacy and comparative law. For the comparative lawyer, it opens
a new field of inquiry; for the arbitration advocate, a proper understanding of rhetoric helps to shape both his
own understanding of the case and is instrumental in presenting this case to the arbitral tribunal.43
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

In the context of international arbitration, one will find that “rhetoric” differs in important respects from the
notion of an orator presenting a rousing speech to a large audience, or even the idea of a lawyer presenting

34 See Miles F. Burnyeat, Enthymeme: Aristotle on the Rationality of Rhetoric, in Essays on Aristotle's Rhetoric 88-115 (Amelie O. Rorty ed.,
1996).
35 Thus, it was through oratory rather than logic that decisions of life and death were portrayed from the beginning of literature on. See, e.g.,
Homer, Iliad, 9.269-9.522,, translated in Homer, The Iliad 259-66 (Robert Fagles trans. 1998).
36 Gadamer, supra note 31, at 286-95.
37 See, e.g., Cicero, De Inventione, I.1-2, translated in Marcus Tullius Cicero, De Inventione 1-7 (Kessinger Publishings 2004).
38 Aristotle, Rhetoric, 1356a36-1359a26, translated in The Basic Works of Aristotle 1330-36 (Richard McKeon ed., 2001); Id. at 85-7.
39 See id.; Cicero, supra note 37; Burnyeat, supra note 34, at 88-114; Richard Brooks, The Emergence of the Hellenic Deliberative Ideal, 30
Hastings Int'l & Comp. L. Rev. 43, 67-8 (2006); Gadamer, supra note 31; Martin Heidegger, Was heisst Denken? Vorlesung Wintersemester 1951/52
(Reclam, 1992). Indeed, as some might argue, the very existence of existential normative truths may well depend on them. See Kronman, supra
note 31, at 700.
40 See, e.g., Cicero, supra note 37, at 6-7.
41 On the intuitive problem of this classical position for the contemporary legal audience, see Kronman, supra note 31, at 680. For his resolution
of this intuitive problem in favor of a rhetorical understanding, see id. at 700.
42 Compare Burnyeat, supra note 34, at 88-114, with Heidegger, supra note 39.
43 Due to the confidential nature of arbitration pleadings, the following is based on personal experience.

42
 his closing argument to a jury. As discussed below, the distillation of the dispute, through multiple stages of
briefing before the hearing on the merits, forces the advocate to use rhetoric on a far more conceptual level
than one traditionally pictures it. Thus, it is both, arguably, the furthest from the practice of rhetoric as one
envisions it and the closest to its original purpose discussed above.

The arbitral process, at first blush, differs greatly from dispute to dispute. There are at least a handful
of arbitration rules and institutions that, at any time, dominate the global arbitration market.44 Beyond
these global players, there is a second layer of national arbitration organizations and industry-specific
dispute practices.45 Finally, the parties have at their disposal an arsenal of options to change these default
processes by means of the arbitration clause.46 Thus, the treatment of “rhetoric in international arbitration”
can only touch on the broad common questions that they will need to take into account when approaching
an international dispute as a advocates. Arbitration is by far too diffuse to allow for any specific answers to
problems arising within each arbitral domain to be forthcoming within the confines of this essay.47

As compared to litigation, arbitration is arguably a more precise and reasoned enterprise in several
respects: The parties for the most part have a great influence on the composition of the tribunal that will
hear their dispute.48 They will likely choose experts in the relevant area crucial to the dispute. The process
is, thus, already more sophisticated than a trial tried before laymen jurors and even more specialized than a
bench trial due to the targeted expertise of the arbitrators in each case. Rhetoric in international arbitration,
therefore, is far more cerebral from the beginning than rhetoric would be in any other forensic setting.

This nature of the process is further underlined by the fact that international arbitration has several
written stages of argument before the merits of the case are ever orally discussed before the tribunal.49
Thus, arguments are refined over longer periods of time and can be answered and refuted with the full
comfort of weeks before the next round of briefing is due to the tribunal. It has also become practice in
international arbitrations to provide written witness statements, as well as expert reports, far in advance of
a final hearing on the merits.50 Many tribunals further are disinclined to give credence to testimony that is
unsupported by contemporaneous documentary evidence.51 Thus, by the time the final hearing on the merits
rolls around, most of the advocacy has already been done and is firmly constricted within the confines of
binders of documents and long pages of arguments and prior statements. Consequently, arbitral counsel will
have little chance to dazzle his audience at the merits hearing. Worse still, even if counsel would succeed at
a surprise, opposing counsel often has post-hearing briefing to diffuse the argument. In sum, Perry Mason-
styled advocacy simply fails to convince in international arbitration due to a process strongly favoring
balanced written advocacy.52

Rhetoric nevertheless does have a place in international arbitration. As Doak Bishop, an accomplished
arbitral advocate, counsels “[w]hile overt emotionalism is rarely rewarded in international arbitration,
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

44 These institutions include the International Court of Arbitration of the International Chamber of Commerce (ICC), the London Court of
International Arbitration (LCIA), the International Center for the Settlement of Investment Disputes(ICSID), the Stockholm Chamber of Commerce
(SCC), and the International Center for Dispute Resolution (ICDR). These chambers are supplemented on the global stage by ad hoc arbitrations
under the non-administered UNCITRAL Arbitration Rules.
45 Such prominent institutions include the Singapore International Arbitration Center (SIAC), the Chinese International Economic and Trade
Arbitration Commission (CIAC), the Dubai International Arbitration Centre, and arbitration under the World Intellectual Property Organization Rules
(WIPO).
46 See, e.g., English Arbitration Act of (1996), §1(b), available at http://www.opsi.gov.uk/acts1996/ukpga_19960023_en_2#ptl-pbl-1lgl.
47 See The Art of Advocacy in International Arbitration (R. Doak Bishop ed. 2004) for an excellent survey of the different sets of practices in
international arbitration organized by region.
48 See, e.g., International Chamber of Commerce, Arbitration Rules, Article 8(2), available at http:// www.icewbo.org/court/english/arbitration/
rules.asp#article_8.
49 See, e.g., London Court of International Arbitration, Arbitration Rules: Rules, Clauses & Costs, Article 15 available at http://www/lcia.org/
ARB_ folder/arb_english_main.htm#article15.
50 See Doak Bishop, Toward a Harmonized Approach to Advocacy in International Arbitration, in The Art of Advocacy in International Arbitration
451, 476 (R. Doak Bishop ed., 2004).
51 See id. at 473; see also Charles N. Brower, Evidence Before International Tribunals, The Need for Some Standard Rules, 24 Int'l Law. 47,
62 (1994).
52 Perry Mason, US Legal Drama/Mystery, The Museum of Broadcast Communication, http:// www.museum.tv/archives/etv/P/htmlP/perrymason/
perrymason.htm (“As evidence mounts against his client, Mason pulls out a legal maneuver involving some courtroom ‘pyrotechnics.’ This not only
proves his client innocent, but identifies the real culprit.”).

43
 neglecting the humanity of the arbitrators is even more rarely rewarded.”53 The question thus is where and
how the rhetorical tradition would suggest lodging such an appeal. The most important place in the majority
of arbitral disputes is in the portrayal of the facts of the dispute. As with rhetoric in general, it is important
to organize these facts in light of the compelling theme of the case.54 The theme, however, often remains
more subtle than in other disputes, save in investment disputes (“the government marched onto my property
at gun point and demanded the books and the keys” hardly qualifying as a subtle theme). Its appeal will
largely depend on a correct understanding of the arbitrators‘ experience and perspective and as this is a
comparative exercise all of its own. Yet, at its core this aspect of arbitral advocacy is likely so akin to notions
of traditional rhetoric that one could easily adapt Cicero‘s magnificent De Inventione to the field.55

It is, thus, in the presentation of legal argument that one of the main cruces for the arbitral advocate lies.
In his legal argument, counsel has to appeal to the arbitrator‘s notions of right and wrong.56 These notions
of right and wrong are far more complex and involved than the emotive response of a domestic jury. It will
involve not only the cultural equitable stereotypes of the place of origin of the arbitrator, it is overlaid with
normative reflexes acquired in countless years of legal training. Thus, the presenter of the legal argument to
an international arbitrator not only has to worry about the question of whether or not a specific legal position
appears fair to the arbitrator as a human being, but whether it can be made congruent with the natural legal
“prejudgments” the arbitrator brings to the hearing table.57 Here, the art of arbitral advocacy intersects with
the science of comparative law.

III. The Use of Legal Comparison in Arbitral Argument

The challenge facing the international arbitral advocate is remarkable. While the final goal seems rather
obvious--i.e. convince the arbitrators--it requires great effort to achieve it. If we take the rhetorical school
at its word, succeeding at this challenge requires the creation of a new legal world from the building blocks
of the applicable law, held together by the mortar of comparative law. How should an advocate go about
those tasks? As discussed below, there are three levels on which an advocate can approach this task:
the first couches legal concepts of the applicable laws in a normative language open to all arbitrators; the
second is more direct, explaining legal concepts by analogy to a foreign law which the arbitrators are more
familiar with; finally, the third uses comparative law to deflect harmful interpretations of the applicable law.
Ordinarily, arbitral advocacy will involve a little of each of these three tools. For reasons explained below,
the first of these tools, the subtle explanation of the relevant concepts under the applicable law, remains far
and away the most important.

A. The Legal Salad Bowl: Communicating Across Jurisdictional Divides

One of the most common aspects of international arbitration is that the parties, counsel, the arbitrators,
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

chair, and potentially the applicable law each are at home in different jurisdictions.58 Thus, a case involving a
contract dispute between an Egyptian and an Italian party easily may involve French and English counsel; the
Swiss Code of Obligations as applicable law; a Tribunal comprised of a Swede; a German, and a Canadian
chair; a Dubai seat and a choice among a myriad of arbitration rules. Counsel thus face the challenge to
explain to a tribunal the impact of (a) the applicable law under which they likely were not trained--here the
Swiss Code of Obligations, (b) the procedural law that they are not directly familiar with, here the Dubai laws

53 Bishop, supra note 50, at 452.

54 See Cicero, supra note 37, at 85-7.
55 See id. at 85-7.
56 See, e.g., Bishop, supra note 50, at 453.
57 See Gadamer, supra note 31, at 286-95.
58 An example of such diversity is hard to find due to the confidential nature of most arbitral proceedings. The ICSID case of Telenor Mobile
Communications A.S. v. Republic of Hungary, ICSID Case No. Arb 04/15 (2006), available at http://www.worldbank.org/icsid/cases/pdf/ARB0415_
telenor-v-hungary-award.pdf, could nonetheless serve as a good example for the diversity of parties, counsel and tribunal. Telenor is a Norwegian
company claiming against the Hungarian state. Id. The Norwegian company was represented by Hungarian counsel. Id. The Hungarian state was
represented by the Washington office of Arnold & Porter. Id. The chair of the Tribunal and one arbitrator were British with the third arbitrator hailing
from the United States. Id. at 3-4. The applicable law was a treaty between Norway and Hungary. Id. at 3.

44
 applying to arbitration, and (c) the business culture that they have likely only been tangentially exposed to,
here the business culture of Italy and Egypt.

The fundamental task of counsel is to transform these divergent rules, which the arbitrators thus far may
have had little or no exposure to, into something that is inherently familiar to them. Analytically, this task
breaks into three different components: (i) recasting rules which already seem familiar, (ii) explaining rules
that are entirely foreign, and (iii) applying these legal concepts to an alien business setting.

The first element involves communication within a legal family. In our example, this exercise would apply
most clearly with regard to the Swiss applicable law and the German arbitrator. It would apply, maybe with
less force, to the Swedish and Canadian arbitrators (depending on which Canadian province was home to
his alma mater). With regard to counsel, the French avocat would equally appear to have a leg up on his
English counterpart.

While this exercise intuitively appears to be the easiest, it may well be the most difficult to master. Thus,
the French avocat may well be tempted to rely too much on his own preconceptions of the law of obligations
in their reading of the Swiss Code.59 Further, to get to certain helpful parts of the Code, it may be necessary
to disabuse the arbitrators of their legal reflexes, where a subtle difference in interpretation can win the
case.60 It is thus a task of almost having to unlearn and relearn the law for both counsel and the arbitrators.
Worse still, for counsel it involves walking the tightrope between disabusing the arbitrators from some of
their preconceived notions of the law while appealing to these very notions in other parts of his case. This
task can only be achieved fully, if counsel consciously deconstructs the applicable law and reconstructs
the law in its totality with these concerns in mind. It thus resembles a successful translation of a work of
literature--carefully avoiding false friends and words evoking different connotations while relying, where
possible, on linguistic similarities between the language of origin and the new host language of the work.61

One of the most frequently cited examples in which such a legal translation problem arises is in the context
of force majeure. As an arbitration practitioner warned in the context of drafting force majeure clauses:

Frustration is not the equivalent of force majeure or Unmöglichkeit nor is force majeure Unmöglichkeit;
even force majeure under Belgian law is not force majeure under French law. Although all these concepts
belong to the same family, the distinction between them is extremely important in drafting choice of law
clauses in international contracts.62

After analyzing the different legal regimes in question in the article, the author concludes with the
following hypothetical:

Lawyers like facts: a wine connoisseur signs a contract for the construction under his house of a very
sophisticated wine cellar, air and humidity conditioned. The house is burned down before execution of the
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

contract, leaving the basement part in perfect condition.

Under English law, this would certainly be considered frustration; in French law probably imprévision
e.g.: to be performed, possibly after a delay because the house can be rebuilt.

The question arises whether a German judge will consider that the parties‘ intention in this specific
contract is clear although not expressed: no wine cellar without a house. Is this completion of the contract?
Or is it simply a normative problem: the very economic basis of the contract has disappeared and so the
contract itself burned away with the house. What happens if the owner moves to another house of his own
with a cellar? Will the judge adjust the contract and invite the building contractor to build a wine cellar in
the other basement? What if the owner moves to an apartment? Depending on the answers, the flexible
Japanese judge, will rule in accordance with common sense.

59 See Stoffel, supra note 13, at 1196.

60 See id.
61 See George Steiner, After Babel: Aspects of Language and Translation 1-51 (3d ed. 1998).
62 A. H. Puelinckx, Frustration, Hardship, Force Majeure, Imprévision, Wegfall der Geschäftsgrundlage, Unmöglichkeit, Changed Circumstances:
A Comparative Study in English, French, German and Japanese Law, 3 J. Int'l Arb. 47, 47 (1986).

45
 In fact all these cases go back to a basic error made at the moment of signing a contract. Due to changing
circumstances, this error subsequently makes it very hard for one of the parties to perform the contract.
The risk involved in contracting should not be such that it covers also totally unforeseeable and dramatic
changes in the contractual environment. To what extent those changes have to be identified or simply
mentioned in the contract, is recognized differently in every country. Knowledge of this is rather important
for lawyers practicing international law, if they want to avoid frustration and hardship for their client and for
themselves.63

The arbitration practitioner is faced with the problem described in the hypothetical, the underlying force
majeure clause is already set, in all likelihood its application to the case at hand is unclear. Mr. Puelinckx
does not, however, leave the arbitration practitioner having to explain a French clause to a German
arbitrator without recourse. He focuses the practitioner‘s attention on the common factual concern behind
the different rules of law on point. A careful use of this factual matrix may be the most efficient means for
the arbitration practitioner to translate the relevant question of law. It constructs the applicable legal norms
(or value judgments) through their relation to archetypal fact patterns. Such a fact driven construction of the
relevant legal rules is likely the best means of approaching the task of explaining normative differences in
related legal systems in an arbitration. It is true to the underlying law. It keeps intact the legal intuitions of
the audience. Yet, rather than allowing these intuitions to run astray, they are harnessed by counsel through
a careful factual redefinition of the key legal terms in dispute.64

The task of explaining an entirely foreign legal system to the arbitrators is based on the same principle of
translation of legal concepts. It thus mirrors the work that has to be done to explain legal concepts within a
legal family. It also differs in important regards. Practically, it may well be easier to have arbitrators cast aside
some preconceptions that are in the way of a helpful argument in an entirely foreign context. Theoretically,
however, it will be far more difficult to rebuild a legal universe from the foreign law that will appear familiar to
the arbitrators, as the applicable law is not related in the same way to their own legal background.

How counsel can rebuild the legal universe will, of course, vary from case to case. The shorthand in many
instances will be the use of familiar legal terms for related legal concepts. Counsel may use this familiar term
and “re-define” it in his advocacy.65 Of course, this will certainly be of little persuasive help if the difference
between both legal systems on this point supports the argument better. In such a case, it may well be useful
to transliterate the original term with a definition so as to set a visual reminder of the difference.66 Between
both extremes, counsel will create a normative language that will make the applicable law accessible to the
arbitrators and through the use of the language will make the arbitrators feel at ease in their new normative
environs. Of course, counsel will not do well to venture down this path alone, but will recruit the help of
foreign law experts, and many trained comparativists, to assist in this exercise.67

Before moving to the final application of the legal language, one further “snag” must be noted. It is not
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

atypical that a tribunal would have at least one member from the jurisdiction of the applicable law. In those
cases, counsel must take care that the language used is not only accessible to the arbitrators that are
foreign to the applicable law, but also that counsel‘s use of language remains plausible within the context of
the original normative discourse. Thus counsel must take care not to oversimplify or uproot legal concepts
beyond reason. In a word, such an exercise is likely the most complex because it requires our original author
and our foreign reader to be equally satisfied with our endeavors of legal translation.68

As discussed above, successful legal translation in the context of arbitration is driven by a careful
treatment of the facts of the case. Problematically, the facts themselves may be alien to the arbitrators, thus

63 See id. at 64-5.

64 On force majeure in French law, see François Terré, Philippe Simler, Yves Lequette, Droit Civil: Les Obligations 568-73 (9th ed. 2005). Cf.
Stephan Lorenz, Thomas Richon, Lehrbuch Zum Neuen, Schuldrecht 146-75 (2002).
65 The power of words in shaping our perceptions has been best described in drama. See Johann Wolfgang Goethe, Faust I, Nacht, translated
in Johann Wolfang Goethe, Faust 93-124 (W. Kaufmann trans., 1961); see also Brian Friel, Translations: A Play (1981).
66 See Rodolfo Sacco, One Hundred Years of Comparative Law, 75 Tul. L. Rev. 1159, 1172-73 (2001).
67 See Bishop, supra note 50, at 453.
68 There is very little literature indeed on this exercise in conceptual translation in the legal world. See, e.g., Sacco, supra note 66, at 1170-74.
An interesting parallel could be drawn here to the disciplines of linguistics and comparative literature. See generally Steiner, supra note 61.

46
 requiring counsel to explain a foreign law by reference to facts that themselves will be familiar to the panel.
Although the lessons from comparative law for the explanation of facts in international arbitration is a matter
for a different time, the application of the normative language is unavoidably a question for our current
enterprise. Again, the skill lies in capturing key events in terms of the new normative language in such a
manner that they make intuitive sense. Problematically, what seemed a feasible translation in theory may
fall apart once these alien facts are properly excavated. The context in which a redefined term is used may
then be so foreign to its original meaning that even borrowing the term would be senseless and create more
confusion than it would resolve.69 In those cases, the application of the law may well force the advocate
back to the drawing board entirely. Yet, at times, it may be possible to work in epicycles to explain the
legal differences, especially in the context of wholly foreign legal systems.70 Whether this will be successful
depends largely on the individual circumstances of each case.

Mr. Puelinckx‘s force majeure example quoted in full above is again instructive. Explaining the German
law of Wegfall der Geschäftsgrundlage71 to an English arbitral panel may be beneficial by re-defining the
more commonly used terms “hardship” or “frustration.” If the underlying facts leading to the event allegedly
constituting Wegfall der Geschäftsgrundlage are foreign the translation of the term to “frustration” or
“hardship” may become overly strained to be convincing.

This may occur if there is a temporary regulatory failure in the formation of a business enterprise through
which the performance of the contract was contemplated due to a change in law, or due to a change in the
capitalization requirements of the company. Depending on the underlying obligation imposed by the contract,
it may still be possible for the contract to be performed, but performance may have a legally significant
different risk profile for one of the parties than what was originally anticipated. Depending on how such facts
play out in a dispute, there may be a situation in which a theory of Wegfall der Geschäftsgrundlage would
be arguable or even plausible and a frustration theory would be counterintuitive.72 If that were the case,
the exercise of unpacking the operative facts of the case could make it impossible for an arbitral advocate
to present such a plausible legal theory to an English panel; in such a scenario, the operative factual
assumptions of English law frustration would diverge too much from the German applicable law for such
a legal translation to make sense. The facts of the case may require a stretch of the factual assumptions
of the law beyond plausibility. In such cases, different tools of legal translation may well be called for.
One candidate to communicate the law correctly may be scientific comparative law that breaks down and
explains in detail why the core factual assumptions of the laws concerned differ, so as to fully educate the
panel on the relevant legal differences.73

As becomes clear from this introduction to the art of using legal comparison to create a common
normative language for the dispute, it is an inherently case-driven exercise. The advocate‘s rhetorical
acumen will be tested differently each time. However, as a methodological constant, comparative law is a
valuable translation tool, working in the background of the pleadings and arguments made to the tribunal. It
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

becomes one of the main drivers behind the choice of possible themes. It is also the determinant of diction
in the key passages of legal argument. In sum, “comparative lawyering” is the conditio sine qua non of “good
lawyering” in most international arbitrations.

69 The use of “common law” to refer to “customary law” may be one such radical example. The use may at times be justified but would likely be
entirely out of place if used to explain law developed through customary practice by bodies other than the courts to a U.S. arbitrator.
70 The use of “discovery” to refer to civil law document disclosures may be one such use. While a U.S. arbitrator would have a very different
expectation from a “discovery process” than what actually took place, it may be possible to explain these differences away without loosing the value
of a familiar marker to the arbitrator.
71 Mr. Puelinckx briefly discusses this concept in his article:
According to this latter doctrine, any contract has a basic aim and emanates from a basic intention of the parties which cannot be achieved or
realized in the absence of an existing environment, for example, the prevailing economic and social order, the value of the currency, normal political
conditions etc. This definition of the Geschäftsgrundlage sounds very much like the rebus sic stantibus doctrine in international public law treaties.
German legal scholars agree that commenting on this doctrine is like skating over one night's ice.
Puelinckx, supra note 62, at 59.

72 German law under such circumstances recognizes a theory of Wegfall der Geschäftsgrundlage on a highly factual test. Generally, an increase
of costs by sixty percent is sufficient to trigger it. Further, a mistake by both parties concerning a tacitly assumed legal framework has also been
found to satisfy it. See generally Lorenz et al., supra note 64, at 204-06.
73 As many arbitrators have extensive experience in foreign laws and comparative law techniques, this may be as simple as a reminder of the
elements of the underlying legal theory and a caveat that the particular theory is indigenous to the applicable law.

47
 B. Explaining Foreign Law Concepts through Legal Analogies

Not all applications of comparative law in arbitral advocacy are as exhaustive and all-encompassing as
the task of conceptual translation. One such typical use is a direct analogy of foreign law to the applicable
law.74 Direct analogies are used less frequently but are certainly common in practice.75 Those analogies
can be dangerous as they would be potentially subject to scrutiny by opposing counsel‘s expert. Thus, they
should generally only be used if they are close to watertight. If employed sparsely, analogies are a powerful
tool to create further comfort for the arbitrators. Analogies can be valuable if the law chosen by the parties
has not been previously applied to a similar situation or if the law on point is still relatively unsophisticated.

If analogies are used as a further tool to create a normative language with which the arbitrators are
comfortable, their use in a specific case may also help to place an entire area of law in an appearance of
familiarity. As a caveat, one must again note that as powerful a tool as it can be when important similarities
exist, the worse it can backfire is if there are apparent inconsistencies. An analogy should, therefore, only
be used in this context when a wider comparison is at least defensible and is compatible with the normative
language at large.

The use of analogies is, thus, a target-specific tool. It can be employed by itself or in the context of a
broader conceptual strategy. In both cases, the use of the analogy is meant to bridge a gap of understanding
between the arbitrators and an aspect of the case. As with most aspects of advocacy however, the gap may
also widen further if the analogy is ill-formed. This is a key reason for the sparse use of analogies in many
arbitrations.

C. Deflecting Harmful Interpretations through Legal Comparisons

The uses of comparative law in arbitration discussed above have in common that they positively build a
case for the arbitrators. Using those tools aims at convincing the arbitrators that one is right. As a flipside to
these techniques, comparative law can also be used defensively as a block to harmful arguments presented
by opposing counsel. This use of comparative law has two main components: (i) countering comparative law
arguments made by opposing counsel and (ii) discrediting interpretations of the applicable law that do not
openly draw on legal comparison suggested by opposing counsel.

As cautioned earlier, arbitration is a highly sophisticated adversarial proceeding. Any use of comparative
law, whichever form it may take, is, thus, subject to rebuttal. This rebuttal will focus on the differences
between the proposed interpretation and the “true” meaning of the applicable law. There are different
degrees of “legal segregation” available to refute the comparative law point made by opposing counsel.
Thus, at the extreme one could rely on the techniques used by comparative law scholars that see each legal
system as a specific answer to problems immanent only within the legal culture of the applicable law. At the
other extreme one could simply attack a point as an ill-founded comparison in this specific instance leaving
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

the door open for other, better-formed comparisons.

Advocates also use comparative law to discredit other interpretations of law suggested by opposing
counsel. For example, one could use comparative law tools as a cautionary excursus: a foreign jurisdiction
interpreted a similar law in the way that opposing counsel suggests; this interpretation led to severe legal
problems down the road. It is also a helpful tool to discredit attempts by opposing counsel to create an
overly optimistic normative language for a case. For example, one can use it as an illustration that the legal
argument presented by opposing counsel is too much indebted to authorities that do not form part of the
applicable law at all.

Both of these “defensive” uses of comparative law are an important reality check against the abuses of
comparative law in arbitration that can doubtlessly arise in rare instances. When the value of rhetoric as a
means to discovering normative truths was first discussed, it was juxtaposed to the view that rhetoric was

74 See Gadamer, supra note 31, at 76-87.

75 See, e.g., Final Award in case no. 5759 of 1989, in Collection of ICC Arbitral Awards 1991-1995 175, 181 (Jean-Jacques Arnaldez, Yves
Derains, Dominique Hascher eds., 1997); Final Award in case no. 5548 of 1988, in Collection of ICC Arbitral Awards 1991-1995, supra, at 32 (1997).

48
 little more than an arsenal of cheap tricks to confuse an audience. Our discussion of the uses of comparative
law in arbitral advocacy may have come close to evoking this same criticism again. After all, what is to stop
arbitral counsel from creating a normative language that is so divorced from the realities of the applicable
law chosen by the parties as to make their choice meaningless?

The practical answer to this question lies in the defensive uses of comparative law and in the experience
and intellect of international arbitrators. Opposing counsel will likely test both the arguments as well as
the arguments‘ underlying tenor with great care and present cogent and convincing counter arguments.
Further, international arbitrators often are accomplished comparative jurists themselves and should in many
instances be aware of foul play without the help of counsel.

These practical limitations, therefore, impose the ideal of rhetoric as an hermeneutical tool on the
international arbitral advocacy on their own accord. Counsel, as a general rule, will only employ comparative
law successfully if their arguments generate a valid understanding of the rules of law in play. In doing
so, counsel enrich the legal culture of the host law with the many realizations and experiences of all the
other normative systems drawn upon to create a convincing discourse. While these enrichments are not
permanent-arbitral awards are mostly meant for the parties and not for wider consumption-they help further
develop the facilities of legal professionals and academics alike to enter into discussions with one another
about their respective conditions juridiques. This broader benefit in and of itself should dispel the notion that
the use of comparative law in arbitral advocacy should be considered with suspicion, as an attempt at a self-
serving muddying of the applicable legal rules.

IV. Practical Lessons for Traditional

Comparative Law: Comparison as Rhetoric

This analysis of comparative law in international arbitration has taken this essay full circle. It began with
an analysis of comparative law in its own right. It concluded, in the last section, that one of the inherent
purposes of comparative law, that it had previously identified, was well served by international advocacy.
This purpose was the facilitation of communication between legal cultures and their occasional cross-
pollination.76 Thus, we have finally arrived at the final question of our enquiry: can the practice of comparative
law in international arbitral advocacy further the study of comparative law? Or, differently put, can arbitral
rhetoric cash in on Professor Glenn‘s promise of the “next advance” in comparative law?

The answer to this question appears to be a resounding yes. First and foremost, the practice
of comparative law has served, in a scientific sense, as a means of validation of many of the methods
suggested by comparative lawyers.77 The scientific mantra has been and remains that any hypothesis
must be capable of empirical refutation.78 By using comparative law in arbitral advocacy, many of the
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

hypotheses of comparative law about the breadth of similarities between legal systems and areas of law
have of necessity been tested and continue to be tested every day. While it is only a tentative conclusion,
international arbitration confirms that legal systems do share points of contact, many even share common
questions and common approaches to solutions, while also confirming that legal systems are not in or
moving towards a Hegelian end state of harmonization by any stretch of the imagination. The approach
of international legal rhetoric has, thus, confirmed that a moderate position between the extremes of the
comparative law camps has empirical merit.79

Arbitral rhetoric can, however, do much more for comparative law than act as a test case. Importantly,
the model of comparison from rhetoric can serve as a launching pad for further research into comparative
law. While many of these aspects are yet in their raw state, needing further scientific exploration, there are

76 See supra note 58 and accompanying text.

77 It is indeed ironic that the rhetorical school could, thus, serve the ancillary purpose of scientific verification in this context. As was discussed
previously, it was exactly the criticism leveled against rhetoric by the scientific schools that it is not subject to scientific verification.
78 See generally Karl Popper, The Logic of Scientific Discovery (2002).
79 See, e.g., Jan Paulsson, La lex Mercatoria dans L'arbitrage C.C.I, Revue de l'Arbitrage 55-100 (1990) (discussing the growth of the lex
mercatoria through comparative law methods in ICC arbitrations).

49
 two aspects from the practice of comparative law in international arbitration that stand out as significant.
The first of these advances lies in the manner in which comparative law can be used to shape a normative
discourse through shaping the very language in which it is understood. Second, as a consequence,
arbitration advocacy has already served to broaden the realm of acceptable legal comparisons. It has, thus,
opened a debate that may help drive one of the most important questions of comparative law for the next
century: where does comparison cease to remain meaningful?

As this essay has shown, the rhetorical school was founded around the principle that the understanding
of normative truths cannot be achieved by use of pure reason alone. It required a connection to our own
independent understanding of right and wrong to become meaningful. This core function of rhetoric has come
to full use in arbitral advocacy and its employment of comparative law. Arbitral rhetoric at its best attempts
to create a conceptual normative language in which the dispute is couched. This language seeks to explore
legal realities in a foreign legal system in a way that it can be understood by an outsider. It seeks to expand
the normative pre-conceptions of the audience to encompass the new legal system. In doing so, it alters the
arbitrators‘ deep prejudgments on proper legal discourse, as well as those of counsel. Thus comparative law
as rhetoric is a creative exercise that may best be described as creative normative translation.

Translation of course was one of the early starting points of comparative law itself.80 Therefore, the
translation of key foreign codes was one of the key functions of comparative law societies in the late 1800s
and early 1900s.81 Arguably, it is out of this translation exercise that the drive towards harmonization first
developed. The rhetorical enterprise is taking this translation a step further than even the harmonization
of law. It not only translates the law passively in its own context, it actively reshapes the law within the
context of the tribunal and the parties to the case. The difference is marked: rather than harmonizing the
underlying laws, counsel harmonizes the “proto-legal” prejudices on which legal judgment itself is based.
In philosophical terms, rather than comparing individualized objects, rhetoric subtly changes how the
individualization itself occurs.82

Such an active use of comparative law may well be considered a heresy by some comparative law
scholars. After all, the object of the exercise is not to uncover some truth inherent in the foreign legal
system, but literally to create a normative truth of one‘s own that draws on the normative building blocks
of such a legal system. Such scholars could say it is not a faithful translation, but a purposive adaptation
of the law.

This criticism overlooks the value of a creative discourse as opposed to a passive one. Rhetoric as
a creative, active tool helps to shape legal discourse in a new light.83 The question is no longer “did my
theoretical enquiry into this foreign law result in some academically valuable insight?” The question becomes
“how can I put the foreign law to action?” It is through the action that insights into the law, almost as a side
product, come clearly into focus. In terms of literary translation, we become aware of a different truth about
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

a work because we are forced to rewrite this work for a different audience. In terms of the overarching goals
of the comparative enterprise to facilitate communication between legal systems, it brings comparative law
back from the depths of a dead language to a live and fruitful discourse.

Of course, this aspect of comparative law as well as the use of foreign law as an analogy drive the question
of how far we can meaningfully take legal comparison. Counsel may well, at times, pronounce as universally
true what truly is legal gibberish upon closer inspection. Where is the line drawn? The answer to this question
lies in the question itself. It is a tautology that comparative law can be meaningfully stretched, so long as it
can harbor normative meaning. What this tautology entails is that the limits of comparative law will be tested
through its use in arbitral rhetoric. Through the crucible of empirical testing, international arbitration, hand-
in-hand with other aspects of the legal profession, will help shape the contours of comparative law. It will
certainly push the outer boundaries of comparative law further than many scholars‘ comfort zones.

80 See Clark, supra note 6, at 879.

81 See id.
82 See generally Peter F. Strawson, Individuals (1959); Gilles Deleuze, Difference and Repetition (1968).
83 See Heidegger, supra note 39.

50
 It will not do so by comparing the unique; rather, it will take comparative law in a different direction
altogether by choosing an active, creative point of view. As discussed, this active point of view differs from
most other perspectives on comparative law due to its heavy debt to rhetoric and its unique audience of
international lawyers who expect a presentation that will reduce a complex web of applicable laws to a
simple, intuitive question of right and wrong. As such, the practice of advocacy in international arbitration
will be one of the agents of progress hailed by Professor Glenn-- though progress may at times look different
from what we all had imagined it to be.84
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

84 See Glenn, supra note 10, at 1002.

51
 ვალის აღიარება
(თეორია და სასამართლო პრაქტიკა)

ქეთევან მესხიშვილი*

შესავალი
გართულებული სამართალურთიერთობების ფარგლებში სულ უფრო და უფრო აქტუალური
ხდება აბსტრაქტული საფუძვლიდან წარმოშობილი ურთიერთობების სამართლებრივი
რეგულირება. ვალის აღიარება ნების თავისუფალი გამოვლენის ნათელი გამოხატულებაა. იგი
თავისუფალი კონტრაჰირების ერთ-ერთი ელემენტია. თუმცა, თავისუფალი ნების გამოვლენა
არსებული სამართალურთიერთობის ფარგლებში მოსაწესრიგებელი კატეგორიაა, თუ
ახალი საფუძვლით წარმოშობილი დამოუკიდებელი გარიგება, თეორიისა და სასამართლო
პრაქტიკისათვის, დღესაც, ერთ-ერთ სამართლებრივ დილემად რჩება. ვალის აღიარება
ყოველდღიური ყოფაცხოვრების განუყოფელი ნაწილია. შესაბამისად, ვალის აღიარებასთან
დაკავშირებული დავები სამართლის თეორიისა და სასამართლო პრაქტიკისათვის
მრავალმხრივ საინტერესოა. იგი მომიჯნავე სამართალურთიერთობებთან მჭიდრო კავშირშია,
შესაბამისად, მისი ანალიზი კონცეპტუალურად ფართო შეფასებას მოითხოვს.

სასამართლო პრაქტიკაში ხშირია ვალის არსებობის აღიარების ხელშეკრულებიდან

წარმოშობილი დავები. შესაბამისად, სასამართლო პრაქტიკის პერსპექტივიდან უფრო
ნათლად ჩანს ის სირთულეები, რაც ვალის არსებობის დადგენას, სხვა მომიჯნავე
ინსტიტუტებისაგან მის გამიჯვნას, ხანდაზმულობის ვადის დენის საკითხებსა და მტკიცების
ტვირთს ეხება.

წინამდებარე კვლევა ქართული და გერმანული სამართლის თეორიისა და სასამართლო

ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

პრაქტიკის ანალიზს ეფუძნება. ვალის აღიარების თაობაზე გერმანიისა და საქართველოს

სამოქალაქო კოდექსის ნორმათა იდენტურობის პირობებში, გერმანული თეორიული და
პრაქტიკული მასალები საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 341-ე მუხლის განმარტების
მიზნებისათვის პირდაპირ წყაროდ არის გამოყენებული. ამ მხრივ ნიშანდობლივია
აღინიშნოს, რომ გერმანიის სამოქალაქო კოდექსის 781-ე მუხლი საქართველოს სამოქალაქო
კოდექსის 341-ე მუხლის პირველი ნაწილის იდენტურ რეგულირებას შეიცავს, ხოლო
გერმანიის სამოქალაქო კოდექსის 782-ე მუხლი საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 341-
ე მუხლის მე-2 ნაწილის იდენტურია1. აქვე ისიც უნდა ითქვას, რომ გერმანიის სამოქალაქო
კოდექსი, განსხვავებით საქართველოს სამოქალაქო კოდექსისაგან, ვალის აღიარების
(Schuldanerkenntnis) ინსტიტუტთან ერთად ვალის შეპირებასაც (Schuldversprechen) იცნობს,
რაც შედარებითსამართლებრივი მიზნებისათვის ერთგვარ გაუგებრობას იწვევს. თუმცა,
გერმანიის სამოქალაქო სამართლის თეორიაში ნათლად და არაორაზროვნად არის
განმარტებული, რომ ვალის აღიარებასა და ვალის შეპირებას იდენტური შინაარსობრივი
სამართლებრივი დატვირთვა და სამართლებრივი შედეგები გააჩნია. განსხვავება მხოლოდ

* თბილისის სააპალეციო სასამართლოს, სამოქალაქო საქმეთა კოლეგიის მოსამართლე

1 კროპჰოლერი, სამოქალაქო კოდექსის კომენტარი, 2014, გვ. 833, 579-580

52
 გამოხატვის ფორმაშია2. მოვალის მხრიდან გამოხატული ნების კვალიფიკაცია ვალის
აღიარებად ან ვალის შეპირებად დამოკიდებულია იმაზე, თუ როგორი შინაარსობრივი
კონტექსტითაა ნება ჩამოყალიბებული. თუ ნება გამოხატულია, იმგვარად, რომ მასში ვალი
აღიარებულია (ვაღიარებ ვალს... მაქვს ვალი....), ასეთ შემთხვევაში, მიიჩნევა, რომ სახეზეა
ვალის აღიარება, ხოლო თუ ვალი შეპირებულია (გპირდები, რომ დავალიანებას დავფარავ...
გპირდები, რომ ვალდებულებას შევასრულებ), მაშინ გამოხატული ნება ვალის შეპირებად
კვალიფიცირდება. მართალია, ვალის აღიარება და ვალის შეპირება გერმანიის სამოქალაქო
კოდექსის სხვადასხვა მუხლებით წესრიგდება, თუმცა ორივე შემთხვევაში რეგულაცია და
სამართლებრივი შედეგები იდენტურია3.

1. ვალის აღიარების ნორმატიული შინაარსი

სამართლის თეორიასა და სასამართლო პრაქტიკაში არსებობს ვალის აღიარების რამდენიმე

სახე. თითოეულ მათგანს უაღრესად დიდი თეორიული და პრაქტიკული მნიშვნელობა გააჩნია.
მართალია, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი ნორმატიულად მხოლოდ ვალის აღიარების
ერთ ფორმას - ვალის კონსტიტუციურ („აბსტრაქტულ“) აღიარებას აწესრიგებს, თუმცა, აღნიშნული
არ ნიშნავს იმას, რომ სხვა სახის ვალის აღიარება სამართლებრივი ურთიერთობებზე ზეგავლენას
არ ახდენს. მაგალითისათვის, სასამართლო პრაქტიკით ბუღალტრული ურთიერთშედარების
აქტი, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 341-ე მუხლის კონტექსტში, ვალის აღიარებად არ
მიიჩნევა4 და შესაბამისად, ახალ გარიგებად არ ფასდება. თუმცა, აღნიშნული არ ნიშნავს იმას, რომ
მითითებული აქტი არც არსებული სამართალურთიერთობიდან გამომდინარე ვალდებულების
აღიარებას ადასტურებს. სხვაგვარად თუ ვიტყვით, ბუღალტრული ურთიერთშედარების
აქტი, მართალია, ვალდებულების წარმომშობ ახალ გარიგებას არ წარმოადგენს (ვალის
კონსტიტუციური („აბსტრაქტული“) აღიარება), თუმცა, არსებული სამართალურთიერთობის
ფარგლებში შესასრულებელ ვალდებულებას ადასტურებს (ვალის დეკლარაციული
(„კაუზალური“) აღიარება). შესაბამისად, იგი არსებული სამართალურთიერთობის დადასტურების
მიზნებისათვის გამოიყენება. სასამართლომ სამოქალაქო კოდექსის 341-ე მუხლის მიხედვით,
ვალის არსებობის აღიარებად არ მიიჩნია ასევე ხელწერილი, სადაც მითითებული იყო,
რომ მოვალეს 2 400 აშშ დოლარის ოდენობით დავალიანება ჰქონდა დარჩენილი.
სასამართლოს განმარტებით, მითითებული ხელწერილი ვალის არსებობის აღიარებად ვერ
მიიჩნეოდა, რადგან მასში მითითებული არ იყო მოვალის ნება და მზაობა, ვალდებულების
შესრულების თაობაზე5. ამ შემთხვევაშიც, არსებული სამართალურთიერთობიდან დარჩენილი
დავალიანების დადასტურება, მართალია, ახალი გარიგება არ არის და შესაბამისად, არც
341-ე მუხლის მოქმედების ფარგლებში ექცევა, თუმცა მითითებული მტკიცებულებით არსებული
სამართალურთიერთობიდან დარჩენილი ვალის არსებობა დგინდება, რომელიც სხვა
არაფერია, თუ არა ვალის დეკლარაციული („კაუზალური“) აღიარება. შესაბამისად, ვალის
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

აღიარება შეიძლება არ იყოს კანონით დარეგულირებული კონსტიტუციური („აბსტრაქტული“)

ხასიათის, რასაც საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 341-ე მუხლი ითვალისწინებს, თუმცა,
აღნიშნული არ ნიშნავს იმას, რომ იგი არსებულ სამართალურთიერთობას არ ადასტურებს.
ამდენად, თუ ვალის არსებობის აღიარება ახალი გარიგება არ არის და შესაბამისად, არც
საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 341-ე მუხლის რეგულირების რეჟიმში ექცევა, ასეთ
შემთხვევაში, ვალის აღიარება დეკლარაციული („კაუზალური“) ხასიათისაა და იგი არსებულ
სამართალურთიერთობას ადასტურებს, მაგალითად, ურთიერთშედარების აქტი, ბუღალტრული
აქტი, შემაჯამებელი აქტი და ა. შ.

2 Esser/Weyers, Schuldrecht Band II, Besnderer Teil, C.F. Müller, 1991, S.358
3 Habersack, Münchener Kommentar, BGB, &781, Rn.1
4 იხ. საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2008 წლის 3 ოქტომბრის №ას-237-498-08 განჩინება
5 იხ. საქართველოს უზენაესი სასამართლოს2014 წლის 4 მარტის №ას-992-950-2013 განჩინება

53
 ყოველივე ზემოაღნიშნულის გათვალისწინებით, თუ სახეზეა ვალის არსებობის აღიარება,
სამართლის თეორიამ და სასამართლო პრაქტიკამ უნდა გასცეს კითხვაზე პასუხი, თუ რა სახის
(კონსტიტუციურ, თუ დეკლარაციულ) აღიარებასთან გვაქვს საქმე და რა ზეგავლენას ახდენს იგი
მხარეთა შორის არსებული ურთიერთობების შედეგებზე.

ნიშანდობლივია აღინიშნოს, რომ მხარეთა მიერ გამოხატული ნამდვილი ნება, მიმართული

სამართალ­ურთიერთობის დადასტურების, წარმოშობის, შეცვლისა თუ შეწყვეტისაკენ, სა­
მართალურთიერთობის შედეგების ფორმირებაში ყოველთვის მონაწილეობს. სამართალ­
ურთიერთობის ყოველ კონკრეტულ შედეგს კი მხარის კონკრეტული ნება განაპირობებს.
შესაბამისად, მხარის მიერ გამოხატული ნამდვილი ნების ახსნა-განმარტების გზით უნდა
დადგინდეს, თუ რა სურდა მხარეს და რა სამართლებრივი შედეგების ფორმირებისაკენ იყო
მიმართული მისი ნება. თუმცა ამ მიმართებით ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ აზრთა ყოველი
ურთიერთგაცვლა არ შეიძლება მიჩნეულ იქნეს სამართლებრივი შედეგების წარმომშობ ნების
გამოვლენად. აზრის გამოხატვა სუბიექტის სამართლებრივ ნებად მხოლოდ იმ შემთხვევაში
შეიძლება დაკვალიფიცირდეს, თუ აზრის გამომხატველი მის სამართლებრივ შედეგებს
აცნობიერებს და აღიარებითა, თუ კონკლუდენტური მოქმედებით, მისი შესრულების მზაობას
გამოხატავს6. შესაბამისად, ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში, ჯერ უნდა დადგინდეს, ადამიანის
მიერ გამოხატული მოსაზრება სამართალურთიერთობის დაზუსტების, შეცვლის, წარმოშობისა,
თუ შეწყვეტისაკენ მიმართული ნამდვილი ნებაა, თუ, არა, ხოლო მას შემდეგ რაც გამოხატული
ნების ნამდვილობა დადგინდება, ის სამართლებრივი შედეგები უნდა შეფასდეს, რაც
მითითებული ნების გამოხატვას მოჰყვება.

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, მხარის აღიარება, შეიძლება არ

წარმოადგენდეს ვალის კონსტიტუციურ („აბსტრაქტულ“) აღიარებას, არ წარმოშობდეს ახალ
სამართალურთიერთობას და შესაბამისად, არც საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის
341-ე მუხლის მოქმედების ფარგლებში ექცეოდეს, თუმცა, აღნიშნული აღიარება, შეიძლება
ადასტურებდეს არსებულ სამართალურთიერთობას (ვალის დეკლარაციული „კაუზალური“
აღიარება), ან კიდევ, აღიარება შეიძლება ვალდებულებით-სამართლებრივი ბმისაგან
თავისუფალი იყოს და მხოლოდ ფაქტის ამსახველ ინფორმაციას შეიცავდეს. სამივე შემთხვევაში
აღიარება სხვადასხვა სამართლებრივი შედეგების დადგომას იწვევს.

2. აღიარება

2.1. ფაქტის აღიარება

აღიარება შეიძლება იყოს ვალდებულებით-სამართლებრივი ბმისაგან თავისუფალი,

რაც იმას ნიშნავს, რომ ყველა აღიარება არ შეიძლება ვალის აღიარებად იქნეს მიჩნეული7.
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

აღიარება შეიძლება აღწერდეს ან ადასტურებდეს ხდომილებას, მაგრამ არ წარმოადგენდეს

ვალდებულების არსებობის აღიარებას. მაგალითად, თუ ავტოავარიის შედეგად ერთ-ერთი
დაზარალებული ამბობს, რომ ის მეორე ავტომობილს დაეჯახა, აღნიშნული აღიარება
თავისთავად არ ნიშნავს რაიმე ვალდებულების აღიარებას, ვინაიდან მხოლოდ დაჯახების
ფაქტი ზიანის ანაზღაურების ვალდებულების წარმოშობისათვის საკმარისი არ არის, ვინაიდან
მიუხედავად მისი ქმედების მართლწინააღმდეგობისა, მას ზიანის ანაზღაურება შეიძლება არ
დაეკისროს, თუ დაადასტურებს, რომ შეჯახება მისი ბრალის გარეშე მოხდა. ვალის არსებობის
აღიარებას არ წარმოადენს ასევე მოვალის განმარტება მასზედ, რომ სესხის ხელშეკრულების
საფუძველზე თანხა მიიღო. სესხის ხელშეკრულების საფუძველზე თანხის მიღების აღიარება მისი
დაბრუნების ვალდებულების აღიარებას არ ნიშნავს. სესხის სახით მიღებული თანხა შეიძლება
დაბრუნებას არ დაექვემდებაროს ხანდაზმულობის, გაქვითვის გზით ფულადი ვალდებულების
შეწყვეტისა და სხვა საფუძვლით. ამდენად, ფაქტების მითითება, რომელიც, თავისი არსით
აღიარებას შეიძლება წარმოადგენდეს, ყოველთვის არ არის ვალის აღიარების ეკვივალენტი.
შესაბამისად, შეიძლება სახეზე იყოს აღიარება, მაგრამ არა ვალის, არამედ - ფაქტის. მხარის

6 იხ.თბილისის სააპელაციო სასამართლოს 2014 წლის 7 ოქტომბრის №2ბ/6800-13 განჩინება

7 Habersack, Münchener Kommentar, BGB, &781, Rn.4

54
 მიერ ამგვარი ფორმით გამოთქმული აღიარება არის ერთ-ერთი მტკიცებულება, რომელიც
მტკიცებულების შეფასებისათვის დადგენილი წესით ფასდება, რაც იმას ნიშნავს, რომ ამგვარ
აღიარებას სასამართლოსათვის წინასწარ დადგენილი ძალა არ აქვს8. ფაქტის აღიარება
ვალის დეკლარაციული აღიარებისაგან იმით განსხვავდება, რომ ფაქტის აღიარება ვალის
არსებობის დადასტურების მიზანს ემსახურება. ის ერთ-ერთი გარემოებაა, რომელმაც ვალის
არსებობის დადასტურებას შეიძლება შეუწყოს ხელი. შესაბამისად, მხოლოდ მასზე აპელირებით
ვალის არსებობა დადასტურებულად არ მიიჩნევა. ვალის დეკლარაციული აღიარება კი ვალის
არსებობას ადასტურებს9.

2.2. ვალის დეკლარაციული („კაუზალური“) აღიარება

ვალის დეკლარაციული აღიარების დროს სახეზეა არა მხოლოდ აღიარება (ცალმხრივი

ნების გამოვლენა, გამოხატული ამა თუ იმ ქმედებაში), არამედ ხელშეკრულება. მითითებული
ხელშეკრულებით მხარეები ვალის არსებობას ადასტურებენ. დეკლარაციული ვალის
აღიარების დანიშნულება ვალის არსებობის თაობაზე ეჭვებისა და შემდგომი გაუგებრობების
თავიდან აცილებაა. დეკლარაციული ვალის აღიარების მიზანია არსებული ვალდებულების
დადასტურება, მტკიცების პროცესის გამარტივება, შემდგომი დავის თავიდან აცილება10, სადავო
საკითხების მოწესრიგება11, მათ შორის, ყველა იმ ფაქტისა, თუ არგუმენტის გაქარწყლება,
რომელიც ვალის არსებობას გამორიცხავს, ან თუნდაც ეჭვქვეშ დააყენებს. შესაბამისად,
დეკლარაციული ვალის აღიარება ფორმასავალდებულო გარიგება არ არის. დეკლარაციული
ვალის აღიარების სამართლებრივი შედეგი ვალის არსებობის დადასტურება და შემდგომი
დავების თავიდან აცილებაა, ხოლო დავის შემთხვევაში - მტკიცების პროცესის გამარტივება.

დეკლარაციული ვალის აღიარება, ხშირ შემთხვევაში, „კაუზალურ ვალის აღიარებადაც“

იწოდება, უფრო მეტიც, დეკლარაციული ვალის აღიარება პრაქტიკაში „კაუზალურ ვალის
აღიარებად არის ცნობილი“12. კაუზალურობის განმაპირობებელი ფაქტორი იმაში მდგომარეობს,
რომ აღიარება დამოუკიდებელ თვითმყოფად საფუძველს კი არ ეყრდნობა, არამედ არსებულ
საფუძველს (კაუზას).

დეკლარაციულ ვალის აღიარებას კანონი პირდაპირ არ ითვალისწინებს. იგი ხელშეკრულების

თავისუფლების პრინციპის გამოვლინებად მიიჩნევა13. შესაბამისად, გაბატონებული მოსაზრების
თანახმად, მისი ნამდვილობისათვის კანონით გათვალისწინებული ფორმის დაცვა საჭირო არ
არის14. დეკლარაციული ვალის აღიარება ახალ ხელშეკრულებას არ წარმოადგენს, შესაბამისად,
იგი ახალი მოთხოვნის უფლებას არ წარმოშობს. იგი არსებული სამართალურთიერთობის
ფარგლებში წარმოქმნილ მოთხოვნას აღიარებს. შესაბამისად, როგორც წესი, ხანდაზმულობის
ვადის დენაზე ზეგავლენას არ ახდენს15.
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

დეკლარაციული ვალის აღიარების გავრცელებულ ფორმად მიიჩნევა მოვალის შეპირება

მასზედ, რომ ვალს მალე გადაიხდის. დეკლარაციული ვალის აღიარების გავრცელებული
ფორმაა ურთიერთშედარების აქტები, შემაჯამებელი აქტები, მხარის განცხადება დარჩენილი
ვალდებულების განაწილვადების თაობაზე და ა. შ.

341-ე მუხლის მე-2 ნაწილის შესაბამისად, თუ ვალის არსებობა აღიარებულია ანგარიშსწორების

(გადახდის) საფუძველზე ან მორიგების გზით, მაშინ ფორმის დაცვა აუცილებელი არ არის. ნორმის

8 BGH WM 1974, 410

9 Esser/Weyers, Schuldrecht Band II, Besnderer Teil, C.F. Müller, 1991, S.359
10 Staudinger/Marburger, S.55, 55 ff nach Larenz/Canaris, Lehrbuch des Schuldrechts, Band II/2, Besinderer Teil, C.H. Beck, München, 1994,
S.32
11 Habersack, Münchener Kommentar, BGB, &781, Rn.3
12 Larenz/Canaris, Lehrbuch des Schuldrechts, Band II/2, Besinderer Teil, C.H. Beck, München, 1994, S.33
13 Habersack, Münchener Kommentar, BGB, &781, Rn.3
14 Esser/Weyers, Schuldrecht Band II, Besnderer Teil, C.F. Müller, 1991, S.359
15 Esser/Weyers, Schuldrecht Band II, Besnderer Teil, C.F. Müller, 1991, S.361

55
 სისტემური, ლოგიკური და შინაარსობრივი განმარტების მიხედვით, გადახდა (ანგარიშსწორება)
და მორიგება ვალის აღიარებად არის მიჩნეული, რომლის ნამდვილობისათვის ფორმის დაცვა
საჭირო არ არის. ამგვარი ფორმით გამოხატული ვალის აღიარება სწორედაც, რომ ვალის
დეკლარაციულ და არა კონსტიტუციურ აღიარებად მიიჩნევა16. გადახდა რეალური ქმედებაა.
მორიგება კი ურთიერთდათმობაა, რომლითაც დავა ან დაურწმუნებლობა აღმოიფხვრება.

დეკლარაციული ვალის აღიარების დანიშნულება არსებული სამართალურთიერთობის

დადასტურებაა. შესაბამისად, როდესაც სახეზეა ბუღალტრული აქტი, ურთიერთშედარების
აქტი და სხვა სახის ვალის კაუზალური აღიარებანი, მითითებული მტკიცებულებებით უკვე
არსებული (და არა ახალი) სამართალურთიერთობა დასტურდება. როგორც ზემოთ აღინიშნა,
ვალის დეკლარაციული („კაუზალური“) აღიარება, განსხვავებით ვალის კონსტიტუციური
(„აბსტრაქტული“) აღიარებისაგან, ხანდაზმულობის ვადის დენას თავიდან არ იწყებს. თუმცა,
საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 137-ე მუხლი შეიცავს ერთ საინტერესო დანაწესს, რომლის
მიხედვითაც, ხანდაზმულობის ვადის დენა წყდება, თუ ვალდებული პირი უფლებამოსილი
პირის წინაშე ავანსის, პროცენტის გადახდით, გარანტიის მიცემით ან სხვაგვარად მოთხოვნის
არსებობას აღიარებს. მითითებული ნორმის შესაბამისად, ვალის დეკლარაციული („კაუზალური“)
აღიარებით „ხანდაზმულობის ვადის დენა წყდება“. ამდენად, ისმის კითხვა, თუ რით განსხვავდება
ხანდაზმულობის ვადის დენის შეწყვეტის თვალსაზრისით, დეკლარაციული („კაუზალური“)
აღიარება კონსტიტუციური („აბსტრაქტული“) აღიარებისაგან? პასუხი მარტივია. დეკლარაციული
(„კაუზალური“) აღიარება, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 137-ე მუხლის შესაბამისად,
უკვე ხანდაზმული მოთხოვნის ვადას კი არ აღადგენს, არამედ ხანდაზმულობის მიმდინარე
ვადის შეწყვეტას იწვევს. კონსტიტუციური („აბსტრაქტული“) აღიარება კი ხანდაზმულობის ვადის
დენას თავიდან იწყებს მაშინაც, როდესაც არსებული სამართალურთიერთობიდან გამომდინარე
მოთხოვნა უკვე ხანდაზმულია. მითითებული მსჯელობის თვალსაჩინოების მიზნებისათვის,
თუ ბუღალტრული ურთიერთშედარების აქტი 2015 წელსაა შედგენილი, თუმცა მასში ასახული
მოთხოვნების ხანდაზმულობის ვადა 2011 წელს ამოიწურა, ურთიერთშედარების აქტი, როგორც
ვალის დეკლარაციული („კაუზალური“) აღიარება, უკვე ხანდაზმული მოთხოვნის ვადას არ
აღადგენს. თუ ბუღალტრული ურთიერთშედარების აქტი 2015 წელსაა შედგენილი, ხოლო მასში
მოცემული მოთხოვნების ხანდაზმულობის ვადის დენა 2013 წელს დაიწყო და ბუღალტრული
ურთიერთშედარების აქტის შედგენის დროისათვის, მოთხოვნა ჯერ კიდევ ხანდაზმული არ არის,
ასეთ შემთხვევაში, ხანდაზმულობის ვადის დენა წყდება და ბუღალტრული ურთიერთშედარების
აქტის შედგენის დროიდან ხანდაზმულობის ვადის დენა თავიდან იწყება. იმ შემთხვევაში,
თუ ნაცვლად ბუღალტრული ურთიერთშედარების აქტისა, სახეზეა ახალი გარიგება (ვალის
დეკლარაციული, „აბსტრაქტული“ აღიარება), ასეთ შემთხვევაში ხანდაზმულობის ვადის დენა
თავიდან იწყება, მიუხედავად იმისა, მოვალემ ხანდაზმული მოთხოვნა აღიარა, თუ არა17.
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

1.3. ვალის კონსტიტუციური („აბსტრაქტული“) აღიარება

ვალის კონსტიტუციური („აბსტრაქტული“) აღიარება კანონით მოწესრიგებული

სამართალურთიერთობაა, კერძოდ, მას საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 341-ე მუხლი
აწესრიგებს. ასეთ შემთხვევაში, სახეზეა მხარეთა ნება ახალი სამართალურთიერთობის
ჩამოყალიბების თაობაზე. ვალის აღიარება კონსტიტუციურია, ანუ ვალდებულების შესრულების
დამოუკიდებელ საფუძველს ქმნის, თუ ვალის აღიარება ისეთი შინაარსისაა, საიდაც მოთხოვნის
დამოუკიდებელი საფუძვლის არსებობა დგინდება18. ხშირ შემთხვევაში, ვალის კონსტიტუციურ
აღიარებას, „აბსტრაქტულ“ გარიგებადაც მოიხსენიებენ. ამგვარი სახელდების საფუძველი
ხელშეკრულების შინაარსში უნდა ვეძებოთ. ვალის კონსტიტუციური („აბსტრაქტული“)
აღიარების დროს ხელშეკრულებაში, როგორც წესი, არ ჩანს, თუ რამ განაპირობა მოვალის
მხრიდან ვალის აღიარება. თუმცა, არის შემთხვევები, როდესაც ხელშეკრულებაში პირდაპირაა
მითითებული, თუ რა სამართალურთიერთობა უძღოდა ვალის აღიარებას. მიუხედავად ამისა,
იგი დამოუკიდებელი გარიგებაა. ვალის კონსტიტუციური აღიარების, როგორც დამოუკიდებელი

16 Habersack, Münchener Kommentar, BGB, &781, Rn.3

17 თბილისის სააპელაციო სასამართლოს 2014 წლის 17 თებერვლის 2ბ/4587-14 განჩინება
18 Larenz/Canaris, Lehrbuch des Schuldrechts, Band II/2, Besinderer Teil, C.H. Beck, München, 1994

56
 გარიგების ბუნებაზე, ზეგავლენას არ ახდენს წინმსწრებ სამართალურთიერთობასთან მისი
ფორმალური ბმა. მაგალითისათვის, ვალის აღიარების ხელშეკრულებაში შეიძლება ჩანდეს, თუ
რა სამართალურთიერთობა უძღოდა წინ მოვალესა და კრედიტორს, რამ განაპირობა მოვალის
მხრიდან კრედიტორის სასარგებლოდ ვალის აღიარება, თუმცა, აღნიშნულ გარემოებას
ვალის აღიარების ბუნების განსაზღვრის მიზნებისათვის სამართლებრივი დატვირთვა არ
გააჩნია. შესაბამისად, ვალის კონსტიტუციური აღიარება დამოუკიდებელია ვალის წარმოშობის
საფუძვლებისაგან, რაც მის აბსტრაქტულ ბუნებას განაპირობებს19. შედარებისათვის, ნასყიდობის
ხელშეკრულებიდან გამომდინარე, მყიდველს ნასყიდობის საფასურის გადახდის ვალდებულება
ეკისრება. ვალის აღიარების ხელშეკრულება კი ვალის წარმოშობის საფუძვლებს არ იცნობს20.
თუმცა, აქვე ისიც აღსანიშნავია, რომ ვალის აღიარების ხელშეკრულებიდან შეიძლება ნათლად
ჩანდეს, რომ მოვალე ვალდებულებას ამათუიმ წინმსწრები ხელშეკრულებიდან გამომდინარე
აღიარებს. მითითებული ჩანაწერი ვალის აღიარების ხელშეკრულების აბსტრაქტულ ბუნებას
არ ცვლის და, მით უფრო, აღნიშნულ ვალის აღიარებას დეკლარაციულ ვალის აღიარებად
არ აქცევს, ვინაიდან კრედიტორს მოვალის მიმართ ვალდებულების შესრულების თაობაზე
მოთხოვნის უფლება სწორედ ვალის აღიარების ხელშეკრულებიდან გამომდინარე წარმოეშობა
და არა წინმსწრები ვალდებულებით-სამართლებრივი ურთიერთობიდან. სწორედ აღნიშნული
პრინციპი განაპირობებს ხანდაზმულობის ვადის დენის თავიდან დაწყებას, განსხვავებით
ვალის დეკლარაციული აღიარებისაგან. ვალის აღიარების ხელშეკრულების მიხედვით
განისაზღვრება ასევე ვალდებულების შესრულების ადგილი, განსჯადი სასამართლო და ა. შ.
ვალის აბსტრაქტული აღიარების, როგორც დამოუკიდებელი გარიგების, ინდიკატორია ასევე ის
გარემოება, რომ ვალის აღიარების ხელშეკრულება ნამდვილია, მიუხედავად იმისა, ნამდვილია,
თუ არა ის გარიგება, რომლიდან გამომდინარე ვალდებულებაც მოვალემ ვალის აღიარების
ხელშეკრულებით ცნო21.

საქართველოს სამოქალაქო კოდექსით გათვალისწინებული ვალის აღიარება ორმხრივი

გარიგებაა. აღნიშნული დასკვნის საფუძველს კანონის ტექსტის სიტყვა-სიტყვითი განმარტება
იძლევა, რომლის მიხედვითაც, „იმ ხელშეკრულების ნამდვილობისათვის, რომლითაც
აღიარებულ იქნა ვალდებულებითი ურთიერთობის არსებობა, (ვალის არსებობის აღიარება),
აუცილებელია წერილობითი აღიარება“22. შესაბამისად, ვალის აღიარების ხელშეკრულების
ნამდვილობისათვის საკმარისი არ არის მხოლოდ ვალის ცალმხრივი აღიარება, ანუ მოვალის
მხრიდან ვალის წერილობითი შეპირება. აუცილებელია, რომ მითითებული აღიარება
კრედიტორის მიერ მიღებულ იქნეს, რაც ასევე საჭიროებს წერილობით ფორმას23. აღნიშნული
კი ნიშნავს იმას, რომ ვალის აღიარების ხელშეკრულება წერილობითი ფორმით ორმხრივად
ხელმოწერილი უნდა იყოს. თუ გარიგების დადებისას შედგენილია ერთი და იმავე შინაარსის
რამდენიმე დოკუმენტი, მაშინ საკმარისია თითოეულმა მხარემ ხელი მოაწეროს იმ დოკუმენტის
ეგზემპლარს, რომელიც შესაბამისი მხარისთვისაა განკუთვნილი24. ამდენად, ვალის აღიარების
ხელშეკრულების ნამდვილობისათვის ორივე მხარის მიერ ხელმოწერილი ვალის აღიარების
ხელწერილების გაცვლაც საკმარისია. იმ შემთხვევაში, თუ მოვალე ვალდებულებას წერილობით
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

ცალმხრივად აღიარებს და დოკუმენტის დედანს კრედიტორს გადასცემს, მითითებული აღიარება

კრედიტორისათვის მოთხოვნის წარმოშობის საფუძველია. შესაბამისად, სასამართლოში,
მტკიცებულების სახით, კრედიტორის მიერ წარდგენილი დოკუმენტის დედანი იმთავითვე
დადასტურებაა ფაქტისა, რომ კრედიტორმა მითითებული აღიარება მიიღო და სასარჩელო
მოთხოვნაც აღნიშნულ აღიარებას დააფუძნა25. თუმცა, მხოლოდ მოვალის მიერ ხელმოწერილი
ვალის აღიარება მოვალისათვის არ წარმოადგენს მტკიცებულებას მასზედ, რომ კრედიტორმა
აღიარება მიიღო. ამისათვის, მას კრედიტორის მიერ ხელმოწერილი ვალის აღიარება ესაჭიროება.

ამდენად, ვალის კონსტიტუციური („აბსტრაქტული“) აღიარების პირობებში, ახალი

სამართალურთიერთობის საფუძველი ახალი ორმხრივი ხელშეკრულებაა. მხარეებს

19 Habersack, Münchener Kommentar, BGB, &781, Rn.1

20 Larenz/Canaris, Lehrbuch des Schuldrechts, Band II/2, Besinderer Teil, C.H. Beck, München, 1994, S.26
21 Larenz/Canaris, Lehrbuch des Schuldrechts, Band II/2, Besinderer Teil, C.H. Beck, München, 1994, S.27
22 საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი, 341-ე მუხლი, 2015 წლის 1 სექტემბრის რედაქციით;
23 Larenz/Canaris, Lehrbuch des Schuldrechts, Band II/2, Besinderer Teil, C.H. Beck, München, 1994, S.26
24 საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის, 71-ე მუხლი, 2015 წლის 1 სექტემბრის რედაქციით;
25 თბილისის სააპელაციო სასამართლოს 2014 წლის 9 სექტემბრის №2ბ/2202-14 განჩინება

57
 უფლებამოვალეობები სწორედ აღნიშნული ახალი ხელშეკრულებიდან გამომდინარე
წარმოეშობათ. შესაბამისად, უფლებამოვალეობათა ნამდვილობა ახალი გარიგების
ნამდვილობაზეა დამოკიდებული. მითითებული ხელშეკრულება ფორმასავალდებულოა26.
ვალის კონსტიტუციური („აბსტრაქტული“) აღიარების დროს სამართალურთიერთობის ახალი
საფუძველი ჩნდება, საიდანაც მოთხოვნა წარმოიშობა27. შესაბამისად, ხანდაზმულობის
ვადაც თავიდან იწყება28. ვალის აღიარება და შესაბამისად, ახალი სამართალურთიერთობის
წარმოშობა (ვალის კონსტიტუციური „აბსტრაქტული“ აღიარება) ძველ სამართალურთიერთობას
არ აქარწყლებს29. შესაბამისად, მოთხოვნა შეიძლება ძველი სამართალურთიერთობიდანაც
არსებობდეს, თუ იგი ხანდაზმული არ არის30. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი მსგავს
ჩანაწერს არ ითვალისწინებს. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის შესაბამისად,
ვალდებულების შეწყვეტის საფუძველია შესრულება31 ან სხვა შესრულება32, თუ კრედიტორი სხვა
შესრულებას დაეთანხმება. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი ვალდებულების შეწყვეტის
საფუძვლად კრედიტორის წინაშე ახალი ვალდებულების კისრებას არ მიიჩნევს. შესაბამისად,
თუ მოვალე კრედიტორის წინაშე ვალს აღიარებს, აღნიშნული არ ნიშნავს იმას, რომ ძველი
სამართალურთიერთობიდან გამომდინარე ვალდებულება შეწყვეტილია, თუ, რა თქმა უნდა,
ვალის აღიარების ხელშეკრულება მსგავს დათქმას არ შეიცავს33. აღნიშნული მსჯელობის
პრაქტიკული დანიშნულება მდგომარეობს იმაში, რომ ვალის აღიარების ხელშეკრულება,
როგორც წესი, პრაქტიკაში იდება მაშინ, როდესაც მოთხოვნა ძველი სამართალურთიერთობიდან
გამომდინარე ხანდაზმულია, ან როდესაც კრედიტორს, ძველი სამართალურთიერთობიდან
გამომდინარე, ვალდებულების დამადასტურებელი მტკიცებულებები არ აქვს (კრედიტორის
ინტერესი). ვალის არსებობის აღიარების ხელშეკრულება ფორმდება ასევე მაშინაც, როდესაც
მოვალეს ვალდებულების შესასრულებლად ვადა სჭირდება (მოვალის ინტერესი). შესაბამისად,
იგი თანახმაა, ახალი ხელშეკრულება ახალი ვადით გააფორმოს. ასეთ შემთხვევაში,
სიფრთხილეა საჭირო, კერძოდ, ახალი ხელშეკრულება უნდა შეიცავდეს დათქმას მასზედ,
რომ ახალი გარიგებით კრედიტორი ძველი სამართალურთიერთობიდან გამომდინარე
მოთხოვნებზე უარს ამბობს. წინააღმდეგ შემთხვევაში, კრედიტორს მოთხოვნის უფლება ახალი
ხელშეკრულებიდანაც წარმოეშობა, რომელიც, თავის მხრივ, ძველი სამართალურთიერთობიდან
გამომდინარე მოთხოვნის უფლებას აქარწყლებს.

ვალის კონსტიტუციური („აბსტრაქტული“) აღიარება მხარეთა თავისუფალი ნების გამოვლენაა,

შესაბამისად, მისი გამოყენება კანონით უფრო მკაცრად მოწესრიგებულ ისეთ ურთიერთობებში,
როგორიცაა, მემკვიდრეობითი და საოჯახო-სამართლებრივი ურთიერთობები, შეზღუდულია.
შესაბამისად, სიფრთხილეა საჭირო, რომ კანონით მოწესრიგებულ ურთიერთობებში ვალის
არსებობის აღიარების თაობაზე გამოვლენილმა თავისუფალმა ნებამ კანონით დადგენილი
მართლწესრიგი და ზნეობის ნორმები არ დაარღვიოს, წინააღმდეგ შემთხვევაში, ამგვარი
აღიარება კანონწინააღმდეგობის ან ამორალურობის საფუძვლით, ბათილად მიიჩნევა34.

ვალის კონსტიტუციური („აბსტრაქტული“) აღიარების დროს კანონით გათვალისწინებული ის

ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

წესები მოქმედებს, რომელიც გარიგების ნამდვილობისათვისაა სავალდებულო, შესაბამისად,

უცილოდ ბათილად მიიჩნევა ვალის აღიარების ისეთი ხელშეკრულება, რომელიც ფორმის
დაუცველადაა დადებული35, კანონით გათვალისწინებულ მართლწესრიგს და ზნეობის ნორმებს
არღვევს36, ნების გამოვლენა მოჩვენებითი, ან თვალთმაქცურია37 და ა. შ., რაც შეეხება გარიგების
ბათილობის საცილო საფუძვლებს, იძულება და მოტყუება სამართალურთიერთობის მოვალემ

26 Esser/Weyers, Schuldrecht Band II, Besnderer Teil, C.F. Müller, 1991, S.360
27 Esser/Weyers, Schuldrecht Band II, Besnderer Teil, C.F. Müller, 1991, S.361
28 Esser/Weyers, Schuldrecht Band II, Besnderer Teil, C.F. Müller, 1991, S.361
29 Esser/Weyers, Schuldrecht Band II, Besnderer Teil, C.F. Müller, 1991, S.361
30 Esser/Weyers, Schuldrecht Band II, Besnderer Teil, C.F. Müller, 1991, S.360
31 საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი, 427-ე მუხლი, 2015 წლის 1 სექტემბრის რედაქციით;
32 საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი, 428-ე მუხლი, 2015 წლის 1 სექტემბრის რედაქციით;
33 იხ. თბილისის სააპელაციო სასამართლოს 2015 წლის 17 აპრილის გადაწყვეტილება, რომელიც დაუშვებლად იქნა ცნობილი
საქართველოს უზენაესი სასამართლოს ას-626-592-2015 განჩინებით
34 Esser/Weyers, Schuldrecht Band II, Besnderer Teil, C.F. Müller, 1991, S.361
35 საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი, 69-ე მუხლი, 2015 წლის 1 სექტემბრის რედაქციით;
36 საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი, 54-ე მუხლი, 2015 წლის 1 სექტემბრის რედაქციით;
37 საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი, 56-ე მუხლი, 2015 წლის 1 სექტემბრის რედაქციით;

58
 უნდა ამტკიცოს. შეცდომა კი, როგორც ვალის აღიარების ბათილობის წინაპირობა, პრაქტიკაში
თითქმის არ გვხვდება იმ მარტივი მიზეზის გამო, რომ ვალის კონსტიტუციური აღიარება სწორედაც,
რომ შემდგომი გაუგებრობების თავიდან აცილების მიზანს ემსახურება38. შესაბამისად, საცილო
გარიგებათაგან, ვალის აღიარების ხელშეკრულების ბათილობა, ყველაზე ნაკლებ სავარაუდო,
შეცდომის საფუძვლითაა.

ვალის კონსტიტუციური „აბსტრაქტული“ აღიარების ხელშეკრულება ფორმასავალდებულო

გარიგებაა, რაც იმას ნიშნავს, რომ მისი ნამდვილობისათვის კანონით გათვალისწინებული
ფორმის დაცვაა საჭირო. კანონით დადგენილი ფორმა კი მარტივი წერილობითია, რომელიც
დაცულად ჩაითვლება, თუ მხარეები ვალის აღიარების ხელშეკრულებას ორმხრივად ხელს
მოაწერენ, ან ცალმხრივად ხელმოწერილ წერილობით დოკუმენტებს გაცვლიან. ამასთან,
ნიშანდობლივია აღინიშნოს, რომ ვალის აღიარების ხელშეკრულების ფორმის ნაკლს
მისი შესრულება ასწორებს, რაც იმას ნიშნავს, რომ ფორმადაუცველი ვალის აღიარების
ხელშეკრულების საფუძველზე განხორციელებული შესრულება ნამდვილად მიიჩნევა39 და
ამგვარი ნაკლის არსებობის პირობებში, შესრულება, უსაფუძვლო გამდიდრების ნორმებიდან
გამომდინარე, დაბრუნებას არ ექვემდებარება. ამგვარი დასკვნის ნორმატიულ საფუძველს
საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 341-ე მუხლის მე-2 ნაწილი იძლევა, რომლის მიხედვითაც,
თუ ვალის არსებობა აღიარებულია ანგარიშსწორების (გადახდის) საფუძველზე ან მორიგების
გზით, მაშინ ფორმის დაცვა აუცილებელი არ არის. ამავე კოდექსის 144-ე მუხლის მე-2 ნაწილის
მიხედვით, თუ ვალდებულმა პირმა მოვალეობა შეასრულა ხანდაზმულობის ვადის გასვლის
შემდეგ, მას არა აქვს უფლება, მოითხოვოს შესრულებულის დაბრუნება, თუნდაც, მოვალეობის
შესრულების მომენტში მას არ სცოდნოდა, რომ ხანდაზმულობის ვადა გასული იყო.

ვალის კონსტიტუციური („აბსტრაქტული“) აღიარების ბათილობის სამართლებრივი შედეგია

პირვანდელი მდგომარეობის აღდგენა. ამ შემთხვევაში, მოთხოვნის საფუძველი, კრედიტორის
შესაბამისი სამართლებრივი საფუძვლის გარეშე გამდიდრებაა. თუ შესრულება ვალის
კონსტიტუციური („აბსტრაქტული“) აღიარების საფუძველზე განხორციელდა, ვითომ-კრედიტორი
ვალდებულია, მიღებული უკან დააბრუნოს. უკან დაბრუნების ვალდებულება ვითომ კრედიტორს
უსაფუძვლო გამდიდრების ნორმებიდან გამომდინარე წარმოეშობა. ასეთ შემთხვევაში, მისი
არგუმენტი მასზედ, რომ მოვალეს ვალდებულება ვალის კონსტიტუციურ („აბსტრაქტულ“)
აღიარებამდე არსებული ნამდვილი სამართალურთიერთობიდან გამომდინარე გააჩნდა,
მხედველობაში არ მიიღება, რადგან შესრულება ვალის კონსტიტუციური („აბსტრაქტული“)
აღიარების საფუძველზე განხორციელდა და აღნიშნული საფუძვლის ბათილობა პირვანდელი
მდგომარეობის აღდგენის ფაქტობრივი წინაპირობაა40.

3. ვალის კონსტიტუციური („აბსტრაქტული“) და დეკლარაციული

ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

(„კაუზალური“) აღიარების შედარებით-სამართლებრივი ანალიზი

შედარებით-სამართლებრივი მიზნებისათვის, ვალის დეკლარაციული („კაუზალური“)

აღიარება ფორმას არ საჭიროებს, მაშინ როდესაც, ვალის კონსტიტუციური („აბსტრაქტული“)
აღიარება ფორმასავალდებულო ორმხრივი გარიგებაა. მტკიცების თვალსაზრისით,
ფორმასავალდებულოობის გამო, ვალის კონსტიტუციური („აბსტრაქტული“) აღიარება მარტივი
დასამტკიცებელია. მტკიცების ტვირთის განაწილების სტანდარტის გათვალისწინებით, ვალის
დეკლარაციული („კაუზალური“) აღიარებაც კრედიტორმა უნდა ამტკიცოს. მტკიცებულებად
შეიძლება გამოყენებულ იქნეს საქართველოს სამოქალაქო საპროცესო კოდექსით
გათვალისწინებული მტკიცებულების ნებისმიერი სახე, მხარეთა ახსნა-განმარტება, წერილობითი,
თუ ნივთიერი მტკიცებულება, მოწმის ჩვენება და ა. შ..

ვალის დეკლარაციულ („კაუზალურ“) და კონსტიტუციურ („აბსტრაქტულ“) აღიარებას შორის

ძირითად განმასხვავებელ ნიშნად, გარდა ფორმასავალდებულოობისა, ხანდაზმულობის ვადის

38 Esser/Weyers, Schuldrecht Band II, Besnderer Teil, C.F. Müller, 1991, S.361
39 Larenz/Canaris, Lehrbuch des Schuldrechts, Band II/2, Besinderer Teil, C.H. Beck, München, 1994, S.29
40 Esser/Weyers, Schuldrecht Band II, Besnderer Teil, C.F. Müller, 1991, S.362

59
 დენის საკითხი მიიჩნევა. ვალის დეკლარაციული („კაუზალური“) აღიარების დროს, ძველი
სამართალურთიერთობა დასტურდება, მაშინ, როდესაც ვალის კონსტიტუციური („აბსტრაქტული“)
აღიარების შემთხვევაში, ახალი გარიგება იდება და შესაბამისად, ხანდაზმულობის ვადის დენაც
თავიდან იწყება.

ვალის კონსტიტუციური („აბსტრაქტული“) და დეკლარაციული („კაუზალური“) აღიარება

ერთმანეთისაგან ვალის აღიარების მიზნითა და დანიშნულებითაც განსხვავდება. როგორც
ზემოთ აღინიშნა, ვალის დეკლარაციული („კაუზალური“) აღიარების მიზანი ძველი
სამართალურთიერთობის დადასტურებაა, მაშინ, როდესაც კონსტიტუციური („აბსტრაქტული“)
ვალის აღიარების დანიშნულება ახალი ვალდებულებით-სამართლებრივი ურთიერთობის
წარმოშობაა41.

პრაქტიკაში ხშირია შემთხვევა, როდესაც ვალის კონსტიტუციური („აბსტრაქტული“) აღიარებისა

და ვალის დეკლარაციული („კაუზალური“) აღიარების ურთიერთგამიჯვნა გარკვეულ
სირთულეებთან არის დაკავშირებული. ასეთ შემთხვევაში, გადამწყვეტი მნიშვნელობა მხარეთა
ნებას ენიჭება. სწორედ მხარეთა ნების განმარტების გზით უნდა გადაწყდეს, თუ რამდენად
სურდათ მხარეებს წინმსწრები სამართალურთიერთობებიდან გამომდინარე ვალდებულების
აღიარების მიზნით ახალი გარიგების დადება. ამ მხრივ, ნიშანდობლივია, აღინიშნოს, რომ
ვალის კონსტიტუციურ („აბსტრაქტულ“) აღიარებას ძველი სამართალურთიერთობიდან
გამომდინარე ვალდებულების შესრულების „უზრუნველყოფის“ ფუნქციაც გააჩნია42, ვინაიდან
ვალის კონსტიტუციური („აბსტრაქტული“) აღიარება ძალაშია მაშინაც, როდესაც წინმსწრები
სამართალურთიერთობა ბათილია, რაც იმას ნიშნავს, რომ შესრულება, ძველი გარიგების
ბათილობის საფუძვლით, უკან დაბრუნებას არ ექვემდებარება, ვინაიდან ვალდებულების
წარმოშობის საფუძველი ახალი ხელშეკრულებაა (ვალის კონსტიტუციური „აბსტრაქტული“
აღიარება), რომელიც ფორმის ნაკლის გამო, კიდეც, რომ ბათილი იყოს, შესრულება აღნიშნულ
ნაკლს ასწორებს და დაბრუნებას არ ექვემდებარება43.

4. ვალის პოზიტიური და ნეგატიური აღიარება

ვალის აღიარება შეიძლება პოზიტიური ან ნეგატიური შინაარსის მატარებელი იყოს.

საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 341-ე მუხლი ვალის პოზიტიურ აღიარებას ითვალისწინებს.
ვალის არსებობის აღიარების გვერდით არსებობს ვალის ნეგატიური აღიარება. ეს არის
შემთხვევა, როდესაც კრედიტორის მოთხოვნის უფლება ისპობა, რადგან იგი მოვალესთან
დადებული ხელშეკრულებით აღიარებს, რომ მისი მოთხოვნა არ არსებობს, ანუ ხელშეკრულების
მეშვეობით, კრედიტორი უარს ამბობს მოთხოვნის არსებობაზე. ამდენად, თუ საქართველოს
სამოქალაქო კოდექსის 341-ე მუხლით მოწესრიგებული ვალის აღიარების დროს სახეზე
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

გვაქვს ვალის არსებობის აღიარება მოვალის (ვალის დამდგენი, „კონსტიტუციური“ აღიარება)

მხრიდან, რაც ახალი ვალდებულებით-სამართლებრივი ურთიერთობის წარმოშობას იწვევს,
ნეგატიური ვალის აღიარების დროს კი ადგილი აქვს კრედიტორის მხრიდან აღიარებას იმისა,
რომ მოთხოვნა არ არსებობს, რაც წყვეტს მასსა და მოვალეს შორის არსებულ ვალდებულებით-
სამართლებრივ ურთიერთობას და ახალ ვალდებულებით-სამართლებრივ ურთიერთობას აღარ
წარმოშობს. ამდენად, ნეგატიური ვალის არსებობის აღიარება, რაღა თქმა უნდა, 341-ე მუხლის
რეგულირების რეჟიმში არ ექცევა და არც ის სამართლებრივი შედეგები წარმოიშობა, რასაც
ვალის არსებობის აღიარება იწვევს. ნეგატიური ვალის აღიარების მიმართ ის სამართლებრივი
შედეგები ვრცელდება, რაც ვალის პატიების მიმართ. შესაბამისად, ნეგატიური ვალის აღიარება,
ანუ აღიარება იმისა, რომ კრედიტორს მოვალის მიმართ მოთხოვნის უფლება არ აქვს, წყვეტს
ვალდებულებას44. ამდენად, ნეგატიური ვალდებულების აღიარების პირობებში კრედიტორის
მიერ მოვალის მიმართ მოთხოვნა, რომელიც შესაბამისი მტკიცებულებებით დასტურდება,

41 Esser/Weyers, Schuldrecht Band II, Besnderer Teil, C.F. Müller, 1991, S.362
42 BGH NJW 2000, 2984 nach Habersack, Münchener Kommentar, BGB, &781, Rn.1
43 Esser/Weyers, Schuldrecht Band II, Besnderer Teil, C.F. Müller, 1991, S.363
44 თბილისის სააპელაციო სასამართლოს 2013 წლის 17 დეკემბრის №2ბ/3431-13 გადაწყვეტილება, რომელიც დაუშვებლად
იქნა ცნობილი საქართველოს უზენაესი სასამართლოს განჩინებით

60
 ქარწყლდება მოვალის მიერ ნეგატიური ვალის აღიარების ხელწერილის წარმოდგენით.
საპროცესო-სამართლებრივად, თუ ვალდებულების შესრულების თაობაზე მოსარჩელის
მოთხოვნას ვალის არარსებობის აღიარების შესახებ მოპასუხის შესაგებელი უპირისპირდება,
სასარჩელო მოთხოვნა არ კმაყოფილდება.

ყოველივე ზემოაღნიშნულის გათვალისწინებით, ვალის ნეგატიური აღიარება ვალის

პატიების კონტექსტში განიხილება45. შესაბამისად, იგი საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის
448-ე მუხლის მოქმედების ფარგლებში ექცევა46. ვალის ნეგატიური აღიარების მიმართ ვალის
აღიარების ნამდვილობისათვის კანონით გათვალისწინებული ნამდვილობის წინაპირობები
(მაგ: ფორმა) არ გამოიყენება47. ასევე ვალის აღიარების ხელშეკრულებისაგან განსხვავებით,
ვალის პატიებისათვის კრედიტორის ცალმხრივი განცხადება მოვალის ვალდებულებისაგან
გათავისუფლების თაობაზე საკმარისია, თუმცა აუცილებელია, რომ ცალსახად და
არაორაზროვნად დგინდებოდეს, თუ რა სახის, რა ოდენობითა და რა ფარგლებში ათავისუფლებს
კრედიტორი მოვალეს მის წინაშე არსებული დავალიანებისაგან.

5. ვალის საპროცესო-სამართლებრივი აღიარება

საქართველოს სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 131-ე მუხლის მიხედვით, ერთი მხარის

მიერ ისეთი გარემოების არსებობის ან არარსებობის დადასტურება (აღიარება), რომელზედაც
მეორე მხარე ამყარებს თავის მოთხოვნებსა, თუ შესაგებელს, სასამართლომ შეიძლება საკმარის
მტკიცებულებად ჩათვალოს და სასამართლო გადაწყვეტილებას დაუდოს საფუძვლად.

ვალის მატერიალურ-სამართლებრივ აღიარებას არ უთანაბრდება პროცესზე გაკეთებული

აღიარება. იგი მხოლოდ საპროცესო-სამართლებრივ აღიარებას წარმოადგენს48. საპროცესო-
სამართლებრივი აღიარება მხოლოდ მხარეთა დისპოზიციის ფარგლებში ფასდება. შესაბამისად,
იგი მხოლოდ იმ სამართლებრივი შედეგების დადგომას იწვევს, რასაც საქართველოს
სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 131-ე მუხლი ითვალისწინებს. ეს არის მხარის საპროცესო-
სამართლებრივი ნება, მისი აღიარება, ყოველგვარი დამატებითი მტკიცებულებების შემოწმების
გარეშე, პროცესის დამთავრებას დაედოს საფუძვლად49. ამ მიმართებით, აღიარება, როგორც
მხარის ახსნა-განმარტება, მტკიცებულებაა, რომელიც სასამართლომ შეიძლება საკმარის
საფუძვლად ჩათვალოს და საქმეში არსებული სხვა მტკიცებულებების შეფასების გარეშე,
გადაწყვეტილებას დაუდოს საფუძვლად. ამასთან, სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 131-ე
მუხლის დანაწესიდან გამომდინარე, ერთ-ერთი მხარის მიერ რაიმე გარემოების არსებობის ან
არარსებობის დადასტურება უნდა შეეხებოდეს უშუალოდ დავის საგანს და არა ნებისმიერ სხვა
გარემოებას. გარდა ამისა, მხარე შეიძლება ადასტურებდეს რაიმე კონკრეტულ ფაქტს, მაგრამ
იმისათვის, რომ მითითებული ფაქტის დადასტურება აღიარებად დაკვალიფიცირდეს, ზუსტად
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

იმ ფაქტის დადასტურება უნდა მოხდეს, რომელზედაც მოწინააღმდეგე მხარე თავის მოთხოვნას

აფუძნებს50. გარდა ამისა, მხედველობაში მიიღება მხოლოდ იმ მხარის აღიარება, რომელიც
კრედიტორის წინაშე მატერიალურ-სამართლებრივადაა პასუხისმგებელი. შესაბამისად,
სხვა ნებისმიერი გარემოების დადასტურებას კანონმდებლობა საპროცესო-სამართლებრივ
აღიარებად არ მიიჩნევს და მასზე სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 131-ე მუხლის მოქმედებას
არ ავრცელებს.

ყოველივე ზემოაღნიშნულის გათვალისწინებით, სასამართლო პროცესზე გაცხადებული

აღიარება მხოლოდ საპროცესო-სამართლებრივი მიზნებისათვის გამოიყენება და იმ
შედეგების დადგომას არ იწვევს, რასაც ვალის მატერიალურ-სამართლებრივი (კონსტიტუციური
„აბსტრაქტული“ და დეკლარაციული „კაუზალური“) აღიარება.

45 Kropholler, BGB Studienkommentar, C.H. Brck, Münich, 2011, S. &397 II

46 თბილისის სააპელაციო სასამართლოს 2015 წლის 17 თებერვლის №2ბ/4400-14 განჩინება
47 Esser/Weyers, Schuldrecht Band II, Besnderer Teil, C.F. Müller, 1991, S.360
48 Esser/Weyers, Schuldrecht Band II, Besnderer Teil, C.F. Müller, 1991, S.360
49 Esser/Weyers, Schuldrecht Band II, Besnderer Teil, C.F. Müller, 1991, S.360
50 საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2013 წლის 25 დეკემბრის №ას-266-254-2013 გაბჩინება

61
 6. მორიგება, როგორ ვალის აღიარების ფორმა

ვალის მატერიალურ-სამართლებრივი (კონსტიტუციური „აბსტრაქტული“ და დეკლარაციული

„კაუზალური“) აღიარება, რიგ შემთხვევებში, მორიგების გზით ხდება. მორიგება, თავის მხრივ,
არსებული სამართალურთიერთობის ფარგლებში დავისა, თუ გაუგებრობის თავიდან აცილებას
ემსახურება. მაგალითისათვის, როდესაც მხარეებს შორის სამართლებრივი ურთიერთობის
დეტალები გაუგებარი ან სადავოა, ასეთ შემთხვევაში, მხარეები უფლებამოსილნი არიან,
ასეთი გაუგებრობები და სადავო საკითხები დავის გარეშე, იმავე სამართალურთიერთობის
ფარგლებში, მორიგების გზით აირიდონ თავიდან. გაუგებრობა ან სადავოობა შეიძლება
ეხებოდეს სამართალურთიერთობის პირობებს, სამართლებრივ შედეგებს და ა. შ.51. ამგვარი
რეგულირება ორმხრივი გარიგების დადების გზით ხდება. მისი მთავარი დანიშნულება მხარეთა
შორის არსებული სამართალურთიერთობის ფარგლებში წარმოქმნილი პრობლემებისა,
თუ გაუგებრობების თავიდან აცილებაა. ამგვარ სამართლებრივ მექანიზმს საქართველოს
სამოქალაქო კოდექსის 360-ე მუხლი ითვალისწინებს, რომლის შესაბამისადაც, ბათილია
ხელშეკრულება, რომლითაც მხარეთა შორის დავა ან დაურწმუნებლობა აღმოიფხვრება
ურთიერთდათმობის (მორიგების) გზით, თუ ხელშეკრულების შინაარსიდან გამომდინარე,
ეს მორიგება ემყარება სინამდვილის შეუსაბამო გარემოებებს, და დავა ან დაურწმუნებლობა
არ წარმოიშობოდა, მხარეებს, რომ საქმის ნამდვილი მდგომარეობა სცოდნოდათ.
დაურწმუნებლობას უთანაბრდება, როცა რაიმე მოთხოვნის განხორციელება საეჭვოა.

სამოქალაქო კოდექსის 360-ე მუხლით გათვალისწინებული მორიგების მაგალითს

წარმოადგენს მხარეთა შორის სასესხო ურთიერთობებში პროცენტის გადახდის ვადის
დაკონკრეტება, გაზრდა, შეთანხმებულზე მცირე პროცენტზე მორიგება, თანხის დამატება,
ვალდებულების შესრულების ვადის გაზრდა და ა. შ. მორიგების დანიშნულებაა ძირითადი
გარიგების ფარგლებში გაუგებრობების თავიდან აცილება, თუმცა ამავდროულად,
მორიგებას ახასიათებს ის, რომ მხარეები იმავე სამართალურთიერთობის ფარგლებში
რჩებიან, არ იცვლება უზრუნველყოფის ღონისძიებები და ა. შ. მორიგების გზით მხოლოდ
სამართალურთიერთობის გარკვეული დეტალების დაზუსტება, დაკონკრეტება ხდება. ამიტომაც,
მორიგება ხშირად „დამდგენ“, „დამაზუსტებელ“ გარიგებად მიიჩნევა52. მორიგება, თავის მხრივ,
სამართლებრივი შედეგების წარმოშობის მიზნებისათვის კანონით გათვალისწინებული
ნამდვილობის ყველა მოთხოვნას უნდა აკმაყოფილებდეს. ის არ უნდა ეწინააღმდეგებოდეს
კანონს, მართლწესრიგს, ზნეობის ნორმებს და ა. შ. იგი არ უნდა ცვლიდეს კანონით დადგენილ
იმპერატიულ წესებს, როგორიცაა, მშობლის ვალდებულება შვილების რჩენის თაობაზე,
შრომისუუნარო მეუღლის რჩენის მოვალეობა, კანონით დადგენილი ქორწინების ასაკი,
კონსტიტუციით გარანტირებული უფლებებით სარგებლობა და ა. შ. 53. ვინაიდან მორიგების
დანიშნულება მხარეთა წინააღმდეგობისა და შემდგომი გაუგებრობების თავიდან აცილებაა,
ამიტომ მორიგების ბათილობა შეცდომის საფუძვლით, ნაკლებ სავარაუდოა. მორიგების
დანიშნულების გათვალისწინებით, იგი მხოლოდ მაშინაა სახეზე, როდესაც უდავოა მხარეთა
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

ორმხრივი თანხმობა სამართალურთიერთობის დეტალების დაზუსტების, დაკონკრეტების

ან თუნდაც შეცვლის თაობაზე, თუმცა, მხარეთა შეთანხმების სამოქალაქო კოდექსის 360-
ე მუხლით გათვალისწინებულ გარიგებად კვალიფიკაციის მიზნებისათვის, აუცილებელია
სახეზე იყოს მხარეთა „ორმხრივი კომპრომისი, დათმობა (gegenseitige Nachgeben)“. ამასთან,
აუცილებელი არ არის, რომ ამგვარი კომპრომისი ორივე მხრიდან თანაბარი სიმძიმის იყოს. არ
არის აუცილებელი ასევე მორიგებას ხანგრძლივი მოლაპარაკებები უძღოდეს წინ. საკმარისია,
მაგალითისათვის, კრედიტორის თანხმობა მოვალისათვის ვალდებულების შესრულების ვადის
გადავადების თაობაზე54. მორიგება ფორმასავალდებულო გარიგება არ არის55. მისი მაღალი
პრაქტიკული მნიშვნელობა სწორედ მის სიმარტივეში მდგომარეობს. თუმცა, თუ მორიგება ისეთი
საკითხის მოწესრიგებას ეხება, რომლისთვისაც კანონი სავალდებულო ფორმას აწესებს, მაშინ

51 Esser/Weyers, Schuldrecht Band II, Besnderer Teil, C.F. Müller, 1991, S.365
52 Esser/Weyers, Schuldrecht Band II, Besnderer Teil, C.F. Müller, 1991, S.365
53 BGHY 14, 387, nach Esser/Weyers, Schuldrecht Band II, Besnderer Teil, C.F. Müller, 1991, S.365
54 BGHZ 39, 64, nach Esser/Weyers, Schuldrecht Band II, Besnderer Teil, C.F. Müller, 1991, S.366
55 Esser/Weyers, Schuldrecht Band II, Besnderer Teil, C.F. Müller, 1991, S.366

62
 მორიგება ამ ფორმას უნდა აკმაყოფილებდეს56. სამართლებრივი შედეგების თვალსაზრისით,
მორიგებამ გარკვეული პირობის მოდიფიცირება (შეცვლა) შეიძლება გამოიწვიოს, ხოლო რიგ
შემთხვევებში მორიგება მხოლოდ ხელშეკრულების პირობის, სამართალურთიერთობის ამა
თუ იმ გარემოების დაზუსტებას ეხება. მორიგება ორმხრივად მავალდებულებელი გარიგებაა,
შესაბამისად, სამართალურთიერთობა იმ შეცვლილი, თუ დაზუსტებული გარემოებების
ფარგლებში უნდა გაგრძელდეს, რაზეც მხარეები შეთანხმდნენ. მორიგების პირობების
ნებაყოფლობით აღუსრულებლობის შემთხვევაში, მორიგების პირობები სასამართლო წესით
შეიძლება დაექვემდებაროს შესრულებას (პირველადი მოთხოვნა) ან შეუსრულებლობით
მიყენებული ზიანის ანაზღაურებას (მეორადი მოთხოვნა). მოთხოვნის გამომრიცხავ შეპასუხებას
თვით მორიგების მომწესრიგებელი მუხლი შეიცავს, კერძოდ, მორიგებიდან გამომდინარე
სამართლებრივი შედეგები არ წარმოიშობა, თუ მორიგება სინამდვილის შეუსაბამო გარემოებებს
ემყარება, და დავა ან დაურწმუნებლობა არ წარმოიშობოდა, მხარეებს, რომ საქმის ნამდვილი
მდგომარეობა სცოდნოდათ. ასეთ შემთხვევაში, მორიგების ბათილობის წინაპირობა კანონის
საფუძველზე შეცილების უფლების გამოყენებაა, რაც საერთო სასარჩელო წარმოების
ფარგლებში შესაგებლის წარდგენის გზით შეიძლება განხორციელდეს. მორიგების პირობათა
ბათილობა, 360-ე მუხლით გათვალისწინებული საფუძვლით, დამოუკიდებელი სასარჩელო
წარმოების გზითაც შეიძლება იქნეს მიღწეული. ამისათვის, მორიგების პირობების ბათილად
ცნობის მოთხოვნით აღიარებითი სარჩელი უნდა აღიძრას.

სასამართლო პრაქტიკა იცნობს დავის გარკვეულ კატეგორიებს, როდესაც მხარეთა შორის

გრძელვადიანი სახელშეკრულებო ურთიერთობის ფარგლებში დადებული გარიგებები (მხარეთა
შეთანხმებები ვალდებულების შესრულების დროის, შესრულებული სამუშაოს საფასურისა და ა.
შ. თაობაზე) სასამართლომ მორიგებად შეაფასა57. სასამართლომ სამოქალაქო კოდექსის 360-
ე მუხლის კონტექსტში მორიგებად შეაფასა ასევე უვადო შრომით-სამართალურთიერთობის
ფარგლებში ერთწლიანი შრომითი ხელშეკრულების დადება. სასამართლომ აღნიშნული
გარიგება ამავე მუხლის საფუძველზე ბათილად ცნო, რადგან მხარე მისთვის საუარესო პირობას
იმ გარემოების გამო დათანხმდა, რომელიც სინამდვილეში არ არსებობდა58. ამ მიმართებით,
პალატამ განმარტა, რომ „როდესაც სახელშეკრულებო თავისუფლებასა და მისგან წარმოშობილ
სამართლებრივ შედეგებზეა საუბარი, უნდა შეფასდეს გამოვლენილი ნების თავისუფლება და ის
ფაქტი, რამაც აღნიშნული ნების გამოვლენა განაპირობა... ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში, იმ
კითხვას უნდა გაეცეს პასუხი, თუ რამ განაპირობა ხელშეკრულების მხარის მიერ ნებაყოფლობით
დამატებითი ვალდებულების საკუთარ თავზე აღება.... მითითებული მუხლის გამოყენების
წინაპირობებია მხარეთა შორის დავის ან დაურწმუნებლობის არსებობა, ამასთან, მართალია,
მითითებული მუხლი ვალდებულებითი სამართლის თავშია მოცემული, თუმცა, იგი გამოიყენება,
მიუხედავად მხარეთა შორის ურთიერთობის სამართლებრივი ბუნებისა, რაც იმას ნიშნავს, რომ
მხარეთა შორის საოჯახო, მემკვიდრეობით, თუ სხვა სამართალურთიერთობის ფარგლებში
წარმოშობილი დავა ან დაურწმუნებლობა შეიძლება აღმოიფხვრას ურთიერთდათმობის
გზით. მითითებული ურთიერთდათმობა, თავის მხრივ, შეიძლება იყოს „კონსტიტუციური“ ან
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

„დეკლარაციული“ ხასიათის. მორიგება, თავისი არსით, არსებული სამართალურთიერთობის

ახლებურ მოწესრიგებას წარმოადგენს. იგი, პირველ რიგში, უთანხმოების, გაუგებ­
რობის აღმოფხვრას, სასამართლო წესით დავის თავიდან აცილებას ემსახურება.
სამართალურთიერთობის ამგვარი ფორმირება, სხვა არაფერია, თუ არა სახელშეკრულებო
თავისუფლების ერთ-ერთი გამოვლინება, რა დროსაც მხარეები შეზღუდულნი არ არიან, ერთი
სამართალურთიერთობის ფარგლებში მოდიფიცირება გაუკეთონ იმ პირობებს, რომლებიც,
მათი აზრით, გაუგებრობასა და უთანხმოებას იწვევს. მიუხედავად იმისა, რომ მორიგება
მხარეთა დისპოზიციური ნების ერთ-ერთი გამოვლინებაა, მორიგების გზით დაუშვებელია ისეთ
პირობებზე შეთანხმება, რომელიც თავისი არსით, იძულებით არის განპირობებული ან მესამე
პირების უფლებებს ლახავს. მუხლის გამოყენების მიზნებისათვის უაღრესად დიდი მნიშვნელობა
აქვს მხარეთა ნებას, თავიდან აიცილონ, უთანხმოება, გაუგებრობა, ვალდებულების
შეუსრულებლობა და თუნდაც, სამომავლო სასამართლო დავა. ამასთან, აღნიშნული ნება
უნდა განაპირობებდეს მხარეთა მხრიდან გარკვეულ დათმობებზე (კომპრომისზე) წასვლას.

56 Esser/Weyers, Schuldrecht Band II, Besnderer Teil, C.F. Müller, 1991, S.366
57 თბილისის სააპელაციო სასამართლოს 2013 წლის 5 ნოემბრის №2ბ/1084-13 გადაწყვეტილება
58 თბილისის სააპელაციო სასამართლოს 2015 წლის 6 აგვისტოს №2ბ/1028-15 განჩინება

63
 ნიშანდობლივია, რომ დათმობა (კომპრომისი) შეიძლება იყოს ორმხრივიც და ცალმხრივიც,
მთავარია, რომ მითითებული დათმობა (კომპრომისი) მიზნად ისახავდეს სახელშეკრულებო
პირობათა მოდიფიცირების გზით, კონტრაგენტისათვის ვალდებულების ჯეროვანი შესრულების
შესაძლებლობის მიცემას. ამასთან, მხარე დარწმუნებული უნდა იყოს, რომ რომ არა მითითებული
დათმობა (კომპრომისი) სასურველი შედეგი ვერ მიიღწევა. გარდა ამისა, ფაქტები, რომლებიც
აღნიშნულ კომპრომისს განაპირობებს, შეიძლება სინამდვილეს არ შეესაბამებოდეს, თუმცა,
მორიგების (დათმობის, კომპრომისის) ეტაპზე მხარე მას რეალურად უნდა აღიქვამდეს და ეს
განაპირობებდეს მისი მხრიდან გარკვეულ დათმობაზე წასვლას. ამასთან, უნდა აღინიშნოს,
რომ მორიგება ჩვეულებრივი გარიგებაა, რომელიც გარიგების ნამდვილობისათვის კანონით
გათვალისწინებულ პირობებს უნდა აკმაყოფილებდეს59. დაუშვებელია მორიგების გზით მესამე
პირთათვის რაიმე ვალდებულების დაწესება. მორიგება შეიძლება შეეხოს მესამე პირს, თუმცა,
იმგვარ კონტექსტში, რომ მორიგების მხარემ მორიგების გზით მესამე პირის მიმართ მოთხოვნის
უფლებაზე თქვას უარი (pactum de non petendo). მორიგება ვალდებულებით-სამართლებრივ
კონტექსტში შეიძლება წარმოადგენდეს ცვლილებას გარიგებაში ან ახალ გარიგებას60.

7. სხვისი ვალის აღიარება და ვალის გადაკისრება

ვალის აღიარება უნდა განხორციელდეს უფლებამოსილი პირის, ანუ მოთხოვნის უფლების

მქონე - კრედიტორის წინაშე61, ხოლო რაც შეეხება მოვალეს, რომელიც ცალმხრივად
ვალდებულების არსებობას აღიარებს, იგი შეიძლება იყოს ის მესამე პირი, რომელიც
ცალმხრივი აღიარებით კრედიტორის წინაშე მოვალის ვალდებულებას კისრულობს. თუმცა,
ვალის აღიარების კრედიტორთან მიმართებით ის მესამე პირად არ განიხილება. ვალის
აღიარების ხელწერილით ხდება ვალის ამღიარებლის მხრიდან მოთხოვნის უფლების მქონე
პირთან ვალდებულებითი ურთიერთობის არსებობის აღიარება, შესაბამისად, ასეთ ვითარებაში
მიიჩნევა, რომ ვალის ამღიარებელი ვალს, კრედიტორთან არსებული სამართალურთიერთობის
საფუძველზე, როგორც თავის ვალს, ისე აღიარებს62. შესაბამისად, სხვისი ვალის გადახდის
ვალდებულების კისრება, ვალის აღიარებად არ განიხილება.

საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 371-ე მუხლის შესაბამისად, თუ კანონიდან,

ხელშეკრულებიდან ან ვალდებულების ბუნებიდან არ გამომდინარეობს, რომ მოვალემ
პირადად უნდა შეასრულოს ვალდებულება, მაშინ ეს ვალდებულება შეიძლება შეასრულოს
მესამე პირმაც. აღნიშნული მუხლის შესაბამისად, მესამე პირს აქვს მოვალის ვალდებულების
შესრულების უფლება. თუმცა, კრედიტორი უფლებამოსილი არ არის შესრულება მოსთხოვოს
მესამე პირს. მესამე პირისაგან შესრულების მოთხოვნის წარმოშობისათვის დამოუკიდებელი
სამართლებრივი საფუძვლის არსებობაა საჭირო63. ამგვარ საფუძველს, ხშირ შემთხვევაში,
სხვისი ვალის აღიარება წარმოადგენს.
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

ამდენად, ვალის აღიარებისაგან უნდა განვასხვავოთ სხვისი ვალის აღიარება და ვალის

გადაკისრება. სხვისი ვალის აღიარების ნორმატიულ რეგულირებას საქართველოს სამოქალაქო
კოდექსი, ისევე როგორც გერმანიის სამოქალაქო კოდექსი, არ შეიცავს. ორივე შემთხვევაში
სხვისი ვალის აღიარებას სასამართლო პრაქტიკა არეგულირებს64 65.

სხვისი ვალის აღიარების დროს მესამე პირი კრედიტორის წინაშე კისრულობს იმ

ვალდებულების შესრულების მოვალეობას, რომელიც მის პირად ვალდებულებას
(მოვალის ვალი) არ წარმოადგენს. მაგალითისათვის, როდესაც ორ პირს შორის არსებობს
ვალდებულებით-სამართლებრივი ურთიერთობა და მესამე პირი კრედიტორის წინაშე

59 თბილისის სააპელაციო სასამართლოს 2013 წლის 5 ნოემბრის №2ბ/1084-13 გადაწყვეტილება

60 Habersack, Münchener Kommentar zum BGB, § 779, 6. Auflage 2013, Rn.5
61 საქართველოს უზენაესი სასამართლოს 2012 წლის 25 სექტემბრის №ას-413-391-2012 განჩინება
62 თბილისის სააპელაციო სასამართლოს 2014 წლის 9 სექტემბრის №2ბ/2202-14 განჩინება
63 თბილისის სააპელაციო სასამართლოს 2014 წლის 9 სექტემბრის №2ბ/2202-14 განჩინება
64 BGH WM 1976, 1109; NJW 1981,47 nach Esser/Weyers, Schuldrecht Band II, Besnderer Teil, C.F. Müller, 1991, S.359;
65 თბილისის სააპელაციო სასამართლოს 2014 წლის 9 სექტემბრის №2ბ/2202-14 განჩინება

64
 მოვალის ვალდებულების შესრულების მოვალეობას თავის თავზე იღებს. ასეთ შემთხვევაში,
კრედიტორის თანხმობა საჭირო არ არის, ვინაიდან ადგილი არ აქვს მოვალის შეცვლას,
მის ჩანაცვლებასა და ვალის მესამე პირისათვის გადაკისრებას, უფრო მეტიც, ასეთ
შემთხვევაში, სახეზეა სოლიდარული ვალდებულება, რაც იმას ნიშნავს, რომ კრედიტორი
უფლებამოსილია ვალდებულების შესრულება მოსთხოვოს როგორც მოვალეს ან მესამე
პირს, ასევე ორივე მათგანს, სოლიდარულად66. სხვისი ვალის აღიარება თავდებობისაგან
მკვეთრად განსხვავებული სამართლებრივი ინსტიტუტია, ვინაიდან თავდებობას ძირითად
ვალდებულებასთან აქცესორული ბმა და სუბსიდური ხასიათი გააჩნია. იგივე არ შეიძლება ითქვას
სოლიდარულ თავდებობაზე. სხვისი ვალის აღიარებასა და სოლიდარულ თავდებობას შორის
მეტი მსგავსებაა, მათ შორის, პირველ რიგში, აღსანიშნავია, პასუხისმგებლობის სოლიდარული
ხასიათი, თუმცა, არსებობს განსხვავებაც, მაგალითისათვის, თავდებობისათვის აუცილებელია
წერილობითი ფორმის დაცვა, თავდებობის ზღვრული თანხის გათვალისწინება და ა. შ. თუმცა,
გაბატონებული შეხედულების მიხედვით, მთავარი განსხვავება იმაშია, თუ რა ინტერესი აქვს,
ერთი მხრივ, თავდებსა და, მეორე მხრივ, მესამე პირს, მოვალის ვალდებულების დაფარვის
მიმართ. როგორ წესი, მესამე პირი, სოლიდარული თავდებისაგან იმით განსხვავდება, რომ
მას შესრულების მიმართ საკუთარი ეკონომიკური ინტერესი გააჩნია, მაგალითისათვის, როცა,
მესამე პირი აღნიშნული შესრულებით მოვალის მიმართ თავის ვალდებულებას ფარავს. თავდებს
კი, როგორც წესი, შესრულების მიმართ თავისი დამოუკიდებელი ინტერესი არ გააჩნია. მისი
შესრულება მხოლოდდამხოლოდ მოვალის ინტერესებშია. თავდებობა კი მოვალის მხრიდან
ვალდებულების შესრულების უზრუნველყოფას ემსახურება67.

ვალის გადაკისრების ნორმატიულ რეგულირებას საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი

ითვალისწინებს. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 203-ე მუხლის პირველი ნაწილის
შესაბამისად, მოთხოვნის მფლობელთან დადებული ხელშეკრულებით ვალი შეიძლება
თავის თავზე მესამე პირმაც აიღოს (ვალის გადაკისრება). ასეთ შემთხვევაში მესამე პირი
დაიკავებს თავდაპირველი მოვალის ადგილს. სწორედ მითითებული გარემოებაა ძირითადი
განმასხვავებელი ნიშანი სხვისი ვალის აღიარებასა და ვალის გადაკისრებას შორის.

საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 203-ე მუხლი აწესრიგებს ისეთ შემთხვევას, როდესაც

ვალის გადაკისრებას ადგილი აქვს კრედიტორსა და მესამე პირს შორის დადებული გარიგების
საფუძველზე, სადაც ცალსახაა კრედიტორის ნება მესამე პირის მიერ ვალდებულების საკუთარ
თავზე აღების თაობაზე. აღნიშნული გარიგების სამართლებრივი შედეგია ის, რომ მესამე პირი
იკავებს მოვალის ადგილს, რაც იმას ნიშნავს, რომ აღნიშნული გარიგებით თავდაპირველი
მოვალის მიმართ ვალდებულება წყდება და კრედიტორს თავდაპირველი მოვალის
მიმართ მოთხოვნის უფლება აღარ გააჩნია. შესაბამისად, მესამე პირსა და კრედიტორს
შორის ურთიერთობის ვალის გადაკისრებად კვალიფიკაციის მიზნებისათვის აუცილებელია
ცალსახად და არაორაზროვნად დადგინდეს კრედიტორის ნება მასზედ, რომ მესამე პირმა
მოვალის ადგილი დაიკავოს. ამ მხრივ, საკანონმდებლო თვალსაზრისით, ნიშანდობლივია,
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

რომ საქართველოს სამოქალაქო კოდექსი ე.წ. ექსპრომისიის ცნებას არ ითვალისწინებს68,

რა დროსაც მესამე პირი, მართალია, კრედიტორის წინაშე მოვალის ვალდებულებას
კისრულობს, თუმცა, იგი თავდაპირველი მოვალის ადგილს არ იკავებს, არამედ თავდაპირველ
მოვალესთან ერთად სოლიდარულად აგებს პასუხს. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის
203-ე მუხლი ექსპრომისიის გამომრიცხველ დათქმას შეიცავს, კერძოდ, თუ დადგინდა ვალის
გადაკისრების წინაპირობების არსებობა საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 203-ე მუხლის
კონტექსტში, ასეთ შემთხვევაში მესამე პირი დაიკავებს თავდაპირველი მოვალის ადგილს.
თავდაპირველი მოვალის მიმართ ვალდებულების შეწყვეტაზე მეტყველებს საქართველოს
სამოქალაქო კოდექსის 205-ე მუხლის ბოლო წინადადება, რომლის მიხედვითაც, ახალ
მოვალეს უფლება არა აქვს გაქვითოს ის მოთხოვნები, რომლებიც თავდაპირველ მოვალეს
ეკუთვნოდა. თავდაპირველი მოვალის მიმართ ვალდებულების შეწყვეტაზე აპელირებს ასევე
ამავე კოდექსის 206-ე მუხლი, რომლის შესაბამისადაც, ვალის გადაკისრებისთანავე წყდება
მოთხოვნის უზრუნველსაყოფად გათვალისწინებული თავდებობა და გირავნობა, თუკი თავდები
ან დამგირავებელი არ განაცხადებს თანხმობას ამ ურთიერთობის გაგრძელებაზე.

66 http://www.juraindividuell.de/artikel/schuldbeitritt/
67 Medicus, Schuldrecht II, Besonderer Teil, 13.Auflage, 2006, S.193-194
68 ზ.ჭეჭელაშვილი, სახელშეკრულებო სამართალი, გვ.217, თბილი, 2010

65
 ამდენად, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 203-ე მუხლის გამოყენების მიზნებისათვის,
სახეზე უნდა იყოს კრედიტორსა და მესამე პირს შორის ხელშეკრულება. ნორმის სიტყვა-სიტყვითი
განმარტებიდან ნათლად ჩანს, რომ ვალის გადაკისრება დასაშვებია კრედიტორსა და მესამე
პირს შორის ორმხრივი ნების გამოვლენის შედეგად დადებული ხელშეკრულების საფუძველზე.
კანონი არ საუბრობს გარიგებაზე, შესაბამისად, დაუშვებელია ნორმის ინტერპრეტაცია
იმგვარად, რომ საქართველოს სამოქალაქო კოდექსში მითითებული ხელშეკრულება
განიმარტოს, როგორც მიღებასავალდებულო ცალმხრივი ნების გამოვლენა, რომელიც მეორე
მხარეს (მოთხოვნის მფლობელს) მიუვიდა69. მაშასადამე, განსხვავებით მესამე პირის ვალის
აღიარებისაგან, ვალის გადაკისრება ორმხრივი ან მრავალმხრივი ხელშეკრულებაა, რა
დროსაც, მესამე პირი, კრედიტორის თანხმობით თავდაპირველი მოვალის ადგილს იკავებს.
ასეთ შემთხვევაში, გადამწყვეტი მნიშვნელობა მესამე პირის ბონიტეტს ენიჭება70.

დასკვნა
წინამდებარე კვლევის საჭიროება განხილული თემატიკის აქტუალობამ განაპირობა.
ამ მიმართებით განსაკუთრებით აღსანიშნავი საკვლევ საკითხთან დაკავშირებული
არაერთგვაროვანი სასამართლო პრაქტიკა და ქართულ ენაზე თეორიული მასალის
ნაკლებობაა. ნიშანდობლივია, აღინიშნოს, რომ ვალის აღიარება მჭიდრო კავშირშია მომიჯნავე
სამართლებრივ ინსტიტუტებთან, შესაბამისად, მითითებული საკითხის კვლევა საინტერესოა,
როგორც სამართლის თეორიის, ასევე სასამართლო პრაქტიკისათვის. სამართლის
ინსტიტუტების გამიჯვნა და მათი ცალკეული ანალიზი გერმანულ წყაროებზე დაყრდნობით
მითითებულ საკითხებთან დაკავშირებით საქართველოსა და გერმანიის სამოქალაქო
კოდექსის ნორმათა იდენტურობითაა გამოწვეული. აქვე აღსანიშნავია ის ფაქტი, რომ ვალის
აღიარებასთან დაკავშირებული რიგი საკითხები ნორმატიულად მოწესრიგებული არ არის და
მათ შექმნაში, ჩამოყალიბებასა და განვითარებაში უდიდეს როლს შედარებით-სამართლებრივი
კვლევა და სასამართლო პრაქტიკა თამაშობს. ამიტომ პრაქტიკის სწორი მიმართულებით
განვითარება უაღრესად მნიშვნელოვანია თითოეული საქმის სწორად გადაწყვეტის მიზნისა და
ამავდროულად, აღნიშნული მიმართულებით სამართლის თეორიის განვითარების საქმეში.

კვლევის შედეგად, ნათელი გახდა ვალის კონსტიტუციურ („აბსტრაქტულ“) აღიარებასა და

ვალის დეკლარაციულ („აღიარებას“) შორის განსხვავება. თითოეული მათგანის მნიშვნელობა
და ზეგავლენა სამართლებრივ შედეგებზე. კვლევამ აჩვენა ვალის პოზიტიური და ნეგატიური
აღიარების აქტუალობა და მისი პრაქტიკული მნიშვნელობა. ამავდროულად, კვლევამ აღწერა
ნორმატიული ბაზის ნაკლებობით განპირობებული პრობლემატიკა და სასამართლო პრაქტიკის
დანიშნულება, განსაკუთრებით, ნეგატიურ აღიარებასთან დაკავშირებით სამართლის
განვითარების საქმეში. მითითებულ კონტექსტში გაკეთებულ იქნა სამოქალაქო კოდექსის 341-
ე მუხლისა და 448-ე მუხლის შედარებით-სამართლებრივი ანალიზი. ამავე კვლევის მიხედვით,
ნათელი გახდა სამოქალაქო კოდექსის 341-ე მუხლის მე-2 ნაწილის შინაარსი და მისი ბმა
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

ამავე კოდექსის 360-ე მუხლით გათვალისწინებულ მორიგებასთან. წინამდებარე ნაშრომმა

აჩვენა ასევე საპროცესო-სამართლებრივი აღიარების არსი და მისი გამიჯვნის აუცილებლობა
მატერიალურ-სამართლებრივ აღიარებისაგან. ნორმატიული ბაზის არარსებობის მიუხედავად
კვლევამ აღწერა პრაქტიკაში მეტად აქტუალური საკითხი, კერძოდ, საკუთარი და სხვისი ვალის
აღიარების, ასევე ვალის გადაკისრების საერთო და განმასხვავებელი ნიშნები, მათ შორის,
თავდებობასა და სოლიდარულ თავდებობასთან კავშირში.

69 თბილისის სააპელაციო სასამართლოს 2014 წლის 9 სექტემბრის №2ბ/2202-14 განჩინება

70 http://www.juraindividuell.de/artikel/schuldbeitritt/

66
 სამომხმარებლო
კრედიტი

ქეთევან მესხიშვილი*

შესავალი
ტერმინი - სამომხმარებლო კრედიტი - გარკვეულ ტერმინოლოგიურ და სამართლებრივ
აღრევას იწვევს. სამომხმარებლო კრედიტის ცნება საზოგადოებაში სხვა შინაარსობრივი
დატვირთვითაა ცნობილი, ვიდრე წინამდებარე კვლევაში განხილული სამოქალაქო კოდექსით
გათვალისწინებული სამომხმარებლო კრედიტი. დღეის მდგომარეობით სამომხმარებლო
კრედიტის არსი და დანიშნულება საზოგადოებაში კითხვის ნიშნებს არ ბადებს, რადგან ყველამ
იცის, რომ საკრედიტო ხელშეკრულება - ეს არის გარიგება საკრედიტო ორგანიზაციასა და
მსესხებელს შორის, რა დროსაც, კრედიტორი მსესხებელს, გარკვეული პირობებით, სესხის
სახით, ფულად სახსრებს გადასცემს. შესაბამისად, კრედიტორსა და მსესხებელს შორის დგება
ხელშეკრულება, რომლის მიხედვითაც, კრედიტორი გადასცემს ფულად სახსრებს (კრედიტს)
მსესხებელს წინასწარი შეთანხმებული ოდენობით და ვადით, ასევე კრედიტორის სარგებლის
მითითებით. კრედიტი შეიძლება გაიცეს უზრუნველყოფით, რაც ნიშნავს იპოთეკით ან მის
გარეშე, გირავნობით ან მის გარეშე, თავდებობით ან მის გარეშე და ამ ყველაფერს საკრედიტო
ორგანიზაცია განიხილავს ყოველი კონკრეტული შემთხვევისათვის ინდივიდუალურად. კრედიტი
გაიცემა სხვადასხვა მიზნებისათვის და სხვადასხვა პირობებით, როგორც ფიზიკურ პირებზე,
ასევე ბიზნესისათვის. კრედიტი შეიძლება გაიცეს, მაგალითად, ავტომანქანის, უძრავი ქონების,
საყოფაცხოვრებო ტექნიკისა და სხვა საქონლისა თუ მომსახურების შესაძენად, ასევე სხვა
ნებისმიერი მიზნისათვის. კრედიტის სახეებია - ავტოკრედიტი; საბანკო კრედიტი; სახელმწიფო
კრედიტი; სესხი; იპოთეკური კრედიტი; კომერციული კრედიტი; კრედიტი იურიდიული
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

პირებისათვის; ლომბარდი; ბანკთაშორისი კრედიტი; საერთაშორისო კრედიტი; საინვესტიციო

კრედიტი; სამომხმარებლო კრედიტი; რევოლვერული კრედიტი; სინდიცირებული კრედიტი;
საექსპერტო კრედიტი; ბიზნეს კრედიტი1.

ამდენად, სამომხმარებლო კრედიტი საბანკო კრედიტის ერთ-ერთი სახესხვაობაა.

სამომხმარებლო კრედიტი, რომელიც ხშირად სამომხმარებლო სესხადაც იწოდება, არის
კრედიტი, რომელსაც კრედიტის მიმღები პირადი მოხმარებისათვის, გარკვეული საქონლის
ან მომსახურების შესაძენად იღებს. სამომხმარებლო კრედიტით კრედიტის მიმღებს შეუძლია
უზრუნველყოს საყოფაცხოვრებო ტექნიკის, წვრილმანი საოჯახო ნივთების, ყოველდღიური
მოხმარების საგნების, მოგზაურობის და სხვა მიმდინარე ხარჯების დაფინანსება.
სამომხმარებლო კრედიტი (სესხი), როგორც წესი, მოკლევადიანია, არაუზრუნველყოფილია და
მხოლოდ ფიზიკურ პირებზე გაიცემა. შესაბამისად, სხვა სესხებთან შედარებით ყველაზე ძვირია.
საპროცენტო განაკვეთი, ძირითადად, სესხის ვადაზე, მოცულობასა და კრედიტის (სესხის)
მიმღების შემოსავალზეა დამოკიდებული2 (შემდგომში, მარტივი სამომხმარებლო კრედიტი).

* თბილისის სააპალეციო სასამართლოს, სამოქალაქო საქმეთა კოლეგიის მოსამართლე

1 http://www.lari.ge/menu/17-kreditis-alqimia/13-kreditis-alqimia.html
2 http://nbg.gov.ge/cp/index.php?m=529

67
 ხელშეკრულებათა ერთიანი ეკონომიკური კავშირი ის ძირითადი ინდიკატორია,
რითაც 370-ე მუხლით გათვალისწინებული სამომხმარებლო კრედიტის ხელშეკრულება
საბანკო ურთიერთობებში მოქმედი სამომხმარებლო კრედიტის (მარტივი სამომხმარებლო
კრედიტი) ცნებისაგან განსხვავდება. საბანკო ურთიერთობებში დამკვიდრებული ტერმინი -
სამომხმარებლო კრედიტი (აქ, მარტივი სამომხმარებლო კრედიტი) არ ქმნის ეკონომიკურ
ერთიანობას იმ ხელშეკრულებებთან, რა მიზნითაც კრედიტის მიმღები სამომხმარებლო
კრედიტს იღებს. მართალია, სამომხმარებლო კრედიტი მიზნობრივია, თუმცა, კრედიტის
მიმცემი აღნიშნული მიზნის მიღწევის გარანტიას არ იძლევა და არც მიზნის მიუღწევლობის
რისკებს იღებს თავის თავზე. იგი საკრედიტო ხელშეკრულების მომზადების ან დადების
დროს არც იმ მესამე პირის მონაწილეობას იყენებს, რომელთანაც მსესხებელი მიზნობრივი
კრედიტის საფუძველზე სახელშეკრულებო ურთიერთობაში შედის. შესაბამისად, თუ სესხის
მიზნობრიობიდან გამომდინარე, სესხის მიმღებს მესამე პირმა ხელშეკრულება დაურღვია, რის
საფუძველზეც, სესხის მიმღებს მის მიმართ დასაბუთებული შესაგებლის წარდგენის უფლება
წარმოეშვა, სესხის მიმღები აღნიშნული შესაგებლით საკრედიტო დაწესებულების წინააღმდეგ
ვერ ისარგებლებს. ამდენად, ყოველდღიურ, საყოფაცხოვრებო ტერმინოლოგიურ კონტექსტში
მარტივი სამომხმარებლო კრედიტი (სესხი) მიზნობრივია, თუმცა, მიზნობრივ ხელშეკრულებასთან
ერთად ეკონომიკურ ერთიანობას არ ქმნის, რადგან მიზნობრივი ხელშეკრულება საკრედიტო
ხელშეკრულებისაგან დამოუკიდებელია, როგორც სამართლებრივი, ისე ეკონომიკური
თვალსაზრისით. მაგალითად, თუ ტურისტი, ტურისტული მოგზაურობისათვის მიზნობრივი სესხის
მიღების შემთხვევაში, ტურისტული საწარმოს მომსახურებით უკმაყოფილო იქნება, საკრედიტო
დაწესებულებას სესხის მთლიანად ან ნაწილობრივ უკან დაბრუნებაზე, ან სარგებლის გადახდაზე
უარს ვერ ეტყვის, ვინაიდან ასეთ შემთხვევაში, მას ტურისტული საწარმოს მიმართ შესაგებელი
კრედიტის გამცემის მიმართ შესაგებლის წარდგენის უფლებას არ წარმოუშობს.

წინამდებარე კვლევის დანიშნულება არ არის სამომხმარებლო კრედიტის (სესხის) ანალიზი,

ზემოაღწერილი შინაარსითა და დანიშნულებით (მარტივი სამომხმარებლო კრედიტი).
კვლევა ეხება საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 370-ე მუხლით გათვალისწინებულ
სამომხმარებლოს კრედიტს, რომელიც სამართლებრივად აბსოლუტურად განსხვავებული
კატეგორიაა და შესაბამისად, მისი დანიშნულება და სამართლებრივი რეგულირებაც
განსხვავებულია.

1. სამომხმარებლო კრედიტის არსი საქართველოს სამოქალაქო

კოდექსის 370-ე მუხლის მიხედვით

სამოქალაქო კოდექსის 370-ე მუხლის სათაურია - `სამომხმარებლო კრედიტი~. რაც შეეხება

მუხლის შინაარსს, მითითებული მუხლის პირველი ნაწილის შესაბამისად, სამომხმარებლო
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

კრედიტის დროს კრედიტის მიმღებს შეუძლია უარი თქვას კრედიტის დაბრუნებაზე, თუ ამ

კრედიტთან დაკავშირებული სასყიდლიანი ხელშეკრულებიდან გამომდინარე შესაგებელი
გამყიდველის მიმართ მას მიანიჭებდა თავისი ვალდებულების შესრულებაზე უარის თქმის
უფლებას. ამავე მუხლის მე-2 ნაწილის მიხედვით კი, ნასყიდობის ხელშეკრულება საკრედიტო
ხელშეკრულებასთან ერთად ქმნის ურთიერთდაკავშირებულ გარიგებას, თუ კრედიტი ემსახურება
შესასყიდი ფასის დაფინანსებას და ორივე ხელშეკრულება განიხილება როგორც ეკონომიკური
ერთიანობა. ეკონომიკურ ერთიანობად ჩაითვლება, როცა კრედიტის მიმცემი საკრედიტო
ხელშეკრულების მომზადების ან დადების დროს გამყიდველის მონაწილეობას იყენებდა.

აღსანიშნავია, რომ მითითებულ ნორმასთან მიმართებით ქართული თეორია და

სასამართლო პრაქტიკა მწირია, შეიძლება ითქვას, რომ საერთოდ არ არის. მუხლის შინაარსი,
მისი დანიშნულება და სამართლებრივი შედეგები, საზოგადოებისათვის უცნობია. ამიტომაც
მითითებულ ნორმის გამოყენება ბიზნეს გარიგებებში ნაკლებად ხდება, მაშინ, როდესაც,
აღნიშნული ნორმის შინაარსი, ბიზნეს თვალსაზრისით, საინტერესოა. ნორმის მიზანი საბაზრო
ეკონომიკის განვითარება და სამოქალაქო ბრუნვის გამარტივებაა. ნორმა, სამართლებრივი, თუ
ეკონომიკური თვალსაზრისით, უფლება-მოვალეობებისა და პასუხისმგებლობის გადანაწილების
ისეთ შესაძლებლობას იძლევა, რომლის საფუძველზეც, მხარეები სახელშეკრულებო

68
 ურთიერთობებში უფრო მარტივად შედიან, ვინაიდან ასეთი კატეგორიის გარიგებებში
ვალდებულების შეუსრულებლობის, ან არაჯეროვანი შესრულების სამართლებრივი რისკები
უფრო მეტადაა დაზღვეული.

370-ე მუხლის ანალიზის მიზნებისათვის, ძირითადად მისი გერმანული პირველწყარო,

გერმანიის სამოქალაქო კოდექსის 358-ე და 359-ე მუხლები გამოიყენება3. შესაბამისად, მუხლის
ინტერპრეტაცია, ძირითადად, აღნიშნული მუხლების კომენტარებსა და სხვა გერმანულენოვან
წყაროებზე დაყრდნობით ხდება.

სამოქალაქო კოდექსის 370-ე მუხლი აწესრიგებს ისეთ შემთხვევებს, როდესაც ორი

სამართლებრივად დამოუკიდებელი ხელშეკრულება იდება, რომლებიც ერთმანეთთან ისე არიან
დაკავშირებულნი, რომ საერთო ჯამში, ეკონომიკური ერთიანობა იქმნება. ხელშეკრულებათა
ტიპს არსებითი მნიშვნელობა არ აქვს. მთავარია, რომ ერთი ხელშეკრულებით მეორე
ხელშეკრულება ფინანსდებოდეს და ამ ორ ხელშეკრულებას შორის ეკონომიკური ერთიანობა
არსებობდეს4. სამომხმარებლო კრედიტის ფარგლებში დადებული ხელშეკრულებები,
მართალია, სამართლებრივი თვალსაზრისით, თვითმყოფადობით ხასიათდება, თუმცა, მათ
შორის, არა მხოლოდ ეკონომიკური, არამედ მჭიდრო სამართლებრივი ურთიერთკავშირია,
რაც ნათლად აისახება იმ სამართლებრივ შედეგებში, რაც აღნიშნული კატეგორიის
ხელშეკრულებების დადებას, შესრულებას, დარღვევასა, თუ შეწყვეტას მოყვება. 370-ე მუხლით
რეგულირებული სამომხმარებლო კრედიტის მოქმედების ფარგლებში ექცევა ისეთი შემთხვევა,
როდესაც, მაგალითად, ბანკი A მსესხებელ B - ს კრედიტს მხოლოდ იმ მიზნით უმტკიცებს, რომ
მან მაღაზია C - ში მაცივარი შეიძინოს. როგორც წესი, ამგვარი საკრედიტო ხელშეკრულების
არსებითი პირობაა მაღაზიის პასუხისმგებლობა მასზედ, რომ კრედიტის მიმღები მაღაზია C - ში
ხარისხიან მაცივარს მიიღებს. თუ მაცივარი წუნდებული იქნება, A-ს C-თან დადებული ნასყიდობის
ხელშეკრულებიდან გასვლის უფლება ეძლევა, ამავდროულად, A B - ს წინაშე კრედიტის
დაბრუნების ვალდებულებისაგან თავისუფლდება. საბოლოო ჯამში, კრედიტის დაბრუნების
ვალდებულება, ზიანის ანაზღაურების სახით, C-ს წარმოეშობა. საგულისხმოა აღინიშნოს,
რომ სამოქალაქო კოდექსის 370-ე მუხლი სწორედ ამგვარ ფაქტობრივ კონსტალაციას
შეიცავს, შესაბამისად, იმისათვის, რომ სამართალურთიერთობა სამომხმარებლო კრედიტად
დაკვალიფიცირდეს, აუცილებელია, რომ იგი მითითებული მუხლით გათვალისწინებულ
ფაქტობრივ მოცემულობას აკმაყოფილებდეს.

სამოქალაქო ბრუნვა ურთიერთობათა ერთიან ციკლს მოიცავს, რომელშიც მოვალე

პასუხისმგებელია მაშინაც, როცა შესრულების საგანი „სხვა პირისაგან“ უნდა მიეღო და ვერ
მიიღო. სამომხმარებლო კრედიტის ფარგლებში ერთიანი ეკონომიკური ურთიერთკავშირი
გულისხმობს იმას, რომ „სხვა პირის“ მხრიდან შეუსრულებლობა მოვალეს შესრულების
ვალდებულებისაგან ათავისუფლებს, ვინაიდან „სხვა პირთან“ სამართალურთიერთობაში
შესვლის რისკებს, სამომხმარებლო კრედიტის გაცემის გზით, კრედიტის გამცემიც იღებს.
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

მსესხებელს კრედიტის გამცემის მიმართ იგივე შესაგებლის წარდგენის უფლება აქვს, რაც
„სხვა პირის“ მიმართ, რომელიც თავის მხრივ, იმ ურთიერთდაკავშირებული ხელშეკრულების
მხარეა, რომელთან სახელშეკრულებო ურთიერთობაში შესვლის მიზნითაც კრედიტის მიმღებმა
(მსესხებელმა) სესხი (კრედიტი) აიღო.

ნორმას დაცვითი ფუნქციაც გააჩნია. ნორმა მომხმარებელს იმ განსაკუთრებული

საფრთხისაგან იცავს, რომელიც ეკონომიკური თვალსაზრისით, ერთიანი გარიგების ნასყიდო­
ბისა (საქონლის მიწოდებისა თუ მომსახურების გაწევის სხვა ხელშეკრულების) და სესხის
(კრედიტის) ხელშეკრულებებად დაყოფით შეიძლება წარმოიშვას5. სწორედ დაცვის მიზნიდან
გამომდინარე, ნორმა ერთ ხელშეკრულებაზე უარის თქმის უფლებას, მეორე ხელშეკრულებაზეც
ავრცელებს. უფრო მეტიც, ნორმა მომხმარებელს შესაძლებლობას აძლევს, ნასყიდობის
(საქონლის მიწოდებისა, თუ სხვა სახის მომსახურების) ხელშეკრულებიდან გამომდინარე
შესაგებელი სესხის (კრედიტის) ხელშეკრულებაზეც გაავრცელოს6.

3 კროპჰოლერი, გსკ-ის სასწავლო კომენტარი, გვ.256-259

4 MüKo/ Habersack, BGB, 6. Aufl., 20 12, & 358 Rn 2
5 MüKo/ Habersack, BGB, 6. Aufl., 20 12, & 358 Rn 1
6 კროპჰოლერი, გსკ-ის სასწავლო კომენტარი, გვ.256-257

69
 2. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 370-ე მუხლის
მოქმედების ფარგლები

370-ე მუხლი აწესრიგებს ისეთ სამართალურთიერთობას, როდესაც სახეზეა ორი

დამოუკიდებელი ხელშეკრულება, რომლებიც, ეკონომიკური თვალსაზრისით, ერთმანეთთან
მჭიდროდ დაკავშირებულნი არიან. ხელშეკრულებათა მჭიდრო ეკონომიკური კავშირი
აღნიშნული სამართალურთიერთობის ერთიან ხელშეკრულებად აღქმის შესაძლებლობას
იძლევა, რაც, საერთო ჯამში, კანონმდებლის მიერ სამომხმარებლო კრედიტად იწოდება.

370-ე მუხლის სიტყვასიტყვითი განმარტების შედეგად, სამომხმარებლო კრედიტი ორი

თვისობრივად დამოუკიდებელი, თუმცა, ერთმანეთზე ეკონომიკური თვალსაზრისით
დამოკიდებული ხელშეკრულებისაგან შედგება. აღნიშნული ხელშეკრულებები ნორმის ტექსტში
სახელდებით არის მოცემული. ესენია საბანკო კრედიტისა და ნასყიდობის ხელშეკრულებები.
დასახელებულ ხელშეკრულებათა ეკონომიკური ერთიანობა გამოიხატება არა მხოლოდ
იმაში, რომ კრედიტი შესასყიდი ფასის დაფინანსებას ემსახურება, არამედ იმაშიც, რომ
კრედიტის გამცემი, საკრედიტო ხელშეკრულების მომზადების ან დადების დროს, გამყიდველის
მონაწილეობას იყენებს7.

370-ე მუხლის ლოგიკური და შინაარსობრივი განმარტების შედეგად, სამომხმარებლო

კრედიტის ხელშეკრულებაში, ნაცვლად საბანკო კრედიტის ხელშეკრულებისა, შეიძლება
არსებობდეს სესხის ხელშეკრულება (623), ხოლო ნასყიდობის ხელშეკრულების
ნაცვლად - საქონლის მიწოდების სხვა ხელშეკრულება ან მომსახურების გაწევის შესახებ
ხელშეკრულება8. 370-ე მუხლის შემადგენლობას იძლევა დასახელებულ ხელშეკრულებათა
ისეთი ურთიერთკავშირი, როდესაც სესხი მთლიანად ან ნაწილობრივ მეორე ხელშეკრულების
დაფინანსებას ემსახურება და ორივე ხელშეკრულება ეკონომიკურ ერთიანობას ქმნის9.

ამდენად, 370-ე მუხლის, როგორც სიტყვასიტყვითი, ასევე ლოგიკური და შინაარსობრივი

ახსნა-განმარტების შედეგად, სამომხმარებლო კრედიტის ხელშეკრულება, ისეთ ხელ­
შეკრულებათა ეკონომიკური ერთიანობაა, როდესაც ერთი ხელშეკრულებით (სესხი, საბანკო
კრედიტი) მეორე ხელშეკრულება (ნასყიდობა, საქონლის მიწოდების ან მომსახურების გაწევის
სხვა ხელშეკრულება) ფინანსდება.

3. სამომხმარებლო კრედიტის ხელშეკრულების ფორმა

ხელშეკრულებათა ეკონომიკური ერთიანობა სხვადასხვა ფორმით შეიძლება არსებობდეს.

იგი ერთიანი, სამმხრივი ხელშეკრულების სახით შეიძლება დაიდოს, რომელსაც ხელს ორივე
ხელშეკრულების მხარეები მოაწერენ. ამგვარად გაფორმებულ სამომხმარებლო კრედიტის
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

ხელშეკრულებაში მოცემულია, როგორც საბანკო კრედიტის (სესხის), ასევე - ნასყიდობის

ხელშეკრულების (საქონლის მიწოდების ან მომსახურების გაწევის სხვა ხელშეკრულებების)
არსებითი პირობები. ხელშეკრულებას კი ხელს აწერენ, როგორც კრედიტის გამცემი
(გამსესხებელი), ასევე კრედიტის მიმღები (მსესხებელი) და გამყიდველი (მენარდე, ტურისტული
საწარმო და ა. შ).

სამომხმარებლო კრედიტის ხელშეკრულება ორი დამოუკიდებელი ხელშეკრულების

ფორმითაც შეიძლება დაიდოს, თუმცა, ასეთ შემთხვევაში, ხელშეკრულების პირობები
ისეთ დებულებებს უნდა ითვალისწინებდეს, რომელთა შინაარსი ხელშეკრულებათა
ერთიანი ეკონომიკური კავშირის დადგენის შესაძლებლობას იძლევა. ამასთან, მხარეები
სახელშეკრულებო პირობებს უნდა იცნობდნენ, უფრო მეტიც, გამყიდველი (საქონლის
მიმწოდებელი, მომსახურების გამწევი) საკრედიტო ხელშეკრულების მომზადებასა და
დადებაში უნდა იყოს ჩართული. თუმცა, აქვე აღსანიშნავია, რომ მხოლოდ ხელშეკრულების

7 ბ. ზოიძე, სკ-ის კომენტარი, წიგნი III. მუხლი 370, გვ. 301

8 MüKo/ Habersack, BGB, 6. Aufl., 20 12, & 358 Rn 11
9 კროპჰოლერი, გსკ-ის სასწავლო კომენტარი, გვ.256

70
 პირობების გაცნობა და თუნდაც, მისი მომზადების პროცესში ჩართულობა იმ პირთათვის,
რომლებიც ხელშეკრულებას ხელს არ აწერენ, ხელშეკრულებით გათვალისწინებული უფლება-
მოვალეობების წარმომშობი ვერ იქნება. მაგალითისათვის, ტექნიკის მაღაზიაში ტექნიკის შეძენა
განვადებით, რა დროსაც, ბანკის წარმომადგენელთან საბანკო კრედიტის ხელშეკრულება იქვე
ფორმდება, ერთი შეხედვით, ორი ხელშეკრულების (ნასყიდობა, საბანკო კრედიტი) ეკონომიკურ
ერთიანობას ქმნის, თუმცა, აღნიშნული სამართალურთიერთობა სამოქალაქო კოდექსის 370-ე
მუხლის რეგულირების ფარგლებში არ ექცევა, რადგან საკრედიტო ხელშეკრულება შესაძენი
ნივთის ვარგისიანობის გარანტიას არ იძლევა.

ერთიანი ეკონომიკური კავშირის დადგენის მიზნებისათვის, აუცილებელია, არამხოლოდ

ორი ურთიერთდაკავშირებული ხელშეკრულების არსებობა, რომელსაც ეკონომიკურ ერთობაში
მონაწილე ყველა მხარე აწერს ხელს, არამედ სავალდებულოა, რომ კრედიტის (სესხის)
გამცემი ამა თუ იმ ფორმით მიზნობრივი ხელშეკრულებით გათვალისწინებული ჯეროვანი
შესრულებისათვის გარკვეულ პასუხისმგებლობას იღებდეს. ორი ურთიერთდაკავშირებული
ხელშეკრულება შეიძლება ერთი ხელშეკრულების ფორმითაც არსებობდეს, მაგალითად,
როდესაც საკრედიტო (სესხის) ხელშეკრულება შეიცავს ისეთ დათქმას, რომლის მიხედვითაც,
საკრედიტო (სესხის) ხელშეკრულების მხარეები დაკავშირებული გარიგების (ნასყიდობა,
ტურისტული მომსახურება და ა. შ.) პირობებს იცნობენ და მას წინამდებარე ხელშეკრულების
არსებით შემადგენელ ნაწილად აღიარებენ.

4. სუბიექტები

მუხლის სიტყვასიტყვითი ახსნა-განმარტების შედეგად, მუხლში მოხსენიებული სუბიექტები

არიან კრედიტის გამცემი, კრედიტის მიმღები და გამყიდველი. ამ სამართალურთიერთობაში
მოიაზრება მყიდველიც, რომელიც საკრედიტო ურთიერთობის ნაწილში, კრედიტის მიმღებია.

ა. კრედიტის გამცემი

კრედიტის გამცემი არის ბანკი ან სხვა ისეთი დაწესებულება, რომელსაც ანაბრების მიღებისა
ანდა ფულადი სახსრების გაცემის ლიცენზია აქვს. კრედიტში საბანკო კრედიტი იგულისხმება,
რომელიც, თავისი არსით, დაბრუნებადობის, ფასიანობის, უზრუნველყოფადობისა და ვადიანობის
საწყისებზე ფულადი სახსრების გაცემასთან დაკავშირებული ნებისმიერი ვალდებულებაა10.
საბანკო კრედიტი სასესხო ურთიერთობის სპეციფიკური გამოვლინებაა. მას, ჩვეულებრივი
სესხისაგან განსხვავებული თავისებურებები ახასიათებს: საკრედიტო ურთიერთობაში ერთ-ერთ
აუცილებელ მხარედ ყოველთვის გამოდის ბანკი ან ისეთი დაწესებულება, რომელსაც ანაბრების
მიღებისა ანდა ფულადი სახსრების გაცემის ლიცენზია გააჩნია11. ასეთია კომერციული ბანკები
და მიკროსაფინანსო ორგანიზაციები. 370-ე მუხლის კონტექსტში, კრედიტის გამცემად მხოლოდ
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

ფინანსური ინსტიტუტების მიჩნევა ნორმის სიტყვასიტყვითი განმარტებიდან მომდინარეობს

და, ძირითადად, ნორმის ტექსტში სასესხო ურთიერთობის სახედ საკრედიტო ურთიერთობის
მითითებას ეფუძნება, თუმცა, არსებობს მოსაზრება, რომლის შესაბამისადაც, სამომხმარებლო
კრედიტის გამცემია ნებისმიერი მეწარმე ან პროფესიონალი კრედიტის გამცემი, ხოლო კრედიტი
კი არის არამარტო სესხი, არამედ ყველა სხვა გადახდის გადავადება და ფინანსური დახმარება12.
370-ე მუხლის მიზნიდან გამომდინარე, აღნიშნული მოსაზრება გაზიარებულ უნდა იქნეს და
კრედიტის გამცემის ცნება უნდა გაფართოვდეს. მასში უნდა მოიაზრებოდეს, არა მხოლოდ
ანაბრების მიღების, ანდა ფულადი სახსრების გაცემის ლიცენზიის მქონე ფინანსური ინსტიტუტი,
არამედ ნებისმიერი ფიზიკური, თუ იურიდიული პირი, რომელიც სესხს მიზნობრივად გასცემს
და ეკონომიკურად ურთირთდაკავშირებული ხელშეკრულებიდან გამომდინარე, შესაგებელზე
პასუხისმგებლობას იღებს.

10 „საქართველოს ეროვნული ბანკის შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის მე-2 მუხლის „ნ“ ქვეპუნქტი
11 ლ. ჭანტურია, სკ-ის კომენტარი, წიგნი IV, ტომი II, მუხლი 867, გვ. 194
12 Schellhammer, Zivilrecht nach Anspruchsgrundlagen: BGB Allgemeiner Teil und gesamtes Schuldrecht mit Nebengesetzen, 1994, S.130,
ბ. ზოიძე, სკ-ის კომენტარი, წიგნი III. მუხლი 370, გვ. 301

71
 ბ. კრედიტის მიმღები

საბანკო ურთიერთობებში დამკვიდრებული ტერმინის შესაბამისად, სამომხმარებლო

კრედიტის მიმღები, მხოლოდ ფიზიკური პირი შეიძლება იყოს13. თუმცა, ნორმით მოწესრიგებული
სამართალურთიერთობა განსხვავდება ხსენებული სამომხმარებლო კრედიტის (სესხის)
ხელშეკრულებისაგან. შესაბამისად, 370-ე მუხლის კონტექსტში, სამომხმარებლო კრედიტის
ხელშეკრულებაში სამომხმარებლო კრედიტის მიმღები შეიძლება იყოს ნებისმიერი ფიზიკური,
თუ იურიდიული პირი, რომელსაც კრედიტი არსებობისათვის სჭირდება14. 370-ე მუხლის
დანიშნულებიდან გამომდინარე, აღნიშნული წრე კიდევ უფრო უნდა გაფართოვდეს და მას
ნებისმიერი ფიზიკური ან იურიდიული პირი უნდა დაემატოს, რომელსაც სესხი (კრედიტი)
მხოლოდ არსებობისათვის კი არა, არამედ, სამეწარმეო საქმიანობის წარმართვის მიზნით
სჭირდება. მაგალითად, სესხის სახით მიღებული თანხით შესყიდულ პროდუქციას სესხის
(კრედიტის) მიმღები პირადი მოხმარებისათვის კი არ იყენებს, არამედ აღნიშნული პროდუქციით
სარეალიზაციოდ გასატან მზა ნაწარმს ამზადებს. იურიდიულ ლიტერატურაში გამსესხებელი
(კრედიტის გამცემი), ხშირად, მომხმარებლად მოიხსენიება15.

გ. გამყიდველი

370-ე მუხლის სიტყვასიტყვითი განმარტების შესაბამისად, სამომხმარებლო კრედიტის

ფარგლებში საკრედიტო ხელშეკრულებასთან ეკონომიკურ კავშირში არსებული
ხელშეკრულება - ნასყიდობის ხელშეკრულებაა, შესაბამისად, სამომხმარებლო კრედიტის
ხელშეკრულებაში, კრედიტის გამცემთან და კრედიტის მიმღებთან ერთად, რომელიც,
თავის მხრივ, მყიდველიცაა, ეკონომიკური ერთიანობის მონაწილედ გამყიდველიც
განიხილება. თუმცა, ნორმის მიზნიდან და დანიშნულებიდან გამომდინარე, საკრედიტო
(სასესხო) ხელშეკრულებასთან დაკავშირებული შეიძლება იყოს არა მხოლოდ ნასყიდობის
ხელშეკრულება, არამედ საქონლის მიწოდების სხვა ხელშეკრულება, ასევე მომსახურების
ხელშეკრულებები. ამდენად, სამომხმარებლო კრედიტის სუბიექტი, გარდა კრედიტის
გამცემისა (გამსესხებელი) და კრედიტის მიმღებისა (მსესხებელი), გამყიდველიც არის.
დაკავშირებული ხელშეკრულების შინაარსის მიხედვით, სამომხმარებლო ხელშეკრულების
მონაწილე ნაცვლად გამყიდველისა, მენარდე, ტურისტული საწარმო და ა. შ. შეიძლება იყოს.
გამყიდველი, იურიდიულ ლიტერატურაში, ხშირად, მეწარმედ მოიხსენიება16.

5. შესაგებლის უფლება

ურთიერთდაკავშირებულ ხელშეკრულებათა ეკონომიკური ერთობის დროს (სამომხმარებ­

ლო კრედიტი) ერთ ხელშეკრულებაზე გაცხადებული უარი მასთან დაკავშირებულ ხელ­
შეკრულებაზეც ვრცელდება და ორივე ხელშეკრულება უკუქცევის რეჟიმში გადადის17. ერთი
ხელშეკრულების მიმართ არსებული შესაგებლის გავრცელება მეორე ხელშეკრულებაზე იცავს
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

მსესხებელს (კრედიტის მიმღებს) სესხის (კრედიტის) უკან დაბრუნების ვალდებულებისაგან იმ

შემთხვევებში, როდესაც ურთიერთდაკავშირებული ხელშეკრულების მხარე (გამყიდველი,
ტურისტული მომსახურების მომწყობი და ა. შ.) ვალდებულებას ჯეროვნად არ ასრულებს.
აღსანიშნავია, რომ ერთი ხელშეკრულებიდან გამომდინარე შესაგებლის გავრცელება
მეორე ხელშეკრულებაზე გამოიყენება მხოლოდ ნასყიდობის (საქონლის სხვა სახის
შეძენის ან მომსახურების გაწევის) ხელშეკრულების ნაკლოვანი შესრულების შემთხვევაში.
ნაკლოვანი შესრულების გამო წარმოშობილი შესაგებელი ვრცელდება სესხის (კრედიტის)
ხელშეკრულებაზე და არა პირიქით (სესხიდან გამომდინარე შესაგებელი არ ვრცელდება
ნასყიდობის ხელშეკრულებაზე)18.

13 საქართველოს ეროვნული ბანკის პრეზიდენტის 2011 წლის 13 მაისის N35/14   ბრძანებით დამტკიცებული კომერციული ბანკების
მიერ საბანკო მომსახურების გაწევისას მომხმარებლისათვის აუცილებელი ინფორმაციის მიწოდების წესი
14 Schellhammer, Zivilrecht nach Anspruchsgrundlagen: BGB Allgemeiner Teil und gesamtes Schuldrecht mit Nebengesetzen, 1994, S.130,
ბ. ზოიძე, სკ-ის კომენტარი, წიგნი III. მუხლი 370, გვ. 301
15 კროპჰოლერი, გსკ-ის სასწავლო კომენტარი, გვ.258
16 კროპჰოლერი, გსკ-ის სასწავლო კომენტარი, გვ.258
17 კროპჰოლერი, გსკ-ის სასწავლო კომენტარი, გვ.256
18 კროპჰოლერი, გსკ-ის სასწავლო კომენტარი, გვ.258

72
 ნორმით გათვალისწინებული შესაგებლის გავრცელების მიზანი მდგომარეობს იმაში, რომ
აღნიშნული ნორმა იცავს მსესხებელს (კრედიტის მიმღებს) სესხის (კრედიტის) სახით მიღებული
თანხის უკან დაბრუნების ვალდებულებისაგან, მაშინ, როდესაც გამყიდველმა (მომსახურების
გამწევმა და ა.შ.) მასზე დაკისრებული ვალდებულება არ შეასრულა ან არაჯეროვნად შეასრულა.
ასეთ შემთხვევაში, მსესხებელი (კრედიტის მიმღები) უფლებამოსილია, მართლზომიერი
შესაგებლის არსებობის პირობებში, უარი თქვას ნასყიდობის ხელშეკრულებაზე, რითაც იგი
სესხის (კრედიტის) დაბრუნების ვალდებულებისაგან თავისუფლდება. ასეთ შემთხვევაში
სესხის (კრედიტის) გამცემს სესხის დაფარვის მოთხოვნის უფლება გამყიდველის მიმართ
წარმოეშობა. ამდენად, 370-ე მუხლი მოქმედებს მაშინ, როდესაც სახეზეა ორი დამოუკიდებელი
ხელშეკრულების ურთიერთკავშირი, სადაც სესხი (კრედიტი) გაიცემა მხოლოდ იმიტომ, რომ
დაიდოს მასთან ეკონომიკურად დაკავშირებული ნასყიდობისა, თუ სხვა სახის ხელშეკრულება.
ნიშანდობლივია, ასევე, რომ ნორმის გამოყენების ფარგლებში, გამსესხებელი და
გამყიდველი, როგორც წესი, ურთიერთდაკავშირებული სუბიექტები არიან და მათ შორის
შემდეგი სახის ეკონომიკური შეთანხმება (გათვლა) არსებობს: მომხმარებლის დაფინანსება
ამა თუ იმ გარიგების დადების მიზნით (ხელშეკრულების დადების წახალისება), რის
შედეგადაც მომხმარებელმა მეწარმისაგან ჯეროვანი შესრულება უნდა მიიღოს. წინააღმდეგ
შემთხვევაში, მეწარმე თავად იღებს სესხისა და მასთან დაკავშირებული დანახარჯების
გამსესხებლისათვის (დამფინანსებლისათვის) დაბრუნების ვალდებულებას. ამდენად,
ეკონომიკური თვალსაზრისით დაკავშირებული გარიგებით, მომხმარებლის მხრიდან სესხის
აღების რისკი, რომელიც მიზნობრივი ხელშეკრულების შეუსრულებლობით ან არაჯეროვანი
შესრულებით არის განპირობებული, გამსესხებლის მიერ საკუთარი პასუხისმგებლობით არის
დაზღვეული.

მომხმარებელი მხოლოდ მაშინ თავისუფლდება გამსესხებლისათვის თანხის დაბრუნების

ვალდებულებისაგან, როდესაც სესხის (საკრედიტო) ხელშეკრულება ნამდვილია და მისი
შესაგებელი, ხელშეკრულებაზე უარის თქმის თაობაზე, მართლზომიერია, ანუ როდესაც
კრედიტი (ნასესხები თანხა) გამყიდველს გამსესხებლისაგან უკვე მიღებული აქვს, თუმცა, იგი
მომხმარებელს ხელშეკრულების შესაბამის საპასუხო შესრულებას არ სთავაზობს19.

ნამდვილი გარიგების არსებობისას გამსესხებლის მიერ მომხმარებლისათვის გადახდილი

თანხის უკან გამოთხოვა დაუშვებელია. მხოლოდ ბათილი გარიგება იძლევა გამსესხებლის მიერ
მომხმარებლისათვის გადახდილი თანხის უკან დაბრუნების მოთხოვნის უფლებას (385). სხვა
შემთხვევაში, გამსესხებლის მოთხოვნა, მომხმარებლის მიმართ სესხის დაფარვის თაობაზე,
ვალდებულების შესრულებას ემსახურება (361). რაც შეეხება ხელშეკრულებაზე უარის თქმის
შედეგად გამსესხებლის მიერ მომხმარებლისათვის გასესხებული თანხის უკან დაბრუნებას,
აღნიშნული მოთხოვნა, მხოლოდ იმ შემთხვევაში იქნება მომხმარებლის მიმართ და არა
გამყიდველის წინააღმდეგ საფუძვლიანი, თუ სახეზე არ არის მსესხებლის მიერ ხელშეკრულებაზე
უარის თქმის კანონით გათვალისწინებული წინაპირობები.
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

დასკვნა
სამომხმარებლო სესხის ხელშეკრულება განვითარებული სამართლის ქვეყნებში ერთ-ერთი
აქტუალური სამართლებრივი საკითხია. საკითხის აქტუალობას აღნიშნული ხელშეკრულების
პრაქტიკაში აქტიური გამოყენება განაპირობებს. მითითებული ხელშეკრულებით სარგებლობა,
ბიზნეს თვალსაზრისით, მრავალმხრივ საინტერესოა. აღნიშნული ხელშეკრულების ფარგლებში
სესხის (კრედიტის) ამღები მიზნობრივ სესხს (კრედიტს) იღებს. მიზნობრივი ხელშეკრულებით
გათვალისწინებული შესრულების ხარისხს სესხის (კრედიტის) გამცემი უზრუნველყოფს.
უზრუნველყოფა იმაში მდგომარეობს, რომ იმ შემთხვევაში, თუ მომხმარებელი მიზნობრივი
ხელშეკრულების ფარგლებში შეძენილი ქონებითა, თუ გაწეული მომსახურებით უკმაყოფილო
იქნება, იგი მიზნობრივი კრედიტის გამცემის მიმართ შესაგებლის უფლებას იძენს, რაც იმას
ნიშნავს, რომ მისი პრეტენზია თუ დასაბუთებული აღმოჩნდება და შესაბამისად, სახეზე იქნება
ხელშეკრულებიდან გასვლის წინაპირობა, ასეთ შემთხვევაში, სესხის (კრედიტის) ამღები

19 BGH aaO Nr 56; aA BGH NJW 2003, 2821, 2823f; Bartels ZGS 2009, 544, 547f კროპჰოლერი, გსკ-ის სასწავლო კომენტარი, გვ.259

73
 კრედიტის დაბრუნების ვალდებულებისაგან თავისუფლდება. სესხის (კრედიტის) გამცემი სესხად
გაცემულ თანხას, ზიანის სახით, გამყიდველისაგან (მომსახურების გამწევისაგან) აინაზღაურებს.

ამდენად, სამომხმარებლო კრედიტის ხელშეკრულება უზრუნველყოფს მიზნობრივი

კრედიტის გაცემას, ამავდროულად კრედიტის გამცემი უზრუნველყოფს მიზნობრივი
ხელშეკრულებით გათვალისწინებული შესრულების ხარისხს, შესაბამისად, სესხის (კრედიტის)
ამღები, არაჯეროვანი შესრულებისაგან დაცულია. თავის მხრივ, სესხის (კრედიტის) გამცემს
და მიზნობრივი მომსახურების გამწევს ერთიანი ეკონომიკური ერთობა აქვთ, რაც ფინანსურ
სარგებელს იძლევა.
ქართული ბიზნეს სამართლის მიმოხილვა

74
 V გამოცემა, 2016

საკონტაქტო ინფორმაცია:
კახა ბენდუქიძის საუნივერსიტეტო კამპუსი
თბილისის თავისუფალი უნივერსიტეტი
დავით აღმაშენებლის ხეივანი, 240
ქ.თბილისი, 0159, საქართველო