27.10.

2020

Биофизика
1.Механика на тврдо (цврсто) тело
ПР О Ф . Д -Р ЗД ЕНКА СТОЈ АНОВ С К А
2 0 2 0 /2 1

1. Механика на цврсто тело

1.1 Основни величи
1.2 Стабилност на телата
1.3 Деформации на телата

1
 27.10.2020

1. Механика на цврсто тело

1.1 Основни величи

Вовед
Механика е дел од физиката што го проучува движењето

Кинематиката ги проучува основните

својства на движењето: поместување,
пат, брзина забрзување

Динамиката го проучува дејството

на силата. Основни величини се
сила и маса

2
 27.10.2020

Сила (F)
• Основна величина во динамиката
• Се бележи со F
• Единица за сила е њутн (N).
• Векторска величина што значи дека е дефинирана со нејзината големина,
правец и насока.
• Предизвикува промена на положбата и/или промена на формата на телото

Маса (m)
• Основна величина во динамиката
• Се бележи со m
• Единица за сила е њутн (kg).
• Скаларна величина -дефинирана со нејзината големина.
• Маса- мерка за инертност на телото

Природната тенденција на телото да остане во

состојба на мирување или на рамномерно
праволиниско движење се нарекува инертност

3
 27.10.2020

Основни принципи на динамиката

• Првиот Њутнов закон (закон за инерција) секое тело останува во состојба
на мирување или на рамномерно праволиниско движење сè додека некоја
надворешна причина не ја промени ваквата состојба.
• Вториот Њутнов : F = ma
• Третиот Њутнов закон, законот за акција – реакција, изразува дека
дејствата меѓу телата се заемни.
✓ Врз телата никогаш не дејствува
само една сила;
✓ Силите се јавуваат во парови;
✓ Спарените сили секогаш имаат
иста природа;

Видови на сили
• Според начинот на дејство силите се делат на
контактни и бесконтактни
• Контактни – кога постои допир помеѓу телата,
• Бесконтактни –заемното дејство се остварува на
далечина, т.е. преку физичко поле.
Гравитациона сила
Сила на триење
Приложена
• Според потеклото силите се делат на основни и (надворешна) сила
изведени
• Основни сили- гравитациона, електромагнетната,
слаби и силни нуклеарни сили. Основните сили Магнетна сила
Сила на затегање
дејствуваат преку нивните полиња и се Сила на затегање на
пружина
бесконтактни.
• Сите останати се изведени сили

4
 27.10.2020

Гравитациона сила и тежина

• Врз тело што паѓа слободно дејствува гравитациона Fg
сила Fg = mg
• Гравитационата сила е привлечна сила и секогаш
✓ гравитационата сила
насочена кон центарот на Земјата. дејствува врз телото
• Кога телото се наоѓа врз некоја подлога (последица од
привлечната гравитациона сила) тоа дејствува врз ✓ тежината дејствува врз
подлогата со сила наречена тежина G подлогата.
Гравитационата сила и тежината се две различни сили.

Ако подлогата мирува или се движи рамномерно праволинински,

тогаш овие две сили се еднакви по големина и по насока:
Fg = G = mg ! Маса и тежина се две
различни величини.

Сила на реакција на подлогата

Во случајот кога тело е поставено врз рамна
подлога и мирува (или се движи
рамномерно праволиниски), тежината на
телото mg е нормална на подлогата.
N + mg = 0,
Дијаграм на силите
Ако g (или a )=0 телото мирува или
се движи рамномерно праволиниски

Како реакција на привлечната сила на N и mg имаат еднаква големина и

Земјата се јавува сила со која подлогата правец, но спротивна насока.
дејствува врз телото- сила на реакција на
подлогата (N)
Овие две сили се во рамнотежа

5
 27.10.2020

Надворешна (приложена) сила Fa

Телото е во движење под дејство на некоја надворешна сила .Fa

Правците на силите се
различни, па се разгледуваат
дводимензионално.
Fx = F cos и Fy = F sin 

mg
на x оската: F = max
max = max
на x оската: F =cos ax  0
на y оската: N − mg = may = 0
на y оската: N − mg
mg =+ ma y =0= ma y = 0.
F sin ay = 0

Сили на триење
Кога тврдо тело се движи по тврда подлога меѓу
допирните површини ќе се јави сила на триење.
• има спротивна насока од силата која го
предизвикува движењето
• големината зависи од природата на двете
површини
Ftr = k N
Допирни површини µS µk
дрво – дрво 0,4 0,2
мраз – мраз 0,1 0,03
гума - сув бетон 1,0 0,8
гума - влажен бетон 0,7 0,5
синовијална течност – коска 0,01 0,01

6
 27.10.2020

Работа
• Под дејство на сила се врши работа.
• Работа е скаларна величина, се бележи со А се
мери во џули (J)
• Големината на работата зависи од големината на
силата F и поместувањето (патот s) што силата го
предизвикала>
A = Fs

A = Fs cos

Моќност
• Моќност - работата која се врши во единица време
A
P=
t
• Моќноста е скаларна величина се бележи со P а се мери во вати (W)
(1 W = 1 J / 1 s).
Aктивност Р (W)
спиење 83
седење (одморање) 120
присуство на предавања 210
бавно пешачење 265
играње кошарка 800

7
 27.10.2020

Енергија
• Енергија-способност на телата да вршат работа, скаларна величина, се бележи со Е
се мери во џули (J)
• Ако едно тело со определена маса има способност да врши работа само поради
неговата положба, енергијата која ја поседува се нарекува положбена или
потенцијална енергија Ep.
• За секоја од основните четири сили во природата постои и соодветна потенцијална
енергија.
• Гравитационата потенцијална енергија Ep.
E p = mgh
• Tелата кога се движат поседуваат кинетичка енергија (Ek).
mv 2
Ek =
2

Закон за зачувување на енергија:

Во еден затворен изолиран систем енергијата не се создава ниту се губи, туку
настанува нејзино преобразување од еден во друг вид. (Е =Еp+Ek=const.)

!!! Важи за сите форми на енергија.

Покрај основните, енергијата се јавува во различни други

форми: осцилаторна, хемиска, топлинска, електрична,
магнетна итн.

8
 27.10.2020

1. Механика на цврсто тело

1.2 Стабилност на
телата

Центар на маса на телата

• Резултантната сила од индивидуалните сили е вкупната
тежина на телото и има нападна точка во гравитациониот
центар на телото. ! Положбата на ЦМ во
однос на подлогата зависи
од формата на телото.

ЦМ

ЦМ

Телото се однесува како целата

маса да му е сконцентрирана во таа
точка. Затоа таа точка е позната и
како центар на маса (ЦМ).

9
 27.10.2020

Видови на рамнотежа
Транслаторно движење
• Телата може да се наоѓаат во статичка (кога
мируваат) или динамичка (кога се движат
рамномерно праволиниски) рамнотежа.
• Согласно начините на движење, телата може да се Ротационо движење
во транслаторна и/или ротациона рамнотежа.
• Според однесувањето на телото по престанокот на Транслаторно и ротационо движење
дејството на надворешната сила, рамнотежата на
телата може да биде стабилна, лабилна или
индиферентна.

Услов за транслаторна рамнотежа

• Tранслаторното движење, замислените линии кои ги спојуваат
точките на тврдо тело во текот на движењето остануваат
паралелни сами на себе.
• сите точки на телото изминуваат еднаков пат, имаат еднаква
сила и забрзување ( F = ma ) , каде m е вкупната маса на телото.
• Услов за транслаторна рамнотежа:

Fi = 0
N1 + N2 − G = 0
Транслаторната рамнотежа може да е статичка и динамичка

10
 27.10.2020

Услов за ротациона рамнотежа

• Ротационото движење-точките на телото не
изминуваат еднаков пат.
• Момент на сила (М)(вртлив момент) – го изразува
вртливото дејство на силата F.
• Под дејство на момент на сила M, телото се движи
ротационо М = lF sin 
M a = Fa la
Кога θ=90̊: M = Fl
l
l-се нарекува крак на сила
M G = G lG
• Услов за ротациона рамнотежа: M A − MG = 0
М i = 0 Fa la − G lG = 0.
Ротационата рамнотежа може да е статичка и динамичка

Влијание на положбата на ЦМ врз

рамнотежата на телото
• Телата се стабилни доколку ЦМ се
наоѓа над потпорната површина.
• Со оддалечување на центарот на
маса од потпорната површина се
намалува стабилноста на телото.

ЦМ
ЦМ
ЦМ

11
 27.10.2020

Лостови
• Секое тврдо тело што може да се врти околу една неподвижна точка или
оска, кога му дејствуваат најмалку две сили коишто се стремат да извршат
спротивни поместувања, се нарекува лост.

Лостовите спаѓаат во групата на

прости машини со чија примена:
1. може да се промени насоката на
дејство на силата, т.е., на товарот,
2. па со помош на мала сила да се
совлада голема сила/и.

Видови на лостови
• Според заемната положба на
нападните точки на силата на лост од I ред Еднокрак лост
дејство F и тежината на
товарот G во однос на
потпорната точка О, лостовите
се делат на лостови од I, II и III лост од II ред
ред.
• Коефициент на пренос на лост: Двокрак лост
G a
k= =
F b Fa = Gb
• За да се подигне товар G, врз него треба лост од III ред
да се дејствува со сила која е за k пати
помала од товарот

12
 27.10.2020

Локомоторен систем- систем од лостови

❑Локомоторниот систем на човекот овозможува движење во
просторот преку системот од:
• коски и зглобови - пасивен дел и
• мускулите како активен дел.
▪ Мускулите ја менуваат својата должина во зависност од
побудувањата добиени од централниот нервен систем.
Ефектот на силата на мускулот е
▪ Вкупната сила што се генерира во мускулот е еднаква на
збирот на силите произведени од мускулните влакна. ограничен:
(1) насоката на движењето е само во
насока на мускулните влакна;
Големиот број на дв движења на ЛС произлегуваат од:
(2) големината на придвижувањето е
Локомоторниот систем на човекот претставува сложен
ограничена со степенот до кој
систем од лостови, односно систем во кој промените во
мускулот може да се скрати, т.е.
едниот лост предизвикуваат промени во целиот систем од
само неколку сантиметри дури и
лостови.
во најголемиот мускул.

Примери за лостови во ЛС

Пример за лост од прв ред Пример за лост од трет ред

Пример за лост од втор ред
а > b, k > 1 потребна е помала а > b, k >1, па за подигање на а < b, k < 1, силата на
сила на вратниот мускул F во стапалото потребната сила на бицепсот со која се
однос на тежината G. мускулите е помала од воспоставува рамнотежата е
телесната тежина (F < G). значително е поголема од
товарот

13
 27.10.2020

Примери за лостови во ЛС
Односот на силата и товарот зависи не само од карактеристиките на одделните лостови
туку и од аголот кој меѓусебно го зафаќаат.
Аголот меѓу подлактната и надлактната коска е 90°

Ако подлактицата е со тежина Gp = 18 N, и држи товар со тежина Gt = 10 N,

Fb  4 cm − Gp 14 cm − Gt  30 cm = 0 силата на затегање на бицепсот ќе биде:
14 cm 30 cm бицепсот мора да дејствува со сила која е за
Fb = 18 N + 10 N = 88 N ≈9 пати поголема од тежината на товарот.
4 cm 4 cm

Аголот меѓу подлактната и надлактната коска е 180°.

силата на затегање на делтоидот ќе биде:
36 cm 72 cm
sin16Fd = 63 N + 10 N = 166 N за да ја одржи рамнотежата, потребно е
18 cm 18 cm делтоидот дејствува со сила која е за ≈59
166 N пати поголема од товарот.
Fd = = 593 N
0, 28

1. Механика на цврсто тело

1.3 Деформации на
телата ! Деформациите на телата настануваат под дејство на сила

! Кај одредено тело деформацијата ќе зависи од

големината на силата и од времето на дејство на
силата (импулсот на силата)

14
 27.10.2020

Импулс (на тело)

Импулс на тело – мерка за движење на телото
Векторска величина, се бележи со p а се мери во kg·m/s
p = mv
По дефиниција, импулсот на телото е неговото
настојување да го продолжи движењето во ист правец и
насока, доколку врз него не дејствува некоја надворешна
сила.

Импулс на сила
v p
Согласно Вториот Њутнов закон F = ma = m =
t t
F t = p
FΔt-импулс на силата
Согласно третиот Њутнов закон: ако едно тело дејствува со импулс на сила
врз друго тело, тогаш и другото тело ќе дејствува врз првото со ист импулс
на сила, но во спротивна насока
Законот за зачувување на импулс:
Во еден затворен или изолиран систем
збирот на сите импулси на телата кои се во
него е константен.

15
 27.10.2020

Импулсни сили
• Импулсни сили-силите кои дејствуваат во
кратки временски периоди
• Се јавуваат при судири (еластичи и
нееластични)
• Интензитетот (големината) е обратно
пропорционален од времето

Aко времето на траењето на судирот е 6.ms, просечната сила што

дејствувала за време на судирот е F = (2 kg m/s)/(6.10-3s) = 333 N.
Ако времето на дејство се намали пати интензитетот на силата ќе
се зголеми 2 пати

Хуков закон
Ако врз закачена пружина дејствува сила F која има правец надолу,
пружината ќе се истегне, односно должината ќе ѝ се промени за Δl :

Хуков закон

16
 27.10.2020

Еластични сили
• Еластични сили се реакција на F – се стремат на телото да му ја вратат
првобитната форма.
• Еластините сили имаат квантна и елекрична природа.
• Тие се привлечни и одбивни
• Кога на телото не дејствува некоја надворешна сила, молекулите се наоѓаат
на извесно растојание – тие се во рамнотежна положба.
• Под дејство на надворешна сила F се менува растојанието меѓу молекулите
• При намалување на растојанието на молекулите се зголемува
одбивната компонента
• При зголемување на растојанието на молекулите се зголемува
привлечната компонента

Видови на деформации
Еластични деформации – телото се
враќа во првобитната форма,
Пластични деформации – телото не
се враќа во првобитната форма
Зависност на деформацијата Δl од
приложената сила F
Во зависност од правецот и
насоката на надворешните сили,
како и од нападната точка на телото,
во точката на којашто дејствува
силата се јавуваат:
• деформации при истегнување и
збивање и
• деформација при смолкнување и
усукување.

17
 27.10.2020

Збивање и истегнување
Се јавуваат кога врз телото дејствува: Хуков закон:
• Нормална сила
1 F
Во насока: =
ЕS
• Кон телото (збивање)
δ=Δl/l - релативна деформација
• Од телото (истегнување)
F/S= σ -механички напон во N/m2 или во Pa
(1/Е)- Јунговиот модул на еластичност

Деформација на а) збивање, б) истегнување, в) димензии на

телото

Свивање, смолкнување и торзија

Се јавуваат кога врз телото дејствува: • Свивање е комбинација помеѓу
забивањето и истегнувањето
• Тангенционална сила
• Смолкнување е тип на
деформација каде едниот дел од
телото се поместува преку
другиот.
• Торзија е специјален случај на
деформацијата смолкнување.

Деформација на а) свивање,
• Еластичните особини на телото
б) смолкнување и в) торзија
за смолкнување и торзија се
изразуваат со коефициентот G.

18
 27.10.2020

Деформации на коските
• Границата на издржливост на коските зависи од различните фактори, а
особено од должината, формата и напречниот пресек. Коските најчесто
имаат цевчест облик што им овозможува да се спротивставуваат на
механичкиот напон (σ) на кој се изложени
• Премин во областа на пластичните деформации кога напонот којшто
дејствува на коските ќе ја надмине критичната вредност од σ =120 MPa за
истегнување или σ =120 MPa за збивање
• Докажано е дека кршењето настанува при релативна деформација од
0,012 %.
• На пример критичната сила, за коска со напречен пресек 2 cm2 е 2,4 104 N

19