https://hy.wikipedia.

org/wiki/%D4%B1%D5%B8%D6%82%D5%BF%D5%AB
%D5%A6%D5%B4
Աուտիզմ

Աուտիզմ, զարգացման խանգարում, որը բնորոշվում

է շփման ու հաղորդակցման խախտումներով և կրկնվող ու
սահմանափակ վարքագծով։ Երեխայի մեկից երկու տարեկան հասակում ծնողները
հաճախ չեն նկատում դրանք։ Այս նշաններն ի հայտ են գալիս աստիճանաբար, քանի
որ հաճախ աուտիզմ ունեցող երեխաներն օրինաչափ են զարգանում, սակայն
որոշակի պահից զարգացման հետընթաց է տեղի ունենում։
Աուտիզմի պատճառը գենետիկական և էկոլոգիական գործոնների համադրությունն
է։ Ռիսկի գործոնների շարքում են հղիության ընթացքում վարակները,
օրինակ՝ կարմրախտը, ինչպես նաև հղիության ընթացքում որոշ նյութերի,
օրինակ՝ ալկոհոլի կամ կոկաինի օգտագործումը։ Հիվանդության առաջացման վիճելի
պատճառների շարքում են էկոլոգիական գործոնները, օրինակ՝ պատվաստումների
վարկածը, որը հերքվեց:
Աուտիզմը բացասաբար է ազդում գլխուղեղում տեղեկատվության վերամշակման
վրա՝ փոխելով նյարդային բջիջների և նրանց սինապսների կազմավորվածությունը,
սակայն թե ինչպես է դա կատարվում դեռ անհասկանալի է։ «Հոգեկան
հիվանդությունների ախտորոշման և վիճակագրման ձեռնարկ»-ի 5-րդ
հրատարակության (DSM-5) համաձայն աուտիզմը և դրա հետ կապված նվազ բարդ
վիճակները՝ ներառյալ Ասպերգերի համախտանիշը և Զարգացման պերվազիվ
խանգարումը (չճշտված) (PDD-NOS) միախմբվել են ընդհանուր Աուտիկ սպեկտրի
խանգարում (ԱՍԽ) ախտորոշման ներքո։
Վաղ շրջանում խոսքային կամ վարքային միջամտությունները կարող են օգնել
աուտիզմ ունեցող երեխաներին ձեռք բերել ինքնասպասարկման, շփման և
հաղորդակցման հմտություններ։ Չնայած աուտիզմի բուժումը հայտնի չէ, սակայն
կան երեխաներ, որոնք հաղթահարել են այն։ Աուտիզմ ունեցող մեծահասակներից
քչերն են կարողանում ինքնուրույն ապրել, այնուամենայնիվ ոմանք հաջողում են։
Ընդհանուր առմամբ, 2015թվականի դրությամբ, աուտիզմով տառապում են 24.8 մլն․
մարդ։ 2000-ական թվականներին հիվանդների թիվը աշխարհում կազմում էր 1-2
մարդ՝ յուրաքանչյուր 1,000 մարդու հաշվարկով։ Զարգացած երկրներում 2017
թվականի տվյալներով երեխաների մոտ 1.5%-ն աուտիզմ ունի։
Այս ցուցանիշը կրկնակի գերազանցում է 2000 թվականին Միացյալ
Նահանգներում աուտիզմ ունեցողների թիվը, որը կազմում էր երեխաների 0,7%-ը։
Աուտիզմը արական սեռի մոտ 4-5 անգամ ավելի շատ է հանդիպում, քան իգական
սեռի մոտ։ Աուտիզմ ախտորոշում ունեցողների թիվը կտրուկ աճել է 1960-ական
թվականների սկզբին, մասամբ՝ ախտորոշիչ մեթոդների փոփոխությունների շնորհիվ,
սակայն իրական աճի հարցն առայժմ անպատասխան է։
Բնութագիր
Աուտիզմը տարածված նեյրոզարգացվածության խանգարում է, որը, առաջին հերթին,
ի հայտ է գալիս նորածինների մոտ կամ վաղ մանկության ընթացքում և, ընդհանուր
առմամբ ունենում է կայուն զարգացման արագություն։ Աուտիզմով հիվանդ մարդիկ
ինչ-որ բնագավառներում կարող են լինել թույլ, բայց նորմալ կամ գերազանց մեկ այլ
ոլորտում։ Ախտանիշները, մեծ մասամբ, ի հայտ են գալիս 6 ամսական հասակից
հետո, հաստատվում են 2-3 տարեկանում և տենդենցով շարունակվում են մինչև
մանկություն՝ շատ հաճախ թաքնված ձևով։ Դա արտահայտվում է ոչ թե մեկ
ախտանիշով, այլ մի շարք ախտանիշների խմբով՝ սոցիալական շփումների և
հաղորդակցման խանգարումներ, սահմանափակ հետաքրքրությունների շրջանակ և
կրկնողական վարքագիծ։ Այլ ոլորտներ, ինչպիսիք են անոմալ սնուցումը, նույնպես,
տարածված են, սակայն ախտորոշման ժամանակ էական նշանակություն չունեն։
Աուտիզմի եզակի ախտանիշները հատուկ են ողջ պոպուլյացիային և գրեթե չեն
տարբերվում հիվանդության ընդհանուր ախտանիշներից։
Սոցիալական զարգացում
Սոցիալական խանգարումները տարբերակում են աուտիզմը և նրա հետ
կապված սպեկտրալ խանգարումներն այլ տարածված հիվանդություններից։
Աուտիզմով հիվանդ մարդիկ ունեն շփման խանգարումներ և հաճախ չեն
հաղորդակցվում այլ մարդկանց հետ, այն դեպքում, երբ շատ մարդիկ կարևորում են
դա։ Աուտիստիկ Թեմփլ Գրանդինը նշել է, որ ինքը չի հասկանում հիվանդների և
նորմալ զարգացում ունեցող մարդկանց սոցիալական շփումներն, և իր
զգացմունքները արտահայտել է «Ինչպես անթրոպոլոգը Մարսի վրա» աշխատության
մեջ։
Անսովոր սոցիալական խանգարումներն ի հայտ են գալիս վաղ մանկության
շրջանում։ Աուտիզմ ունեցող երեխաները ավելի քիչ ուշադրություն են ցուցաբերում
սոցիալական ազդակներին, ժպտում, ավելի քիչ են նայում ուրիշներին և ավելի քիչ են
արձագանքում, երբ իրենց անունն են տալիս։ Աուտիզմ ունեցող երեխաներն ավելի
խիստ են տարբերվում սոցիալական նորմերից, օրինակ նրանք ավելի քիչ են
հաղորդակցվում հայացքով և պարզ շարժումներ չեն օգտագործում՝ իրենց
բնութագրելու համար՝ իրերը մատնացույց անելու ունակությունը բացակայում է։ 3-5
տարեկան աուտիզմ ունեցող երեխանները ավելի քիչ են ցուցաբերում սոցիալական
հասկացողություն, տարերայնորեն մոտենում ուրիշներին, նմանակում և
արձագանքում զգացմունքներին՝ ոչ-բանավոր շփվում։ Այնուամենայնիվ,
նրանք կապվածություն են ձեռք բերում իրենց խնամակալների նկատմամբ։ Մեծ
մասամբ աուտիզմ ունեցող երեխաներն ավելի քիչ զգուշություն են ցուցաբերում, քան
աուտիզմ չունեցող երեխաները, չնայած այս տարբերությունն ի հայտ չի գալիս ավելի
բարձր մտավոր զարգացում ունեցող կամ ավելի քիչ սրություն ունեցող աուտիզմ
ունեցող երեխաների մոտ։
Աուտիզմ ունեցող մեծ երեխաները և հասուն անհատներն ունեն դեմքերի և
զգացմունքների ճանաչողության ավելի խորացված բարդություններ, չնայած, դա
կարող է մասամբ պայմանավորված լինել անձի սեփական զգացմունքներն որոշելու
ավելի ցածր ունակությամբ։
Բարձր գործառութային աուտիզմով երեխաներն ավելի շատ են տառապում
ինտենսիվ և հաճախակի միայնությունից, քան նույն տարիքի աուտիզմ չունեցող
երեխաները՝ հաշվի չառնելով այն կարծիքը, որ աուտիզմ ունեցող երեխաները
նախընտրում են միայնակ լինել։ Աուտիզմ ունեցող մարդկանց համար դժվար է
ընկերանալ և ընկերներ ձեռք բերել։ Նրանց դեպքում, ընկերության որակը և ոչ թե
ընկերների թիվը ցույց է տալիս նրանց միայնակ լինելու մասին։ Գործառութային
ընկերական հարաբերությունները, որոնց դեպքում հրավիրում են խնջույքների,
կարող են ավելի խոր ազդեցություն ունենալ նրանց կյանքի որակի վրա։
Շատ զավեշտալի զեկույցներ կան, բայց քիչ թվով սիստեմատիկ
ուսումնասիրություններ աուտիզմ ունեցող անհատների մասին, որոնք ագրեսիա և
բռնություն են ցուցաբերում։ Սահմանափակ տվյալները ցույց են տալիս, որ աուտիզմը
կապված է ագրեսիայի, սեփականության ոչնչացման և հիստերիայի հետ։
Հաղորդակցություն
Աուտիզմ ունեցող անհատների մոտավորապես երկու երրորդը բավականաչափ չի
զարգացնում բնական խոսք՝ ամենօրյա հաղորդակցական կարիքները բավարարելու
համար։ Հաղորդակցական տարբերությունը աուտիզմ ունեցող անհատների մոտ ի
հայտ է գալիս կյանքի առաջին տարիներին և կարող է ներառել ուշացած թոթովանք,
անսովոր ժեստեր, արձագանքման ցածր մակարդակ և ձայնային նախատիպեր,
որոնք համաչափ չեն խնամակալների հետ։ Կյանքի երկրորդ և երրորդ տարիներին
աուտիզմ ունեցող երեխաները ավելի քիչ հաճախականության և բազմազան
թոթովանքներ, բաղաձայն հնչյուններ, բառեր և բառակապակցություններ են
արտահայտում։ Նրանց ժեստերը ավելի քիչ են համապատասխանեցվում խոսքի հետ։
Պակաս հավանականություն կա, որ աուտիզմ ունեցող երեխաները ինչ-որ բան
կխնդրեն կամ փորձով կփոխանակվեն, բայց ավելի շուտ կկրկնօրինակեն
ուրիշներին։ Սահմանափակ ուշադրությունը կարևոր է ֆունկցիոնալ խոսքի համար,
իսկ սահմանափակ ուշադրության բացակայությունը աուտիզմ ունեցող երեխաներին
տարբերում է աուտիզմ չունեցող երեխաներից։ Օրինակ՝ նրանք կարող են նայել ցույց
տվող ձեռքին, այլ ոչ թե ցույց տրվող իրին և նրանք անընդհատ ցույց չեն տալիս
իրերը, որպեսզի կիսվեն փորձով։ Աուտիզմ ունեցող երեխաները կարող են
ցուցաբերել բարդություններ ստեղծագործական խաղերում և նշանները բառերում
ճիշտ տեղադրելու ժամանակ։
Մի քանի ուսումնասիրությունների համաձայն բարձր գործառութային աուտիզմ
ունեցող 8–15 տարեկան երեխաները և հասուն անձինք բառարանների
օգտագործմամբ հիմնական լեզվային վարժությունները կատարել են նույն
արագությամբ։ Երկու աուտիստիկ խմբերն էլ վատ են կատարել այն բարդ լեզվական
վարժությունները, որոնք վերաբերվում էին խոսքը հասկանալուն, գրելուն և
արտաբերելուն։ Մարդիկ հաճախ, առաջին հերթին, չափում են նրանց լեզվական
հմտությունները, ուստի այս ուսումնասիրությունները ենթադրում են, որ աուտիզմ
ունեցողների հետ շփվող մարդիկ, մեծ հավանականությամբ, թերագնահատում են
իրենց լսարանի հասկանալու ունակությունները։
Կրկնվող վարքագիծ
 Աուտիզմ ունեցող երեխան, որը իր խաղալիքները
դասավորել է մեկ շարքով
Աուտիզմ ունեցող անհատները ցուցաբերում են կրկնվող կամ սահմանափակ
վարքագծի շատ ձևեր (RBS-R), որոնց դասակարգումը ներկայացված է ստորև․
Պարտադիր վարքագիծ։ Միտումնավոր կատարվող գործողություն է, որի ընթացքում
անձը հետևում է որոշակի կանոնների, ինչպիսին է օրինակ մեկ գծով իրերի
դասավորումը, իրերի հաշվումը կամ ձեռքերի լվանալը։
Ստերիոտիպային վարքագիծ։ Ստերեոտիպը կրկնվող շարժում է, օրինակ
ծափահարելը, գլուխը պտտելը կամ մարմինը ճոճելը։
Միօրինակություն։ Դիմադրություն է ցույց տալիս փոփոխություններին, օրինակ՝
պահանջում է, որ կահույքը չտեղափոխվի կամ հրաժարվում է գործողությունն
ընդհատել։
Ռիտուալ վարքագիծ։ Ներառում է ամենօրյա չփոփոխվող գործողությունների
շրջանակ, ինչպիսին են օրինակ անփոփոխ ճաշացանկը կամ հագուկապի ռիտուալը։
Սա սերտորեն կապված է միօրինակության հետ, ուստի անկախ վավերացումն
առաջարկել է համատեղել երկու գործոնները։
Սահմանափակ հետաքրքրություններ։ Ուշադրության, հետաքրքրության կամ
գործունեության սահմանափակումն է։ Օրինակ՝ միևնույն հեռուստածրագիրը
դիտելը, խաղալիքով կամ խաղով խաղալը։
Ինքնավնասում։ Ներառում է մարդկային վնասներ հասցնելու շարժումներ, ինչպիսիք
են աչք հանելը, մաշկ ճմկտելը, ձեռք կծելը, գլխով հարվածելը։
Թվում է, թե կրկնվող կամ ինքնավնասման վարքագիծ հատուկ չէ աուտիզմին,
սակայն միայն աուտիզմն ունի այս վարքագծերի առաջացման և սրացման բարձր
մակարդակ։
Այլ ախտանիշներ
Աուտիզմ ունեցող անհատները կարող են ունենալ ախտանիշներ, որոնք չեն ազդում
ախտորոշման ընթացքի վրա, սակայն դրանք կարող են ազդել անհատների կամ
նրանց ընտանիքների վրա։ Աուտիզմ ունեցող անհատների 0.5%-ից մինչև 10%-ը ցույց
է տալիս անսովոր կարողություններ։ Աուտիզմ ունեցող շատ մարդիկ ցուցաբերում են
ընկալման և ուշադրության գերազանց ունակություններ՝ համեմատած ընդհանուր
հասարակության հետ։ Զգայական փոփոխություններ ի հայտ են գալիս աուտիզմ
ունեցող անձանց 90 %-ի մոտ, սակայն ոչ մի ապացույց չկա, որ այս փոփոխությունը
տարբերակում է աուտիզմը այլ զարգացման խանգարումներից։ Աուտիզմ ունեցող
մարդկանց մի զգալի տոկոս (60-80%) ունի շարժական նշաններ, վատ մկանային
ճնշում, շարժումների անհամաձայնեցվածություն և ոտքերի ծայրերին քայլելու
սովորություն։ Անհավասարակշռված շարժումները լայն տարածում ունեն աուտիզմ
ունեցողների մոտ։

Աուտիզմ ունեցող աղջիկ

Անսովոր ուտելու վարքագիծը ի հայտ է գալիս աուտիզմ ունեցող երեխաների երեք
չորրորդի մոտ։ Սնվելու ժամանակ ընտրելն ամենատարածված խնդիրն է, չնայած
ուտելու արարողություն և սննդի մերժում նույնպես հանդիպում է, սակայն
սա թերսնման պատճառ չի դառնում։ Աուտիզմ ունեցող որոշ երեխաներ
ունեն աղեստամոքսային ախտանիշներ, սակայն դրա մասին հստակ տվյալներ
պարունակող աշխատությունները բացակայում են․ կան հակասական
ուսումնասիրություններ ու աուտիզմի և աղեստամոքսային ախտանիշների միջև
կապը դեռ բացահայտված չեն։
Աուտիզմ ունեցող երեխաների ծնողները ամենամեծ սթրեսի մակարդակն են
ցուցաբերում։ Աուտիզմ ունեցող երեխաների քույրերն ու եղբայրները ավելի մեծ
հիացմունք են ցուցաբերում և ավելի փոքր հակասություն, ինչպես Դաունի
համախտանիշ ունեցող երեխաների եղբայրներն ու քույրերը, սակայն ավելի փոքր
մտերմության մակարդակ ունեն՝ համեմատած Դաունի համախտանիշ ունեցող
երեխաների քույրերի և եղբայրների հետ։
Աուտիզմի պատճառներ
Վաղուց հայտնի է, որ աուտիզմի բնութագիր երեք ախտանիշների՝ գենետիկ,
ճանաչողական և նյարդային մակարդակների, հիմքում ընկած է մի ընդհանուր
պատճառ։ Սակայն կասկածն աճում է այն հանգամանքի վերաբերյալ, որ աուտիզմը
մի բարդ փոփոխությունների համակարգ է, որի առանցքային ուղղություններն
հստակ պատճառներ ունեն, որոնք հաճախ միասին են առաջանում։
Աուտիզմն ունի ամուր գենետիկական հիմք, իսկ նրա գեները մի բարդ համակարգ են
կազմում, բայց դեռ անհասկանալի է, թե աուտիզմի սինդրոմը ավելի շուտ
բացատրվում է եզակի մուտացիաներով, որոնք ունեն խոշոր հետևանքներ, թե
ընդհանուր գենետիկական տարբերակների եզակի մուլտիգենային
փոխազդեցությամբ։ Բարդությունն ի հայտ է գալիս էպիգենետիկ գործոնների,
շրջապատի և բազմաթիվ գեների փոխազդեցության հետևանքով, որը ԴՆԹ-ում
փոփոխություններ չի կատարում, բայց ժառանգական է և ազդում է գենային
արտահայտության վրա։ Հիվանդների և նրանց ծնողների գենոմների սեքվենավորման
արդյունքում հայտնաբերվում են աուտիզմի հետ կապված մի շարք գեներ։

Դելեցիան (1), դուպլիկացիան (2)

և ինվերսիան (3) քրոմոսոմային անոմալիաներ են, որոնք արտահայտվում են
աուտիզմում
Երկվորյակների ուսումնասիրությունները ցույց են տվել,
որ ժառանգականությունը հանդիպում է 0.7 աուտիզմ ունեցող անձանց և 0.9
աուտիստիկ սպեկտրալ փոփոխություններ ունեցողների մոտ, իսկ նրանց եղբայների
և քույրերի մոտ 25 անգամ ավելի մեծ հավանականություն կա աուտիզմ ունենալու,
քան ընդհանուր բնակչության մոտ։ Այնուամենայնիվ մեծ թվով մուտացիաներ, որոնք
մեծացնում են աուտիզմի առաջանալու ռիսկը, չեն հայտնաբերվել; Աուտիզմը չի
կարելի դասակարգել Մենդելի մուտացիաների շարքին կամ եզակի քրոմոսոմային
անոմալիաների դասին, և աուտիզմի սպեկտրալ խնդիրների ոչ մի գենետիկական
համախտանիշ ցույց չի տվել ընտրովի պատճառ։
Բազմաթիվ թեկնածու գեններ են հայտնաբերվել, որոնք ունեն միայն փոքր
ազդեցություններ։ Շատ լոկուսներ անհատապես բացատրում են աուտիզմի դեպքերի
ավելի քան 1% -ը։ Աուտիզմով հիվանդ անհատ պարունակող ընտանիքների
(որոնցում մնացած անդամները առողջ են) մեծ թիվը կարող է պայմանավորված
լինել սպոնտան առաջացող մուտացիաներով, ինչպիսիք
են դելեցիաները, ինվերսիաները, կրկնօրինակների առաջացումները մեյոզի
ժամանակ։ ՀԵտևաբար, աուտիզմի առաջացման դեպքերի մեծամասնության
պատճառը կարող է լինել գենետիկական փոփոխությունները, որոնք ժառանգվում են
հաջորդ սերունդներին, բայց չեն ժառանգվել, այսինքն ծնողական ձևերը չեն ունեցել
աուտիզմ առաջացնող մուտացիան կրող գեներ։
Կան փաստեր, որոնք սինապտիկ դիսֆունկցիան համարում են աուտիզմի
առաջացման պատճառ։ Որոշ եզակի մուտացիաներ կարող են աուտիզմի պատճառ
դառնալ՝ փոփոխելով որոշ սինապտիկ ուղիներ, ինչպիսին են բջջային կցումների հետ
կապված ուղիները։ Գեների տեղաբաշխման ուսումնասիրությունները մկների
դեպքում ցույց է տալիս, որ աուտիզմի ախտանիշները սերտ կապված են հետագա
զարգացման աստիճանների հետ, որոնք կախված են սինապսներում տեղի ունեցող
գործընթացների փոփոխությունների հետ։ Այն տերատոգենները (ի ծնե
դեֆեկտներ առաջացնող նյութեր), որոնք աուտիզմի պատճառ կարող են դառնալ,
սկսում են գործել ի հայտ գալուց վեց շաբաթ առաջ, և, չնայած սա չի բացառում այն
հնարավորությունը, որ աուտիզմը կարող է հարուցվել կամ ախտահարվել ավելի ուշ,
ամուր փաստարկ կա, որ աուտիզմն առաջանում է զարգացման ավելի վաղ փուլում։
Հղիության ընթացքում աղտոտված, հատկապես ծանր մետաղներով և մասնիկներով
հարուստ օդը կարող է բարձրացնել աուտիզմի առաջացման ռիսկերը։ Էկոլոգիական
գործոնները, որոնք նպաստում կամ սրում են աուտիզմը, բայց դեռևս չեն հաստատվել
հուսալի ուսումնասիրությունների շնորհիվ, շրջակա միջավայրի հետ կապված
գործոններն են՝ որոշակի սնունդ, վարակիչ հիվանդություններ,
ծանր մետաղներ, լուծիչներ, դիզելային արտանետումներ (PCB), պլաստիկ
արտադրանքում օգտագործվող ֆենոլներ, պեստիցիդներ, բրոմացված
հակապիրիններ, ալկոհոլ, ծխախոտ, թմրանյութեր, պատվաստանյութեր,
նախածննդաբերական սթրես։ Նշվածներից որոշներն, ինչպես օրինակ կարմրուկի
պատվաստանյութը, ամբողջովին հերքվել են։
Սովորական պատվաստման ժամանակ ծնողները իրենց երեխաների մոտ կարող են
նկատել աուտիզմի նշաններ։ Սրա արդյունքում ի հայտ են եկել չհաստատված
վարկածներ, որ պատվաստումների շարքը կամ, օրինակ կարմրուկի
պատվաստանյութը կարող է աուտիզմի առաջացման պատճառ դառնալ։ Այս
վարկածը ուսումնասիրվել է դատական համակարգի ֆինանսավորման կողմից, այն
պահից սկսած, երբ ցույց է տրվել «բարդ խաբեբայությունները» ։
Չնայած այս վարկածների ունեն ապացույցների կարիք և կենսաբանորեն ճիշտ չեն՝
հետաքրքրությունը պատվաստանյութերի նկատմամբ, որպես աուտիզմի
առաջացման պատճառ, բերել է մանկության հասակում պատվաստումներ ստանալու
ցածր մակարդակների, որոշ երկրներում նախկինում կառավարելի մանկական
հիվանդությունների համաճարակների առաջացման և մի քանի երեխաների
կանխարգելի մահ։
Մեխանիզմ
Աուտիզմի ախտանիշներն ի հայտ են գալիս հասունացման հետ կապված
փոփոխությունների հետևանքով՝ ուղեղի տարբեր համակարգերում։ Թե ինչպես է
աուտիզմն առաջանում, անհասկանալի է։ Աուտիզմի առաջացման մեխանիզմը
կարող ենք բաժանել երկու մասի. ուղեղի կառուցվածքի պաթոֆիզիոլոգիական
փոփոխություններ և ուղեղի կառուցվածքի և վարքագծի միջև եղած
նյարդաֆիզիոլոգիական կապեր։ Վարքագիծն, ըստ երևույթին, ունի մի շարք
պաթոֆիզիոլոգիական դրսևորումներ։
Պաթոֆիզիոլոգիա
 Աուտիզմը բացասաբար է ազդում նշաձև
կորիզի, ուղեղիկի և գլխուղեղի շատ այլ բաժինների վրա
Ի տարբերություն ուղեղի շատ այլ խանգարումների, օրինակ Պարկինսոնի
համախտանիշի, աուտիզմը չունի մոլեկուլային, բջջային կամ համակարգերի
մակարդակային պարզ միասնական մեխանիզմ. հայտնի չէ, թե աուտիզմը
համակենտրոնացվող ընդհանուր մոլեկուլային ուղիների մուտացիաների
արդյունքում առաջացող մի քանի փոփոխությունների պատճառ է, թե (ինտելեկտուալ
փոփոխության նման) տարբեր մեխանիզմներով փոփոխությունների մեծ շարք։
Աուտիզմը զարգացման գործոնների արդյունք է, որը ազդում է ուղեղի համակարգի
ամբողջ կամ մասնակի գործոնների վրա։
Աուտիզմը առաջանում է մի շարք գործոնների համակարգի ազդեցությամբ ուղեղի
կառուցվածքի կամ նրա գործառույթների վրա և ազդում են ուղեղի զարգացման
ժամանակահատվածի վրա ավելի շատ, քն թե վերջնական արգասիքը։
Նյարդակազմաբանական ուսումնասիրությունները և տերատոգեների հետ
ասոցիացումներն առաջարկում են այն միտքը, որ աուտիզմի մեխանիզմները
ներառում են ուղեղի զարգացման փոփոխություններ։ Այս անոմալ երևույթի
հետևանքով ուղեղում առաջանում են ախտաբանական երևույթներ, որոնց վրա էլ
էականորեն ազդում են շրջակա միջավայրի գործոնները։ Անմիջապես ծնունդից
հետո, աուտիզմ ունեցող երեխայի ուղեղը սկսում է սովորականից արագ զարգանալ,
որին հաջորդում է ավելի դանդաղ աճը մանկության ընթացքում։ Հայտնի չէ, թե այս
փոփոխությունները աուտիզմ ունեցող բոլոր երեխաների մոտ է կատարվում, թե ոչ։
Ըստ երևույթին փոփոխությունները առավել ակնհայտ են ուղեղի տեղեկատվության և
ճանաչողության բաժիններում։ Ախտաբանական վաղ աճի մոլեկուլային և բջջային
հիմքերի վերաբերյալ հիպոթեզները ներառում են հետևյալը․
Նեյրոնների մուտքը, որը ուղեղի հիմնական շրջաններում առաջացնում է տեղական
փոխկապակցվածություն։
Վաղ հղիության ընթացքում փոփոխված նեյրոնների հոսք։
Չկարգավորված գրգռիչ-արգելիչ ցանցեր։
Սինապսների և դենդրիտային գոտիների անոմալ կազմավորում, ինչպես
օրինակ՝ նեյրոէքսին սպիտակուց–նեյրոն բջջային ադհեզիոն համակարգի
փոփոխությունները կամ սինապսային սպիտակուցների անբավարար սինթեզը։
Սինապսային զարգացումների խանգարումները կարող են հանգեցնել
նաև էպիլեպսիայի, որը կարող է բացատրել, թե ինչու են այս երկու
հիվանդություններն ասոցացվում։
Իմունային համակարգիը նույնպես կարևոր դեր է կատարում աուտիզմի ժամանակ։
Աուտիզմ ունեցող երեխաների մոտ հայտնաբերվել են ախտահարումներ ինչպես
ծայրամասային, այնպես էլ կենտրոնական իմունային համակարգում, որի մասին են
վկայում ցիտոկինների բարձր մակարդակը և միկրոգլեայի համեմատաբար
ակտիվացումը։ Անոմալ իմունային գործառույթների կենսամարկերները ասոցացվում
են նաև վարքագծային մեծ թվով խանգարումների հետ,ինչպիսիք են սոցիալական
շփումների և հաղորդակցման խանգարումներ, որոնք աուտիզմի հիմնական
բնութագրիչներից են։
Իմունային համակարգի և նյարդային համակարգի փոխհարաբերությունը սկսվում է
վաղ սաղմնային շրջանում, իսկ նյարդային լավ զարգացումը կախված է իմունային
համակարգի հավասարակշիռ հակազդումից։ Հղի կնոջ իմունային համակարգի
ակտիվացումը, օրինակ էկոլոգիական տոքսինների կամ վարակիչ
հիվանդությունների հետևանքով, գլխուղեղի զարգացման խանգարումների
առաջացնելով՝ կարող են երեխայի մոտ աուտիզմի առաջացման պատճառ դառնալ։
Սա հաստատվում է վերջին աշխատություններում, որոնց համաձայն հղիության
ընթացքում վարակիչ հիվանդությունները կարող են մեծացնել աուտիզմի
առաջացման վտանգները։
Նեյրոքիմիկատների կապն աուտիզմի հետ այդքան էլ պարզ չէ. որոշ
հետազոտություններ են անցկացվել սերոտինի և դրա տեղափոխությունը վերահսկող
գենետիկական փոփոխությունների վերաբերյալ։ Նյութափոխանակային
գլուտամատի ընկալիչների առաջին խմբի (mGluR) դերը խոցելի X
սինդրոմի պաթոգենեզում, որը աուտիզմի առաջացման ամենատարածված
պատճառն է, հետաքրքրություն է առաջացրել աուտիզմի հետագա
ուսումնասիրություններում հնարավոր արդյունքների հասնելու համար[91]։ Որոշ
տվյալներ վկայում են, որ նեյրոնային գերաճը հնարավորին կերպով կապված է որոշ
աճի հորմոնների գերարտադրության կամ աճի գործոնի ընկալիչների թույլ
կարգավորման հետ։ Աուիտիզմի հետ կապված են նաև բնածին որոշ
նյութափոխանակային սխալներ, բայց դա միայն 5%-ից քիչ դեպքերում։
Նեյրոնների հայելային համակարգ (MNS) ունեցող աուտիզմի վարկածն ենթադրում է,
որ MNS–ի զարգացման խեղաթյուրոումները հանգեցնում են աուտիզմի հիմնական
նշաններին՝ սոցիալական շփումների և հաղորդակցման խանգարումների։ MNS
գործում է, երբ կենդանին կատարում է գործողություն, կամ հետևում է մեկ այլ
կենդանու։ MNS կարող է ազդել անհատի այլ մարկանց հասկացողության վրա՝ թույլ
տալով վերլուծել և մոդելավորել նրանց պահվածքը, վարքը և զգացմունքները։ Մի
քանի ուսումնասիրություններ փորձարկել են այս վարկածը․ Աուտիզմ ունեցողների
MNS–ի շրջաններում առաջացրել են կառուցվածքային անոմալիաներ և հետևել են
MNS–ի ակտիվության նվածման և աուտիզմի խորացման կորելիացիաները
երեխաների մոտ։ Այնուամենայնիվ աուտիզմ ունեցող անհատներն, MNS–ի
շրջաններից բացի, ունեն գլխուղեղի մի շարք անոմալ գործառույթներ և MNS–ի
վարկածն չի բացատրում աուտիզմ ունեցող երեխաների ընդօրինակման
վարժությունների կատարելը, որն էլ հենց ուսումնասիրման առարկան կամ
նպատակն է։
Ցածր գործառույթ կատարող աուտիստիկ սպեկտրալ փոփոխությունների հետ
առնչվող ձևերը և ուղեղում տարօրինակ ակտիվացումները տարբեր են լինում՝
կախված, թե ուղեղը հասարակական կամ ոչ հասարակական առաջադրանք է
կատարում։ Կան ապացույցներ, որ աուտիզմի դեպքում նվազում է
ուղեղի ցանացանման գոյացության գործառույթային ակտիվությունը։ Վերջինս
պատասխանատու է հասարակական և էմոցիոնալ գործունեության վերամշակման
համար, որը կիրառվում է կայուն կարգավիճակում և նպատակաուղղված
մտածողության ժամանակ։ Աուտիզմ ունեցող մարդկանց դեպքում ժամանակի
ընթացքում առաջացնում է անհավասարակշռություն ցանցի փոխանջատման
ժամանակ՝ արտացոլելով ինքնակառավարման գաղափարի խախտման գործընթացը։
Աուտիզմ ունեցող անհատները տենդենց ունեն օգտագործելու ուղեղի տարբեր
հատվածները (դեղին գունավերմամբ) շարժողական վարժությունների
իրականացման համար, ի տարբերություն վերահսկիչ խմբերի (կապույտ
գունավորմամբ).
Գոյություն ունի աուտիզմի վարկածների հետ չկապակցված ենթադրություն, ըստ որի
աուտիզմը բնորոշվում է նեյրոնային միացումների և նրանց համաչափության
չկապակցվածության բարձր մակարդակով՝ գործընթացների ցածր մակարդակի հետ
միասին։ Այս վարկածի ապացույցը հայտնաբերվել է աուտիզմ ունեցող անհատների
մոտ՝ գործառույթային նեյրոնների ձևաբանական ուսումնասիրությունների և
գլխուղեղային ալիքների ուսումնասիրությունների շնորհիվ։ Դրանց արդյունքում
պարզվեց, որ աուտիզմ ունեցող հասուն անհատները ունեն գլխուղեղի
կեղևի տեղային անջատումներ և թույլ գործառույթային կապեր գլխուղեղի մեծ
կիսագնդերի կեղևի և դիմային մասի միջև։ Այլ փաստարկները ցույց են տալիս, որ
չկապակցվածությունը մեծ մասամբ առկա է գլխուղեղի երկու կիսագնդի կեղևների
միջև և որ աուտիզմը կեղևային միավորումների խանգարում է։
Աուտիզմ ունեցող անհատների ուսումնասիրությունների արդյունքում պարզվեց, որ ի
պատասխան գրգռիչներին ուղեղի էլեկտրական ակտիվությունը անցումային
շրջանում կրում է փոփոխություններ՝ ուշադրության կենտրոնացման մեջ, ձայնային և
տեսողական գրգռիչների նկատմամբ օրիենտացիայում, լեզվական և դիմային
գործընթացներում և տեղեկատվության պահպանման դեպքում։ Մի քանի
աշխատություններում էլ հայտնաբերվել է սոցիալական գրգռիչների նկատմամբ
փոփոխությունների գերակայությունը։ Որպես
օրինակ՝ Էլեկտրաուղեղագրության ուսումնասիրությունների արդյունքում աուտիզմ
ունեցող երեխաների մոտ գտնվել են գլխուղեղում ձայնային ազդակների
վերամշակման պատասխանի ուշացումների ապացույցներ:
Գենետիկ տվյալների համաձայն հայտնաբերվել են աուտիզմի և շիզոֆրենիայի միջև
կապեր՝ հիմնված քրոմոսոմների դուպլիկացիաների և դելեցիաների առաջացման
վրա։ Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ շիզոֆրենիան և աուտիզմն առավել
հաճախ ի հայտ են գալիս 1q21.1 դելեցիոն համախտանիշի հետ միասին։ Աուտիզմ–
շիզոֆրենիա կապի հետազոտությունները 15–րդ (15q13.3), 16–րդ (16p13.1) և 17–րդ
(17p12) քրոմոսոմների դեպքում վճռորոշ չեն։ Գործառույթային կապի
ուսումնասիրությունները հայտնաբերել են հիպո– և հիպերկապվածություն աուտիզմ
ունեցող մարկանց ուղեղներում։ Հիպոկապվածության դեպքերը գերազանցում են,
հատկապես միջկիսագնդային և կեղևի տարբեր բաժինների միջև գործառույթային
կապերի դեպքում։
Նեյրոհոգեբանություն
Աուտիստիզմ ունեցող անհատի ուղեղի և վարքագծի միջև եղած կապերի մասին
ճանաչողական տեսությունների երկու հիմնական տեսություններ են առաջարկվել.
առաջին կարծիքը կենտրոնանում է հասարակական-իմացական խանգարումների
վրա։ Ըստ Սիմոն Բարոն Կոհենի շեշտադրող-համակարգող վարկածի՝ աուտիզմ
ունեցող անհատները կարող են համակարգել, այսինքն նրանք կարող են զարգացնել
գործելու ներքին կանոններ՝ կարգավորելու ուղեղում տեղի ունեցող
իրադարձությունները, սակայն ոչ շեշտադրել՝ կարգավորելով այլ ազդակների կողմից
առաջացվող պատասխաններ։ Այս վարկածը կապված է Բարոն Կոհենի նախորդ
վարկածի հետ, ոստ որի աուտիզմ ունեցողների վարքագիծը առաջանում սեփական և
ուրիշների հոգեբանական վիճակը բացատրելու անկարողության արդյունքում։ Այս
իմացական վարկածը հաստատվում է աուտիզմ ունեցող երեխաների այլ մադկանց
մոտիվները բացատրելու համար նախատեսված Սալլի–Էնի թեստին տրված ատիպիկ
պատասխաններով, իսկ նեյրոնների հայելային համակարգի վարկածը, որը
բնութագրվել է Պաթոֆիզիոլոգիայում, ամբողջովին համապատասխանում է այս
վարկածին։ Այնուամենայնիվ, գերակշիռ ուսումնասիրություններում հայտնաբերված
չեն ապացույցներ, որոնք կհաստատեն աուտիզմ ունեցող անհատների այլ մարդկանց
մտադրությունների կամ նպատակների հասկացողության վատթարացումներ․ դրա
փոխարեն փաստերը վկայում են, որ խանգարումները առաջանում են ավելի բարդ
սոցիալական զգացմունքների և աշխարհայացքի հասկացողությունների ոլորտում։
Երկրորդ տեսությունը կենտրոնանում է ոչ հասարակական կամ ընդհանուր
գործընթացի վրա։ Հիմնական գործընթացներն են աշխատանքային հիշողությունը,
պլանավորումը, զսպվածությունը։ Քենուորթին իր տեսության մեջ հաղորդում է, որ
հիմնական փոփոխության նպատակը, որպես պատճառահետևանքային գործոն,
աուտիզմում շատ հակասական է, այնուամենայնիվ ակնհայտ է, որ կատարողական
գործընթացների փոփոխությունները կարևոր դեր են խաղում հասարակական և
ճանաչողական փոփոխություններում աուտիզմ ունեցող անձանց մոտ։ Ուշ
մանկությունից մինչ պատանեկության հասակում կատարված հիմնական
կատարողական գործընթացների թեստերը, ինչպիսիք են աչքի շարժման
առաջադրանքները, բարելավվում են հիվանդի վիճակը, սակայն գործընթացների
կատարումը երբեք չի հասնում չափահաս մարդուն բնորոշ մակարդակներին։
Վարկածը նշում է նաև ստերիոտիպային վարքագիծ և հետաքրքրությունների նեղ
շրջանակ։ Կան ուսումնասիրությունների երկու թույլ կողմեր․ առաջինը այն է, որ
կատարողական գործառույթը դժվար է չափել, իսկ երկրորդը՝ որ աուտիզմ ունեցող
փոքր երեխաները զուրկ են կատարողական գործընթացների խանգարումներից։
Թույլ կենտրոնացած կապվածության տեսությունը վկայում է, որ աուտիզմ
ունեցողների գործընթացների ամբողջական, մեծ պատկերը տեսնելու դժվարությունը
հանգեցնում է կենտրոնական փոփոխության։ Այս տեսության նպատակներից մեկն
աուտիզմ ունեցող անձանց մեծամասնության գործողություններում հատուկ
տաղանդներ և պիկեր հայտնաբերելն է։ Տեսության հետ կապված՝ նշենք նաև, որ
աուտիզմ ունեցող անհատների մոտ գերակշռում են տեղային կողմնորոշվածությունը
և ընկալողական գործողությունները։
Մեկ այլ տեսության համաձայն աուտիզմի պատճառը ճանաչողական և
հասկացողական գործընթացների բարելավման փոձերն են, որի արդյունքում
անջատվում են այլ գործողությունները։
Այս տեսությունները սերտորեն կապված են աուտիզմի հետ, սակայն մինչ օրս ոչ մի
տեսություն չի բավարարում աուտիզմը բացատրելու համար։ Առաջին տեսությունը չի
բացատրում աուտիզմի ժամանակ նկատվող կրկնվող վարքագիծը, իսկ երկրորդ
տեսությունը՝ աուտիզմի ժամանակ նկատվող սոցիալական շփումների և
հաղորդակցման ընթացքում առաջացող բարդությունները։
Բազմաթիվ դեֆիցիտների հիման վրա ձևավորված համակցված տեսությունը ավելի
արդյունավետ կարող է լինել։
Ախտորոշում
 Աուտիզմի տիրույթի խանգարումները
հայտնաբերելու և ախտորոշելու գործընթացը․ (+) - թեստի դրական արդյունք, (-) -
թեստի բացասական արդյունք։
Ախտորոշումը հիմնված է վարքագծի վրա՝ հաշվի չառնելով դրանց առաջացման
ճանապարհները։ Ըստ DSM-IV-յան (հոգեկան հիվանդությունների ախտորոշման և
վիճակագրության տեղեկատու) աուտիզմը սահմանվում է որպես ամենաքիչը 6
ախտանիշ արտահայտող փոփոխություն՝ ներառելով առնվազն երկու որակական
խնդիրների ախտանիշ սոցիալ շփման մեջ և առնվազն երկուսը՝ սահմանափակ և
կրկնվող վարքագծի։ Այս խանգարումները ի հայտ են գալիս վաղ մանկության
ժամանակ՝ երեխայի մինչև երեք տարեկան հասակը և բերում են կլինիկական զգալի
խանգարումների առաջացման։ Նման ախտանիշներ են սոցիալ կամ զգացմունքային
փոխադարձ վերաբերմունքի պակաս, լեզվի կրկնվող կամ յուրօրինակ լեզվի
օգտագործումը և առարկաների մասերով անընդհատ զբաղվելը։ Խախտումները
չպետք է բացատրել Ռետտի համախտանիշով, մտավոր հետամնացությամբ կամ էլ
զարգացման ընդհանուր հետամնացությամբ։ ՀՄԴ-10 նույնպես օգտագործում է նման
նկարագրություն։
Կան մի քանի ախտորոշիչ մեթոդներ։ Դրանցից երկուսը սովորաբար օգտագործվում
են հետածոտություններում, մասնավորապես՝ աուտիզմի ախտորոշման հարցազրույց
(վերանայված) (ADI-R) ծնողների հետ և Աուտիզմի ախտորոշման դիտարկման
ժամանակացույցը (ADOS), որը ներառում է երեխայի վարքագծի հետևողականություն
և նրա հետ փոխազդեցություն։ անկական աուտիզմի վարկանշային սանդղակը
(CARS) մեծ մասամբ կիրառվում է կլինիկական պայմաններում՝ աուտիզմի սրությունը
գնահատելու համար և հիմնված է երեխայի նկատմամբ հետևողականության վրա։
Սոցիալ շփման և հաղորդակցման խանգարումները (DISCO) հայտնաբերելու համար
կատարվող ախտորոշիչ հարցազրույցը նույնպես կարող է կիրառվել։
Մանկավարժը սովորաբար կատարում է նախնական հետազոտություն երեխայի
զարգացման պատմության և նրա ֆիզիկական կառուցվածքի մասին։ Եթե
թույլատրվում է, ապա ախտորոշումը և գնահատում կատարվում է ASD (աուտիզմի
հետ կապված սպեկտրալ փոփոխություններ) մասնագետների մասնակցությամբ,
ճանաչողական, հաղորդակցական, ընտանեկան և այլ գործոնների գնահատմամբ և
հետևողականությամբ հատուկ ստանդարտեցված սարքավորումների կիրառմամբ և
ուշադրություն դարձնելով դրա հետ կապված կամայական բժշկական պայմաններ։
Մանկավարժ նեյրոհոգեբանը հաճախ խնդրում է գնահատել երեխայի վարքագիծն և
ճանաչողական հմտությունները, ինչպես ախտորոշմանը օգնելու, այնպես էլ
կրթական միջոցառումների ավելի նպատակաուղղված իրականացման համար։
Աուտիզմի դիֆերենցիալ ախտորոշումները այս փուլում նույնպես կարող է ցույց տալ
ինտելեկտուալ, լսողական և հատուկ լեզվական խանգարումները, ինչպես
օրինակ Լանդաու– Կլեֆֆների համախտանիշը։ Աուտիզմի առկայությունը կարող է
ավելի խորացնել այդ խանգարումը առկա հոգեբանական խախտումների, ինչպես
օրինակ՝ դեպրեսիաների շնորհիվ
Կլինիկական գենետիկների աշխատանքը սովորաբար կատարվում է ASD–ի
ախտորոշումից հետո, հատկապես, երբ մնացած ախտանիշները մատնանշում են
առկա գենետիկական հիմքերը։ Չնայած գենետիկական տեխնոլոգիաները
կլինիկական գենետիկներին թույլ է տալիս հիվանդության միայն 40%–ը կապել
գենետիկական նախադրյալների հետ՝ ԱՄՆ–ն և Մեծ Բրիտանիան երաշխավորում են
բարձր մասնագիտացված քրոմոսոմային և փխրուն X հետածոտությունները։
Հետազոտությունների առաջին գենոտիպային մոդելը պարբերաբար գնահատում էր
գենոմում կրկնօրինակների թիվը։ Նոր գենետիկական թեստերի զարգացմանը
զուգընթաց առաջանում են էթնիկ, իրավական և սոցիալական խնդիրներ։ Թեստերի
առևտրային հասանելիությանը պետք է նախորդի այն սթափ միտքը, թե ինչպես են
օգտագործվելու հետածոտության արդյունքները՝ հաշվի առնելով աուտիզմի
գենետիկայի բարդությունները։ Նյութափոխանակային և նյարդաբանական թեստերն,
երբեմն, օգտակար են լինում, բայց ոչ որոշիչ։
ASD հաճախ կարող է ախտորոշվել մինչև 14 ամսական հասակը, չնայած վերջնական
ախտորոշումը կատարվում է մինչև երեխայի կյանքի առաջին երեք տարիները ընկած
ժամանակահատվածում․ որպես օրինակ՝ հավանականությունը, որ մեկ տարեկան
երեխան կհամապատասխանի ASD–ի ախտորոշիչ չափանիշներին ավելի քիչ է քան
երեք տարեկան երեխայի դեպքում։ Մեծ Բրիտանիայում երեխաների համար
աուտիզմի ազգային պլանը երաշխավորում է երեսուն շաբաթից ոչ ավել ժամանակ՝
ախտորոշում իրականացնելու համար՝ սկսած երեխայի նկատմամբ խնամքից մինչև
ամբողջական ախտորոշում և գնահատում, չնայած որոշ պատճառներ
արտահայտվում են ավելի կարճ ժամանակահատվածում։ Չնայած աուտիզմի և
աուտիզմի հետ կապված սպեկտրալ փոփոխությունների ախտանիշները սկվում են ի
հայտ գալ վաղ մանկությունում՝ նրանք, երբեմն, չեն նկատվում․ տարիներ անց,
հասուն անհատները կարող են փնտրել ախտորոշումներ նրանց կամ նրանց
ընկերներին օգնելու համար, և, որպեսզի ընտանիքի անդամները հասկանան իրենց,
իսկ աշխատավայրում որոշակի փոաստեր հաշվի առնվեն կամ նշվեն նրանց
անաշխատունակության մասին։ Սովորաբար աղջիկների մոտ աուտիզմը
ախտորոշվում է ավելի ուշ քան, թե տղաների մոտ։
Ախտորոշումների ճիշտ թիվը կարևոր նշանակություն ունի և, ըստ երևույթին,
վերջերս հայտնաբերված աուտիզմով հիվանդների թվի աճը պայմանավորված է
ախտորոշիչ մեթոդների փոփոխություններով։ Թմրամոլության բուժման դեղերի աճող
հանրաճանաչելությունն և դրանցից ստացված շահույթների աճը խթանել է
աուտիզմը ախտորոշմանը, որը բերել է շատ երեխաների մոտ անորոշ
ախտանիշների ախտորոշմանը։ Եվ հակառակը, դիտարկման և ախտորոշման վրա
ծախսված միջոցները և ֆինանսավորում ստանալու կանչերը կարող են խանգարել
կամ հետաձգել ախտորոշումը։
Աուտիզմը հատկապես դժվար է ախտորոշել տեսողական խնդիրներ ունեցողների
մոտ, մասամբ այն պատճառով, որ որոշ ախտորոշիչ չափանիշներ կախված են
տեսողությունից, և, մասամբ էլ այն պատճառով, որ աուտիզմի ախտանիշները
համընկնում են ընդհանուր կուրության համախտանիշների հետ։
Դասակարգում
Աուտիզմը այն հինգ տարածված զարգացող խանգարումներից (PDD) մեկն է, որոնք
բնութագրվում են սոցիալ շփման և հաղորդակցման լայնատարած
փոփոխություններով և խիստ սահմանափակ և անընդհատ կրկնվող վարքագծով։ Այս
ախտանիշները չեն ենթադրում հիվանդություն, դյուրաբեկություն կամ էմոցիոնալ
խնդիրներ։
Այս հինգ փոփոխություններից աուտիզմին իր նշաններով և պատճառներով
ամենամոտը Ասպերգերի համախտանիշն է։ Ռետտի համխտանիշն և
մանկական մտավոր հետամնացությունը կարող են ունենալ ինչպես աուտիզմի
նշաններ, այնպես էլ դրա հետ կապ չունեցող նշաններ։ Այլընտրանքային տարածված
զարգացող խանգարումները (PDD-NOS, նաև անվանում են ատիպիկ աուտիզմ)
ախտորոշվում են, երբ առկա չափանիշները չեն համապատասխանում որևէ կոնկրետ
խանգարման։ Ի տարբերություն աուտիզմին Ասպերգերի համախտանիշ ունեցող
մարդիկ լեզվական զարգացման էական ուշացում չեն ունենում։ Աաուտիզմի
տերմինաբանությունը կարող է մոլորեցնող լինել. ասպերգեր համախտանիշը,
աուտիզմը և որոշ այլընտրանքային տարածված զարգացող խանգարումները միասին
կոչվում են աուտիստիկ սպեկտորի խանգարումներ կամ, երբեմն էլ՝ աուտիստիկ
փոփոխություններ, չնայած աուտիզմը ինքնին կոչվում է աուտիստիկ փոփոխություն,
մանկական աուտիզմ կամ սկզբնական աուտիզմ։ Այստեղ խոսքը դասական
աուտիզմի մասին է։ Կլինիկական պրակտիկայում, սակայն, աուտիզմ, աուտիզմի հետ
կապված սպեկտրալ փոփոխություններ և տարածված զարգացող
խանգարումներ տերմինները օգտագործվում են փոխադարձաբար։ Աուտիզմի հետ
կապված սպեկտրալ փոփոխությունները, իրենց հերթին,
աուտիզմի ֆենոտիպի ենթատեսակն են։ Վերջինս բնութագրում է այն մարդկանց,
որոնք հնարավոր է, որ չունենան աուտիզմի հետ կապված սպեկտրալ
փոփոխություններ, բայց ունենան աուտիզմի նշաններ, օրինակ՝ տեսողական
կոնտակտներից խուսափելը։
Աուտիզմի արտահայտումն ունի լայն սպեկտր, որը տատանվում է խորը
խանգարումներ՝ համրություն, հաշմանդամություն և ձեռքերի շարժումների
խախտումներ ունեցող անհատների մոտ և բարձր զարգացվածություն ունեցող
անհատների մոտ, որոնք կարող են ունենալ ակտիվ, բայց ոչ նորմալ ակներև սոցիալ
մոտեցումներ, հետաքրքրությունների նեղ շրջանակ և բազմաբառություն,
մանրախնդիր հաղորդակցում։ Քանի որ վարքագծային սպեկտրը շարունակական է՝
ախտորոշման դասակարգման միջև եղած սահմանները ինչ–որ ձևով, կարելի է ասել,
պատահական են։
Երբեմն աուտիզմի համախտանիշը բաժանվում է ցածր, միջին և բարձր
գործառույթային աուտիզմի (հմապատասխանաբար՝ LFA, MFA, և HFA), որը հիմնված
է IQ-ի սահմանների վրա կամ, թե որքան կարիքներ է ունենում անհատը օրվա
ընթացքում։ Այս ենթաբաժանումները ստանդարտացված չեն և հակասական են։
Աուտիզմը կարելի է նաև դասակարգել համախտանիշային և ոչ համախտանիշային
աուտիզմի։ Համախտանիշային աուտիզմը ասոցացվում է ծանր հաշմանդամության
կամ էլ ֆիզիկական ախտանիշներով ի ծնե համախտանիշի, ինչպես
օրինակ բորբոքային սկլերոզի հետ։ Չնայած Ասպերգերի համախտանիշ ունեցող
անհատները ունեն ճանաչողական ավել բարձր մակարդակ քան թե այս տեսակի
աուտիզմ ունեցողները՝ Ասպերգերի համախտանիշի, բարձր– գործառույթային
աուտիզմի և ոչ համախտանիշային աուտիզմի համընկնման աստիճանը հայտնի չէ։
Աուտիզմ ունեցող երեխաների մոտ կատարված որոշ ուսումնասիրություններ
հաղորդում են, որ լեզվական կամ սոցիալական հմտությունների կորուստը
հակադրվում է առաջընթաց ունենալու կորստին՝ սովորաբար 15-30 ամսականում։
Այս տարբերակման հիմնավորումը մնում է հակասական. հնարավոր է, որ հետընթաց
ապրող աուտիզմը որոշակի ենթատեսակ է կամ շարունակական վարքագիծ
գոյություն ունի հետընթաց ունեցող և չունեցող առաջընթաց աուտիզմի տեսակների
միջև։
Պատճառների հայտնաբերմանը խոչընդոտում են աուտիզմ ունեցող բնակչության
շրջանում կենսաբանորեն նշանակալի ենթախմբերի բացահայտման
անկարողությունը և հոգեբանության, ֆիզիոլոգիայի, նյարդաբանության և մանկավար
ժության միջև եղած սահմանները։ Նոր տեխնոլոգիաները, օրինակ գործառույթային
մագնիսառեզոնանսային տոմոգրաֆիան և դիֆուզիոն տենոր նկարահանումը, կարող
են օգնել կենսաբանորեն նշանակալի ֆենոտիպային (նկատելի հատկանիշներ)
ենթախմբերի հայտնաբերմանը, որը կարող է տեսանելի լինել գլխուղեղի
սկանավորման արդյունքում։ Այս հետազոտությունները կնպաստեն
աուտիզմի նեյրոգենետիկական ուսումնասիրությունների զարգացմանը։ Օրինակ
գլխուղեղի դիմային բաժնի ակտիվության նվազումը, որը կապված է հիվանդի, ի
տարբերություն առարկաների՝ մարդկանց չհասկանալու խանգարման հետ։
Առաջարկվել է դասակարգել աուտիզմը՝ օգտագործելով գենետիկայի տվյալները և
վարքագիծը։
Աուտիզմի դրսևորումներ
Աուտիզմ ունեցող երեխաների ծնողների մոտավորապես կեսը նկատում են իրենց
երեխաների անսովոր վարքագիծը արդեն 18 ամսականում, և մոտավորապես չորս
հինգերորդը նկատում է 24 ամսականում։ Համաձայն "Աուտիզմ և զարգացող
փոփոխություններ" ամսագրի մի հոդվածի այս կարևոր կատարողականներից որևէ
մեկը չնկատելը "բացարձակ նշան է հետագա գնահատականները շարունակելու
համար"։ Դա հետաձգում է հիվանդության ախտորոշումն ու բուժումը և բացասաբար
է ազդում արդյունքների վրա։
Աուտիզմի դրսևորումներն են․
Մինչև 12 ամսականը չթոթովելը
Մինչև 12 ամսականը ժեստիկուլիացիայի (նկարել, օրորվել և այլն) բացակայությունը
Մինչև 16 ամսականը ոչ մի բառ չարտաբերելը
Մինչև 24 ամսականը կարճ արտահայտությունների սպոնտան արտաբերման
բացակայությունը
Յուրաքանչյուր տարիքում լեզվական կամ սոցիալական հմտությունների կորուստը
2016թ․-ին ԱՄՆ Կանխարգելիչ Ծառայությունների Նպատակային Խումբը պարզել է,
որ հայտնի չէ օգտակար, թե վնասակար էր խնդիրներ չունեցող երեխաների մոտ
ստուգումների իրականացումը։ Ճապոնական պրակտիկայում աուտիզմի համար
ստուգվում են 18 և 24 ամսական բոլոր երեխաները՝ օգտագործելով աուտիզմ-
սպեցիֆիկ ֆորմալ ցուցադրական թեստեր։ Ի տարբերություն դրան՝ Մեծ
Բրիտանիայում ուսումնասիրվում են միայն այն երեխաները, որոնց մոտ ընտանիքի
անդամները կամ բժիշկները նկատում են աուտիզմին բնորոշ բացասական նշաններ։
Հայտնի չէ, թե որի մոտեցումն է ավելի արդյունավետ։ Սուգման գործիքները
ներառում են երեխաների մոտ աուտիզմի ստուգման փոփոխված ցանկը (M-CHAT),
աուտիզմի նշանների վաղ ստուգման հարցարանը և առաջին տարվա
ցուցակագրումը։
M-CHAT-ի նախնական տվյալները և դրանց նախորդողները՝ երեխաների մոտ
աուտիզմի ստուգման ցանկը 18–30 ամսականների մոտ, ենթադրում է, որ այն առավել
հարմար է օգտագործել կլինիկական պայմաններում և, որ այն ունի
փոքր զգայնություն (շատ սխալ- հերքումներ), բայց լավ սպեցիֆիկություն (մի քանի
կեղծ հաստատումներ). Դա կարող է լինել ավելի ճշտգրիտ, եթե ընթանում է
լայնածավալ ստուգման հետ, որը չի տարբերակում աուտիզմը այլ զարգացման
խանգարումներից։ Ստուգման գործիքները նշանակալի են մեկ մշակութային նորմերի
համար, քանի որ աչքի տեսող կան կապի նմանման վարքագիծը կարող է
անհամապատասխան լինել այլ մշակույթի համար։ Չնայած աուտիզմի
համար գենետիկական էկրանավորումը դեռևս, որպես օրենք, ոչ պրակտիկ է՝ դա
կարող է դիտարկվել մի քանի դեպքերում, ինչպես օրինակ երեխաների մոտ, որոնք
ունեն նյարդաբանական ախտանիշներ և դիմագծերի կառուցվածքային
առանձնահատկություններ։
Կանխարգելում
Չնայած հղիության ընթացքում կարմրախտի վարակը առաջացնում է աուտիզմի
դեպքերի ավելի քան 1% -ը՝ նրա դեմ պատվաստումը կարող է կանխարգելել այս
դեպքերից շատերը։
Աուտիզմի կառավարում

Երեք տարեկան աուտիզմ ունեցող երեխան ցույց է տալիս ակվարիումի ձկանը՝

ինտենսիվ ուշադրության կենտրոնացման ազդեցությունը լեզվի զարգացվածության
վրա փորձի ընթացքում
Աուտիզմ ունեցող երեխաների բուժման ժամանակ գլխավոր նպատակը դրա հետ
ասոցացված խանգարումների և ընտանիքի անդամների հույզերի նվազեցումն է և
կյանքի որակն ու գործառույթային անկախության մեծացումն է։ Ընդհանուր առմամբ,
առավել բարձր IQ-ն կորելացվում է բուժման նկատմամբ ավելի մեծ զգայնության հետ
և բարելավվում է բուժման արդյունքները։ Ոչ մի բուժում լավագույնը չէ և բուժումը
ինքնին համապատասխանեցվում է երեխաների պահանջներին։ Ընտանիքը և
կրթական համակարգը մոտեցման հիմնական միջոցերն են։ Միջամտությունների
ուսումնասիրությունները ունեն որոշակի մեթոդոլոգիական խնդիրներ, որոնք
խոչընդոտում են էֆեկտիվության մասին վերջնական եզրակացությունների
հանգմանը, սակայն վերջին տարիներին միջամտությունների ապացույցների թիվը
աճել է։
Չնայած շատ սոցիալ-հոգեբանական միջամտություններ ունեն որոշակի դրական
ապացույցներ՝ մեթոդոլոգիական մոտեցումն այն դասակարգման, որում ենթադրվում
է, որ բուժման որոշ ձևեր ավելի նախընտրելի են, քան բուժման մյուս ձևերը,
ընդհանուր առմամբ սխալ էր․ նրանց կլինիկական արդյունքները մեծ մասամբ
նախնական էին և բավականաչափ ապացույցներ չկային բուժման ձևերի
հարաբերական էֆեկտիվության մասին։
Ինտենսիվ, կայուն հատուկ կրթական ծրագրերը և վարքագծային թերապիան կյանքի
վաղ շրջանում կարող է օգնել երեխաներին ձեռք բերել իրենք իրենց մասին հոգ
տանելու, սոցիալական և աշխատանքային հմտություններ, և հաճախ բարելավում են
գործառույթային ունակությունը և նվազեցնում ախտանիշների սրացումը և չարամիտ
վարքագծերը։ Այն պնդումները, որ մոտավորապես 3 տարեկանում
միջամտություններ կատարելը վճռական է, հիմնավորված չեն։
Առկա մոտեցումները ներառում են կիրառված վարքագծի վերլուծություն,
զարգացման մոդելներ, կառուցվածքային ուսուցում, խոսքային և լեզվական
թերապիա և մասնագիտացված թերապիա։ Այս մոտեցումների թվում
միջամտությունները կամ բուժում են աուտիզմային առանձնահատկությունները
համակողմանիորեն, կամ էլ բուժումը կենտրոնացնում են որևէ հատուկ խանգարման
վրա։ Մի քանի ապացույցներ կան, որ վաղ ինտենսիվ վարքագծային միջամտությունը,
մի քանի տարվա ընթացքում շաբաթական 20- 40 ժամ տևողությամբ, աուտիզմ
ունեցող որոշ երեխաների համար բուժման արդյունավետ եղանակ է։
Մանկական հասակում միջամտությունների մասին երկու տեսական հիմքերն էլ
ներառում են կիրառական վարքագծային վերլուծություններ (ABA) և զարգացման
պրակտիկ մոդելներ (DSP)։ ՄԻ միջամտության ռազմավարությունը
վերաօգտագործում է ծնողների դասընթացների մոդելը, որը սովորեցնում է
ծնողներին ինչպես իրագործել տարբեր կիրառական վարքագծային
վերլուծություններ և զարգացման պրակտիկ մոդելներ, որը թույլ կտա ծնողներին
ինքնուրույն կիրառել միջամտություններ։ Տանը ծնողների իրականացման միջոցով
միջամտությունների համակարգը ցույց տալու համար մշակված են զարգացման
պրակտիկ մոդելների տարբերակներ։ Չնայած ծնողների ուսուցման մոդելների
վերջին տարիներին զարգացմանը՝ այս միջամտությունները շատ
հետազոտություններում ցուցաբերում են արդյունավետություն, ուստ գնահատվում
են որպես բուժման արդյունավետ միջոց։
Ուսուցում
Կրթական միջամտությունը կարող է արդյունավետ լինել՝ կախված աուտիզմի
մակարդակից։ Ինտենսիվ կիրառական վարքագծային վերլուծությունը արդյունավետ
է եղել․ ընդլայնել է երեխաների գլոբալ գործունեությունը նախադպրոցական
շրջանում և լավ երաշխավորված է երեխաների ինտելեկտուալ ցուցանիշների
լավացման համար։ Նույն կերպ, ուսուցիչ- միաջամտություն կատարողը, ով
վերաօգտագործում է կիրառական վարքագծային վերլուծությունը զարգացման
սոցիալ-պրակտիկ մոտեցման հետ միասին, ցույց է տրվել, որ երաշխավորված է
մեծացնել մարդկանց հետ շփման ունակությունները փոքր երեխաների մոտ, չնայած
նրա գլոբալ ախտանիշների բուժման ապացույցները բացակայում են։
Նյարդահոգեբանական զեկույցները հաճախ քիչ են հասանել են կրթողների համար
զեկույցի երաշխավորման և դասախոսին հասցնելու միջև ընկած
ժամանակահատվածի պատճառով։ Հայտնի չէ, թե երեխաների բուժման ձևերի
ծրագրերը երեխայի մեծանալուց հետո արդյունավետ են, թե ոչ, իսկ մեծ տարիքայի
խմբերի համար առկա ծրագրերի արդյունավետության սահմանափակ
ուսումնասիրությունները տալիս են խառը արդյունքներ։ Ընդհանուր բնակչության
կրթական ծրագրերում աուտիզմի հետ կապված սպեկտրալ փոփոխություններ
ունեցող երեխաների ներգրավման համատեղելիությունը կրթողների և
հետազոտողների վիճելի հարցերի շարքում է։
Դեղորայք
Շատ դեղորայքներ օգտագործվում են երեխայի տանը կամ դպրոցում ներգրավմանը
խանգարող աուտիզմի հետ կապված սպեկտրալ խանգարումների ախտանիշները
բուժելու համար այն դեպքում, երբ վարքագծային բուժումը ձախողվում է։ ԱՄՆ-ում
աուտիզմը ախտորոշած երեխաների կեսից ավելիին նշանակաված են հոգեակտիվ
դեղեր կամ հակացավազրկողներ, ընդ որում դեղերի ամենատարածված դասերից
են հակադեպրեսանտները, խթանիչները և հոգեմետ դեղերը։ Հոգեմետ դեղերը,
ինչպես օրինակ ռիկպերիդոնը և արիպիպրազոլը, պարզվել է, որ օգտակար են
բուժման դյուրագրգռության, կրկնվող վարքագծի և անքնության դեպքում։ Վերջինս
հաճախ հանդիպում է աուտիզմի ժամանակ։ Նշված դեղորայքի օգտագործման
ժամանակ պետք է հաշվի առնեն, որ նրանց կողմնակի ազդեցությունները պետք է
հավասարակշռվեն պոտենցիալ առավելությունների հետ, և աուտիզմ ունեցող
մարդիկ կարող են ատիպիկ պատասխան ցույց տա դրանց հանդեպ։ Քիչ
հավանական հետազոտություններ կան աուտիզմի հետ կապված սպեկտրալ
խանգարումներ ունեցող դեռահասակների և հասուն անհատների բուժման դեղերի
արդյունավետության կամ անվտանգության մասին։ Հայտնի չէ, թե արդյոք դողորայքը
թուլացնում է աուտիզմի հիմնական ախտանիշներ՝ սոցիալ շփման և հաղորդակցման
խանգարումները։ Մկան վրա կատարված փորձարկումները ցույց են տվել, որ
աուտիզմի որոշ ախտանիշներ փոխվել կամ թուլացել են գեների գործառույթի
փոխարինման կամ փոփոխման միջոցով՝ թերապիան նշանադրվել է որոշակի
հազվագյուտ մուտացիաներ ուղղությամբ, որոնք աուտիզմի առաջացման պատճառ
կարող են դառնալ։
Այլընտրանքային դեղեր
Չնայած շատ այլընտրանքային թերապիաներ և միջամտություններ հասանելի են՝
դրանցից միայն մի քանիսն են հատուկ ուսումնասիրվում ։ Բուժման մոտեցումները
ունեն փոքր փորձնական աջակցություն կյանքի որակի համատեքստում, և շատ
ծրագրեր կենտրոնանում են հաջողության չափման վրա, որը չունեն
կանխատեսումային հավաստիություն և իրական նշանակություն։
Գիտական ապացույցներն, ըստ երևույթին, պակաս կարևոր են ծառայություններ
մատուցողների համար, քան թե ծրագրային կառավարումը, ուսուցման
հասանելիությունը և ծնողների հարցումները։ Որոշ այլընտրանքային բուժումներ
կարող են երեխային վտանգի ենթարկել։ 2008թ․ իրականացված
ուսումնասիրությունները գտել են, որ իրենց հասակակիցների
համեմատությամբ կազեինիազուրկ սննդակարգ դեպում աուտիզմ ունեցող տղաները
ունեին զգալիորեն ավելի բարակ ոսկրեր։ 2005թ․-ին անհաջողակ խելատային
թերապիան սպանեց աուտիզմ ունեցող 5-ամյա երեխային։ Ավելի վաղ կատարված
հետազոտությունները ցույց են տվել, որ հնարավոր է աուտիզմ ունեցող
երեխաների գերճնշումային բուժում։
Չնայած մարդկությունը օգտագործում է աուտիզմ ունեցող մարդկանց բուժման
այլընտրանքային ձևեր՝ չկան լավ ապացույցներ, որ գլյուտենազուրկ
սննդակարգը օգտակար է։ Մարդկանց ենթաբազմազանության մոտ, ովքեր
ունեն գլյուտենային զգայնություն, կան սահմանափակ ապացույցներ, որ
գլյուտեինազուրկ սննդակարգը կարող է լավացնել աուտիզմին բնորոշ որոշ
վարքագծեր։ Նախնական ապացույցներ կան, որ երաժշտական թերապիան կարող է
բարելավել սոցիալական փոխազդեցությունները, բանավոր և ոչ-բանավոր
հաղորդակցուման հմտությունները։
Հասարակություն և մշակույթ
Աուտիզմ ունեցողների իրավունքների պահպանման ի հայտ գալը հրահրեց
մարդկանց լինել ավելի համբերատար աուտիզմ ունեցողների նկատմամբ։ Այս
շարժման միջոցով մարդիկ հույս ունեն որ մյուսները կընդունեն աուտիզմն որպես
տարբերություն, այլ ոչ թե հիվանդություն։ Այս շարժման կողմնակիցները փորձում են
գտնել «ճանաչում, այլ ոչ բուժում»։ Աշխարհում եղել են նաև շատ միջոցառումներ
աուտիզմի ընդունմանը նպաստելու համար։ Այդ միջոցառումներից են Աուտիզմի
ընդունման միջազգային օրը, Լուսաբանեք կապույտներին, Աուտիզմի
կիրակի, Աուտիստիկ հպարտության օր, Աուտթրիթ և ուրիշներ: Կան նաև բազմաթիվ
կազմակերպություններ՝ նվիրված աուտիզմի և նրա՝ ինչ-որ մեկի կյանքի վրա
ունեցած ազդեցությունների իրազեկմանը։ Այս կազմակերպություններից են Խոսում է
աուտիզմը, Աուտիզմի ազգային հանձնաժողովը, Ամերիկայի աուտիզմի
հասարակությունը և շատ ուրիշներ։ Սոցիալ-գիտական գիտնականները առավել
շատ կենտրոնացել են աուտիզմի ուսումնասիրության վրա՝ հույս ունենալով իմանալ
ավելին «աուտիզմը որպես մշակույթի, տրանսմշակութային շարժումների․․․ և
սոցիալական շարժումների հետազոտությունների» մասին։
Մեդիան ազդել է մարդկանց աուտիզմ ունեցողներին ընկալման վրա։ «Անձրևային
մարդը», ֆիլմ է, որը հաղթեց 4 Օսկարներ, այդ թվում՝ Լավագույն նկարը։ Ֆիլմը
ներկայացնում է աուտիզմ ունեցող անձնավորության բնավորությունն,ով ունի
անհավատալի տաղանդներ և ունակություններ։ Չնայած բազմաթիվ աուտիզմ
ունեցողներ չունեն այս ունակությունները՝ կան աուտիզմ ունեցող անհատներ, ովքեր
ունեն իրենց հաջողության ոլորտները։
Ծախս
Բուժումը թանկարժեք է․ անուղղակի ծախսերը ավելի շատ են։ 2000թ․-ին ծնված ինչ-
որ մեկը, ըստ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների գնահատման, միջինում ամբողջ
կյանքի ընթացքում ծախսում է 4,2 միլիոն դոլլար (2017թ․-ի դոլլարի փոխարժեքով,
հաշված գնաճը՝ 2003 թ.-ին գնահատված)` ներառյալ 10% բժշկական խնամք, 30%
լրացուցիչ կրթություն և այլ միջոցներ, իսկ 60%-ը ծախսվել է տնտեսական
արտադրանքի համար։
Հանրային աջակցության ծրագրերը հաճախ ոչ ադեկվատ և անհամատեղելի են տվյալ
երեխայի համար, և չվճարված բժշկական թերապիաները, հնարավոր է, որ կապված
լինեն ընտանիքների ֆինանսական խնդիրների հետ։ 2008 թ․-ին ԱՄն-ում կատարված
մի ուսումնասիրության արդյունքում պարզվել է տարեկան եկամտի մինչև 14% միջին
կորուստ աուտիզմ ունեցող երեխաներով ընտանիքներում։ Դրա հետ կապված
ուսումնասիրությունը պարզեց, որ աուտիզմի հետ կապված սպեկտրալ
խանգարումներն ասոցացվում են բարձր հավանականության հետ, որ երեխաների
խնամքը մեծապես բացասաբար է ազդում ծնողական զբաղվածության վրա։ ԱՄՆ-ի
նահանգները պահանջում են մասնավոր բժշկական ապահովագրություն աուտիզմի
ծառայությունները հոգալու համար, պետականորեն ֆինանսավորված կրթկան
ծրագրերից ծախսերի տեղափոխման տեղային ֆինանսավորվող բժկական
ապահովագրություն։ Մանկությունից հետո, հիմնական բուժման հարցերը ներառում
են տնային խնամքը, աշխատանքի ուսուցումն ու տեղադրումը, սեռական
զարգացումը, սոցիալական հմտությունները և պլանավորման կարողությունը։
Կանխատեսումներ
Ոչ մի բուժում հայտնի չէ։ Երեխաները ժամանակ առ ժամանակ վերականգնվում են,
քանի որ կորցնում են աուտիզմի հետ կապված սպեկտրալ խանգարումների
ախտանիշները։ Սա երբեմն տեղի է ունենում ինտենսիվ բուժման ժամանակ, երբեմն
էլ՝ ոչ։ Հայտնի չէ, թե որքան հաճախ է տեղի ունենում առողջացումը․ հրատարակված
գնահատականներն ոչ ընտրական աուտիզմի հետ կապված սպեկտրալ
փոփոխություններ ունեցող երեխաների օրինակներում տատանվել են 3-25%-ի
սահմաններում։
Շատ աուտիզմ ունեցող երեխաներ կարող են ձեռք բերել լեզվական ունակություններ
5 տարեկան հասակում կամ ավելի ուշ. չնայած քչերի մոտ են ի հայտ գալիս
հաղորդակցական հմտություններ հետագա տարիների ընթացքում։ Աուտիզմ ունեցող
անձանց մեծամասնության մոտ կա սոցիալական աջակցության, իմաստալից
հարաբերությունների, հետագայում աշխատանք ձեռք բերելու կամ
ինքնավստահության պակաս։ Չնայած, որ արմատային դժվարությունները կարող են
պահպանվել՝ ախտանիշները, տարիքի մեծացմանը զուգահեռ, դառնում են ավելի քիչ
սուր։
Մի քանի բարձրորակ ուսումնասիրություններ ուղղված են
երկարատև կանխատեսումների վրա։ Որոշ հասուն անհատներ ցուցաբերում են
հաղորդակցման հմտությունների փոքր բարելավում, բայց մի քանի
վատթարացումներ նույնպես․ ոչ մի ուսումնասիրություն չի կենտրոնացել միջին
տարիքից բարձր անձանց մոտ աուտիզմի վրա։
50-ից բարձր IQ և կառավարման հմտություններ ունեցող երեխայի լեզվի ձեռք
բերումը մինչև 6 տարեկան հասակում ցույց է տալիս ավելի լավ արդյունքներ․ ազատ
կյանքը քիչ հավանական է ծանր աուտիզմի դեպքում։ Աուտիզմ ունեցող մարդկանց
մեծ մասը հանդիպում են հատուկ դժվարությունների հասուն կյանքի անցնելու
փուլում։
Համաճարակաբանություն

1996-2007թթ․ ԱՄՆ-ում կտրուկ աճել են աուտիզմի դեպքերի (յուրաքանչյուր 1000

մարդու հաշվարկով) մասին հաշվետվությունները։ Անհայտ է, թե որքան է աուտիզմի
ցուցանիշների փոփոխման իրական չափը։
Վերջերս հրապարակված հոդվածները գնահատում են աուտիզմի
տարածվածությունը աշխարհում 1-2 մարդ յուրաքանչյուր 1000 մարդու հաշվարկով,
իսկ աուտիզմի հետ կապված սպեկտրալ խանգարումների տարածվածությունն՝ 6
մարդ յուրաքանչյուր 1000 մարդու հաշվարկով և 11 մարդ ԱՄՆ-ում յուրաքանչյուր
1000 երեխայի հաշվարկով 2008թ․-ին։ Ոչ լիարժեքության պատճառով այս թվերը
կարող են թերագնահատել աուտիզմի հետ կապված սպեկտրալ խանգարումների
ճշգրիտ չափը։ Աշխարհում, 2015 թ.-ի հաշվարկներով՝ մոտ 24,8 միլիոն մարդ ունի
աուտիզմ, իսկ Ասպերգերի սինդրոմ՝ 37,2 միլիոն։ 2012 թ․-ին Մեծ
Բրիտանիայի Ազգային Առողջապահական Ծառայությունը հաշվարկել է, որ
աուտիզմի ընդհանուր տարածվածությունը հասուն անհատների և 18 ու բարձր
տարեկանների շրջանում կազմել 1,1%։ Այլընտրանքային տարածված զարգացող
խանգարումների տարածվածությունը գնահատվել է 3,7 մարդ, Ասպերգերի
համապտանիշը՝ մոտավորապես 0,6 մարդ, իսկ մանկական դեզինտեգրման
համապտանիշը՝ 0,02 մարդ յուրաքանչյուր 1000 մարդու հաշվարկով։ ԱՄՆ
կանխարգելման և վերահսկման կենտրոնների վերջին գնահատմամբ յուրաքանչյուր
68 երեխաներից մեկը կամ 14,7-ը՝ յուրաքանչյուր 1000-ից ունի աուտիզմի հետ
կապված սպելտրալ խանգարումներ 2010թ.-ի հաշվարկով։ Աուտիզմի դեպքերի
բացահայտումն կտրուկ աճեց 1990-ական թթ. վերջում 2000թ.-ի սկզբին։ Այս աճը մեծ
մասամբ պայմանավորված էր ախտորոշիչ պրակտիկայի փոփոխմամբ,
ծառայությունների հասանելությամբ և հանրային իրազեկմամբ, չնայած չենք կարող
բացառել էկոլոգիական գործոնների ռիսկերը։
Առկա տվյալները չեն բացառում աուտիզմի տարածվածության իրական մեծացման
հնարավորություները. իրական աճն եմթադրում է մեծ ուշադրության և
ֆինանսավորման ուղղորդում ոչ թե էկոլոգիական գործոնների փոփոխման
ուղղությամբ, այլ գենետիկական ուսումնասիրությունների վրա։
Տղաների մոտ աուտիզմի հետ կապված սպեկտրալ խանգաման դեպքերն ավելի շատ
են հանդիպում, քան աղջիների մոտ։ Սեռային հարաբերակցությունը միջինում 4.3։1 է
և այն խիստ փոփոխվում է ճանաչողական խախտումներով. մոտ 2:1 մտավոր
հետամնացությամբ և 5,5:1՝ առանց դրա։ Արական սեռի մոտ ավելի մեծ
տարածվածությունն ուսումնասիրված է, սակայն տարբերությունը մնում է անհայտ.
մի տեսության համաձայն պատճառը կանանց մոտ աուտիզմի հիպոախտորոշումն է։
Չնայած չկան ապացույցներ, որ հղիության հետ կապված որևէ գործոն կարող է
աուտիզմի պատճառ դառնալ, այնուամենայնիվ աուտիզմի առաջացման ռիսկը
կապված է երկու ծնողների տարիքի, ինչպես
նաև շաքարախտի, արյունահոսության և հղիության ժամանակ հոգեմետ
դեղամիջոցների օգտագործման հետ։ Հոր տարիքի մեծ լինելու դեպքում աուտիզմի ի
հայտ գալու ռիսկի գործոնն ավելի մեծ է, քան թե մոր։ Այս հանգամանքի համար երկու
պոտենցիալ բացատրություն կա՝ հին սերմնահեղուկում մուտացիաների կոտակումն
և այն վարկածը, որ տղամարդիկ ամուսնանում են ավելի ուշ, եթե նրանք ունեն
գենետիկական նախադրյալներ կամ նրանց մոտ երևում են աուտիզմի որևէ նշաններ։
Մասնագետների մեծամասնությունը գտնում է, որ ռասսայական
պատկանելիությունը, էթնիկ խումբն և սոցիալ-տնտեսական կարգավիճակը
բացասաբար չեն ազդում աուտիզմի առաջացման վրա։
Մի քանի այլ պայմաններ ընդհանուր են աուտիզմ ունեցող անձանց մոտ։ Դրանք
ներառում են.
Գենետիկ խանգարումներ. աուտիզմի դեպքերի 10-15%-ը ունեն
ճանաչելի Մենդելիան (առանձին գեներ) պայմաններ, քրոմոսոմային
անոմալիաներ կամ գենետիկ այլ համախտանիշներ, իսկ աուտիզմի հետ կապված
սպեկտրալ խանգարումներն ասոցացվում են մի քանի գենետիկական խագարումների
հետ։
Ինտելեկտուալ խանգարումներ. մտավոր հետամնացության չափանիշներին
համապատասխանող աուտիզմ ունեցող անհատների թիվը կազմում է 25-70%։ Այս
մեծ տարբերությունը դժվարություն է առաջացնում աուտիզմի սպեկտրից կախված
մարդկանց ինտելեկտի գնահատման ժամանակ։ Որպես համեմատություն նշենք, որ
այլընտրանքային տարածված զարգացող խանգարումների և մտավոր
հետամնացության կապը բավականին թույլ է, իսկ Ասպերգերի համախտանիշի
ախտորոշումը չի ներառում մտավոր հետամնացության չափանիշը։
Տագնապային խանգարումներ. ընդհանուր են աուտիզմի հետ կապված սպեկտալ
խանգարումներ ունեցող երեխաների համար։ Հստակ տվյալներ չկան, սակայն
ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս այս խանգարումների տարածվածության
տատանում 11-84%-ի սահմաններում։ Շատ տագնապային խագարումներ ունեն
ախտանիշներ, որոնք ավելի լավ բացատրվում են աուտիզմի հետ կապված
սպեկտրալ խանգարումներով կամ դրանք դժվար է տարբերակել աուտիզմի հետ
կապված սպեկտրալ խանգարումների ախտանիշներից։
Էպիլեպսիա. էպիլեպսայի ռիսկի գործոնը փոփոխվում է՝ կախված է տարիքից,
ճանաչողական մակարդակից և լեզվական խանգարումների տեսակից։
Որոշ նյութափոխանակային թերություններ.
օրինակ՝ ֆենիլկետոնուրիան ասոցացվում է աուտիզմի ախտանիշների հետ։
Չնչին ֆիզիկական անոմալիաներ. զգալիորեն աճում են աուտիզմ ունեցող անձանցի
շրջանում։
Կանխորոշված ախտորոշումներ. Չնայած «Հոգեկան հիվանդությունների
ախտորոշման և վիճակագրման ձեռնարկ»-ի 5-րդ հատարակչության (DSM-5)
համաձայն բացառվում է աուտիզմի հետ մի շարք այլ վիճակների միաժամանակ
ախտորոշումը՝ հաճախ առկա է լինում Ուշադրության պակասի հիպերակտիվ
խանգարման (ADHD), Տուրետի համախտանիշի և այլ պայմանների ամբողջական
չափանիշներ։ Այս ուղեկցող ախտորոշումներն ավելի ու ավելի են ընդունվում։
Քնի խանգարումները բացասաբար են ազդում աուտիզմ ունեցող անհատների
մոտավորապես երկու երրորդի վրա, հատկապես մակության հասակում։ Սրանք
առավել շատ ներառում են անքնության նշաններ, ինչպիսիք են քնելիս
խանգարումներ, հաճախակի գիշերային և վաղ առավոտյան արթնացումներ։ Քնի հետ
կապված խնդիրներն ասոցացվում են բարդ վարքագծի և ընտանեկան սթրեսների
հետ, ուստի հաճախ դառնում են կլինիկական հետազոտությունների առարկա և
գերազանցում են աուտիզմի հետ կապված սպեկտրալ խանգարումների առաջնային
ախտորոշմանը։
Պատմություն

1798 թ.-ին բռնված Վիկտոր Ավեյրոնի՝ վայրի երեխայի լուսանկարը, ով ցուցաբերել է

աուտիզմի հնարավոր ախտանիշներ:
Աուտիզմի մի քանի ախտանիշներ և բուժումներ նկարագրվել են «աուտիզմ»
անվանման ծագումից շատ տարիներ առաջ։ Մարտին Լյութերի «Զրույց սեղանի
շուրջ» հոդվածում նկարագրվում է 12-ամյա մի տղա, ով հնարավոր է, որ ունենար
աուտիզմ։ Լյութերը կարծում էր, որ տղան անհոգի մարմին է՝ սատանայի կողմից
ստեղծված, և առաջարկել է, որ նրան խեղդամահ անեն, չնայած ավելի ուշ մի
քննադատ կասկածի տակ է առնում այս զեկույցի հավաստիությունը։
Աուտիզմի ամենավաղ վավերագրական դեպքը Բորգեյից Հուգ Բլեյրի դատական
գործն է, որն հարուցվել է 1747 թ.-ին։ Ըստ դրա նրա եղբայրը պահանջում է լուծարել
Բլեյրի ամուսնութունը՝ նրա ժառանգությունը ստանալու նպատակով։ Ավեյրոնի
վայրի տղան՝ գտնված 1798 թ.-ին, ցուցաբերել է աուտիզմի որոշ նշաններ. ուսանող-
բժիշկ Ժան Իտարդը նրա հետ անցկացրեց վարքագծային ծրագիր, որը պետք է օգներ
նրան ձեռք բերել սոցիալական կապվածություններ և խթաներ նմանակման միջոցով
բանավոր խոսքը։
Նոր լատինական autismus (անգլերեն թարգմանությամբ՝ աուտիզմ) տերմինը հորինել
է շվեյցարացի հոգեբույժ Էուջեն Բլեուլերը, 1910 թ.-ին, երբ սահմանում
էր շիզոֆրենիայի ախտանիշները։ Բառը ծագել է հունարեն autós (αὐτός ինքնուրույն)
բառից և օգտագործել է տառապող ինքնահավանությունը բացատրելու համար, որը
վերաբերում է «հիվանդի աուտիստիկ երևակայությունների հեռացնելը, որի դեմ
կամայական արտաքին ազդեցությունը դառնում է անհանդուրժողական
խանգարում»։
Կլինիկական զարգացում և ախտորոշում
Լեո Կանները 1943 թ.-ին ներկայացրեց վաղ մանկական աուտիզմը:
Առաջին անգամ աուտիզմ բառն իր արդի իմաստը ձեռք է բերել 1938 թ.-ին,
երբ Վիեննայի համալսարանական հիվանդանոցից Հանս Ասպերգերը գերմաներենով
անցկացրած մանկական հոգեբանության մասին դասընթացի ժամանակ ընդունեց
Բլեուլերի՝ "աուտիստիկ հոգեկան հիվանդներ" տերմինաբանությունը։ Ասպերգերն
ուսումնասիրում էր աուտիզմի հետ կապված սպեկտրալ խանգարումները (այժմ
հայտնի որպես Ասպերգերի համախտանիշ), չնայած բազմաթիվ գործոնների
պատճառով մինչև 1981 թ.-ն այն չէր համարվում առանձին ախտորոշում։ Առաջին
անգամ աուտիզմ տերմինն իր ժամանակակից իմաստով անգլերեն օգտագործել է Ջոն
Հոփքինս հիվանդանոցի պրոֆեսոր Լեո Կանները, երբ նա ներկայացրեց վաղ
մանկական աուտիզմը 1943 թ.-ին՝ «Զարմանալի վարքագծային նմանություններով 11
երեխա» հոդվածում։ Գրեթե բոլոր բնութագրերը, որոնք Կանները նկարագրում էր այս
նյութի վերաբերյալ իր առաջին հոդվածում («Աուտիստիկ միայնություն» և
«Միօրինակության համար համառելը») մինչ այժմ բնորոշ բնութագրերն են
աուտիստիկ սպեկտրի համախտանիշների դեպքում։ Հայտնի չէ, թե Կաններիին
հաջողվել է հորինել աուտիզմ տերմինն անկախ Ասպերգերից, թե ոչ։
Դոնալդ Թրիփլեթթն առաջին մարդն էր, ում մոտ ախտորոշվել է աուտիզմ։ Նա
ախտորոշվել է Քենների կողմից 1938թ.-ին կատարված առաջին տեսակցությունից
հետո և գրանցվել է որպես «դեպք առաջին» ։ Թրիփլեթթը նշանավորվել է իր մտավոր
ունակություններով, մասնավորապես՝ ֆորտեպիանոյով նվագած երաժշտական
նոտաներն անվանելու և մտքում թվերը բազմապատկելու ունակությամբ։ Նրա հայրը՝
Օլիվերը, նրան նկարագրել է որպես սոցիալական մեկուսի, բայց թվերով,
նոտաներով, այբբենական տառերով և ԱՄՆ նախագահի նկարներով հետաքրքրվող
մարդ։ 2 տարեկան հասակում նա կարողանում էր կարդալ 23-րդ սաղմոսը և
հուշագրեց Պարսպիրյան կաթողիկոսությունից 25 հարց ու պատասխան։ Նա նաև
հետաքրքրվում էր երաժշտական ակկորդների ստեղծմամբ։
Քենների կողմից աուտիզմ տերմինի վերաօգտագործումը հանգեցրեց
տասնամյակներով ընթացող խճճված տերմինաբանությանը (ինչպես մանկական
շիզոֆրենիայի դեպքում) և մանկական հոգեբանությունը կենտրոնացավ մայրական
կորստի վրա, որը բերեց աուտիզմի մասի՝ որպես երեխայի պատասխան ռեակցիա
մոր սառը վերաբերմունքի նկատմամբ, սխալ պատկերացման։ 1960-ական թթ.-ից ի
վեր աուտիզմը համարվում է առանձին համախտանիշ։
Տերմինաբանությունը և տարբերությունը շիզոֆրենիայից
1970-ական թթ.-ից ոչ ուշ արդեն որոշակի ապացույցներ կային աուտիզմի ընթացքում
գենետիկայի նշանակության մասին, այն դեպքում, երբ 2007 թ.-ին այն համարվել է
ամենաշատ ժառանգվող հոգեբանական վիճակը։ Չնայած ծնողական
կազմակեպությունների թվի մեծացմանը և մանկական աուտիզմի հետ կապված
սպեկտրալ խանգարումների հասարակական պարսավանքին՝ ծնողները
շարունակում են զգալ սոցիալական խարան այն իրավիճակներում, երբ նրանց
երեխայի աւոտիստիկ պահվածքը բացասաբար է ընկալվում կամ առաջնային
բժշկասանիտարական օգնության շատ բժիշկներ արտահայտում են որոշ կարծիքներ,
որոնք հատուկ են հնացած աուտիզմի հետազոտություններին։
Մինչ 1980թ.-ը «Հոգեկան հիվանդությունների ախտորոշման և վիճակագրման
ձեռնարկ»-ի 3-րդ հատարակչության (DSM-3) համար անհրաժեշտ է եղել
տարբերակել աուտիզմը մանկական շիզոֆրենիայից։ 1987թ.-ին DSM-3-R-ը
ներկայացրեց աուտիզմի ախտորոշման ստուգացանկ։ 2013թ.-ի մայիսին լույս է տեսել
«Հոգեկան հիվանդությունների ախտորոշման և վիճակագրական ձեռնարկ»-ի 5-րդ
հատարակչությունը (DSM-5), որում թարմացվել է տարածված զարգացման
խանգարումների դասակարգումը։ Այլընտրանքային տարածված զարգացող
խանգարումների (PDD-NOS), աուտիզմի, Ասպերգերի համախտանիշի, Ռետտի
համախտանիշի և մանկական դեզինտեգրման խանգարման (CDD) խմբավորումը
լուծարվել է և փոխարինվել աուտիստիկ սպեկտրի խանգարումներ ընդհանուր
անվանմամբ։ Գոյություն ունեն երկու կատեգորիաներ, որոնք խախտում են
սոցիալական կապը և փոխազդեցությունը, ինչպես նաև սահմանափակ և
կրկնողական վարքագիծը։
Համացանցն օգնում է աուտիզմ ունեցող անձանց շրջանցել չհիմնավորված բառերը և
զգացմունքները փոխանակել, ինչը նրանց շատ դժվար է տրվում։ Համացանցի
շնորհիվ նրանք կարողանում են առցանց հաղորդակցվել և հեռակա կարգով
աշխատել։ Զարգացել են աուտիզմի սոցիոլոգիական և մշակութային ասպեկտները .
որոշ մարդիկ բժշկություն են փնտրում, իսկ որոշներն էլ կարծում են, որ աուտիզմը
պարզապես գոյի այլ դրսևորում է:
Աուտիզմով երեխաների ծնողների հետ իրականացվող հոգեբանական
խորհրդատվություն
Համաձայն Մամայչուկի՝ ծնողներին հոգեբանական աջակցությունը կարելի է
դիտարկել որպես միջոցառումների համակարգ, որոնք կազմակերպվում են հետևյալ
նպատակներով՝
Երեխայի հիվանդության հետ կապված հուզական անհարմարության նվազեցում
Ծնողների վստահության ամրապնդումը երեխայի հնարավորությունների
վերաբերյալ
Ծնողների մոտ երեխայի հիվանդության հանդեպ համապատասխան վերաբերմունքի
ձևավորումը
Ծնող-երեխա դրական հարաբերությունների և ընտանեկան դաստիարակության
համապատասխան ոճի պահպանումը։ Ինչպես նշում են կլինիցիստները և
հոգեբանները՝ հիվանդ երեխայի ծնունդը յուրօրինակ փորձություն է այդ ընտանիքի
համար, իսկ հաշմանդամ երեխայի խնամքի և դաստիարակության գործընթացը
ծնողների երկարատև սթրեսի պատճառ է դառնում։ Ծնողների սթրեսային
վիճակների պատճառն ոչ միայն երեխայի հիվանդությունն և խանգարման
ծանրության աստիճանն են, այլ նաև՝ հասարակության մեջ տվյալ խանգարումով
անձանց նկատմամբ ընդունված կարծրատիպային վերաբերմունքն։ Շատ անգամ
մասնագետների գնահատող դատողություններն երեխայի վերաբերյալ խորացնում են
ընտանիքում տիրող բացասական հուզական ֆոնը, ապակառուցողական
ազդեցություն ունենում ներընտանեկան փոխհարաբերություններ վրա։ Ծնողները
մասնագետի մոտ են գալիս ոչ թէ ախտորոշման, այլ օգնության համար, և այդ
պատճառով էլ ավելի կարևոր է դառնում ոչ թե երեխայի ակնհայտ խնդիրների
փաստումը, ինչը ծողներն էլ շատ լավ տեսնում են, այլ մասնագետների ակտիվ
մասնակցությունն երեխայի վերականգնողական, ինչպես նաև ընտանիքի
աջակցության գործընթացում։ Մասնագետների ոչ կոնկրետ գնահատող
դատողությունները կարող են չափազանց բացասական անրադառնալ նաև ծողների
ամուսնական հարբերությունների վրա։ Բազմաթիվ հետազոտողներ նշում են
ամուսնալուծության բարձր մակարդակի մասին զարգացման խանգարումներով
երեխանների ընտանիքներում։ Մոր մշտական անհանգստությունը երեխայի
առողջական վիճակի, նրա ապագայի համար, կենտրոնացվածությունը երեխայի
խնդիրներին, բացասական է ազդում հոր հուզական վիճակի վրա, ինչը դրսևորվում է
տագնապալիությամբ և ֆուստրացվածությամբ։ Բազմաթիվ աուտիզմով երեխաների
մայրերն ունեն արտահայտված հուզական տարվածություն երեխայի խնդիրներով,
ինչի հետևանքով նրանք շատ հաճախ ինքնամփոփ են դառնում։ Նման մայրերի մոտ
դիտվում է արտաքին անտարբերություն երեխայի նկատմամբ, նրանք չեն լսում
մասնագետների խորհուրդները, երբեմն անգամ անվստահություն են դրսևորում
վերջիններիս հանդեպ, երեխաներին զերծ են պահում որևէ շփումից թե՛
մասնագետների, թե՛ մնացած երեխաների հետ, իրենք էլ դադարեցնում են իրենց
շփումը բարեկամների և ընկերների հետ։ Նրանք յուրովի նվիրված են իրենց
երեխային, փորձում են բավարարել նրա յուրաքանչյուր պահանջմունքը,
նկատողություն չեն անում նրանց, հանգիստ հետևում են նրանց հուզական
պոռթկումներին, ապակառուցողական գործողություններին, չեն փորձում երեխայի
մոտ մաքրասիրության տարրական հմտություններ ձևավորել։ Մոր նման վիճակը
կարող է պայմանավորված լինել ոչ միայն երեխայի առողջական վիճակով, այլ նաև՝
ամուսնու հետ ընդհարման, ընկերների հետ շփման պակասության հետևանք։
Ինչպես փաստում է հոգեբանների փորձը՝ նման մայրերը հոգեբանական երկարատև
օգնության կարիք ունեն։
Դալտոնիզմ
2018 թ.-ի փետրվարին Մեծ Բրիտանիայի գիտնականներն որոշակի կապ են գտել
դալտոնիզմի և աուտիզմի միջև։ Ըստ այդմ՝ տեսողության այդ թերության
ախտանիշները լիովին համապատասխանում են աուտիզմի ախտանիշներին և
երեխայի գույներ չտարբերակելու հատկությունից կարելի է հասկանալ, որ երեխան
տառապում է աուտիզմով։

Աուտիզմն առանձին հիվանդություն չէ։ Գոյություն ունեն աուտիզմի

առաջացման բազմաթիվ տեսություններ, որոնցից և ոչ մեկը լիարժեք չէ։
Այն տարբեր պատճառներից (հիմնականում` կենսաբանական)
առաջացած և տարբեր կլինիկական դրսևորումներով
համախտանիշների ամբողջություն է։ Դրա հիմքում ընկած են
ներարգանդային շրջանում կամ վաղ հասակում գլխուղեղի զարգացման
խանգարումները։ Որոշակի դեր ունի ժառանգականությունը։ Աուտիզմի
առաջացմանը կարող են նպաստել նաև միջավայրի գործոնները։ Շատ
դեպքերում, անգամ ծավալուն հետազոտություններից հետո, դժվար է նշել
որևէ կոնկրետ պատճառ։ Որոշ դեպքերում աուտիզմը կարող է
զուգակցվել նյարդաբանական այլ խանգարումների, հատկապես
էպիլեպտիկ ցնցումների հետ։ Ըստ վիճակագրական տվյալների`
աուտիզմով հիվանդանում են 10000 հոգուց 12-ը, ըստ որում` տղաների
շրջանում այն 4-5 անգամ ավելի հաճախ է հանդիպում։ Աուտիզմով
հիվանդ երեխայի քույրերի կամ եղբայրների` դրանով հիվանդ լինելու
հավանականությունը կազմում է 5%։ Աղջիկների մոտ ավելի
արտահայտված են մտավոր հետամնացության դեպքերը։ Առայժմ
հիվանդության հաստատման լաբորատոր կամ գործիքային
հետազոտության հավաստի որևէ մեթոդ գոյություն չունի։ Աուտիզմով
հիվանդ երեխաները հազվադեպ` մինչև 1-2 տարեկան հասակը կարող
են նորմալ զարգանալ։ Հետագայում տեղի է ունենում զարգացման կանգ
և ձեռք բերված ունակությունների աստիճանական կորուստ (ռեգրեսիա )։
Դա առաջինը նկատում են ծնողները, մանկաբույժը կամ ընտանեկան
բժիշկը։ Աուտիզմի առկայության մասին ենթադրում են, երբ կրծքահասակ
կամ արդեն քայլող երեխան իր տարիքին համապատասխան վարքագիծ
չի ցուցաբերում։ Աուտիզմային վարքագծի հայտնաբերման լավագույն
միջավայրը խաղահրապարակում երեխայի ազատ խաղն է, երբ նրան ոչ
մեկը չի ուղղորդում կամ վերահսկում։

Հիվանդության կասկածի դեպքում նախ և առաջ երեխային մանկական

հոգեբույժի մոտ են ուղարկում։ Հետագայում նաև այլ մասնագետների
(նյարդաբան, լոգոպեդ, հոգեբան) կարիքն է զգացվում։ Խանգարումները
սովորաբար ի հայտ են գալիս կյանքի առաջին տարիներին և հաճախ
ուղեկցվում մտավոր զարգացման որոշակի հապաղումով։ Ծնողները
տագնապում են այն ժամանակ, երբ երեխան (հիմնականում արդեն 2
տարեկանին մոտ) չի ժպտում և բացակայում է նրա հետաքրքրությունը
դեպի մարդու դեմքը։ Շրջապատի հետ շփվելիս նա ակնհայտ պասիվ կամ
չափազանց դյուրագրգիռ է։ Նա չի տարբերակում նույնիսկ
հարազատներին։ Խանգարված է շրջապատի մարդկանց հետ շփումը և
փոխհարաբերությունների հաստատումը նրանց հետ։ Նման երեխաները
թվում են մեկուսացած, իրականությունից կտրված։ Հայացքով չեն շփվում
շրջապատի մարդկանց հետ, չեն խոսում և չեն խաղում, ինչպես մյուս
երեխաները։ Աուտիզմն ունի տևական ընթացք։ Դպրոցական և
պատանեկան հասակի երեխաների զարգացման գործընթացում որոշ
ոլորտներում սովորաբար նկատվում է առաջընթաց (օրինակ `
հետաքրքրությունների սահմանների ընդլայնում` կապված
հասարակական աշխատանքի կամ դպրոց գնալու հետ)։

Պատանեկան հասակում որոշ անհատների վարքագիծը վատանում է, իսկ

մի մասինը` լավանում։ Հիվանդության հետագա ընթացքը
կանխագուշակելու լավագույն ցուցանիշներն են խոսքի հմտությունների
(օրինակ` հաղորդակցման խոսքի) և ընդհանուր իմացական
մակարդակի տեղաշարժերը։ Աուտիզմով հիվանդ երեխաների մեծ մասի
մոտ առկա է նաև մտավոր հետամնացություն։ Հոգեբանական թեստերով
դժվար է գնահատել նման երեխաներին, քանի որ նրանք ունեն շփման և
հաղորդակցման խանգարումներ։ Որոշ երեխաներ, ճիշտ է` հազվադեպ,
բայց ունենում են լավ զարգացած առանձին ունակություններ, օրինակ `
բարդ թվային հաշվարկներ են կատարում, խրթին գլուխկոտրուկներ են
լուծում, զարմանալի հիշողություն կամ մեծ ընդունակություններ են
ցուցաբերում արվեստի և երաժշտության ասպարեզում։

Առաջարկվել են բուժման բազմաթիվ եղանակներ, սակայն արդյունքները

եղել են աննշան։ Վաղ ախտորոշումը նպաստում է
բուժվերականգնողական միջոցառումների վաղ իրականացմանը `
ապահովելով տվյալ դեպքի համար հնարավոր առավելագույն
արդյունավետություն։ Ոչ դեղորայքային բուժումը ուղղված է սոցիալական
փոխհարաբերություններ հաստատելու ունակության , ուշադրության ,
ինչպես նաև առկա ուժեղ հատկանիշների զարգացմանը։ Բուժումը պետք
է հիմնված լինի տվյալ հիվանդի անհատական կարիքների և
հնարավորությունների վրա։ Վարքագծի, շփման և խոսքի զարգացման
խթանման համառ ջանքերը կարող են որոշ չափով օգնել աուտիզմով
հիվանդ երեխային։ Իրականում գոյություն չունի աուտիզմի հատուկ
բուժում։
Հիվանդության բուժումը ախտանշային է։ Օգտագործվում են
հակափսիխոտիկ, հոգեխթանիչ, հակադեպրեսանտ, տրամադրությունը
կարգավորող և այլ դեղեր։ Դեղորայքի օգնությամբ կարելի է մեղմել
աուտիզմին բնորոշ ագրեսիվության պոռթկումները և անքնությունը ,
գերակտիվությունը, տագնապները, տրամադրության խանգարումները ,
ինչպես նաև լավացնել ուշադրությունը, ընկալումը, շփումը շրջապատի
մարդկանց հետ` դրանով իսկ նպաստելով ուսուցման ունակությունների
ընդլայնմանը։ CNTNAP2 գենը, որը նախկինում համարում էին աուտիզմի
զարգացման պատճառ, նույնպես կապված է երեխաների շրջանում
տարածված խոսքի զարգացման հապաղման հետ։ Նման
եզրակացության են եկել Օքսֆորդի համալսարանի գիտնականները ,
որոնց կատարած հետազոտության տվյալները հրապարակվել են «New
England Journal of Medicine» հանդեսում։ Լեզվի և խոսքի, այսպես կոչված`
սպեցիֆիկ խանգարումը (specific language impairment) հանդիպում է
նախադպրոցական երեխաների 2-7%-ի մոտ։ Այս ախտաբանության
դեպքում երեխաները դժվարություններ են ունենում լեզուն յուրացնելու
ժամանակ։ Դա կապված չէ բառերի կապակցման և արտաբերման
խնդիրների, լսողության կորստի, նյարդային կամ հոգեկան
խանգարումների հետ։

Little girl (3 years) listening to preschool teacher (30s) in classroom.

Հիվանդության հիմնական ախտանիշը խոսքի արտահայտված
հապաղումն է, իսկ ախտորոշման կարևոր չափանիշներից է երեխայի
կողմից անիմաստ բառերը կրկնելու անկարողությունը։ Հետազոտության
առաջին փուլում Սայմոն Ֆիշերը և նրա գործընկերները հետազոտել են
ծանր խանգարումների առաջացման հարցում կարևոր դեր խաղացող
FOXP2 գենի կապն այլ գեների հետ։ Այդպիսի գեներից մեկն էր CNTNAP2-ը։
Այնուհետև գիտնականները գենետիկական հետազոտություն
կատարեցին 184 ընտանիքների երեխաների շրջանում, որոնք ունեին
խոսքի զարգացման հապաղում։ Պարզվեց, որ CNTNAP2 գենի որոշակի
տարբերակները կրող երեխաները դժվարանում են կրկնել անիմաստ
բառեր, իսկ դա խոսքի սպեցիֆիկ խանգարման չափանիշ
է։ Գենետիկորեն նախատրամադրվածություն ունեցող երեխաների խոսքի
զարգացման խանգարումների մեխանիզմները դեռևս հայտնի չեն։
Ենթադրվում է, որ դրանք պայմանավորված են նեյրեքսինի սպիտակուցի
արտադրության խանգարմամբ, որի կարգավորմանը իր
մասնակցությունն ունի CNTNAP2-ը։ Այս սպիտակուցի դերը կարևոր է
պտղի նյարդային համակարգի ձևավորման գործում և, հավանաբար,
կարող է ազդել խոսքի ընկալման և յուրացման ունակության վրա։ Մինչև
այդ կատարված հետազոտություններում CNTNAP2 գենը կապում էին
աուտիզմի զարգացման հետ։ Այս համախտանիշի արտահայտված
ձևերից է խոսքի զարգացման հապաղումը։ Մասնագետների կարծիքով`
ստացված նոր տվյալները թույլ են տալիս բացահայտել այս
խանգարումների միջև եղած կապը։ Ինչպես գրում է «The Guardian»-ը, նոր
մանրամասներ են հայտնի դարձել քվանտային մեխանիկայի տեսության
ստեղծման համար 1933թ. Նոբելյան մրցանակի արժանացած`
բրիտանացի ֆիզիկոս Փոլ Դիրաքի կյանքից։ Կասկածներ կան, որ նա
հիվանդ էր աուտիզմով։

Բազմաթիվ բժիշկների կարծիքով՝ մոտ ապագայում

նախածննդաբերական թեստի միջոցով հնարավոր է, որ պտղի մոտ
հայտնաբերվի աուտիզմը։ Դիրաքը քվանտային մեխանիկայի և
էլեկտրադինամիկայի հիմնադիրներից էր, մի շարք
հայտնագործությունների հեղինակ։ 29 տարեկանում նա պատվավոր
պրոֆեսորի կոչումով ղեկավարում էր Քեմբրիջի համալսարանի
մաթեմատիկայի ամբիոնը։ Միայն Իսահակ Նյուտոնն էր այդ տարիքում
զբաղեցրել նույն պաշտոնը։ Էյնշտեյնը իր մասնավոր նամակագրության
մեջ նշել է, որ դժվարանում է շփվել Դիրաքի հետ, որովհետև իրեն
չափազանց երերուն է թվում այն սահմանը, որը գոյություն ունի Դիրաքի
հանճարեղության և հոգեկան խանգարման միջև։

Մի շարք հետազոտողների կարծիքով, աուտիզմը լոկ հիվանդություն չէ,

այլ երբեմն նաև հանճարեղության նախադրյալ։ Պարզվել է, որ հանճարեղ
մաթեմատիկոսների և ֆիզիկոսների շարքում քիչ չեն աուտիզմով
տառապողները։ Հարց է ծագում` արդյո՞ք մարդկային հասարակությունը
չի զրկվի հանճարներից, եթե նրանց հիվանդությունը բացահայտվի
նախքան ծնվելը…

https://anf.am/%D5%AB%D5%B6%D5%B9-%D5%A7-
%D5%A1%D5%B8%D6%82%D5%BF%D5%AB%D5%A6%D5%B4%D5%A8/

Աուտիզմ. ախտանիշներ
Որոշ երեխաների մոտ աուտիստիկ սպեկտրի խանգարման
նշաններն ի հայտ են գալիս վաղ նորածնային տարիքում,
ինչպիսիք են աչքերի շփման նվազումը, իրենց անվան
կանչի նկատմամբ արձագանքի բացակայությունը կամ
խնամողների նկատմամբ անտարբերությունը։

Մյուս երեխաները կարող են նորմալ զարգանալ կյանքի

առաջին մի քանի ամիսների կամ տարիների ընթացքում,
բայց հետո հանկարծ դառնալ ինքնամփոփ կամ ագրեսիվ
կամ կորցնել իրենց արդեն ձեռք բերած լեզվական
հմտությունները: Նշանները սովորաբար նկատվելի են
դառնում 2 տարեկանում:

Աուտիստիկ սպեկտրի խանգարում ունեցող յուրաքանչյուր

երեխա, ամենայն հավանականությամբ, ունի վարքի
ուրույն և ծանրության աստիճանի մակարդակի
յուրահատուկ բնույթ (մոդել)՝ սկսած ցածրից մինչև բարձր
գործառություն:

Աուտիզմ ունեցող որոշ երեխաներ դժվարանում են սովորել,

իսկ ոմանց մոտ սովորականից ցածր մտավոր
ունակության (ինտելեկտի) նշաններ կան: Խանգարում
ունեցող մյուս երեխաներն ունեն նորմալից բարձր մտավոր
ունակության. նրանք արագ են սովորում, սակայն
դժվարանում են հաղորդակցվել և կիրառել այն, ինչ գիտեն
առօրյա կյանքում և հարմարվել սոցիալական
իրավիճակներին:

Յուրաքանչյուր երեխայի մոտ ախտանշանների

յուրահատուկ զուգակցության պատճառով երբեմն դժվար է
որոշել ծանրության աստիճանը: Այն հիմնականում
հիմնված է խանգարումների մակարդակի վրա և նրա վրա,
թե ինչպես են դրանք ազդում գործելու ունակության վրա:

Ստորև ներկայացված են որոշ ընդհանուր նշաններ, որոնք

դրևսորում են աուտիզմի սպեկտրի խանգարում ունեցող
մարդիկ:

Սոցիալական հաղորդակցում և փոխհարաբերություններ

Աուտիստիկ սպեկտրի խանգարում ունեցող երեխան կամ

չափահասը կարող են խնդիրներ ունենալ սոցիալական
փոխազդեցության և հաղորդակցման հմտությունների
հետ, ներառյալ հետևյալ նշաններից որևէ մեկը:

 Չի արձագանքում իր անվանը կամ երբեմն թվում է, թե

չի լսում ձեզ:
 Դիմադրում է գրկախառնվելուն և գրկած պահելուն և
կարծես նախընտրում է միայնակ խաղալ ու հեռանալ
դեպի իր սեփական աշխարհը:
 Ունի վատ աչքով շփում և դեմքի
արտահայտությունների պակաս
 Ունի տեսողական (աչքերով) վատ շփում և դիմախաղի
կամ դեմքի արտահայտությունների պակաս:
  Չի խոսում կամ ունի խոսքի ուշացում, կամ կորցնում է
բառեր կամ նախադասություններ արտաբերելու
նախկին ունակությունը
 Չի կարող զրույց սկսել կամ շարունակել, կամ սկսել է
միայն ինչ-որ բան ուզելու կամ առարկաներ
պիտակավորելու համար:
 Խոսում է ոչ նորմալ տոնով կամ ռիթմով և կարող է
օգտագործել երգեցիկ ձայն կամ ռոբոտանման խոսք:
 Բառացի կրկնում է բառերը կամ
արտահայտությունները, բայց չի հասկանում, թե
ինչպես օգտագործել դրանք:
 Թվում է, թե չի հասկանում պարզ հարցերը կամ
ուղղությունները:
 Կարծես չի հասկանում պարզ հարցերը կամ
հրահանգները:
 Չի արտահայտում հույզեր կամ զգացմունքներ և
կարծես տեղյակ չէ այլոց զգացմունքների մասին։
 Չի մատնացույց անում կամ չի բերում առարկաներ՝
հետաքրքրությունը կիսելու համար:
 Ոչ համարժեք կերպով է մոտենում սոցիալական
փոխգործակցությանը՝ լինելով պասիվ, ագրեսիվ կամ
խանգարող (դեստրուկտիվ):
 Դժվարանում է հասկանալու ոչ բանավոր նշանները,
օրինակ՝ այլ մարդկանց դեմքի
արտահայտությունները, մարմնի լեզուն կամ ձայնի
տոնը:

Վարքային առանձնահատկություններ

Աուտիզմի սպեկտրի խանգարում ունեցող երեխան կամ

չափահասը կարող են դրսևորել վարքի,
հետաքրքրությունների կամ գործունեության
սահմանափակ, կրկնողական մոդելներ, ներառյալ հետևյալ
նշաններից որևէ մեկը:
 Կատարում է կրկնվող շարժումներ, օրինակ՝
անընդհատ ծափահարում է, պտտում է գլուխը և
ճոճում է մարմինը (կարծրատիպային վարքագիծ):
 Անում է բաներ, որոնք կարող են ինքնավնասում
առաջացնել, օրինակ՝ կծելը, մաշկը ճմկտելը կամ գլխով
հարվածելը:
 Անում է բաներ, որը կարող է առաջացնել
ինքնավնասում, օրինակ՝ կծում է, գլխով հարվածում
կամ մաշկը ճմկտել:
 Մշակում է հատուկ սովորություններ կամ ծեսեր
(ռիտուալներ), ինչպիսիք են անփոփոխ ճաշացանկը
կամ հագուկապի ռիտուալը, և անհանգստանում է
ամենափոքր փոփոխության դեպքում:
 Ունի համակարգման (կոորդինացիայի) հետ կապված
խնդիրներ կամ ունի տարօրինակ շարժումների
մոդելներ, ինչպիսիք են ոչ ճկուն շարժումները կամ
մատների վրա քայլելը, ինչպես նաև ունի տարօրինակ,
կոպիտ կամ չափազանցված մարմնի լեզու:
 Տարվում է առարկայի մանրամասներով, օրինակ՝
խաղալիք մեքենայի պտտվող անիվներով, սակայն չի
հասկանում դրա ընդհանուր նշանակությունը կամ
դերը:
 Անսովոր զգայուն է լույսի, ձայնի կամ հպման
նկատմամբ, սակայն կարող է անտարբեր լինել ցավի
կամ ջերմաստիճանի նկատմամբ:
 Չի զբաղվում նմանակող (իմիտացիոն), դերային կամ
հորինված խաղով:
 Ֆիքսվում է առարկայի կամ գործունեության վրա որ
նորմալ ինտենսիվությամբ կամ կենտրանացումով,
օրինակ՝ մեկ գծով դասավորում է առարկաները,
հաշվում առարկաները կամ լվանում ձեռքերը
(պարտադիր վարքագիծ) կամ ժամեր շարունակ
դիտում է նույն հեռուստածրագիրը, խաղում նույն
խաղալիքով (սահմանափակ վարքագիծ):
  Ունի հատուկ սննդի նախասիրություններ, օրինակ՝
ուտում է միայն միայն մի քանի մթերքներ կամ
հրաժարվում է որոշակի տեսք ունեցող մթերքներից:

Երբ նրանք հասունանում են, աուտիզմի սպեկտրի

խանգարում ունեցող որոշ երեխաներ ավելի շատ են
զբաղվում ուրիշների հետ և ավելի քիչ խանգարումներ են
ցուցաբերում վարքագծի մեջ: Ոմանք, սովորաբար
ամենաքիչ խնդիրներ ունեցողները, ի վերջո կարող են
նորմալ կամ գրեթե նորմալ կյանք վարել: Մյուսները,
սակայն, շարունակում են դժվարություններ ունենալ լեզվի
կամ սոցիալական հմտությունների հետ, և
դեռահասության տարիները կարող են ավելի
վատթարացնել վարքային և էմոցիոնալ խնդիրները:

Ե՞րբ դիմել բժշկին

Երեխաները զարգանում են յուրաքանչյուրն իր
արագությամբ, և շատերը չեն համապատասխանում
ծնողական որոշ գրքերում նշված ճշգրիտ
ժամանակացույցերին: Սակայն աուտիստիկ սպեկտրի
խանգարում ունեցող երեխաները սովորաբար
զարգացման ուշացման որոշ նշաններ են ցույց տալիս
մինչև 2 տարեկանը:

Եթե մտահոգված եք ձեր երեխայի զարգացմամբ կամ

կասկածում եք, որ նա կարող է ունենալ աուտիստիկ
սպեկտրի խանգարում, քննարկեք ձեր
անհանգստությունները ձեր բժշկի հետ: Խանգարման հետ
կապված ախտանիշները կարող են նաև կապված լինել
զարգացման այլ խանգարումների հետ:

Աուտիստիկ սպեկտրի խանգարման նշանները հաճախ ի

հայտ են գալիս զարգացման սկզբում, երբ լեզվական
հմտությունների և սոցիալական փոխազդեցության մեջ
կան ակնհայտ ուշացումներ: Ձեր բժիշկը կարող է
խորհուրդ տալ զարգացման թեստեր՝ պարզելու, թե արդյոք
ձեր երեխան ուշացումներ ունի ճանաչողական, լեզվական
և սոցիալական հմտություններում, եթե ձեր երեխան՝

 6 ամսականում չի արձագանքում ժպիտով կամ ուրախ

արտահայտությամբ
 9 ամսականում չի նմանակում ձայներ կամ
դիմախաղեր
 12 ամսականում չի թոթովախոսում
 14 ամսականում ցույց չի տալիս ժեստեր, օրինակ՝
մատնացույց անում կամ ցտեսություն անելիս ձեռքը
թափահարում
 16 ամսականում որևէ բառ չի արտաբերում
 18 ամսականում չի փորձում իր պահվածքով որևէ բան
համոզել
 24 ամսականում չի արտաբերում երկու բառանոց
արտահայտություններ
 ցանկացած տարիքում կորցնում է լեզվական կամ
սոցիալական հմտությունները:

https://medex.am/health-topics/autism-symptoms

Աուտիզմ (աուտիստիկ սպեկտրի

խանգարում)
Աուտիստիկ սպեկտրի խանգարումը գլխուղեղի
զարգացման հետ կապված վիճակ է, որն ազդում է այն
բանի վրա, թե ինչպես է մարդը ընկալում և շփվում
ուրիշների հետ՝ խնդիրներ առաջացնելով սոցիալական
փոխազդեցության և հաղորդակցության մեջ:

Այս խանգարումը նաև ներառում է վարքագծի

սահմանափակ և կրկնողական մոդելները: Աուտիստիկ
սպեկտրի խանգարման մեջ «սպեկտր» տերմինը
վերաբերում է ախտանիշների և ծանրության
աստիճանների լայն շրջանակին:

Համաձայն Ամերիկյան հոգեբույժների ասոցիացիայի DSM-

IV ուղեցույցի, աուտիստիկ սպեկտրի խանգարումը
ներառում է վիճակներ, որոնք նախկինում համարվում էին
առանձին հիվանդություններ կամ խանգարումներ: Դրանք
են՝

 աուտիզմ
 Ասպերգերի համախտանիշ
 մանկական դիզինտեգրատիվ խանգարում
 պերվազիվ զարգացման խանգարում՝ առանց
լրացուցիչ ճշգրտման կամ ատիպիկ աուտիզմ
(անգլերեն՝ PDD-NOS):

Աուտիստիկ սպեկտրի խանգարումը երբեմն անվանում են

աուտիստիկ փոփոխություններ («խանգարում» բառից
խուսափելու համար), իսկ բժիշկները աուտիստիկ
սպեկտրի խանարգումը և աուտիզմը օգտագործում են
փոխադարձաբար:

Աուտիզմի սպեկտրի խանգարումը սկսվում է վաղ

մանկական տարիքում և ի վերջո հանգեցնում է հանրային
գործունեության խնդիրների, այդ թվում հասակակիցների
և այլ մարդկանց հետ շփումներում, դպրոցում և
աշխատավայրում: Հաճախ երեխաների մոտ աուտիզմի
առաջին ախտանիշները դրսևորվում են կյանքի առաջին
տարվա ընթացքում: Երեխաների մի փոքր մասը, կարծես,
նորմալ զարգանում է առաջին տարում, սակայն անցնում է
ետաճի (ռեգրեսիայի) շրջան 18-ից 24 ամսականում, երբ
նրանց մոտ զարգանում են աուտիզմի ախտանիշներ:

Թեև աուտիստիկ սպեկտրի խանգարման բուժում չկա,

ինտենսիվ, վաղ բուժումը կարող է մեծ փոփոխություն
մտցնել շատ երեխաների կյանքում:
https://medex.am/health-topics/autism

Աուտիզմ. Պատճառներ
Աուտիստիկ սպեկտրի խանգարումը և այդ թվում՝
աուտիզմը չունի որևէ հայտնի մեկ պատճառ:

Հաշվի առնելով խանգարման բարդությունը և այն փաստը,

որ ախտանիշներն ու ծանրության աստիճանները տարբեր
են, հավանաբար կան շատ պատճառներ: Ե՛վ գենետիկան,
և՛ շրջակա միջավայրը կարող են դեր խաղալ:

 Գենետիկա. մի քանի տարբեր գեներ հավանաբար

ներգրավված են աուտիստիկ սպեկտրի խանգարման
մեջ: Որոշ երեխաների մոտ աուտիստիկ սպեկտրի
խանգարումը կարող է կապված լինել գենետիկ
խանգարման հետ, ինչպիսիք են Ռետի
համախտանիշը կամ փխրուն X համախտանիշը: Այլ
երեխաների մոտ գենետիկ փոփոխությունները
(մուտացիաները) կարող են մեծացնել աուտիստիկ
սպեկտրի խանգարման վտանգը: Այլ գեներ ևս կարող
են ազդել գլխուղեղի զարգացման կամ ուղեղային
բջիջների հաղորդակցման ձևի վրա, կամ կարող են
կանխորոշել ախտանիշների ծանրության աստիճանը:
Որոշ գենետիկ մուտացիաներ հավանաբար
ժառանգական են, իսկ մյուսներն առաջանում են
ինքնաբուխ:
 Միջավայրային գործոններ. հետազոտողները
ներկայումս ուսումնասիրում են, թե արդյոք այնպիսի
գործոնները, ինչպիսիք են վիրուսային վարակները,
դեղորայքը կամ հղիության ընթացքում առաջացած
բարդությունները, կամ օդն աղտոտող նյութերը դեր են
խաղում աուտիստիկ սպեկտրի խանգարման
առաջացման գործում:
Որևէ կապ չկա պատվաստանյութերի և աուտիստիկ սպեկտրի
խանգարման միջև

Աուտիստիկ սպեկտրի խանգարման ամենամեծ

հակասություններից մեկը կենտրոնանում է այն հարցի
շուրջ, թե արդյոք կապ կա խանգարման և մանկական
պատվաստանյութերի միջև: Չնայած լայնածավալ
հետազոտություններին, ոչ մի վստահելի
ուսումնասիրություն չի ցույց տվել կապ աուտիստիկ
սպեկտրի խանգարման և որևէ պատվաստանյութի միջև:
Իրականում, սկզբնական ուսումնասիրությունը, որը
տարիներ առաջ բորբոքեց քննարկումները, հետ է կանչվել
վատ կառուցվածքի և հետազոտության կասկածելի
մեթոդների պատճառով:

Մանկական պատվաստումներից խուսափելը կարող է ձեր

երեխային և մյուսներին լուրջ հիվանդություններով
վարակվելու և տարածելու վտանգի տակ դնել, ներառյալ
կապույտ հազը (կապտանռնագույն հազը), կարմրուկը կամ
խոզուկը:

Ռիսկի գործոններ
Աուտիստիկ սպեկտրի խանգարումով ախտորոշված
երեխաների թիվն աճում է. Պարզ չէ՝ դա պայմանավորված է
ավելի լավ հայտնաբերմամբ և զեկուցման համակարգով,
թե դեպքերի թվի իրական աճով, թե երկուսն էլ:

Աուտիստիկ սպեկտրի խանգարումը ազդում է բոլոր

ռասայի և ազգության երեխաների վրա, սակայն որոշ
գործոններ մեծացնում են խանգարման ռիսկը:

 Ձեր երեխայի սեռը. տղաների մոտ չորս անգամ ավելի

հավանական է աուտիզմի սպեկտրի խանգարումը,
քան աղջիկների մոտ:
 Ընտանեկան պատմություն. եթե ընտանիքում կա
աուտիստիկ սպեկտրի խանգարմամբ երեխա, ապա
 մյուս երեխաների մոտ նույն խանգարման ռիսկը
բարձրանում է:
 Ընտանիքի պատմություն. ընտանիքներում, որոնք
ունեն աուտիստիկ սպեկտրի խանգարումով մեկ
երեխա, մեծանում է այս խանգարմամբ մեկ այլ երեխա
ունենալու ռիսկը: Նաև հազվադեպ չէ, երբ աուտիստիկ
սպեկտրի խանգարում ունեցող երեխայի ծնողները
կամ հարազատներն իրենք ունեն փոքր խնդիրներ
սոցիալական կամ հաղորդակցման հմտությունների
հետ կամ դրսևորում են խանգարմանը բնորոշ
որոշակի վարքագծեր:
 Այլ խանգարումներ. որոշակի առողջական վիճակներ
ունեցող երեխաների մոտ աուտիստիկ սպեկտրի
խանգարման կամ աուտիզմի նման ախտանիշների
առաջացման վտանգը սովորականից բարձր է:
Օրինակները ներառում են փխրուն X համախտանիշը՝
ժառանգական խանգարում, որն առաջացնում է
մտավոր խնդիրներ. տուբերոզ սկլերոզ՝ վիճակ, որի
ժամանակ գլխուղեղում զարգանում են բարորակ
ուռուցքներ և Ռետտի համախտանիշը՝ գենետիկ
վիճակ, որը տեղի է ունենում գրեթե բացառապես
աղջիկների մոտ և առաջացնում է գլխի աճի
դանդաղում, մտավոր խանգարում և ձեռքերի
նպատակային օգտագործման կորուստ:
 Խիստ վաղաժամ ծնված երեխաներ. մինչև հղիության
26 շաբաթը ծնված երեխաները կարող են աուտիստիկ
սպեկտրի խանգարման ավելի մեծ ռիսկ ունենալ:
 Ծնողների տարիք. հնարավոր է, որ կապ կա մեծ
ծնողներից ծնված երեխաների և աուտիստիկ
սպեկտրի խանգարման միջև, սակայն այս կապը
հաստատելու համար անհրաժեշտ են ավելի շատ
հետազոտություններ:

https://medex.am/health-topics/autism-causes
Աուտիզմ. բարդություններ
Սոցիալական շփման, հաղորդակցության և վարքի հետ
կապված խնդիրները կարող են հանգեցնել մի շարք
խնդիրների:

Դրանցից են՝

 խնդիրներ դպրոցում և հաջող ուսուցման հետ

 աշխատանք ունենալու և զբաղվածության խնդիրներ
 անկախ ապրելու անկարողություն
 սոցիալական մեկուսացում
 սթրես ընտանիքում
 բռնության թիրախ դառնալը և ծաղրի ու բուլլինգի
ենթարկվելը:

https://medex.am/health-topics/autism-complications

Աուտիզմ. կանխարգելում

Աուտիստիկ սպեկտրի խանգարումը կանխելու որևէ միջոց

չկա, բայց կան բուժման տարբերակներ:

Վաղ ախտորոշումը և միջամտությունը առավել օգտակար

են և կարող են բարելավել վարքը, հմտությունները և լեզվի
զարգացումը:

Այնուամենայնիվ, միջամտությունը օգտակար է ցանկացած

տարիքում: Չնայած երեխաները սովորաբար չեն
հաղթահարում աուտիզմի սպեկտրի խանգարման բոլոր
ախտանիշները կամ հետևանքները, նրանք կարող են
սովորել լավ գործել, ինչպես նաև ձեռք բերել լեզվական և
հաղորդակցման որոշ ունակություններ:

https://medex.am/health-topics/autism-prevention

Աուտիզմ. ախտորոշում
Ձեր երեխայի բժիշկը կանոնավոր ստուգումների
ժամանակ կփնտրի զարգացման հետաձգման նշաններ:

Եթե ձեր երեխան դրսևորի աուտիստիկ սպեկտրի

խանգարման որևէ ախտանիշ, ձեզ հավանաբար
կուղեգրեն աուտիզմով երեխաների բուժմամբ զբաղվող
մասնագետի մոտ գնահատման համար, օրինակ՝
մանկական հոգեբույժ կամ հոգեբան, մանկական
նյարդաբան կամ զարգացման մանկաբույժ:

Աուտիստիկ սպեկտրի խանգարումը տարբերվում է

ախտանիշներով և ծանրության աստիճաններով, ուստի
ախտորոշումը կարող է դժվար լինել: Խանգարումը որոշելու
համար որևէ հատուկ բժշկական թեստ չկա: Դրա
փոխարեն, մասնագետը կարող է՝

 զննել ձեր երեխային և հարցնել, թե ինչպես են ձեր

երեխայի սոցիալական շփումները, հաղորդակցման
հմտությունները և վարքագծերը զարգացել և փոխվել
ժամանակի ընթացքում
 ձեր երեխային առաջարկել թեստեր, որոնք
գնահատում են նրա լսողությունը, խոսքը, լեզուն,
զարգացման մակարդակը, սոցիալական և
վարքաբանական խնդիրները
 ձեր երեխային ներկայացնել սոցիալական և
հաղորդակցման փոխազդեցություններ և գնահատել
արդյունքը
  օգտագործել Ամերիկյան հոգեբույժների ասոցիայի
կողմից հրապարակված Հոգեկան խանգարումների
ախտորոշիչ և վիճակագրական ձեռնարկը (DSM-5)
 ախտորոշման որոշման մեջ ներգրավել այլ
մասնագետների
 առաջարկել գենետիկ թեստ, որ ստուգի ձեր երեխայի
մոտ որևէ գենետիկական խանգարման
առկայությունը, ինչպիսիք են՝ Ռետի համախտանիշը
կամ փխրուն X համախտանիշը:

Կան մի քանի ախտորոշիչ մեթոդներ, օրինակ՝ Աուտիզմի

ախտորոշման վերանայված հարցազրույց ծնողների հետ
(ADI-R) և Աուտիզմի ախտորոշման դիտարկման
ժամանակացույց (ADOS): Մանկական աուտիզմի
վարկանշային սանդղակը (CARS) գլխավորապես
օգտագործվում է կլինիկական պայմաններում աուտիզմի
ծանրության աստիճանը գնահատելիս:

Բժիշկները ոչ միայն ախտորոշում են աուտիզմը, այլև

որոշում հիվանդության զարգացման փուլն ըստ
աուտիստիկ սպեկտրի խանգարման (ԱՍԽ) չափորոշիչի,
ըստ որի այս խանգարմամբ մարդիկ բաժանվում են երեք
մակարդակի՝

 ովքեր աջակցության կարիք ունեն (մակարդակ 1)

 ովքեր զգալի աջակցության կարիք ունեն (մակարդակ
2)
 ովքեր խիստ աջակցության կարիք ունեն (մակարդակ
3):

https://medex.am/health-topics/autism-diagnosis

Աուտիզմ. բուժում
Աուտիստիկ սպեկտրի խանգարման համար որևէ
դեղամիջոց գոյություն չունի, և չկա մեկ համընդհանուր
բուժում, որը համապատասխանում է բոլորին:

Բուժման նպատակն է առավելագույնի հասցնել ձեր

երեխայի գործելու կարողությունը՝ նվազեցնելով
աուտիստիկ սպեկտրի խանգարման ախտանիշները և
աջակցելով զարգացմանն ու ուսուցմանը:
Նախադպրոցական տարիքի վաղ միջամտությունը կարող
է օգնել ձեր երեխային սովորել կարևոր սոցիալական,
հաղորդակցական, գործառնական և վարքագծային
հմտություններ:

Աուտիստիկ սպեկտրի խանգարման տնային և

դպրոցական բուժումների և միջամտությունների
շրջանակը կարող է ճնշող լինել, և ձեր երեխայի կարիքները
կարող են փոխվել ժամանակի ընթացքում: Ձեր բժիշկը
կարող է առաջարկել տարբերակներ և օգնել
բացահայտելու ձեր տարածքում առկա ռեսուրսները:

Եթե ձեր երեխային ախտորոշել են աուտիստիկ սպեկտրի

խանգարում, խոսեք մասնագետների հետ բուժման
ռազմավարություն ստեղծելու մասին և ստեղծեք
մասնագետների թիմ՝ ձեր երեխայի կարիքները
բավարարելու համար:

Բուժման տարբերակները կարող են ներառել հետևյալը:

 Վարքաբանական և հաղորդակցման թերապիաներ.

բազմաթիվ ծրագրեր անդրադառնում են աուտիստիկ
սպեկտրի խանգարման հետ կապված սոցիալական,
լեզվական և վարքային դժվարությունների լայն
շրջանակին: Որոշ ծրագրեր ուղղված են
խնդրահարույց վարքագծի նվազեցմանը և նոր
հմտություններ սովորեցնելուն: Այլ ծրագրերը
կենտրոնանում են երեխաներին սովորեցնելու վրա, թե
ինչպես վարվել սոցիալական իրավիճակներում կամ
 ավելի լավ շփվել ուրիշների հետ: Կիրառական
վարքագծի վերլուծությունը (ABA) կարող է օգնել
երեխաներին, որ սովորեն նոր հմտություններ և
ընդհանրացնեն այդ հմտությունները բազմաթիվ
իրավիճակներում՝ պարգևների վրա հիմնված
մոտիվացիայի համակարգի միջոցով:
 Կրթական թերապիաներ. աուտիստիկ սպեկտրի
խանգարում ունեցող երեխաները հաճախ լավ են
արձագանքում բարձր ստրուկտուրավորված
կրթական ծրագրերին: Հաջողակ ծրագրերը
սովորաբար ներառում են մասնագետների թիմ և
տարաբնույթ միջոցառումներ՝ ուղղված սոցիալական
հմտությունների, հաղորդակցման և վարքագծի
բարելավմանը: Նախադպրոցական տարիքի
երեխաները, ովքեր ստանում են ինտենսիվ,
անհատականացված վարքային միջամտություններ,
հաճախ լավ առաջընթաց են ցուցաբերում:
 Ընտանեկան թերապիաներ. ծնողները և ընտանիքի
մյուս անդամները կարող են սովորել, թե ինչպես
խաղալ և շփվել իրենց երեխաների հետ այնպես, որ
խթանեն սոցիալական շփման հմտությունները,
կառավարեն խնդրահարույց վարքագիծը և
սովորեցնեն առօրյա ապրելու և հաղորդակցման
հմտություններ: Ընտանեկան թերապիան նաև կարող
է օգնել ընտանիքի անդամների հույզերի
կառավարմանը և նրանց կյանքի որակի
բարելավմանը:
 Այլ թերապիաներ. կախված ձեր երեխայի
կարիքներից՝ խոսքի թերապիան՝ հաղորդակցման
հմտությունները բարելավելու համար,
աշխատանքային թերապիան՝ ամենօրյա
գործունեության ուսուցման համար, և
ֆիզիոթերապիան՝ շարժումը և
հավասարակշռությունը բարելավելու համար կարող
 են օգտակար լինել: Հոգեբանը կարող է խորհուրդ տալ
խնդրահարույց վարքագծի հաղթահարման ուղիներ:
 Դեղորայք. ոչ մի դեղամիջոց չի կարող բարելավել
աուտիստիկ սպեկտրի խանգարման հիմնական
նշանները, սակայն որոշակի դեղամիջոցները կարող
են օգնել ախտանիշների վերահսկմանը: Օրինակ, որոշ
դեղամիջոցներ կարող են նշանակվել, եթե ձեր երեխան
գերակտիվ է, հակափսիխոտիկ դեղամիջոցները
երբեմն օգտագործվում են ծանր վարքաբանական
խնդիրների բուժման համար, իսկ անհանգստության
դեպքում կարող են նշանակվել հակադեպրեսանտներ:
Տեղեկացրեք բոլոր բժիշկներին ձեր երեխայի
ընդունած ցանկացած դեղամիջոցի կամ հավելումների
վերաբերյալ: Որոշ դեղամիջոցներ և հավելումներ
կարող են փոխազդել՝ առաջացնելով վտանգավոր
կողմնակի բարդություններ:

Առողջական և հոգեկան առողջության այլ

խնդիրների կառավարումը
Աուտիստիկ սպեկտրի խանգարումից բացի երեխաները,
դեռահասները և չափահասները կարող են նաև առնչվել
հետևյալ խնդիրների հետ:

 Ֆիզիկական առողջության խնդիրներ. աուտիստիկ

սպեկտրի խանգարում ունեցող երեխաները նաև
կարող են ունենալ այլ առողջական խնդիրներ,
ինչպիսիք են էպիլեպսիան, քնի խանգարումները,
սննդի սահմանափակ նախապատվությունները կամ
ստամոքսի հետ կապված խնդիրներ: Հարցրեք ձեր
երեխայի բժշկին, թե ինչպես միասին լավագույնս
կառավարել այս վիճակները:
 Հասուն տարիքի անցման հետ կապված խնդիրներ.
աուտիստիկ սպեկտրի խանգարում ունեցող
դեռահասները և երիտասարդները կարող են
դժվարություններ ունենալ սեռահասունացմանն
 ուղեկցող մարմնական փոփոխությունները
հասկանալու համար: Բացի այդ, դեռահասության
շրջանում սոցիալական իրավիճակները գնալով ավելի
բարդ են դառնում, և դուք կարող եք առնչվել
անհատական տարբերությունների նկատմամբ ավելի
ցածր հանդուրժողականության խնդրին:
Դեռահասության տարիներին վարքաբանական
խնդիրները նույնպես կարող են դժվարանալ: Զրուցեք
այս թեմայով դեռահասությունից չափահաս կյանք
անցնող երեխայի բժշկի հետ:
 Հոգեկան առողջության այլ խանգարումներ.
աուտիստիկ սպեկտրի խանգարում ունեցող
դեռահասները և չափահասները հաճախ ունենում են
հոգեկան առողջության այլ խանգարումներ, ինչպիսիք
են անհանգստությունը և դեպրեսիան: Ձեր բժիշկը,
հոգեկան առողջության մասնագետը և համայնքային
խորհրդատուն կարող են օգնություն առաջարկել:

Ապագայի պլանավորում
Աուտիստիկ սպեկտրի խանգարում ունեցող երեխաները
սովորաբար շարունակում են սովորել և հաղթահարել
խնդիրները ողջ կյանքի ընթացքում, բայց նրանցից շատերը
կշարունակեն որոշակի մակարդակի աջակցություն
պահանջել: Ձեր երեխայի ապագա հնարավորությունների
պլանավորումը, ինչպիսիք են զբաղվածությունը, քոլեջը,
կենսապայմանները, անկախությունը և աջակցության
համար անհրաժեշտ ծառայությունները, կարող են այս
գործընթացը դարձնել ավելի հարթ:

https://medex.am/health-topics/autism-treatments

Ինչ է աուտիզմը
Աուտիզմը հաղորդակցման, հարմարվողական վարքագծի և խոսքի
զարգացման ծանր խանգարում է, որն արտահայտվում է մինչև 3
տարեկան հասակը։

Աուտիզմն առանձին հիվանդություն չէ։ Գոյություն ունեն աուտիզմի առաջացման

բազմաթիվ տեսություններ, որոնցից և ոչ մեկը լիարժեք չէ։ Այն տարբեր
պատճառներից (հիմնականում` կենսաբանական) առաջացած և տարբեր
կլինիկական դրսևորումներով համախտանիշների ամբողջություն է։ Դրա հիմքում
ընկած են ներարգանդային շրջանում կամ վաղ հասակում գլխուղեղի զարգացման
խանգարումները։ Որոշակի դեր ունի ժառանգականությունը։ Աուտիզմի
առաջացմանը կարող են նպաստել նաև միջավայրի գործոնները։ Շատ դեպքերում,
անգամ ծավալուն հետազոտություններից հետո, դժվար է նշել որևէ կոնկրետ
պատճառ։ Որոշ դեպքերում աուտիզմը կարող է զուգակցվել նյարդաբանական այլ
խանգարումների, հատկապես էպիլեպտիկ ցնցումների հետ։

Ըստ վիճակագրական տվյալների` աուտիզմով հիվանդանում են 10000 հոգուց 12-ը,

ըստ որում` տղաների շրջանում այն 4-5 անգամ ավելի հաճախ է հանդիպում։
Աուտիզմով հիվանդ երեխայի քույրերի կամ եղբայրների` դրանով հիվանդ լինելու
հավանականությունը կազմում է 5%։ Աղջիկների մոտ ավելի արտահայտված են
մտավոր հետամնացության դեպքերը։

Առայժմ հիվանդության հաստատման լաբորատոր կամ գործիքային

հետազոտության հավաստի որևէ մեթոդ գոյություն չունի։

Աուտիզմով հիվանդ երեխաները հազվադեպ` մինչև 1-2 տարեկան հասակը կարող

են նորմալ զարգանալ։ Հետագայում տեղի է ունենում զարգացման կանգ և ձեռք
բերված ունակությունների աստիճանական կորուստ (ռեգրեսիա)։ Դա առաջինը
նկատում են ծնողները, մանկաբույժը կամ ընտանեկան բժիշկը։ Աուտիզմի
առկայության մասին ենթադրում են, երբ կրծքահասակ կամ արդեն քայլող երեխան
իր տարիքին համապատասխան վարքագիծ չի ցուցաբերում։ Աուտիզմային
վարքագծի հայտնաբերման լավագույն միջավայրը խաղահրապարակում երեխայի
ազատ խաղն է, երբ նրան ոչ մեկը չի ուղղորդում կամ վերահսկում։ Հիվանդության
կասկածի դեպքում նախ և առաջ երեխային մանկական հոգեբույժի մոտ են
ուղարկում։ Հետագայում նաև այլ մասնագետների (նյարդաբան, լոգոպեդ, հոգեբան)
կարիքն է զգացվում։

Խանգարումները սովորաբար ի հայտ են գալիս կյանքի առաջին տարիներին և

հաճախ ուղեկցվում մտավոր զարգացման որոշակի հապաղումով։ Ծնողները
տագնապում են այն ժամանակ, երբ երեխան (հիմնականում արդեն 2 տարեկանին
մոտ) չի ժպտում և բացակայում է նրա հետաքրքրությունը դեպի մարդու դեմքը։
Շրջապատի հետ շփվելիս նա ակնհայտ պասիվ կամ չափազանց դյուրագրգիռ է։ Նա
չի տարբերակում նույնիսկ հարազատներին։ Խանգարված է շրջապատի մարդկանց
հետ շփումը և փոխհարաբերությունների հաստատումը նրանց հետ։ Նման
երեխաները թվում են մեկուսացած, իրականությունից կտրված։ Հայացքով չեն
շփվում շրջապատի մարդկանց հետ, չեն խոսում և չեն խաղում, ինչպես մյուս
երեխաները։

Աուտիզմն ունի տևական ընթացք։ Դպրոցական և պատանեկան հասակի

երեխաների զարգացման գործընթացում որոշ ոլորտներում սովորաբար նկատվում
է առաջընթաց (օրինակ` հետաքրքրությունների սահմանների ընդլայնում`
կապված հասարակական աշխատանքի կամ դպրոց գնալու հետ)։ Պատանեկան
հասակում որոշ անհատների վարքագիծը վատանում է, իսկ մի մասինը` լավանում։
Հիվանդության հետագա ընթացքը կանխագուշակելու լավագույն ցուցանիշներն են
խոսքի հմտությունների (օրինակ` հաղորդակցման խոսքի) և ընդհանուր
իմացական մակարդակի տեղաշարժերը։

Աուտիզմով հիվանդ երեխաների մեծ մասի մոտ առկա է նաև մտավոր

հետամնացություն։ Հոգեբանական թեստերով դժվար է գնահատել նման
երեխաներին, քանի որ նրանք ունեն շփման և հաղորդակցման խանգարումներ։
Որոշ երեխաներ, ճիշտ է` հազվադեպ, բայց ունենում են լավ զարգացած առանձին
ունակություններ, օրինակ` բարդ թվային հաշվարկներ են կատարում, խրթին
գլուխկոտրուկներ են լուծում, զարմանալի հիշողություն կամ մեծ
ընդունակություններ են ցուցաբերում արվեստի և երաժշտության ասպարեզում։

Առաջարկվել են բուժման բազմաթիվ եղանակներ, սակայն արդյունքները եղել են

աննշան։ Վաղ ախտորոշումը նպաստում է բուժվերականգնողական
միջոցառումների վաղ իրականացմանը` ապահովելով տվյալ դեպքի համար
հնարավոր առավելագույն արդյունավետություն։ Ոչ դեղորայքային բուժումը
ուղղված է սոցիալական փոխհարաբերություններ հաստատելու ունակության,
ուշադրության, ինչպես նաև առկա ուժեղ հատկանիշների զարգացմանը։ Բուժումը
պետք է հիմնված լինի տվյալ հիվանդի անհատական կարիքների և
հնարավորությունների վրա։ Վարքագծի, շփման և խոսքի զարգացման խթանման
համառ ջանքերը կարող են որոշ չափով օգնել աուտիզմով հիվանդ երեխային։

Իրականում գոյություն չունի աուտիզմի հատուկ բուժում։ Հիվանդության բուժումը

ախտանշային է։ Օգտագործվում են հակափսիխոտիկ, հոգեխթանիչ,
հակադեպրեսանտ, տրամադրությունը կարգավորող և այլ դեղեր։

Դեղորայքի օգնությամբ կարելի է մեղմել աուտիզմին բնորոշ ագրեսիվության

պոռթկումները և անքնությունը, գերակտիվությունը, տագնապները,
տրամադրության խանգարումները, ինչպես նաև լավացնել ուշադրությունը,
ընկալումը, շփումը շրջապատի մարդկանց հետ` դրանով իսկ նպաստելով
ուսուցման ունակությունների ընդլայնմանը։

CNTNAP2 գենը, որը նախկինում համարում էին աուտիզմի զարգացման պատճառ,

նույնպես կապված է երեխաների շրջանում տարածված խոսքի զարգացման
հապաղման հետ։ Նման եզրակացության են եկել Օքսֆորդի համալսարանի
գիտնականները, որոնց կատարած հետազոտության տվյալները հրապարակվել են
«New England Journal of Medicine» հանդեսում։

Լեզվի և խոսքի, այսպես կոչված` սպեցիֆիկ խանգարումը (specific language impairment)

հանդիպում է նախադպրոցական երեխաների 2-7%-ի մոտ։ Այս ախտաբանության
դեպքում երեխաները դժվարություններ են ունենում լեզուն յուրացնելու ժամանակ։
Դա կապված չէ բառերի կապակցման և արտաբերման խնդիրների, լսողության
կորստի, նյարդային կամ հոգեկան խանգարումների հետ։ Հիվանդության հիմնական
ախտանիշը խոսքի արտահայտված հապաղումն է, իսկ ախտորոշման կարևոր
չափանիշներից է երեխայի կողմից անիմաստ բառերը կրկնելու անկարողությունը։

Հետազոտության առաջին փուլում Սայմոն Ֆիշերը և նրա գործընկերները

հետազոտել են ծանր խանգարումների առաջացման հարցում կարևոր դեր
խաղացող FOXP2 գենի կապն այլ գեների հետ։ Այդպիսի գեներից մեկն էր CNTNAP2-ը։
Այնուհետև գիտնականները գենետիկական հետազոտություն կատարեցին 184
ընտանիքների երեխաների շրջանում, որոնք ունեին խոսքի զարգացման հապաղում։
Պարզվեց, որ CNTNAP2 գենի որոշակի տարբերակները կրող երեխաները
դժվարանում են կրկնել անիմաստ բառեր, իսկ դա խոսքի սպեցիֆիկ խանգարման
չափանիշ է։

Գենետիկորեն նախատրամադրվածություն ունեցող երեխաների խոսքի

զարգացման խանգարումների մեխանիզմները դեռևս հայտնի չեն։ Ենթադրվում է,
որ դրանք պայմանավորված են նեյրեքսինի սպիտակուցի արտադրության
խանգարմամբ, որի կարգավորմանը իր մասնակցությունն ունի CNTNAP2-ը։ Այս
սպիտակուցի դերը կարևոր է պտղի նյարդային համակարգի ձևավորման գործում և,
հավանաբար, կարող է ազդել խոսքի ընկալման և յուրացման ունակության վրա։

Մինչև այդ կատարված հետազոտություններում CNTNAP2 գենը կապում էին

աուտիզմի զարգացման հետ։ Այս համախտանիշի արտահայտված ձևերից է խոսքի
զարգացման հապաղումը։ Մասնագետների կարծիքով` ստացված նոր տվյալները
թույլ են տալիս բացահայտել այս խանգարումների միջև եղած կապը։

Ինչպես գրում է «The Guardian»-ը, նոր մանրամասներ են հայտնի դարձել քվանտային

մեխանիկայի տեսության ստեղծման համար 1933թ. Նոբելյան մրցանակի
արժանացած` բրիտանացի ֆիզիկոս Փոլ Դիրաքի կյանքից։ Կասկածներ կան, որ նա
հիվանդ էր աուտիզմով։ Բազմաթիվ բժիշկների կարծիքով՝ մոտ ապագայում
նախածննդաբերական թեստի միջոցով հնարավոր է, որ պտղի մոտ հայտնաբերվի
աուտիզմը։

Դիրաքը քվանտային մեխանիկայի և էլեկտրադինամիկայի հիմնադիրներից էր, մի

շարք հայտնագործությունների հեղինակ։ 29 տարեկանում նա պատվավոր
պրոֆեսորի կոչումով ղեկավարում էր Քեմբրիջի համալսարանի մաթեմատիկայի
ամբիոնը։ Միայն Իսահակ Նյուտոնն էր այդ տարիքում զբաղեցրել նույն պաշտոնը։
Էյնշտեյնը իր մասնավոր նամակագրության մեջ նշել է, որ դժվարանում է շփվել
Դիրաքի հետ, որովհետև իրեն չափազանց երերուն է թվում այն սահմանը, որը
գոյություն ունի Դիրաքի հանճարեղության և հոգեկան խանգարման միջև։

Մի շարք հետազոտողների կարծիքով, աուտիզմը լոկ հիվանդություն չէ, այլ երբեմն

նաև հանճարեղության նախադրյալ։ Պարզվել է, որ հանճարեղ մաթեմատիկոսների
և ֆիզիկոսների շարքում քիչ չեն աուտիզմով տառապողները։ Հարց է ծագում`
արդյո՞ք մարդկային հասարակությունը չի զրկվի հանճարներից, եթե նրանց
հիվանդությունը բացահայտվի նախքան ծնվելը...

https://www.dasaran.net/apps/wiki/view/id/102

Աուտիզմի սպեկտր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աուտիզմի սպեկտր
autism spectrum
 Տեսակ Նյարդազարգացման
խանգարումներ, հաշմանդամություն
և հիվանդության կարգ

Բժշկական Կլինիկական հոգեբանություն

հոգեբուժություն
մասնագիտութ
մանկաբուժություն
յուն
աշխատանքի բժշկություն
(աշխատանքի հետ կապված
վնասվածքների և հիվանդությունների
կանխարգելմամբ և բուժմամբ
զբաղվող ճյուղ)

Հայտնաբերող Յուգեն Բլեյլեր

ՀՄԴ-9 Հիվանդությունների միջազգային

դասակարգում (9)

Ախտորոշում Ճանաչողական անկարողություն

անհանգստություն
դեպրեսիա
Ռետտի (Գլխուղեղի) համախտանիշ
ուշադրության պակասի
հիպերակտիվության խանգարում
անհանգստության խանգարում
շիզոֆրենիա

Բուժում Վարքագծային թերապիա

կրթական թերապիա

Բարդությունն Հասարակական մեկուսացում

կրթական և աշխատանքային
եր
խնդիրներ[1][1][1][1]
անհանգստություն

լարվածություն
ահաբեկում
ինքնավնասում

Տևողություն Ցմահ

Հանդիպման
< 3% մարդկանց մոտ. (< 234 միլիոն 2020
հաճախականո
թվական)
ւթյուն
Աուտիզմի սպեկտր, ամբողջական տերմին, որը ներառում է նյարդային
զարգացման մի շարք խանգարումներ, որոնք կոչվում
են աուտիզմի սպեկտրի խանգարում («ԱՍԽ»)։ Սպեկտր բառը
սահմանվում է «Հոգեկան խանգարումների ախտորոշիչ և
վիճակագրական ձեռնարկում» որպես ախտանիշների տեսակի և
լրջության պայմանների և տարբերությունների ավելի լայն խումբ , մի
միտում, որը ձևավորվել է 1980-ական թվականներին[2][3]։ Այլընտրանքային
տերմին՝ աուտիզմի սպեկտրի պայմաններ, կիրառվել է խանգարում բառի
բացասականությունից խուսափելու համար[4][5]։ Ասպերգերի
համախտանիշը ընդգրկված է «աուտիզմի սպեկտրի խանգարում»
տերմինի մեջ։ Հիվանդությունների 11-րդ միջազգային
դասակարգումը («ՀՄԴ»-11), որը հրապարակվել է 2021 թվականի
հունվարին[6], բնութագրում է «ԱՍԽ»-ն որպես անհատի կարողության
անբավարարություն՝ նախաձեռնելու և պահպանելու երկկողմանի
սոցիալական շփում և սահմանափակ կամ կրկնվող վարք, որը անսովոր է
մարդու տարիքի կամ իրավիճակի համար (տես Դասակարգում)։ Թեև
կապված վաղ մանկության հետ, ախտանշանները կարող են ի հայտ գալ
ավելի ուշ՝ հաճախ կապված լինելով սոցիալական փոխազդեցության աճի
հետ։ Զգալի շեղումներով, նաև կախված համատեքստից, թերությունները
կարող են խոչընդոտներ առաջացնել անձնական, ընտանեկան,
սոցիալական, կրթական և մասնագիտական կյանքում։ «ԱՍԽ»-ով
ախտորոշված մարդիկ սկսած ինքնուրույն և տաղանդավորից մինչև
հաշմանդամ ու կարիքավոր, պահանջում են օգնություն և
երկարաժամկետ աջակցություն[7][8][9][10]։ «ԱՍԽ»-ի հետ կապված է
«ընդարձակ աուտիզմի ֆենոտիպը», որի դեպքում մարդիկ ունեն որոշ
ախտանիշներ, բայց ոչ բավարար քանակի կամ մեծացման
ախտանիշներ՝ հիմնավորելու «ԱՍԽ»-ի ախտորոշումը. «ընդարձակ
աուտիզմի ֆենոտիպ»-ը հատկապես տարածված է «ԱՍԽ» ունեցող
մարդկանց արյունակից հարազատների շրջանում[11]։
Ախտանիշները կարելի է հայտնաբերել մինչև երկու տարեկանը , մինչև
այդ ժամանակ փորձառու բժիշկները կարող են ստույգ ախտորոշում
կատարել։ Այնուամենայնիվ, ախտորոշումը կարող է կատարվել միայն
ավելի մեծ տարիքում, նույնիսկ հասուն տարիքում։ Նշանները շատ են և
կարող են պարունակել՝ հատուկ կամ կրկնվող վարքագիծ, նյութերի
նկատմամբ գերզգայունություն, առօրյայի փոփոխության պատճառով
վրդովմունք, ուրիշների հանդեպ հետաքրքրության նկատելի նվազում ,
աչքի շփումից խուսափում, սահմանափակումներ սոցիալական կյանքում
և բանավոր հաղորդակցման մեջ։ Երբ սոցիալական փոխազդեցությունն
ավելի կարևոր է դառնում, ոմանք, ում վիճակը, հնարավոր է,
անուշադրության է մատնվել, տառապում են սոցիալական և այլ
մեկուսացումից և ավելի հավանական է, որ ունենան միաժամանակ
գոյություն ունեցող մտավոր և ֆիզիկական հիվանդություններ [9][12]։
Երկարատև խնդիրները ընդգրկում են դժվարություններ առօրյա
կյանքում, ինչպիսիք են գրաֆիկի կարգավորումը, գերզգայունությունը
(օրինակ՝ սննդի, աղմուկի, գործվածքների, հյուսվածքների նկատմամբ ),
հարաբերություններ սկսելն ու պահպանելը և աշխատանք պահելը [13][14]։
Աուտիզմի սպեկտրի խանգարման պատճառները մնում են
անհասկանալի։ Գենետիկական և նեյրոբիոլոգիական
հետազոտությունները հայտնաբերել են ռիսկի օրենքներ , սակայն
ներկայումս գործնական օգուտը նվազ է[15][16]։ Երկվորյակների վերաբերյալ
ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս
հիվանդության ժառանգականության ավելի մեծ հնարավորությունը
շրջակա միջավայրի գործոնների համեմատ։ Տարբեր երկրների
տվյալները իրար հետ համեմատող ուսումնասիրությունները նույնպես
մատնանշում են գենետիկական կապը[17][18][19]։ Ռիսկի գործոնները կարող
են ներառել «ԱՍԽ»-ի ընտանեկան պատմությունը, տարեց ծնող ունենալը,
որոշակի գենետիկական հանգամանքներ, հղիության ընթացքում
օգտագործած որոշ նշանակված դեղամիջոցներ և ընդհանուր
պերինատալ և նորածնային առողջությանը վերաբերող պայմաններ [20][21][22]
[23][24]
։
Ախտորոշումը հիմնված է վարքի և զարգացման ուսումնասիրության վրա։
Շատերը, հատկապես աղջիկները և լավ խոսքի հմտություններ
ունեցողները, կարող են սխալ ախտորոշվել։ Երեխաների գնահատումը
ներառում է խնամակալներին, երեխային, եթե ունակ է, բժիշկներին և
մասնագետների հիմնական թիմին, ներառյալ մանկաբույժները,
մանկական հոգեբույժները, լոգոպեդները և կլինիկական/կրթական
հոգեբանները[13][25][26]։ Մեծահասակների համար կլինիկական բժիշկները
բացահայտում են նյարդային զարգացման պատմությունը, վարքագիծը,
հաղորդակցման դժվարությունները, սահմանափակ
հետաքրքրությունները և կրթության, աշխատանքի և սոցիալական
հարաբերությունների խնդիրները։ Բարդ վարքագիծը կարող է
գնահատվել`օգտագործելով գործառական վերլուծություն,որպեսզի որոշի
այն դրդող գործոնները[16]։
Աուտիզմի սպեկտրի խանգարումը համարվում է ցմահ երևույթ, որի
համար պարզ թեստ կամ բուժում չկա[8][13]։ Բուժման բազմաթիվ
մեթոդներից քչերն են անկախ գիտականորեն գնահատվել։
Օժանդակության ջանքերը ներառում են սոցիալական և վարքային
հմտությունների ուսուցում, մոնիտորինգ, բնապահպանական իրազեկում
և ուղղորդում խնամողների, ընտանիքների, մանկավարժների և
գործատուների համար[13][27]։ «ԱՍԽ»- ի համար հատուկ բուժում չկա.
դեղորայք կարող են նշանակվել այնպիսի ախտանիշների համար ,
ինչպիսիք են անհանգստությունը, սակայն կան որոշակի ռիսկեր։ 2019
թվականին կատարած ուսումնասիրությունը[28] ցույց է տվել, որ բարդ
վարքագծի կառավարումն ընդհանուր առմամբ ցածրորակ է, հոգեմետ
դեղերի երկարաժամկետ օգտագործման քիչ աջակցությամբ և դրանց
անհամապատասխան դեղատոմսի վերաբերյալ մտահոգություններով [29]
[30]
։ Գենետիկական ուսումնասիրությունները բարելավել են «ԱՍԽ»-ի
նյութափոխանակության ուղիների ըմբռնումը, և կենդանիների
վերաբերյալ կատարված ուսումնասիրությունները ցույց են
տվել ֆենոտիպերի շրջելիությունը, սակայն այս ուսումնասիրությունները
վաղ փուլում են[20]։
Աշխարհում «ԱՍԽ»-ի մասին լուրերն ասում են, որ դրա
տարածվածությունը փոփոխական է, որի վրա ազդում են
հասանելիությունը, հետազոտությունը, տվյալների հավաքագրումը ,
գնահատման գործիքները, գրառումների ամբողջականությունը և
աշխարհագրական ծածկույթը, ինչպես նաև մշակութային
տարբերությունները և ֆինանսավորումը[31][32][33]։ Տվյալների մեծ մասը
ստացվում բարձր եկամուտ ունեցող երկրներից․Աֆրիկայի և Հարավային
Ամերիկայի տվյալները սակավ են[31][32][33]։ 2019 թվականին Դանիայում,
Ֆինլանդիայում, Իսլանդիայում և Ֆրանսիայում մի խումբ երեխաների
կողմից արված ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ միջին
ցուցանիշները կազմում են 1,26%, 0,77%, 3,13% և (մինչև) 0,73%
Ֆրանսիայում, համապատասխանաբար,«ԱՍԽ»-ով[34][35]։ ԱՄՆ-ում (2016)
միջինը կազմում էր 1.9% (3.0% տղաներ և 0.7% աղջիկներ, իսկ
Կանադայում (2018թ.)՝ 1.5% (2.39% տղաներ) և 0.6% աղջիկներ.
Իռլանդիայում (2018) գնահատումները ցույց են տվել,որ 1,5%-ն ունեցել է
«ԱՍԽ», որը նման է Մեծ Բրիտանիային, Նորվեգիային և Իտալիային, բայց
ավելի ցածր է, քան Հարավային Կորեայում (2,64%)[36]։ Չինաստանի
մետավերլուծությունը (2016) տվել է ցածր միջին ցուցանիշ՝ 0,39%,
հնարավոր է տարբեր զննման գործիքների պատճառով [37]։ «ԱՍԽ»-ի
տարածվածության ակնհայտ աճը կապված է պրակտիկաների
հաղորդման փոփոխության հետ[37]։ Տղամարդկանց մոտ 4 անգամ ավելի
հաճախ է ախտորոշվում «ԱՍԽ», քան կանանց մոտ[14][38]։ Դրա
պատճառները պարզ չեն, բայց կան առաջարկություններ, ներառյալ
արգանդում տեստոստերոնի ավելի բարձր մակարդակը, կանանց մոտ
ախտանիշների տարբեր դրսևորումը (հանգեցնում է սխալ ախտորոշման )
կամ պարզապես գենդերային կողմնակալությունը[39][40]։
Ստեղծվել են շահերի պաշտպանության խմբեր, որոնցից մի քանիսը
հանդիսանում են աուտիզմի իրավունքների սոցիալական շարժման մաս՝
առաջարկելով օգնություն և մարտահրավեր նետելով առողջապահության
ոլորտի մասնագետներին[33][41][42]։ Այս խմբերը ներառում են թմրամիջոցների
բուժման, բիոգենետիկ հետազոտությունների, վարքային թերապիայի ,
կրթական և սոցիալական փոփոխությունների կամ էնվիրոտոքսին
հասկացությունների մասին համոզմունքները։ Նման տերմիններ ,
ինչպիսիք են նեյրոբազմազանությունը և նեյրոտիպիկությունը ,
տարածված են և երբեմն օգտագործվում են բժշկական գրականության
մեջ։ Քննադատները, այդ թվում՝ սպեկտրի ներկայացուցիչները ,
տարակուսում էին որոշ խմբերի արմատացած կարծիքների համար [41][43][44]
[45]
։ Այս գործընթացում հայտնաբերվել են տարբեր երկրների
փորձագետների կողմից «ԱՍԽ»-ի մեկնաբանման մեջ
տարաձայնություններ, որոնցից ոմանք 2000 թվականից ի վեր ախտորոշիչ
փոփոխությունները համարում են «ամերիկյան երևույթ»[33]։
Դասակարգում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
ՀՄԴ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության
հիվանդությունների միջազգային դասակարգումը (11-րդ
վերանայում) «ՀՄԴ»-11, որը համարվում է համաշխարհային ստանդարտ,
թողարկվել է 2021 թվականի հունվարին և ուժի մեջ կմտնի 2022 թվականի
հունվարից[6][46][47]։ Նա նկարագրում է «ԱՍԽ»-ն հետևյալ կերպ.
«ԱՍԽ»-ն բնութագրվում է փոխադարձ սոցիալական
փոխազդեցություն և սոցիալական շփում սկսելու ու պահպանելու
ունակության մշտական դեֆիցիտով, ինչպես նաև մի շարք
սահմանափակ, կրկնվող և ոչ ճկուն վարքագծով,
հետաքրքրություններով կամ գործողություններով , որոնք
ակնհայտորեն անտիպ կամ չափազանց շատ են անհատի տարիքի և
սոցիալ-մշակութային համատեքստի համար։ Խանգարման սկիզբը
տեղի է ունենում զարգացման շրջանում, սովորաբար վաղ
մանկության շրջանում, սակայն ախտանիշները կարող են
ամբողջությամբ չդրսևորվել, քանի դեռ սոցիալական պահանջները
չեն գերազանցել սահմանափակ ունակություններին։ Թերությունները
այնքան լուրջ են, որ կարող են վնասել անձնական, ընտանեկան,
 սոցիալական, կրթական, մասնագիտական կամ այլ կարևոր
բնագավառներին, և սովորաբար մարդկային գործունեության
համատարած հատկանիշն է, որը դիտվում է բոլոր միջավայրերում ,
թեև դրանք կարող են տարբեր լինել՝ կախված սոցիալական,
կրթական կամ այլ համատեքստից։ Այս սպեկտրի անհատները
ցուցադրում են ինտելեկտուալ գործունեության և լեզվական
կարողությունների մի ամբողջ շարք։
- «ՀՄԴ»-11, գլուխ 6, բաժին A02

«ՀՄԴ» -11-ը ստեղծվել է 90 մասնակից երկրների 55 երկրների

մասնագետների կողմից և հանդիսանում է ամենաշատ օգտագործվող
հղումն ամբողջ աշխարհում։ Բժիշկները «ՀՄԴ»-ն օգտագործում են որպես
ախտորոշման և հաշվետվությունների հղում, սակայն հետազոտողները ,
հատկապես ԱՄՆ-ում, շարունակում են օգտագործել հոգեկան
խանգարումների ախտորոշիչ և վիճակագրական ձեռնարկը («Հոգեկան
խանգարումների ախտորոշիչ և վիճակագրական ձեռնարկ»-5 (2013) կամ
դրա նախորդները), քանի որ որոշ նյութեր ներառված չեն «ՀՄԴ»-ում
(«ՀՄԴ» -ն նաև ավելի լայն շրջանակ ունի՝ ընդգրկելով ինչպես ընդհանուր,
այնպես էլ հոգեկան առողջությունը)։ Տարբերությունները մնում են ,
օրինակ, Ռետի(ուղեղի կաթված) խանգարումը ներառված էր «ՀՄԴ» -ի մեջ
«Հոգեկան խանգարումների ախտորոշիչ և վիճակագրական ձեռնարկ »-5-
ում, բայց այն հերքվեց «ՀՄԴ»-11-ում և տեղադրվեց Զարգացման
անոմալիաներ գլխում։ Ե՛վ «ՀՄԴ»-ն, և՛ «Հոգեկան խանգարումների
ախտորոշիչ և վիճակագրական ձեռնարկ»-ը վերանայվել են, և սկսած
1980 թվականից (երբ «Հոգեկան խանգարումների ախտորոշիչ և
վիճակագրական ձեռնարկ»-3-ը հրապարակվեց, իսկ «ՀՄԴ»-9-ը գոյություն
ուներ), համատեղ ջանքեր են գործադրվել դրանք իրար ավելի
համատեղելու համար, ներառյալ ավելի խիստ կենսաբանական
գնահատումը՝ պատմական փորձի և դասակարգման համակարգի
պարզեցման փոխարեն[47][48][49][50][51]։
Հոգեկան խանգարումների ախտորոշիչ և վիճակագրական
ձեռնարկ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
«ԱՍԽ»-ի վերանայված տեսակետը հայտնվել է Ամերիկյան հոգեբուժական
ասոցիացիայի Հոգեկան խանգարումների ախտորոշման և
վիճակագրական ձեռնարկի 5-րդ տարբերակում ( «Հոգեկան
խանգարումների ախտորոշիչ և վիճակագրական ձեռնարկ»-5), որը
թողարկվել է 2013 թվականի մայիսին[52]։ Ախտորոշումը ներառում
էր աուտիզմի խանգարման, Ասպերգերի համախտանիշի, մանկական
տարրալուծման խանգարման, Ռետի(ուղեղի կաթված) խանգարման և
Զարգացման համատարած խանգարման նախկին ախտորոշումները։ Այս
ախտորոշումները դասակարգելու փոխարեն «Հոգեկան խանգարումների
ախտորոշիչ և վիճակագրական ձեռնարկ»-5-ը ընդունել է աուտիզմի
սպեկտրի հովանու ներքո գտնվող խանգարումների ախտորոշման
բազմաչափ հայեցակետ, քանի որ ոմանք առաջարկել են, որ աուտիզմի
սպեկտր ունեցող մարդիկ ավելի լավ ներկայացված են որպես մեկ
ախտորոշիչ կարգ։ Այս կատեգորիայի շրջանակներում «Հոգեկան
խանգարումների ախտորոշիչ և վիճակագրական ձեռնարկ»-5-ն
առաջարկում է յուրաքանչյուր անհատի տարբերակման շրջանակ՝ ըստ
լրջության աստիճանի, ինչպես նաև հարակից հատկանիշների (օրինակ՝
հայտնի գենետիկ խանգարումներ և մտավոր հետամնացություն)։
Մեկ այլ փոփոխություն ներառում էր սոցիալական և հաղորդակցական
պակասները մեկ ոլորտում[53]։ Այսպիսով, ԱՍԽ-ով ախտորոշված անձը
կարող է նկարագրվել սոցիալական հաղորդակցության ախտանիշների
լրջության, ֆիքսված կամ սահմանափակ վարքագծի կամ
հետաքրքրությունների լրջության և զգայական գրգռիչների նկատմամբ
հիպեր- կամ հիպոզգայունության տեսանկյունից։
Սկզբնական տարիքի սահմանափակումը նույնպես նվազել է 3 տարուց
մինչև «մանկության շրջան»՝ նշելով, որ ախտանշանները կարող են ի
հայտ գալ ավելի ուշ, երբ սոցիալական պահանջները գերազանցեն
հնարավորություններին[54]։
Հաշվի առնելով «ՀՄԴ»-ի և «Հոգեկան խանգարումների ախտորոշիչ և
վիճակագրական ձեռնարկ»-ի դասակարգման միջև սինթեզը, «Հոգեկան
խանգարումների ախտորոշիչ և վիճակագրական ձեռնարկ»-ի ապագա
զարգացման հիմնավորումը կասկածի տակ է դրվել[48]։
2022 թվականի մարտի 17-ի դրությամբ «Հոգեկան խանգարումների
ախտորոշիչ և վիճակագրական ձեռնարկ»-5-ում աուտիզմի մասին
տեքստի երկու վերանայում է կատարվել[55].

1. Բնօրինակ տեքստում ասվում էր, որ աուտիզմի ախտորոշումը

պահանջում է «սոցիալական շփման և սոցիալական փոխազդեցության
մշտական պակասներ բազմաթիվ համատեքստերում, որոնք դրսևորվում
են հետևյալով» (հետևյալ երեք բնութագրերով). վերանայված տեքստում
ասվում է. «Սոցիալական շփման և սոցիալական փոխազդեցության
մշտական պակասները բազմաթիվ համատեքստերում,դրսևորվում են
հետևյալ բոլոր բնութագրերով»։
2. Բնօրինակ տեքստում ասվում էր, որ բժիշկները, ովքեր ախտորոշում են
աուտիզմով անհատին, պետք է հստակեցնեն, թե արդյոք այդ անձի
աուտիզմը «կապված է նյարդային զարգացման, մտավոր կամ վարքային
այլ խանգարումների հետ»։ Վերանայված տեքստում «խանգարում » բառը
փոխարինվել է «խնդիր» բառով, հետևաբար այլևս պարտադիր չէ, որ այդ
խնդիրները ախտորոշելի խանգարումներ լինեն։

Նշաններ և ախտանիշներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կլինիկական բժիշկները դիտարկում են «ԱՍԽ»-ի գնահատականը, երբ
հիվանդը ցույց է տալիս.

 կանոնավոր դժվարություններ սոցիալական փոխազդեցության կամ

հաղորդակցության մեջ
 սահմանափակ կամ կրկնվող վարքագիծ (հաճախ կոչվում է կրկնվող
գործողություններից բաղկացած վարքագիծ)
 դիմադրություն փոփոխություններին կամ սահմանափակ շահերին
Այս հատկանիշները սովորաբար գնահատվում են հետևյալով , երբ
անհրաժեշտ է.

 խնդիրներ աշխատանք կամ կրթություն ձեռք բերելու կամ պահպանելու մեջ

 դժվարություններ սոցիալական հարաբերություններ սկսելու կամ
պահպանելու հարցում
 կապեր հոգեկան առողջության և հաշմանդամության ծառայությունների
մասին իմանալու հետ կապված
 նեյրո-զարգացման խանգարումների պատմություն (ներառյալ
հաշմանդամության և ուշադրության պակասի և հիպերակտիվության
 համախտանիշի մասին տեղեկությունը) կամ հոգեկան առողջության
խանգարումները[13][56]։
Կան բազմաթիվ նշաններ, որոնք կապված են «ԱՍԽ»-ի հետ. պատկերը
շատ տարբեր է[8][57]․
Աուտիզմի սպեկտրի խանգարման ընդհանուր նշաններ

 քիչ կամ ոչ մի բանբասանք երեխաների կողմից

 ցույց չտալ հետաքրքրություն ցուցաբերելը կամ չցուցաբերել հետաքրքրություն,ե
 սահմանափակ լեզվական հմտություններ, օրինակ,ունենալով ավելի քիչ բառապաշար
դժվարանալ արտահայտվել բառերով
 այլ երեխաների կամ խնամողների նկատմամբ հետաքրքրության նվազում, հնա
հետաքրքրություն առարկաների նկատմամբ
 դժվարանալ հասկանալ ուրիշների զգացմունքները կամ խոսել սեփական զգա
 հետաքրքրություն ցուցաբերել ուրիշների նկատմամբ, բայց չիմանալ, թե ինչպես խաղ
նրանց հետ
 խուսափել կեղծ խաղեր խաղալուց
 խաղալիքների անսովոր կամ սահմանափակ օգտագործում
 խուսափել աչքի շփումից
 ուզենալ մենակ մնալ
 գերզգայունություն իրերի հոտի, հյուսվածքի, ձայնի, համի կամ արտաքին տ
 հիասթափված լինել առօրյայի փոփոխություններից, հնարավոր է դժվարութ
փոփոխություններին
 խուսափել գրկախառնություններից, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ նրանք ց
 դժվարությամբ արտահայտել կարիքները ամենօրյա խոսքերով կամ գործո
 կրկնել բառեր կամ արտահայտություններ կամ օգտագործել դրանք բնորոշ
 կրկնել գործողությունները նորից ու նորից
 կատարել անսովոր շարժումներ, արտահայտություններ, գործողությունն
 ակնհայտորեն կորցնել ժամանակին ձեռք բերված հմտությունները, օրինակ դադա
օգտագործումը
 ինքնավնասում

Բացի այդ,ԱՍԽ ունեցող մարդկանց փոքր տոկոսը կարող է նշանակալի

ունակություններ ցուցաբերել, օրինակ մաթեմատիկայի , երաժշտության
կամ գեղարվեստական ներկայացման մեջ, որը բացառիկ դեպքերում
կոչվում է սավանտի համախտանիշ[58][59]։
Զարգացման դասընթաց[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծնողների մեծամասնությունը նշում է, որ աուտիզմի ախտանիշները
հայտնվում են կյանքի առաջին տարում[60][61]։ Կան «ԱՍԽ»-ի երկու
հնարավոր զարգացման դասընթացներ։ Զարգացման առաջին
դասընթացն իր էությամբ ավելի աստիճանական է, երբ ծնողները
հայտնում են կյանքի առաջին երկու տարիների զարգացման հետ
կապված մտահոգությունների մասին, իսկ ախտորոշումը կատարվում է
մոտ 3-4 տարեկանում։ Այս դասընթացի «ԱՍԽ»-ի վաղ նշաններից մի
քանիսը ներառում են դեմքերի նկատմամբ ուշադրության նվազում , անուն
կանչելիս շրջվելու անկարողություն, հետաքրքրություն ցուցաբերելու
անկարողություն և ուշացած երևակայական խաղ[62]։
Զարգացման երկրորդ դասընթացը բնութագրվում է նորմալ կամ գրեթե
նորմալ զարգացմամբ՝ մինչև նախկին վիճակին վերադառնալու կամ
հմտությունների կորստի սկիզբը։ Նախկին վիճակին վերադառնալու մեկ
նմուշ տեղի է ունենում առաջին 15 ամսից մինչև 3 տարի [63][64]։ Կան մարդիկ,
ովքեր կարծում են, որ հետադարձ աուտիզմը պարզապես վաղ աուտիզմ
է, որը ճանաչվել է ավելի ուշ։ Հետազոտողները ուսումնասիրություններ են
անցկացրել՝ պարզելու համար, թե արդյոք հետադարձ աուտիզմը «ԱՍԽ»-ի
առանձին ենթաբազմություն է։ Տարիների ընթացքում այս
ուսումնասիրությունների արդյունքները հակասում էին միմյանց։ Որոշ
հետազոտողներ կարծում են, որ դեռևս ոչինչ չկա, որը կհաստատի
վերջնական կենսաբանական տարբերությունը վաղ և
հետադարձ աուտիզմի միջև[65]։ Մեկ այլ նմուշ՝ մանկական տարրալուծման
խանգարում («Հոգեկան խանգարումների ախտորոշիչ և
վիճակագրական ձեռնարկ»-IV ախտորոշում), որն այժմ ներառված է
«Հոգեկան խանգարումների ախտորոշիչ և վիճակագրական ձեռնարկ »-5-
ում «ԱՍԽ»-ի ներքո), բնութագրվում է հետընթացով կյանքի առաջին 3-ից
4-ը կամ նույնիսկ մինչև 9 տարվա նորմալ զարգացումից հետո [66]։
Հետադարձ աուտիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հետընթացը կարող է տեղի ունենալ մի շարք բնագավառներում՝ հաշվի
առնելով հաղորդակցության, սոցիալական, ճանաչողական և
ինքնօգնության կարողությունները. ինչևէ, ամենասովորական
հետընթացը լեզվի կորուստն է[63][64]։ «ԱՍԽ» ունեցող երեխաների
մոտավորապես 25-30%-ը դադարում է խոսել այն բանից հետո, երբ սկսում
է բառեր ասել, հաճախ՝ վերջերս երկու տարեկանում։ Մի քանի երեխա
կորցնում է սոցիալական առաջընթացը լեզվի փոխարեն. մի քանիսը
կորցնում են երկուսն էլ[67]։ Հետընթացի վերագրումը շրջակա միջավայրի
սթրեսային գործոններին կարող է հանգեցնել ախտորոշման
հետաձգմանը[68]։ Հետադարձ աուտիզմի ակնհայտ սկիզբը զարմանալի և
անհանգստացնող է ծնողների համար, ովքեր սկզբում հաճախ
տարակուսում են լսողության ծայրահեղ կորստի մասին։
Հետադարձ աուտիզմը տեղի է ունենում, երբ երեխան սովորաբար
զարգանում է, բայց այդ պահին սկսում է կորցնել խոսքը և սոցիալական
հմտությունները, պարբերաբար 15-ից 30 ամսականում, և հետագայում
ախտորոշվում է աուտիզմ[65]։ Աուտիզմ ունեցող երեխաների հետադարձը
պատկերելու համար օգտագործվող այլ տերմիններ են՝ աուտիզմ
հետընթացով, աուտիստական հետընթաց, հետընթաց աուտիզմ և
ձեռքբերովի աուտիստիկ համախտանիշ[69]։ Հետընթացի համար
ստանդարտ սահմանում չկա[69], և հետընթացների տարածվածությունը
տարբեր է՝ կախված օգտագործվող սահմանումից[67]։ Որոշ երեխաներ
ցուցաբերում են տարբեր առանձնահատկություններ, մի քանի վաղ
ուշացումներով և մի քանի ուշ կորուստներով և առկա է վարքագծի
շարունակական սպեկտրի վկայություն՝ սև-սպիտակ տարբերակման
փոխարեն կամ դրա ընդլայնման համար, հետընթացով և առանց
հետընթացի աուտիզմի միջև[67]։
Հետընթացից հետո երեխան հետևում է նյարդաբանական առաջընթացի
ստանդարտ օրինաչափությանը։ «Հետադարձ աուտիզմ» տերմինը
հուշում է նյարդաբանական առաջընթացի հակադարձման մասին.
իրականում միայն ազդակիր զարգացման հմտություններն են, այլ ոչ թե
ամբողջ նյարդաբանությունը, որ հետընթաց է ապրում։ Ավելի սովորական
է, որ աուտիստական նյարդաբանական զարգացումը չներառի նման
խեղաթյուրումներ, քանի որ տարիքին համապատասխան աուտիստիկ
ախտանիշները ակնհայտ են ծնունդից։
Հմտության կորուստները կարող են լինել շատ արագ, կամ դրանք կարող
են լինել դանդաղ և ավելի շուտ անհետանալ՝ երկարատև ունակության
շարժման պատճառով. կորուստը կարող է ուղեկցվել խաղի ընթացքում
հասակակիցների համագործակցային փոխազդեցության նվազմամբ կամ
դյուրագրգռության աճով[69]։ Պատահականորեն ձեռք բերված
կարողությունները սովորաբար ներառում են խոսակցական լեզվի մի
քանի բառ և կարող են ներառել մի քանի պարզ սոցիալական
պատկերացումներ։ Կան զարգացման մի քանի միջին տեսակներ, որոնք
համակարգված կերպով չեն տեղավորվում ո՛չ սովորական վաղ սկզբի , ո՛չ
էլ հակադարձ կարգերի մեջ՝ ներառյալ վաղ ձախողումների ,
առաջադիմության հիասթափությունների,աննկատ նվազումների և
ակնհայտ ձախողումների համակցությունը։ Եթե հետընթացը
բնութագրվում է բացառապես նրանով, որ այն պահանջում է լեզվի
կորուստ, ապա այն ավելի քիչ է տարածված. եթե այն ավելի լայնորեն է
բնութագրվում, ներառել դեպքեր, երբ լեզուն պաշտպանված է, բայց
սոցիալական փոխազդեցությունը կրճատվել է, ապա դա ավելի շատ
տարածված է[67]։
Տարբերիչ արդյունքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կան շարունակական բանավեճեր այս երկու զարգացման
դասընթացների վրա հիմնված տարբեր արդյունքների շուրջ։ Որոշ
ուսումնասիրություններ ենթադրում են, որ հետընթացը կապված է ավելի
վատ արդյունքների հետ, իսկ մյուսները նշում են, որ տարբերություն չկա
նրանց միջև, ովքեր ունեն վաղ աստիճանական սկիզբ և նրանց
միջև,ովքեր ունեն հետընթաց[70]։ Չնայած «ԱՍԽ»-ի լեզվական
արդյունքների վերաբերյալ հակասական տվյալներ կան, որոշ
ուսումնասիրություններ ցույց են տվել, որ 2 + 1/2 տարեկանում
ճանաչողական և լեզվական ունակությունները կարող են օգնել
կանխատեսել լեզվի իմացությունը և արտադրողականությունը 5
տարեկանից հետո[71]։ Ընդհանուր առմամբ, գիտական
աշխատությունները ընդգծում են վաղ միջամտության կարևորությունը
դրական երկարաժամկետ արդյունքների համար[72]։
Սոցիալական և հաղորդակցման հմտություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սոցիալական հմտությունների խանգարումները ցույց են տալիս
բազմաթիվ խնդիրներ աուտիզմ ունեցող մարդկանց համար։
Սոցիալական հմտությունների բացակայությունը կարող է հանգեցնել
ընկերակցության, սիրային հարաբերությունների, առօրյա կյանքի և
մասնագիտական հաջողությունների հետ կապված խնդիրների [73]։ Մի
հետազոտություն, որն ուսումնասիրել է աուտիզմ ունեցող
մեծահասակների արդյունքները, պարզել է, որ ընդհանուր բնակչության
հետ համեմատած,ավելի քիչ հավանական է,որ «ԱՍԽ» ունեցող մարդիկ
կամուսնանան, բայց պարզ չէ, թե արդյոք այս արդյունքը
պայմանավորված է սոցիալական հմտությունների պակասի կամ
ինտելեկտուալ խանգարմամբ, թե այլ պատճառներով [74]։
Մինչև 2013 թվականը սոցիալական աշխատանքի և հաղորդակցության
թերությունները համարվում էին աուտիզմի երկու առանձին
ախտանիշներ[75]։ Աուտիզմի ախտորոշման ներկայիս չափանիշները
պահանջում են, որ մարդիկ ունենան երեք սոցիալական ունակություններ՝
սոցիալ-հուզական նամակագրություն, ոչ բանավոր հաղորդակցություն,
հարաբերությունների զարգացում և պահպանում[9]։
Սոցիալական հմտություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սոցիալական փոխադարձության հետ կապված որոշ ախտանիշներ
ներառում են.
 Հետաքրքրությունների փոխադարձ կիսման
բացակայություն․ աուտիզմ ունեցող շատ երեխաներ նախընտրում են
չխաղալ կամ չշփվել ուրիշների հետ։
 Այլ մարդկանց մտքերի կամ զգացմունքների մասին տեղեկացվածության կամ
ընկալման բացակայություն. երեխան կարող է չափազանց մտերմանալ
հասակակիցների հետ՝ չնկատելով, որ դա նրանց անհանգստություն է
պատճառում։
 Անտիպ ուշադրություն գրավող վարքագիծ. երեխան կարող է այնպես անել ,
որ իր հասակակիցը ուշադրություն գրավի նախքան զրույց սկսելը [76]։
Հարաբերությունների հետ կապված ախտանիշները ներառում են
հետևյալը.

 Հարաբերությունների զարգացման, պահպանման և ընկալման

թերություններ։
 Վարքագծի հարմարեցման դժվարություններ
սոցիալական համատեքստին[77][./Մասնակից:Luiza_Poghosyan/Ավազարկղ#cite
_note-77 [77]]։
Հաղորդակցման հմտություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հաղորդակցման պակասները պայմանավորված են սոցիալ-հուզական
հմտությունների հետ կապված խնդիրներով, ինչպիսիք են համատեղ
ուշադրությունը և սոցիալական փոխադարձությունը։
Աուտիզմ ունեցող մարդիկ սովորաբար դրսևորում են անտիպ ոչ
բանավոր վարքագիծ կամ դժվարություններ ունեն կապված ոչ բանավոր
հաղորդակցման հետ.

 Աչքի վատ կոնտակտ. աուտիզմով տառապող երեխան կարող է աչքով

չկարողանալ կապ հաստատել, երբ իր անունն են տալիս, կամ կարող է
խուսափել դիտորդի հետ աչքի կոնտակտից։ Հայացքից զզվելը կարող է
նկատվել նաև անհանգստության խանգարումների դեպքում , սակայն
աուտիզմ ունեցող երեխաների աչքի վատ կոնտակտը կապված չէ
ամաչկոտության կամ անհանգստության հետ. ավելի շուտ դրա քանակը
ընդհանուր առմամբ նվազել է։
 Դեմքի արտահայտություններ. սովորական է, որ նրանք չեն օգտագործում
դեմքի ճիշտ արտահայտություններ, նրանք հաճախ չգիտեն, թե ինչպես
հասկանալ զգացմունքները այլ մարդկանց դեմքի արտահայտություններից,
կամ նրանք չեն կարող արձագանքել համապատասխան դեմքի
արտահայտություններով։ Նրանք կարող են դժվարություններ ունենալ
զգացմունքների նուրբ արտահայտությունները ճանաչելու հետ կապված և
ընտրել, թե զրույցի համար ինչ տարբեր հույզեր են հարկավոր[78][79]։
 Մարմնի լեզու. նրանք չեն կարող ընկալել մարմնի լեզուն կամ սոցիալական
նշանները, ինչպիսիք են աչքի կոնտակտը և դեմքի արտահայտությունները ,
եթե նրանք տրամադրեն ավելի շատ տեղեկատվություն, քան մարդը կարող է
մշակել տվյալ պահին։ Նրանք դժվարանում են հասկանալ խոսակցական կամ
կրկնօրինակված իրավիճակների համատեքստն ու ենթատեքստը և
դժվարանում են բովանդակության վերաբերյալ եզրակացություններ անել։
Սա նաև հանգեցնում է սոցիալական տեղեկացվածության և անտիպ
լեզվական արտահայտման բացակայությանը[80]։ Թե ինչպես է տարբերվում
հուզական մշակումը և դեմքի արտահայտությունը աուտիզմ ունեցող
մարդկանց և այլոց միջև, անհասկանալի է, սակայն տարբեր զուգընկերների
մոտ զգացմունքները տարբեր կերպ են արտահայտվում [81]։
Աուտիզմ ունեցող մարդիկ կարող են դժվարություններ ունենալ բանավոր
հաղորդակցման հետ կապված.
 Արտասովոր խոսք. աուտիզմ ունեցող երեխաների առնվազն կեսը խոսում է
միատոն, միապաղաղ ձայնով կամ կարող է տեղյակ չլինել տարբեր
սոցիալական միջավայրերում իրենց ձայնի տոնը վերահսկելու
անհրաժեշտության մասին։ Օրինակ, նրանք կարող են բարձրաձայն
խոսել գրադարաններում կամ կինոթատրոններում[82]։ Աուտիզմ ունեցող
անհատների լեզվական վարքագծերից մի քանիսը ներառում են կրկնվող կամ
կոպիտ խոսք և զրույցի սահմանափակ հետաքրքրություններ խոսքում։
Օրինակ, երեխան կարող է կրկնել բառերը կամ պնդել, որ միշտ խոսի
միևնույն թեմայի մասին[76]։
 Վատ գործնական հաղորդակցություն. «ԱՍԽ»-ն կարող է դրսևորել
գործնական հաղորդակցման հմտությունների խանգարումներ , ինչպիսիք են
խոսակցությունը սկսելու դժվարությունը կամ զրույցը պահպանելու համար
լսողի շահերը հաշվի չառնելը[76]։
 Լեզվի խանգարում. լեզվի խանգարումը նույնպես տարածված է աուտիզմ
ունեցող երեխաների մոտ, բայց դա անհրաժեշտ չէ ախտորոշման համար [76]։
Աուտիզմ ունեցող շատ երեխաներ զարգացնում
են լեզվական հմտությունները անհավասար տեմպերով, որտեղ նրանք
հեշտությամբ ձեռք են բերում հաղորդակցության որոշ ասպեկտներ , մինչդեռ
երբեք ամբողջությամբ չեն զարգացնում ուրիշներին [79]։ Որոշ դեպքերում
մարդիկ իրենց ողջ կյանքի ընթացքում մնում են ամբողջովին անհաղորդ։
«ՀՎԿԱԿ»-ն հաշվարկել է, որ աուտիզմ ունեցող երեխաների մոտ 40%-ը
ընդհանրապես չի խոսում, թեև գրագիտության և ոչ խոսքային
հաղորդակցման հմտությունների հետ կապված ուղեկցող մակարդակները
տարբեր են[83]։
 Մոնոտրոպիզմ. հաղորդակցման ընթացքում մեկ թեմայի վրա
կենտրոնանալու հմտությունը հայտնի է մոնոտրոպիզմ անունով , և աուտիզմ
ունեցող երեխաների մտքում այն կարելի է համեմատել «թունելային
տեսողության» հետ։ Նաև սովորական է, որ աուտիզմով տառապող
անհատները մեծ հետաքրքրություն են ցուցաբերում կոնկրետ թեմայի
նկատմամբ՝ դասապրոցեսային մենախոսություններով խոսում են իրենց
զգացմունքների մասին, փոխանակ պահպանեն փոխադարձ շփումը նրանց
հետ, ում հետ խոսում են[79]։ Այն, ինչը կարծես ինքնամփոփություն կամ
անտարբերություն է ուրիշների հանդեպ, բխում է պայքարից՝ ճանաչելու կամ
հիշելու, որ այլ մարդիկ ունեն իրենց անհատականությունը , հեռանկարներն
ու հետաքրքրությունները[80][84]։
 Լեզվի արտահայտություն. աուտիզմ ունեցող մարդկանց լեզվական
արտահայտությունը հաճախ բնութագրվում է կրկնվող և կոպիտ լեզվով։
Հաճախ աուտիզմ ունեցող երեխաները հաղորդակցման ընթացքում կրկնում
են որոշակի բառեր, թվեր կամ արտահայտություններ, որոնք երբեմն
կապված չեն խոսակցության թեմայի հետ։
 Էխոլալիան առկա է նաև աուտիզմ ունեցող մարդկանց մոտ, երբ նրանք
հարցին պատասխանելու փոխարեն կրկնում են հարցը [79]։
Վարքագծային բնութագրեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
«ԱՍԽ»-ները ներառում են առանձնահատկությունների լայն տեսականի։
Դրանցից մի քանիսը ներառում են վարքագծային բնութագրեր, որոնք
լայնորեն տարածվում են սոցիալական և ուսուցման հակումների դանդաղ
բարելավումից մինչև այլ անհատների հետ կապեր ստեղծելու
դժվարություններ։ Նրանք կարող են առաջ բերել ընկերակցություններ
ստեղծելու այս դժվարությունները անհանգստության
կամ դեպրեսիայի պատճառով, որն ավելի հավանական է, որ աուտիզմ
ունեցող մարդիկ կզգան և արդյունքում կմեկուսացնն իրենց։
Վարքագծային այլ բնութագրեր ներառում են անկանոն ռեակցիաներ
զգացողությունների նկատմամբ, ներառյալ տեսարանները , ձայները,
հպումը, համը և հոտը, ու խոսքի կայուն տեմպը պահպանելու հետ
կապված խնդիրներ։ Վերջին նշված խնդիրն ազդում է անհատի
սոցիալական հմտությունների վրա՝ առաջացնելով հնարավոր խնդիրների
այն մասին, թե ինչպես են նրանց հասկանում հաղորդակից
գործընկերները։ «ԱՍԽ» ունեցողների կողմից ցուցադրվող վարքագծային
բնութագրերը կանոնավոր կերպով ազդում են զարգացման, բարբառի և
սոցիալական ունակություն վրա։ «ԱՍԽ» ունեցողների վարքագծային
բնութագրերը կարող են դիտվել որպես ընկալման անհանգստացնող
ազդեցություններ. անհանգստացնող ազդեցություններ առաջընթացի
արագության, հարաբերությունների, խոսակցությունների և բարբառների
ու շարժունակության[85]։
Աուտիզմի սպեկտրի երկրորդ հիմնական ախտանիշը սահմանափակ և
կրկնվող վարքագծի, գործունեության և հետաքրքրությունների
օրինաչափությունն է։ «ԱՍԽ»-ով ախտորոշվելու համար անհատը պետք է
ունենա հետևյալ վարքագծերից առնվազն երկուսը[9][16]․

 Կրկնվող վարքագիծ. կրկնվող վարքագծեր, ինչպիսիք են օրորվելը , ձեռքերը

թափահարելը, մատները կտրուկ շարժելը, կամ արտահայտություններ
ու հնչյուններ կրկնելը[76]։ Այս վարքագծերը կարող են առաջանալ անընդհատ
կամ միայն այն ժամանակ, երբ երեխան սթրեսի է ենթարկվում,
անհանգստանում կամ վրդովվում է։
 Դիմադրություն փոփոխություններին․ առօրյային խստորեն հետևելը,
ինչպիսին է որոշակի կերակուրներ ուտելը որոշակի կարգով կամ ամեն օր
դպրոց գնալու նույն ճանապարհը[76]։ Երեխան կարող է խուճապի մատնվել,
եթե նրա առօրյայում որևէ փոփոխություն կամ խախտում լինի։
 Սահմանափակ հետաքրքրություններ․ չափից ավելի հետաքրքրություն
որոշակի գործունեության, թեմայի կամ սիրած զբաղմունքի նկատմամբ և
նրանց ամբողջ ուշադրությունը դրան նվիրելը։ Օրինակ, փոքր երեխաները
կարող են ամբողջությամբ կենտրոնանալ այն բաների վրա, որոնք պտտվում
են և անտեսում մնացած ամեն ինչ։ Ավելի մեծ երեխաները կարող են փորձել
ամեն ինչ սովորել մեկ թեմայի վերաբերյալ, օրինակ՝ եղանակի
կամ սպորտի մասին, և անընդհատ համառել կամ խոսել դրա մասին [76]։
 Զգայական ռեակտիվություն․ անսովոր արձագանք որոշակի զգայական
գործընթացների նկատմամբ, ինչպիսիք են որոշակի ձայների կամ
հյուսվածքների նկատմամբ բացասական արձագանք ունենալը , լույսերով
կամ շարժումներով հրապուրվելը կամ ցավի ու ջերմության նկատմամբ
ակնհայտ անտարբերությունը։
Ինքնավնասում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ինքնավնասարար վարքագիծը տարածված է«ԱՍԽ» ունեցող մարդկանց
մոտ և ներառում է գլխին հարվածելը, ինքն իրեն կտրատելը, ինքն իրեն
կծելը և մազ քաշելը[86]։ Այս վարքագծերը կարող են հանգեցնել լուրջ
վնասվածքների կամ մահվան[86]։ Հետևյալները տեսություններ են
աուտիզմով տառապող անհատների ինքնավնասման վարքագծի
պատճառների մասին[87]․

 Ինքնավնասարար վարքագծի հաճախականության և կամ շարունակության

վրա կարող են ազդել շրջակա միջավայրի գործոնները (օրինակ՝
պարգևատրումը՝ ինքնավնասարար վարքագիծը դադարեցնելու դիմաց )։
Այնուամենայնիվ, այս տեսությունը ճիշտ չէ աուտիզմ ունեցող ավելի փոքր
երեխաների համար։ Որոշ ապացույցներ կան, որ ինքնավնասարար
վարքագծի հաճախականությունը կարող է նվազել՝ վերացնելով կամ
փոփոխելով շրջակա միջավայրի գործոնները, որոնք ուժեղացնում են այս
վարքագիծը։
 Ինքնավնասման ավելի բարձր ցուցանիշներ են նկատվում նաև աուտիզմ
ունեցող սոցիալապես մեկուսացված անհատների մոտ։
 Ինքնավնասումը կարող է լինել ցավի ընկալման մոդուլյացիայի պատասխան՝
քրոնիկական ցավի կամ ցավ պատճառող այլ առողջական խնդիրների
առկայության դեպքում։
 Բազալային գանգլիաների անկանոն կապը կարող է հանգեցնել
ինքնավնասող վարքագծին։

Պատճառներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չնայած «ԱՍԽ»-ների առաջացման հատուկ պատճառները դեռևս չեն
հայտնաբերվել, հետազոտական գրականության մեջ նշված բազմաթիվ
ռիսկային գործոններ կարող են նպաստել դրանց զարգացմանը։ Այս
ռիսկի գործոնները ներառում են գենետիկան, նախածննդյան և
պերինատալ գործոնները, նեյրոանատոմիական անկանոնությունները
և շրջակա միջավայրի գործոնները։ Հնարավոր է բացահայտել ընդհանուր
ռիսկի գործոնները, բայց շատ ավելի դժվար է բացահայտել հատուկ
գործոնները։ Հաշվի առնելով գիտության ներկա վիճակը՝ կանխատեսումը
կարող է ունենալ միայն համաշխարհային բնույթ և, հետևաբար ,
պահանջում է ընդհանուր օբյեկտների օգտագործում [88]։
Ծագումնաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աուտիզմի համար
պատասխանատու գեները միանման հետևանք են թողնում ուղեղի զարգացման
վրա։

2018 թվականի դրությամբ պարզվեց, որ «ԱՍԽ»-ի ռիսկի 74%-ից մինչև 93%-

ը ժառանգական է[16]։ Ավելի մեծ երեխայի մոտ «ԱՍԽ» ախտորոշվելուց
հետո, հավանական է, որ մյուս երեխաների 7-20%-ը նույնպես
հիվանդանա[16]։ Եթե ծնողներն ունեն «ԱՍԽ» ունեցող երեխա, նրանք ունեն
2%-ից 8% հավանականություն, որ երկրորդ երեխան կունենա «ԱՍԽ»։ Եթե
«ԱՍԽ» ունեցող երեխան միանման երկվորյակ է, մյուսը ախտահարվում է
դեպքերի 36-95 տոկոսի մոտ։ Եթե նրանք եղբայրական երկվորյակներ են,
մյուսները կազդեն դեպքերի միայն մինչև 31 տոկոսի վրա [83]։
2018 թվականի դրությամբ գենետիկական ռիսկի գործոնների ըմբռնումը
գենի մի քանի այլընտրանքային ձևերի վրա կենտրոնանալուց հետո
ընդունել էր այն հասկացողությունը, որ գենետիկական
ներգրավվածությունը «ԱՍԽ» -ում հավանաբար սփռված է՝ կախված մեծ
թվով տարբերակներից, որոնցից մի քանիսը տարածված են և ունեն փոքր
ազդեցություն, և որոնցից մի քանիսը հազվադեպ են և ունեն մեծ
ազդեցություն։ Ամենատարածված գենը, որը քայքայվում է մեծ
ազդեցություն ունեցող հազվագյուտ տարբերակներով, CHD8-ն էր, սակայն
աուտիզմ ունեցողների ավելի քան 0,5%-ն ունի նման մուտացիա։ Որոշ
«ԱՍԽ»-ներ կապված են հստակ գենետիկական խանգարումների հետ,
ինչպիսիք են փխրուն X համախտանիշը. այնուամենայնիվ, աուտիզմ
ունեցողների միայն 2%-ն ունի փխրուն X[16]։ Էվոլյուցիոն հոգեբուժության
վարկածները ենթադրում են, որ այս գեները պահպանվում են, քանի որ
դրանք կապված են մարդու ստեղծագործականության, խելքի կամ
համակարգվածության հետ[89][90]։
Ընթացիկ հետազոտությունը ցույց է տալիս, որ գեները, որոնք մեծացնում
են «ԱՍԽ»-ի նկատմամբ զգայունությունը, այն գեներն են, որոնք
վերահսկում են սպիտակուցի սինթեզը նեյրոնային բջիջներում՝ ի
պատասխան բջիջների պահանջների, նեյրոնային բջիջների
ակտիվության և կպչունության, նյարդային բջիջների
միացումների ձևավորման և վերափոխման, և գրգռում են արգելակող
նյարդային հաղորդիչների հավասարակշռությունը։
Հետևաբար, մինչ ենթադրվում է, որ մինչև 1000 տարբեր գեներ,
նպաստում են «ԱՍԽ»-ի ռիսկի բարձրացմանը, դրանք բոլորն ի վերջո
ազդում են նորմալ նյարդային զարգացման և ուղեղի տարբեր
ֆունկցիոնալ շրջանների միջև կապի վրա՝ նույն ձևով, որը բնորոշ է
«ԱՍԽ» ունեցող ուղեղին։ Հայտնի է, որ այս գեներից մի քանիսը
կարգավորում են Գամմա-ամինոբուտիրաթթվի նեյրոհաղորդիչի
արտադրությունը, որը նյարդային համակարգի հիմնական արգելակող
նեյրոհաղորդիչն է։ Գամմա-ամինոբուտիրաթթվի հետ կապված այս
գեները թերարտահայտված են «ԱՍԽ» ունեցող ուղեղում։ Մյուս կողմից ,
գեները, որոնք վերահսկում են ուղեղի գլիալ և իմունային բջիջների
արտահայտությունը, օրինակ, աստրոցիտները և միկրոգլիան,
համապատասխանաբար, գերարտահայտված են, ինչը կապված է «ԱՍԽ»
ունեցող դիահերձած ուղեղում հայտնաբերված գլիալ և իմունային
բջիջների քանակի ավելացման հետ։ «ԱՍԽ» պաթոֆիզիոլոգիայում
հետազոտվող որոշ գեներ նրանք են, որոնք ազդում են Ռապամիցինի
մեխանիկական թիրախի վրա, որը նպատում է բջիջների աճին և
գոյատևմանը[91]։
Այս բոլոր ծագումնաբանական տարբերակները նպաստում են աուտիզմի
սպեկտրի զարգացմանը. այնուամենայնիվ, չի կարելի երաշխավորել , որ
դրանք որոշիչ են զարգացման համար[92]։
Վաղ կյանք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մի քանի նախածննդյան և պերինատալ բարդություններ են
արձանագրվել որպես աուտիզմի հնարավոր ռիսկի գործոններ։ Այս ռիսկի
գործոնները ներառում են մայրական հղիության շաքարախտը , մոր և հոր
30-ից բարձր տարիքը, առաջին եռամսյակից հետո արյունահոսությունը,
հղիության ընթացքում դեղատոմսով դեղերի օգտագործումը (օրինակ՝
վալպրոատ) և ամնիոտիկ հեղուկում մեկոնիումի առկայությունը։ Թեև
ուսումնասիրությունները վերջնականապես չեն կապում այս գործոնները
աուտիզմի հետ, այս գործոններից յուրաքանչյուրն ավելի հաճախ է
հայտնաբերվել աուտիզմով հիվանդ երեխաների մոտ՝ համեմատած
նրանց քույր-եղբայրների հետ, ովքեր չունեն աուտիզմ, և այլ սովորաբար
զարգացող դեռահասների[93]։ Թեև պարզ չէ,թե արդյոք նախածննդյան
փուլում որևէ առանձին գործոն ազդում է աուտիզմի ռիսկի վրա [94],
հղիության ընթացքում առաջացած բարդությունները կարող են վտանգ
ներկայացնել[94]։
Վիտամին D-ի ցածր մակարդակը վաղ զարգացման շրջանում համարվում
է աուտիզմի ռիսկի գործոն[95]։
Հետազոտություններ են կատարվում նաև ստուգելու,թե արդյոք
հետադարձ աուտիզմի որոշ տեսակներ ունեն աուտոիմուն հիմք[65]։
Հերքված պատվաստանյութի վարկած[խմբագրել | խմբագրել
կոդը]
1998 թվականին Անդրյու Ուեյքֆիլդը խարդախ
ուսումնասիրություն կատարեց,որը ենթադրում էր,որ կարմրուկի,
խոզուկի և կարմրախտի դեմ պատվաստանյութը կարող է առաջացնել
աուտիզմ[96][97][98][99][100]։ Այս վարկածը ենթադրում է, որ աուտիզմը
առաջանում է ուղեղի վնասվածքի հետևանքով, որն առաջացել է կա՛մ
կարմրուկի, խոզուկի և կարմրախտի դեմ պատվաստանյութի կողմից,
կա՛մ թիմերոզալի՝ պատվաստանյութի կոնսերվանտի կողմից[101]։ Ոչ մի
համոզիչ գիտական ապացույց չի հաստատում այս պնդումները, և
հետագա ապացույցները շարունակում են հերքել դրանք, ներառյալ այն
դիտարկումը, որ աուտիզմի մակարդակը շարունակում է աճել՝ չնայած
մանկական սովորական պատվաստումներից թիմերոզալի
վերացմանը[102]։ 2014 թվականի մետավերլուծությունը ուսումնասիրել է
աուտիզմի և պատվաստանյութերի վերաբերյալ տասը խոշոր
հետազոտություններ, որոնցում ներգրավված են եղել 1,25 միլիոն
երեխաներ ամբողջ աշխարհում. նա եզրակացրեց, որ ո՛չ կարմրուկի ,
խոզուկի և կարմրախտի դեմ պատվաստանյութը, որը երբեք չի
պարունակել թիմերոզալ[103], ո՛չ էլ պատվաստանյութի բաղադրիչները՝
թիմերոզալը կամ սնդիկը, չեն հանգեցնում «ԱՍԽ»-ների զարգացմանը[104]։
Պաթոֆիզիոլոգիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ընդհանուր առմամբ, նեյրոանատոմիական ուսումնասիրությունները
նպաստում են այն հայեցակարգին, որ աուտիզմը կարող է ներառել
ուղեղի ընդլայնման համակցություն որոշ հատվածներում և կրճատում այլ
հատվածներում[105]։ Այս ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ
աուտիզմը կարող է առաջանալ նեյրոնների անկանոն աճով և կծկմամբ
ուղեղի վաղ նախածննդյան և հետծննդյան զարգացման ընթացքում՝
թողնելով չափազանց շատ նեյրոններ ուղեղի որոշ հատվածներում, իսկ
մյուսներում՝ չափազանց քիչ նեյրոններ[106]։ Որոշ ուսումնասիրություններ
արձանագրում են աուտիզմի մեջ ուղեղի ընդհանրացված ընդլայնում , իսկ
մյուսները ենթադրում են անկանոնություններ ուղեղի մի քանի
հատվածներում, ներառյալ ճակատային բլիթը, հայելային նեյրոնային
համակարգը, լիմբիկ համակարգը(մեր վարքային և հուզական
արձագանքների մեջ ներգրավված համակարգ), ժամանակավոր
բլիթը(գլխուղեղի կեղևի չորս հիմնական բլթերից մեկը) և կորպուս
կալոզումը(ուղեղի ձախ կողմը աջ կողմին կապող հատվածը)[107][108]։
Ֆունկցիոնալ նեյրոպատկերման ուսումնասիրություններում , մտքի և
դեմքի հուզական արձագանքման առաջադրանքներ կատարելիս,
աուտիզմի սպեկտրի միջին անձը ցուցաբերում է ավելի քիչ ակտիվություն
ուղեղի առաջնային և երկրորդային սոմատոզենսորային կեղևներում ,
քան համապատասխան ընտրված վերահսկիչ խմբի միջին անդամը։ Այս
բացահայտումը համընկնում է այն զեկույցներին, որոնք ցույց են տալիս
կեղևի հաստության և գորշ նյութի ծավալի անկանոն
ձևերը աուտիզմ ունեցող մարդկանց ուղեղի այս հատվածներում[109]։
Ուղեղի միացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բազմաթիվ
հետազոտությունների արդյունքում նկատվել է, որ աուտիզմ ունեցող
մարդկանց ուղեղներն ունեն անկանոն կապ, և այդ անկանոնությունների
աստիճանն ուղղակիորեն կապված է աուտիզմի լրջության հետ։ Ստորև
ներկայացված են աուտիզմով հիվանդ մարդկանց շփման մի քանի
անկանոն ձևեր[91][110].

 Ուղեղի տարբեր մասնագիտացված շրջանների միջև կապի նվազում․

(օրինակ՝ նեյրոնների ցածր խտություն կորպուս կալոզում ) և մինչև հասուն
տարիքում հարաբերական գերկապակցվածություն ուղեղի
մասնագիտացված շրջաններում։ Ուղեղի տարբեր շրջանների միջև կապը
(«հեռահար կապ») կարևոր է, որպեսզի համեմատություն
անցկացվի ինտեգրված և գլոբալ մշակման ենթարկված մուտքային
զգայական տեղեկատվության և ուղեղի ներսում գոյություն ունեցող
աշխարհի մոդելի միջև։ Յուրաքանչյուր մասնագիտացված շրջանների
միացումները («կարճ հեռահարության» կապեր) կարևոր են առանձին
մանրամասների մշակման և ուղեղի ներսում աշխարհի մասին գոյություն
ունեցող մոդելի փոփոխման համար, նաև մուտքային զգայական
տեղեկատվությունը ավելի սերտորեն արտացոլելու համար։ Մանուկ
հասակում աուտիզմի բարձր ռիսկի ենթարկված երեխաները , որոնց մոտ
հետագայում ախտորոշվել է աուտիզմ, նկատվել է, որ ունեցել են անկանոն ու
երկարաժամկետ կապ, որն այնուհետև մինչև հասուն տարիքին հասնելը
նվազել է, բայց երկար ժամանակ թերկապվածության զգացումը մնացել է [110]։
 Ուղեղի ձախ կիսագնդի կողմից տեղեկատվության անկանոն մշակումն
ընդդեմ նեյրոտիպիկ անհատների աջ կիսագնդի կողմից տեղեկատվության
մշակմանը․ ձախ կիսագունդը կապված է տեղեկատվության մանր
դետալների մանրամասն մշակման հետ, մինչդեռ աջ կիսագունդը կապված է
տեղեկատվության ավելի գլոբալ և ինտեգրված մշակման հետ, որը կարևոր
դեր է խաղում օրինաչափությունների ճանաչման գործում։ Օրինակ ,
տեսողական տեղեկատվությունը, ինչպիսին է օրինակ, դեմքի ճանաչումը ,
սովորաբար մշակվում է աջ կիսագնդի կողմից, որը հակված է ինտեգրելու
ողջ տեղեկատվությունը զգայական ազդանշանի միջոցով, մինչդեռ «ԱՍԽ»
ունեցող ուղեղը մշակում է տեսողական տեղեկատվությունը ձախ
կիսագնդում, որտեղ տեղեկատվության մշակումը ընթանում է դեմքի
տեղային մանրամասն դետալների վրա, այլ ոչ թե դեմքի ընդհանուր
կոնֆիգուրացիայի վրա։ Այս ձախ կողմի աշխատանքը բացասաբար է
ազդում ինչպես դեմքի ճանաչման, այնպես էլ տարածական հմտությունների
վրա[110]։
 Ձախ կիսագնդի ներսում ֆունկցիոնալ կապի ավելացում, որն ուղղակիորեն
կապված է աուտիզմի լրջության հետ․ այս դիտարկումը նաև աջակցում է
զգայական տեղեկատվության առանձին բաղադրիչների մանրամասն
մշակմանը, քան այն կա զգայական տեղեկատվության գլոբալ մշակման մեջ՝
«ԱՍԽ» ունեցող ուղեղում[110]։
 Ակնառու անկանոն կապը ճակատային և օքսիպիտալ շրջաններում․
աուտիզմ ունեցող մարդկանց մոտ դիմային կեղևի ցածր կապը նկատվել
է մանկությունից մինչև հասուն տարիք։ Սա, ի տարբերություն
երկարաժամկետ կապի, որը ավելի արտահայտիչ է մանուկ հասակում, ցածր
է չափահաս տարիքում՝ «ԱՍԽ»-ի դեպքում[110]։ Նյարդային անկանոն վարքը
նկատվում է նաև Բրոկայի տարածքում, որը կարևոր
է խոսքի արտադրության համար[91]։
Նյարդաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ստորև թվարկված են «ԱՍԽ» ունեցող ուղեղում մոլեկուլային և բջջային
մակարդակների վրա կատարված որոշ բնորոշ բացահայտումներ՝
անկախ գենետիկական փոփոխությունների կամ մուտացիաների, որոնք
նպաստում են աուտիզմին կոնկրետ անհատների մոտ։

 Լիմբիկ համակարգ ավելի փոքր նեյրոններով, որոնք ընդհանուր ավելի խիտ

են հավաքված։ Հաշվի առնելով, որ լիմբիկ համակարգը մարդու ուղեղի
 հույզերի և հիշողության հիմնական կենտրոնն է, այս դիտարկումը կարող է
բացատրել սոցիալական խանգարումը «ԱՍԽ» ունեցեղ ուղեղում [91]։
 Ավելի ու ավելի փոքր Պուրկինյեի նեյրոններ ուղեղիկում։ Նոր
հետազոտությունը ցույց է տալիս ուղեղիկի դերը զգացմունքների և լեզվի
մշակման մեջ[91]։
 Ուղեղային կեղևում աստղաձև գլիալ բջիջների և միկրոգլիաների քանակի
ավելացում։ Այս բջիջները ապահովում են մետաբոլիկ
և ֆունկցիոնալ աջակցություն նեյրոններին և, համապատասխանաբար,
գործում են, որպես նյարդային համակարգի իմունային բջիջներ[91]։
 Վաղ մանկության շրջանում ուղեղի չափի մեծացում, որը մակրոցեֆազիա է
առաջացնում «ԱՍԽ» ունեցող անհատների 15-20%-ի մոտ։ Այնուամենայնիվ
ուղեղի չափը նորմալանում է մանկության միջին շրջանում։ Ի տարբերություն
նեյրոտիպիկ անհատների, ուղեղի չափի այս փոփոխությունը նույնանման չէ
«ԱՍԽ» ունեցող ուղեղում, քանի որ որոշ մասեր, ինչպիսիք են՝ ճակատային և
ժամանակային բլթերը, ավելի մեծ են, պարիետալ և օքսիպիտալ բլթերը ունեն
նորմալ չափ, ուղեղային վերմիսը, կորպուս կալոզումը և բազային
գանգլիաները ավելի փոքր են[91]։
 Բջջային կպչուն մոլեկուլները, որոնք էական նշանակություն ունեն
նեյրոնների միջև կապերի ձևավորման և պահպանման համար,
նեյրոլիգինները, որոնք հայտնաբերվել են հետսինապտիկ նեյրոնների վրա ,
կապում են նախասինապտիկ բջջային կպչուն մոլեկուլները նեյրոններին,
հայտնաբերվել են «ԱՍԽ»-ում փոփոխության ենթարկված [91]։
Աղիք-իմունային համակարգ-ուղեղ
առանցք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Աուտիզմով տառապող մարդկանց 70%-ն ունի աղիների իմունային
համակարգի հետ կապված խնդիրներ, ինչպիսիք են՝
ռեֆլյուքսը, փորլուծությունը, փորկապությունը, աղիների բորբոքային
հիվանդությունը և սննդային ալերգիաները։ Նկատվել է, որ աուտիզմ
ունեցող մարդկանց մոտ աղիքային բակտերիաների կազմը տարբերվում
է նեյրոտիպիկ անհատների աղիքային բակտերիաների կազմից , ինչը
բորբոքային վիճակ հրահրելու միջոցով մեծացրել է աղիքային
բակտերիաների ազդեցությունը «ԱՍԽ» համախտանիշի զարգացման
վրա[111]։
Ստորև թվարկված են մի քանի հետազոտական բացահայտումներ ուղեղի
զարգացման վրա աղիքային բակտերիաների ազդեցության և իմունային
համակարգի անկանոն արձագանքների մասին[111]․

 Կրծողների վրա կատարված որոշ ուսումնասիրություններ ցույց են տվել , որ

աղիքային բակտերիաները ազդում են էմոցիոնալ գործառույթների և ուղեղի
նյարդային հաղորդիչների հավասարակշռության վրա, որոնք էլ իրենց
հերթին երկուսն էլ ազդում են աուտիզմի վրա[91]։
 Ենթադրվում է, որ իմունային համակարգը միջնորդ է, որը կարգավորում է
աղիների բակտերիաների ազդեցությունը ուղեղի վրա։ Որոշ «ԱՍԽ» ունեցող
անհատներ ունեն մի քանի տեսակի իմունային բջիջների, կենսաքիմիական
պեպտիդների, մոդուլյատորների և աուտոիմուն հակամարմինների ավելի
մեծ քանակով դիսֆունկցիոնալ իմունային համակարգ։ Բորբոքային
բիոմարկերների ավելացումը կապված է «ԱՍԽ» -ի ախտանիշների սրության
հետ, և կան որոշ ապացույցներ, որոնք հաստատում են ուղեղի քրոնիկական
բորբոքման վիճակը «ԱՍԽ»-ում[111]։
 Բակտերիաների նկատմամբ ավելի ցայտուն բորբոքային արձագանքները
հայտնաբերվել են աղիքների անկանոն միկրոբիոտայով «ԱՍԽ » ունեցող
մարդկանց մոտ։ Բացի այդ, Իմունոգոլոբուլին Ա–ի հակամարմինները , որոնք
կենտրոնական դեր են խաղում աղիքների իմունիտետի համար, նույնպես
 հայտնաբերվել են «ԱՍԽ» պոպուլյացիաների բարձր մակարդակներում։ Այս
հակամարմիններից ոմանք կարող են նաև քայքայել սպիտակուցները, որոնք
նպաստում են ուղեղի միելինացիային՝ մի գործընթացի , որը կարևոր է
բազմաթիվ նյարդերում նյարդային ազդանշանի կայուն փոխանցման
համար[111]։
 Հղիության ընթացքում մոր իմունային համակարգի ակտիվացումը
(աղիքային բակտերիաների, բակտերիալ տոքսինների , վարակի կամ ոչ
վարակիչ պատճառների միջոցով) և մոր աղիքային բակտերիաները, որոնք
հրահրում են Th17-ի՝ իմունային պրոբորբոքային բջիջի մակարդակի
բարձրացմանը, կապված են աուտիզմի ռիսկի աճի հետ։ Որոշ մայրական
Իմունոգոլոբուլին Ա հակամարմիններ, որոնք հատում են պտղի
ժամանակավոր օրգանը, որպեսզի պտղի համար պասիվ իմունիտետ
ապահովեն, կարող են նաև քայքայել պտղի ուղեղը[111]։
 Ապացուցված է, որ ուղեղի ներսում բորբոքումը, որն առաջանում է աղիների
վնասակար միկրոբիոմի բորբոքային արձագանքներից, ազդում է ուղեղի
զարգացման վրա[111]։
 Ցույց է տրվել, որ IFN-y (Ինտերֆերոն գամմա), IFN-a (Ինտերֆերոն ալֆա), IFN-a
(Ինտերֆերոն ալֆա), IL-6(Ինտերլեյկին 6) և IL-17 (Ինտերլեյկին 17)
պրոբորբոքային ցիտոկինները խթանում
են աուտիստիկ վարքագիծը կենդանիների նմուշներում։ Նաև ապացուցվել է,
որ հակա- IL-6(Ինտերլեյկին 6) և հակա- IL-17(Ինտերլեյկին 17) -ի հետ միասին
IL(Ինտերլեյկին 6)-6-ի և IL-17(Ինտերլեյկին 17)-ի տրամադրումը,
համապատասխանաբար, մերժում է այս ազդեցությունը նույն կենդանիների
նմուշերում[111]։
 Աղիների որոշ սպիտակուցներ և մանրէաբանական բջիջներ կարող են
անցնել արյունաուղեղային պատնեշը և ակտիվացնել գլխուղեղի մաստ
բջիջները։ Մաստ բջիջներն արտադրում են պրոբորբոքային գործոններ
և հիստամին, որոնք էլ ավելի են մեծացնում արյուն-ուղեղային պատնեշի
թափանցելիությունը և օգնում են ստեղծել քրոնիկ բորբոքման ցիկլ [111]։
Հայելային նեյրոնային համակարգ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հայելային նեյրոնային համակարգը բաղկացած է ուղեղի տարածքային
ցանցից, որը կապված է մարդկանց կարեկցանքի, խղճի գործընթացների
հետ[112]։ Մարդկանց մոտ նեյրոնային համակարգը հայտնաբերվել է
ստորին ճակատային գիրուսում և ստորին պարիետալ բլթակում և
ենթադրվում է, որ այն ակտիվանում է,երբ աուտիկ վարքագիծ է
դիտարկվում[113]։ Աուտիզմը և հայելային դիսֆունկցիայի կապը
փորձնական է և դեռ պետք է հստակ պարզել, թե ինչպես կարող են
կապված լինել հայելային նեյրոնները աուտիզմի շատ կարևոր
հատկանիշների հետ[114][115]։
«Սոցիալական ուղեղ»
փոխկապակցվածություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
«Սոցիալական ուղեղ» խորագրի տակ քննարկվել են ուղեղի մի շարք
առանձին շրջաններ և ցանցեր այն տարածաշրջանների միջև, որոնք
գտնվում են այլ մարդկանց հետ հարաբերությունների մեջ։ 2012
թվականից կա այսպիսի համաձայնություն, որ աուտիզմի սպեկտրը,
ամենայն հավանականությամբ, կապված է այս տարածաշրջանների
ցանցերի փոխկապակցման խնդիրների հետ, այլ ոչ թե որևէ կոնկրետ մեկ
տարածաշրջանի կամ ցանցի խնդրի հետ[116]։
Ժամանակավոր բլիթ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ժամանակավոր բլթի գործառույթները կապված են «ԱՍԽ» -ով տառապող
մարդկանց մոտ նկատված բազմաթիվ թերությունների հետ, որոնցից են ,
օրինակ, ընկալունակ լեզուն, սոցիալական ճանաչողությունը, համատեղ
ուշադրությունը, գործողությունների զննումը և կարեկցանքը։
Ժամանակավոր բլիթը պարունակում է նաև ուղեղի ժամանակավոր
բլիթում գտնվող միջին ժամանակավոր գիրուս և դեմքի ֆյուզիֆորմ
տարածք, որը կարող է օգնել դեմքի մշակմանը։ Կա նման վարկած, որ
ուղեղի ժամանակավոր բլիթում գտնվող միջին ժամանակավոր գիրուսի
դիսֆունկցիան ընկած է աուտիզմը բնութագրող
սոցիալական դեֆիցիտների հիմքում։ Համեմատած սովորական
զարգացող անհատների հետ, ֆունկցիոնալ մագնիսական ռեզոնանսային
պատկերացման մեկ այլ ուսումնասիրությունը ցույց է տվել , որ այսպես
կոչված «բարձր ֆունկցիոնալ աուտիզմով» անհատները դեմքի
ֆյուզիֆորմ տարածքում նվազեցրել են ակտիվությունը դիմանկարներ
դիտելիս[117]։
Միտոքոնդրիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
«ԱՍԽ»-ն կարող է կապված լինել միտոքոնդրիալ հիվանդության հետ, որը
բջջային հիմնական անկանոնությունն է, այն կարող է խանգարումներ
առաջացնել մարմնի համակարգերի լայն շրջանակներում [118]։ 2012
թվականի մետավերլուծական հետազոտությունը, ինչպես նաև մի խումբ
անհատների կողմից կատարված այլ հետազոտությունները ցույց են
տալիս, որ «ԱՍԽ» ունեցող երեխաների մոտավորապես 5%-ը
համապատասխանում է դասական միտոքոնդրիալ դիսֆունկցիայի
չափանիշներին[119]։ Հաշվի առնելով, որ ինչպես «ԱՍԽ» -ով, այնպես էլ
Հանթինգթոնի հիվանդությունով երեխաների միայն 23%-ն
ունի միտոքոնդրիալ ԴՆԹ-ի շեղումներ, անհասկանալի է, թե ինչու է
առաջանում այս միտոքոնդրիալ հիվանդությունը[119]։
Սերոտոնին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սերոտոնինը նյարդային համակարգի հիմնական նեյրոհաղորդիչն է , որը
նպաստում է նոր նեյրոնների ձևավորմանը (նեյրոգենեզ),
(սինապտոգենեզ), սինապսների վերափոխում, նեյրոնների գոյատևում և
միգրացիա, գործընթացներ, որոնք անհրաժեշտ են զարգացող ուղեղի
համար, իսկ որոշները նաև անհրաժեշտ են մեծահասակների ուղեղին՝
սովորելու համար։ Պարզվել է, որ «ԱՍԽ» ունեցող անհատների 45%-ի մոտ
արյան մեջ սերոտոնինի մակարդակը բարձրացել է [91]։ Սերոտոնինի
վերականգնման ընտրովի ինհիբիտորների օգտագործման ութ
ուսումնասիրություններից վեցում հայտնաբերվել է , որ նախածննդյան
ժամանակ հղի մոր կողմից սերոտոնինի ինհիբիտորների օգտագործումը
կարող է սերոտոնինի վերականգնման
ընտրովի ինհիբիտորների ենթարկված երեխայի զարգացող
ուղեղում «ԱՍԽ»-ի զարգացման պատճառ հանդիսանալ։
Հետազոտությունը չի կարող վերջնական լինել, չենք կարող եզրակացնել ,
որ սերոտոնինի վերականգնման ընտրովի ինհիբիտորները առաջացրել
են «ԱՍԽ» -ների աճող ռիսկը, քանի որ այդ ուսումնասիրություններում
հայտնաբերվել են մի շարք թերություններ, ուստի հեղինակները կոչ
արեցին գտնել ավելի հստակ, ավելի լավ կատարված
ուսումնասիրություններ[120]։ Դրանից հետո է ապացուցվել, որ նման
ցուցումներով հնարավոր է մարդկանց շփոթեցնել [121]։ Այնուամենայնիվ, կա
այսպիսի վարկած, որ սերոտոնինի վերականգնման ընտրովի
ինհիբիտորներները կարող են օգնել նվազեցնել «ԱՍԽ»-ի ախտանիշները
և կարող են նույնիսկ դրական կերպով ազդել որոշ «ԱՍԽ» ունեցող
հիվանդների մոտ ուղեղի զարգացման վրա[91]։
Ախտորոշում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
 Աուտիզմի տիրույթի խանգարումները
հայտնաբերելու և ախտորոշելու գործընթացը․ (+) - թեստի դրական արդյունք, (-)
- թեստի բացասական արդյունք։

«ԱՍԽ»-ն երեխաների մոտ կարող է հայտնաբերվել 18 ամսականից կամ

նույնիսկ ավելի վաղ ժամանակում[12]։ Հստակ ախտորոշումը սովորաբար
արվում է մինչև երկու տարեկանը, սակայն ավելի հստակ գնահատական
և իրականությանը համապատասխանող ախտանիշներ ունենալու
համար այն ավելի ուշ է տեղի ունենում[122]։ 2005 թվականին կատարված
ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ Համատարած զարգացման
խանգարումով ախտորոշված երեխաների մոտ աուտիկ խանգարումները
ախտորոշվում են 3 տարեկանում, իսկ Ասպերգեր ունեցող երեխաների
մոտ սովորաբար ախտորոշվում է 7 տարեկանում [123]։
Կլինիկական բժիշկների համար «ԱՍԽ»-ի վարքագծային և դիտողական
ախտանիշների բազմազան արտահայտությունները, խանգարմանը
նպաստող կոնկրետ գենետիկ կամ մոլեկուլային մարկերի
բացակայությունը ախտորոշիչ դժվարություններ են ստեղծում։ Այդ
բժիշկները օգտագործում են միայն ախտանիշների վրա հիմնված
գնահատման մեթոդներ(օրինակ՝ փոքր երեխա, երեխա կամ դեռահաս ) և
ախտանիշների արտահայտումը կարող է տարբեր լինել զարգացման
ընթացքում[124]։ Կլինիկական բժիշկները, ովքեր օգտագործում են այդ
մեթոդները, պետք է փորձեն տարբերակել զարգացման տարածված
խանգարումները, որոնցից է մտավոր հաշմանդամությունը, որը կապված
չէ զարգացման խանգարման հետ, նաև լեզվական խանգարումների,
ուշադրության դեֆիցիտի հիպերակտիվության խանգարման,
անհանգստության և հոգեկան խանգարումների հետ[125]։ Երբ երեխան
գտնվի տարբեր միջավայրերում, միայն այդ ժամանակ իդեալական կտրվի
«ԱՍԽ»-ի ախտորոշումը տարբեր մասնագետների խմբի (օրինակ՝
մանկական հոգեբույժներ, նյարդաբաններ, հոգեբաններ) կողմից[126]։
Հաշվի առնելով վարքագծային և դիտողական գնահատման միջոցները,
«ԱՍԽ» ախտորոշման որոշակի մարտահրավերները, 2000 թվականին
Ամերիկյան նյարդաբանության ակադեմիայի կողմից հրապարակվել են
գնահատման հատուկ կիրառման տարրերը[127], իսկ 1999 թվականին
հրապարակվել էր երեխաների և դեռահասների հոգեբուժության
Ամեիկյան ակադեմիայի կողմից[127], որը ներկայացվել է տարբեր
մասնագիտական հասարակություններից կազմված կոնսենսուսային
խմբի կողմից 1999 թվականին[128]։ Այս ընկերությունների կողմից
սահմանված կիրառության պարամետրերը ներառում են ընդհանուր
պրակտիկայով զբաղվող բժիշկների կողմից երեխաների նախնական
զննում (այսինքն՝ «1-ին մակարդակի զննում») և այն երեխաների համար,
ովքեր ձախողել են նախնական զննումը՝ համապարփակ ախտորոշիչ
գնահատում փորձառու կլինիկաների կողմից (այսինքն՝ «2-րդ
մակարդակի գնահատում»)։ Առաջարկվել է, որ կասկածելի «ԱՍԽ»
ունեցող երեխաների գնահատականները արժևորվեն զարգացման
շրջանում, ներառեն բազմաթիվ իրազեկողներ (օրինակ՝ ծնողներ և
ուսուցիչներ), տարբեր համատեքստերից (օրինակ՝ տուն և դպրոց ), և
աշխատեն բազմամասնագիտական թիմով (օրինակ՝ կլինիկական
հոգեբաններ, նյարդահոգեբաններ և հոգեբույժներ)[129]։
2019 թվականի դրությամբ հոգեբանները սպասում էին, մինչև երեխան
ցույց կտա «ԱՍԽ» հակումների նախնական ապացույցներ, այնուհետև
կիրառում էին հոգեբանական գնահատման տարբեր
գործիքներ[129]։ Աուտիզմի ախտորոշման վերանայված հարցազրույցը և
դիտարկման ժամանակացույցը համարվում են որպես աուտիզմ ունեցող
երեխաների գնահատման «ոսկե չափորոշիչներ»[130][131]:Աուտիզմի
ախտորոշման հարցազրույցը(վերանայված) կիսաձևավորված ծնողական
հարցազրույց է, որը հետազոտում է աուտիզմի ախտանիշները՝
գնահատելով երեխայի ներկայիս վարքագիծը և զարգացման
պատմությունը։ Աուտիզմի ախտորոշման դիտարկման ժամանակացույցը
«ԱՍԽ» ախտանիշների կիսակառուցվածքային ինտերակտիվ
գնահատումն է, որն օգտագործվում է սոցիալական և հաղորդակցական
հմտությունները հաշվարկելու համար՝ համակարգված
համատեքստում առաջացնելով մի քանի հնարավորություններ (կամ
«ճնշումներ») ինքնաբուխ վարքագծի համար (օրինակ՝ աչքի կոնտակտը)։
«ԱՍԽ» գնահատման կարգում սովորաբար ներառված են այլ տարբեր
հարցաթերթիկներ (օրինակ՝ մանկական աուտիզմի գնահատման
սանդղակ, աուտիզմի բուժման գնահատման ստուգաթերթ) և
ճանաչողական ֆունկցիայի թեստեր (օրինակ՝ Peabody նկարների
բառապաշարի թեստ–առարկայի ընկալունակ բառապաշարը արագ
գնահատելու թեստ)։
Զննում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
3 տարեկանից փոքր երեխաների աուտիզմի զննման
առաջարկություններն են[132]՝

 ԱՄՆ-ի կանխարգելիչ ծառայությունների աշխատանքային խումբը աուտիզմի

զննման վատ ազդեցության պատճառով խորհուրդ չի տալիս փոքր
երեխաներին աուտիզմի համընդհանուր ստուգում անցկացնել , երբ ծնողները
և բժիշկները մտահոգություն չունեն աուտիզմի հետ կապված։ Հիմնական
մտահոգությունը այն է, որ կեղծ դրական ախտորոշում է տրվում, որը
ընտանիքի համար շատ ժամանակատար և ֆինանսապես մեծ
ծանրաբեռնվածություն է, այն դեպքում, երբ դրա կարիքը բոլորովին էլ չկա։
Աշխատանքային խումբը նաև չի գտել աուտիզմի ախտանիշների սրությունը
նվազեցնելու համար որևէ լուրջ ուսումնասիրություն , որը ցույց կտա
վարքագծային թերապիայի արդյունավետությունը[132]։
 Ամերիկյան մանկաբուժության ակադեմիան խորհուրդ է տալիս 18
ամսականից մինչև 24 ամսական բոլոր երեխաների մոտ «ԱՍԽ» զննում
անցկացնել[132]։ Ամերիկյան մանկաբուժության ակադեմիան նաև խորհուրդ է
տալիս, որ այն երեխաների մոտ, ովքեր դրական են գնահատվել աուտիզմի
համար, չսպասեն որոշակի ախտորոշման աշխատանքների և անմիջապես
ուղարկվեն բուժման[133]։
 Ընտանեկան բժիշկների ամերիկյան ակադեմիան դեռևս աուտիզմի
համընդհանուր վաղ զննման օգուտների մասին բավարար ապացույցներ չի
գտել[132]։
 Նյարդաբանության և մանկական նյարդաբանության ամերիկյան
ակադեմիան խորհուրդ է տալիս երեխաների դանդաղ կամ անկանոն
զարգացման համար նախատեսված ընդհանուր սովորական զննում , նոր
միայն դրան հաջորդում է աուտիզմի զննում և այն էլ միայն ընդհանուր
զարգացման զննման նշված լինելու դեպքում[132]։
 Երեխաների և դեռահասների հոգեբուժության ամերիկյան ակադեմիան
խորհուրդ է տալիս կանոնավոր ձևով ստուգել աուտիզմի ախտանիշները
փոքր երեխաների մոտ[132]։
 Միացյալ Թագավորության Զննման Ազգային Կոմիտեն խորհուրդ չի տալիս
աուտիզմի համընդհանուր զննում անցկացնել փոքր երեխաների մոտ։ Նրանց
հիմնական մտահոգությունները կայանում են նրանում , որ ավելի
երիտասարդ տարիքում սխալ ախտորոշման և վաղ միջամտությունների
արդյունքում ապացույցների արդյունավետությունը կկորչի[132]։
Սխալ ախտորոշում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նեյրո-զարգացմամբ երեխաների մոտ աուտիզմի տիպիկ ախտորոշման
զգալի մեծ մակարդակ կա. աուտիզմով հիվանդ երեխաների 18-37%-ը ի
վերջո կորցնում է ճիշտ ախտորոշումը, որի բարձր ցուցանիշը չենք կարող
բացատրել միայն աուտիզմի հաջողված բուժման միջոցով։
Ամենատարածված պատճառներից են. ծնողները որպես կորցրած
ախտորոշման պատճառ նշել են նոր տեղեկություն, այսպես կոչված
փոխարինող ախտորոշում (73,5%), ախտորոշում, որը կօգնի երեխային
ստանալ աուտիզմի համապատասխան բուժում(24,2%), պատճառներից
են նաև աուտիզմի բուժման հաջողությունը կամ այսպես կոչված
հասունացումը (21%), ծնողները, որոնք համաձայն չեն նախնական
ախտորոշման հետ (1,9%)[133]։
Հետագայում պարզվեց, որ երեխաներից շատերը, ովքեր չեն
համապատասխանում աուտիզմի ախտորոշման չափանիշներին,
անմիջապես ախտորոշվում էին մեկ այլ զարգացման խանգարում
ունենալու համար։ Ամենատարածվածը ուշադրության դեֆիցիտի
հիպերակտիվության խանգարումն էր, սակայն կային այլ
ախտորոշումներ, որոնք ներառում էին զգայական խանգարումներ ,
անհանգստություն, անհատականության խանգարում կամ սովորելու
խանգարումներ[133]։ Նյարդային զարգացումը, հոգեկան խանգարումները,
որոնք սովորաբար սխալ ախտորոշվում են որպես աուտիզմ, իրենց մեջ
ներառում են. լեզվի հատուկ խանգարում, սոցիալական
հաղորդակցության խանգարում, տագնապային խանգարում, ռեակտիվ
կապվածության խանգարում, ճանաչողական խանգարում, տեսողական
խանգարում, լսողության խանգարում, նորմալ վարքագծի շեղումներ [134]։
Որոշ վարքագծային շեղումներ նման են աուտիստական գծերին , որոնցից
են՝ կրկնվող վարքագծերը, առօրյայի փոփոխության նկատմամբ
զգայունությունը, կենտրոնացված հետաքրքրությունները և ոտքի
մատների վրա քայլելը։ Երբ դրանք չեն առաջացնում
ֆունկցիայի խանգարում, համարվում են նորմալ վարքագծային
շեղումներ։ Տղաներն ավելի հավանական է, որ կրկնվող վարքագիծ
կդրսևորեն, հատկապես, երբ հուզված, հոգնած, ձանձրացած կամ
սթրեսային վիճակում են։ Տիպիկ վարքագծային շեղումները
աուտիստական վարքագծից տարբերելու եղանակներից են՝ երեխայի այդ
վարքագիծը ճնշելը, քնած ժամանակ երեխայի այդ վարքագծերի
բացակայությունը[126]։
Համակցվածություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
«ԱՍԽ»-ները հակված են շատ համակցված լինել այլ խանգարումների
հետ։ Համակցված հիվանդությունը կարող է վատթարացնել աուտիզմով
հիվանդ երիտասարդների հիվանդության ընթացքը և բարդացնել՝
միջամտելով բուժմանը։ Աուտիզմի և այլ ախտորոշումների միջև
տարբերություններ առանձնացնելը կարող է դժվար լինել, քանի որ «ԱՍԽ»-
ի հատկանիշները հաճախ համընկնում են այլ խանգարումների
ախտանիշների հետ, և «ԱՍԽ»-ների բնութագրերը դժվարացնում են
ավանդական ախտորոշիչ ընթացակարգերը[135][136]։

 Ամենատարածված առողջական վիճակը, որը տեղի է ունենում աուտիզմով

հիվանդ մարդկանց մոտ, դա նոպաների բռնկումն է կամ էպիլեպսիան, որը
հանդիպում է մարդկանց 11-39%-ի մոտ[137]։
 Տուբերոզ սկլերոզը դա աուտոսոմային գերիշխող գենետիկական վիճակ է ,
որի ժամանակ ոչ չարորակ ուռուցքները զարգանում են ուղեղում և այլ
կենսական օրգանների վրա։ Այն առկա է աուտիզմ ունեցող մարդկանց 1-4%-ի
մոտ[138]։
 Մտավոր հաշմանդամությունը աուտիզմի հետ ուղեկցվող ամենատարածված
խանգարումներից է։ Վերջին գնահատականնները ցույց են տալիս , որ
աուտիզմով հիվանդ մարդկանց 40-69%-ը որոշակի աստիճանի մտավոր
հաշմանդամություն ունի[70], և դա ավելի ցածր ցուցանիշ է գրանցում կանանց
մոտ։ Մի քանի գենետիկ համախտանիշներ, որոնք առաջացնում են մտավոր
հաշմանդամություն, կարող են ուղեկցվել աուտիզմի հետ , ներառյալ Փխրուն
X-ի,Դաունի,Պրադեր-Վիլի, Անջելմանի, Ուիլյամսի համախտանիշները[139] և
նյարդաբանական խանգարումը[140][141]։
 Ուսուցման հաշմանդամությունը նույնպես շատ ուղեկցվող է աուտիզմ
ունեցող անհատների մոտ։ Աուտիզմ ունեցող մարդկանց մոտավորապես 25-
75%-ը նաև որոշակի աստիճանի ուսման հաշմանդամություն ունի [142]։
 Աուտիզմով հիվանդ 7-84%-ի մոտ տարբեր տագնապային խանգարումները
միտված են զուգակցվել ընդհանուր ուղեկցվող հիվանդությամբ [70]։ Նրանց
մոտ ուղեկցվող Դեպրեսիայի մակարդակը տատանվում է 4-58%-ի
սահմաններում[143]։ Աուտիզմի և շիզոֆրենիայի միջև կապը շարունակում է
մնալ հակասական թեմա, որը գիտնականները շարունակում են հետազոտել։
Վերջին մետավերլուծությունները ուսումնասիրել են գենետիկ ,
բնապահպանական, վարակիչ և իմունային ռիսկի գործոնները, որոնք կարող
են բաշխվել երկու պայմանների միջև[144][145][146]։ Ենթադրվում է, որ օքսիդատիվ
սթրեսը, ԴՆԹ-ի վնասը և ԴՆԹ-ի վերականգնումը կարևոր դեր են խաղում
ինչպես աուտիզմի, այնպես էլ շիզոֆրենիայի էթիոպաթոլոգիացման
համար[147]։
 Աուտիզմի դեֆիցիտը հաճախ կապված է վարքագծի խնդիրների հետ ,
ինչպիսիք են՝ հրահանգներին հետևելու դժվարությունները ,
համագործակցող լինելը և այլ մարդկանց պայմաններով գործելու
դժվարությունները[148]։ Աուտիզմի ախտորոշման մի մասը կարող է լինել
ուշադրության դեֆիցիտի հիպերակտիվության խանգարման ախտանիշների
նման[149]։
 Զգայական մշակման խանգարումը նույնպես համակցված է աուտիզմի հետ ,
և ընդհանուր համակցվածության մակարդակը կազմում է 42-88%[150]։
 Դեռահաս տարիքից սկսած՝ Ասպերգերի համախտանիշով(26% մեկ նմուշում)
որոշ մարդիկ նմանատիպ վիճակի չափանիշներով ընկնում են շիզոիդ
հիվանդության մեջ, որը բնութագրվում է սոցիալական հարաբերությունների
նկատմամբ հետաքրքրության պակասով, մենակության կամ թաքնված
ապրելակերպ ունենալու հակումով, գաղտնապահությամբ , հուզական
սառնությամբ, մեկուսացմամբ և ապատիայով[151][151][152][153]։ Ասպերգերի այդ
համախտանիշը կոչվում էր «մանկության շիզոիդ խանգարում »։
Կառավարում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Աուտիզմի համար հայտնի դեղամիջոց չկա, ոչ էլ այնպիսի բուժում, որը
կարող է բավականին նվազեցնել աուտիզմի հետևանքով առաջացած
ուղեղի որոշակի մուտացիաները, չնայած Ասպերգերի
համախտանիշ ունեցող և աուտիզմով տառապողները, ովքեր չափազանց
քիչ խնամք են պահանջում, ավելի հավանական է, որ ժամանակի
ընթացքում նրանց մոտ կնկատվեն ախտանիշների նվազում [154][155][156]։ Մի
քանի միջամտություններ կարող են օգնել աուտիզմ ունեցող
երեխաներին[38]։ Բուժման հիմնական նպատակներն են՝ նվազեցնել
հարակից դեֆիցիտները, նվազեցնել ընտանեկան անհանգստությունը ,
բարձրացնել կյանքի որակը, բարձրացնել կյանքի գործառական
ինքնուրույնությունը։ Ընդհանուր առմամբ, բուժման նկատմամբ ավելի
մեծ արձագանքը և բուժման բարելավված արդյունքները
փոխկապակցված են բարձր ԻՆտելեկի գործակիցների հետ[157][158]։ Չնայած
հիմնված մեթոդների տարբերությանը, աուտիզմ ունեցող երեխաները
տարբերվում են մեկը մյուսից մոտեցումներով, որոնցից են՝
ճանաչողական, հաղորդակցական և սոցիալական մոտեցումները, որոնք
բարելավելու համար նվազագույնի են հասցնում խնդրահարույց
վարքագիծը։ Պնդվում է, որ ոչ մի առանձին բուժում լավագույնը չէ և
ցանկացած բուժում, որպես կանոն, հարմարեցվում է երեխայի
կարիքներին[159]։
Որոշ նախնական ուսումնասիրություններ ցույց են տալիս , որ աուտիզմի
հետևանքով առաջացած ուղեղի որոշակի մուտացիաները կարող են
հետաձգվել գեների խմբագրման մոլեկուլային թերապիայի միջոցով՝
դրանով նվազեցնելով հիվանդության ախտանիշները. սակայն այս միջոցը
2019 թվականի դրությամբ փորձարկվել է միայն մկների վրա [160]։
Ոչ դեղագործական միջամտություններ[խմբագրել | խմբագրել
կոդը]
Ինտենսիվ, կայուն ու հատուկ կրթության կամ վերականգնողական
կրթական ծրագրերը և վարքագծային թերապիան կարող են
երեխաներին օգնել ձեռք բերել ինքնասպասարկման, սոցիալական և
աշխատանքային հմտություններ։ Հասանելի մոտեցումները ներառում են՝
վարքի կիրառական վերլուծություն, զարգացման մոդելներ,
վերապատրաստման ուսուցում, լեզվի թերապիա, սոցիալական խոսքի
թերապիա, մասնագիտական հմտությունների թերապիա[159]։ Այս
մոտեցումների շարքում միջամտությունները կա՛մ համակողմանիորեն
վերաբերվում են աուտիզմի հատկանիշներին, կա՛մ բուժումը
կենտրոնացնում են դեֆիցիտի որոշակի հատվածի վրա[158]։
Ընդհանրապես, աուտիզմով տառապող անհատների հետ աշխատելու և
տեղեկատվությունը արդյունավետ փոխանցելու համար կրթում են
հատուկ օգտագործվող մարտավարություններով։ Կապված անձ -մարդ
շփման հետ, հնարավորինս շատ սոցիալական փոխազդեցության
օգտագործումը կարևոր է աուտիզմ ունեցող անհատների փորձառության
ինքնագիտակցության համար։ Բացի այդ, հետազոտությունը ցույց է տվել ,
որ իմաստային խմբավորումների օգտագործումը, որը իր մեջ ներառում է
բառերի վերագրումը տվյալ հայեցակարգային կարգերին, կարող է
օգտակար լինել ուսուցման խթանման համար[161]։
Մեծ ուշադրություն է դարձվել աուտիզմ ունեցող փոքր երեխաների
համար ապացույցների վրա հիմնված միջամտությունների մշակմանը։
Վաղ մանկության շրջանում միջամտության համար նշված երկու
տեսական շրջանակները ներառում են կիրառական վարքային
վերլուծությունը («ԿՎՎ») և զարգացման սոցիալ-պրագմատիկ մոդելը [158]։
Չնայած նրան, որ «ԿՎՎ» թերապիան ունի ամուր ապացույցների բազա՝
հատկապես վաղ ինտենսիվ տնային թերապիայի հետ կապված, նրա
արդյունավետությունը աուտիզմով տուժած անձի ախտորոշիչ լրջությամբ
և ԻՆտելեկտի գործակիցով, կարող է սահմանափակվել[162]։ Երեխաների և
դեռահասների կլինիկական հոգեբանության ամսագիրը որպես «լավ
հաստատված» վաղ մանկական միջամտություններ համարում էր այս
երկուսը՝ անհատական համապարփակ «ԿՎՎ», մասնագիտացված
ուսուցչի կողմից իրականացվող «ԿՎՎ»՝ համակցված թվային ազդանշանի
պրոցեսորի հետ[158]։
Մեկ այլ ապացույցի վրա հիմնված միջամտություն, որը ցույց է տվել իր
արդյունավետությունը, ծնողների վերապատրաստման մոդելն է , որը
ծնողներին սովորեցնում է, թե ինչպես ինքնուրույն կիրառել «ԿՎՎ » և
թվային ազդանշանի պրոցեսորի տարբեր տեխնիկաները [158]։ Տարբեր
թվային ազդանշանի պրոցեսորի ծրագրեր նախագծվել են ծնողների
կողմից տնային ներդրման միջոցով,որոնք բացահայտ կերպով
տրամադրելու են միջամտության համակարգեր։ Իրականացվել են նաև
բազմաթիվ չուսումնասիրված այլընտրանքային թերապիաներ։ Շատերը
վնաս են հասցրել աուտիզմ ունեցող մարդկանց և քանի դեռ
ապացուցված չէ, որ դրանք անվտանգ են, չպետք է օգտագործվեն [159]։
Այնուամենայնիվ, աուտիզմ ունեցող մեծահասակների վերաբերյալ
վերջերս իրականացված համակարգերի ակնարկը ցույց է տվել սթրեսի ,
անհանգստության, խորհրդածող մտքերի, զայրույթի
և ագրեսիայի նվազեցման համար արված ապացույցներ, որոնք հիմնված
են հոգեկան առողջության բարելավման վրա և կատարվում են
միջամտությունների միջոցով[163]։
2015 թվականի հոկտեմբերին Ամերիկյան մանկաբուժության ակադեմիան
առաջարկեց նոր ապացույցների վրա հիմնված միջամտություններ , որոնք
իրականացվելու են 3 տարեկանից փոքր երեխաների համար [164]։ Այս
առաջարկություններն ընդգծում են ինչպես զարգացման, այնպես էլ
վարքագծային մեթոդների վաղ ներգրավվածությունը ծնողների և
խնամակալների կողմից, նրանց աջակցությունը, ինչպես նաև նրանց
կենտրոնանալը աուտիզմի հիմնական և հարակից ախտանիշների
վրա[159]։ Այնուամենայնիվ, Քոքրեյնի վերանայումը չի գտել որևէ ապացույց,
որ վաղ ինտենսիվ վարքագծային միջամտությունը արդյունավետ է
աուտիզմ ունեցող երեխաների մեծ մասի վրա, ովքեր ունեն աուտիզմի
հետ կապված վարքային նվազող խնդիրներ, բայց օգնել է
բարելավել ԻՆտելեկի գործակիցը և լեզվական հմտությունները։ Քոքրեյնի
վերանայումը հաստատում է, որ դա կարող է պայմանավորված լինել վաղ
ինտենսիվ վարքագծային միջամտության վերաբերյալ ներկայիս
ուսումնասիրությունների ցածր որակով, ուստի մատակարարները,
հիմնվելով իրենց կլինիկական դատողության և ընտանիքի
նախասիրությունների վրա, պետք է առաջարկեն վաղ ինտենսիվ
վարքագծային միջամտություն։ Վաղ ինտենսիվ վարքագծային
միջամտության բուժման ոչ մի նպաստավոր ազդեցություն չի
հայտնաբերվել[165]։ Կենդանիների թերապիայի վերաբերյալ
ուսումնասիրությունները ցույց են տվել դրական ազդեցություն [166]։
Ընդհանուր առմամբ, աուտիզմի բուժումը կենտրոնանում է վարքագծային
և կրթական միջամտությունների վրա, որոնք ուղղված են դրա երկու
հիմնական ախտանիշներին՝ սոցիալական հաղորդակցության
դեֆիցիտներին և սահմանափակ, կրկնվող վարքագծին [167]։ Եթե
վարքագծային մեթոդների ներդրումից հետո, ախտանիշները
շարունակում են կրկնվել, կարող են առաջարկվել որոշ դեղամիջոցներ ,
որոնք կօգնեն ուղեկցվող խնդիրներին, ինչպիսիք են սահմանափակ և
կրկնվող վարքագիծը, անհանգստությունը, դեպրեսիան,
հիպերակտիվությունը կամ անուշադրությունը և քնի խանգարումը[167]։
Օրինակ, մելատոնինը կարող է օգտագործվել քնի խանգարման հետ
կապված խնդիրների դեպքում[168]։
Թեև կան մի շարք վարքային թերապիաներ, ծնողների միջնորդությամբ
կատարվող, որոնք ուղղված են աուտիզմով հիվանդ երեխաների
սոցիալական հաղորդակցության դեֆիցիտներին, դեռ հստակություն չկա
սահմանափակ և կրկնվող վարքագծերի բուժման համար կատարված
միջամտությունների արդյունավետության մասին[169]։
Դեղաբանական միջամտություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կան որոշ ի հայտ եկած տվյալներ, որոնք ցույց են տալիս ռիսպերիդոնի
դրական ազդեցությունը սահմանափակ և կրկնվող վարքագծի վրա
(այսինքն՝ գրգռում, օրինակ՝ թափահարում, ոլորում, ամբողջ մարմնի
բարդ շարժումներ)։ Սակայն այս ուսումնասիրությունների քիչ քանակի և
դրա վերաբերյալ մտահոգությունների, կողմնակի ազդեցությունների
պատճառով հակահոգեբուժական դեղերը խորհուրդ չեն տրվում
սահմանափակ և կրկնվող վարքագծերի առաջնային բուժման համար [170]։
Համաճարակաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Չնայած աուտիզմի ցուցանիշները տարբեր մշակույթներում համահունչ
են, սակայն դրանք տարբերվում են ըստ սեռի՝ տղաների մոտ
ախտորոշվել է շատ ավելի հաճախ, քան աղջիկների մոտ։ Աուտիզմի
համար տղամարդկանց և կանանց միջին հարաբերակցությունը կազմում
է 4.2:1[171], այսինքն 70 տղաներից՝ 1-ը, իսկ 315 աղջիկներից՝ 1-ը[31]։ Սակայն,
աղջիկների մոտ հավանականությունը մեծ է, որ նրանք կունենան
ճանաչողական խանգարումներ։ Աուտիզմ և մտավոր հաշմանդամություն
ունեցողների շրջանում սեռերի հարաբերակցությունը կարող է մոտ լինել
2:1-ին[172]: Տարածվածության տարբերությունները կարող են լինել
կլինիկական ախտանիշների արտահայտման գենդերային
տարբերությունների հետևանք, օրինակ երբ աուտիզմով հիվանդ կանայք
կամ աղջիկները ցույց են տալիս ավելի քիչ ատիպիկ վարքագիծ,
հետևությունն այն կլինի, որ ավելի քիչ հավանական է, որ ստանան
աուտիզմի ախտորոշում[173]։
Աուտիզմի տարածվածությունը գնահատվել է 1-2-ը 1000-ից, Ասպերգերի
համախտանիշը՝ մոտավորապես 0.6-ը 1000-ից, մանկական
տարրալուծման խանգարումը՝ 0.02-ը 1000-ից և համատարած
զարգացման խանգարումը՝ 3,7-ը 1000-ից[174]։ Մշակույթների և էթնիկ
խմբերի միջև այս ցուցանիշները համահունչ են, քանի որ աուտիզմը
համարվում է համընդհանուր խանգարում[70]։
Օգտագործելով հոգեկան խանգարումների ախտորոշիչ և
վիճակագրական ձեռնարկ-5-ի չափանիշները, երեխաների 92%-ը, որոնց
մոտ ախտորոշվել է հոգեկան խանգարումների ախտորոշիչ և
վիճակագրական ձեռնարկ-IV-ով խանգարումներից մեկը, այժմ
համարվում է և նաև համապատասխանում է աուտիզմի ախտորոշիչ
չափանիշներին։ Այնուամենայնիվ, եթե հոգեկան խանգարումների
ախտորոշիչ և վիճակագրական ձեռնարկ-5-ի և աուտիզմի սպեկտրի
խանգարման և սոցիալական հաղորդակցության խանգարման կարգերը
համակցվեն, ապա աուտիզմի տարածվածությունը էապես չի փոխվի
հոգեկան խանգարումների ախտորոշիչ և վիճակագրական ձեռնարկ -IV-ի
չափանիշների տարածվածությունից։ Աուտիզմի տարածվածության
լավագույն գնահատականը 0.7% է կամ 143 երեխայից միայն 1 երեխա [175]։
Հոգեկան խանգարումների ախտորոշիչ և վիճակագրական ձեռնարկ -5-ի
ախտորոշիչ չափանիշներում ներառվել են աուտիզմի համեմատաբար
մեղմ ձևերը, ինչպիսիք են Ասպերգերը, ինչպես նաև զարգացման այլ
խանգարումները[176]։ Աուտիզմով հիվանդների տոկոսային թվերը 2014-2016
թվականներին համեմատաբար աճել են՝ 1,25%-ից հասնելով 2,47%-ի։
2019թվականին կատարված կանադական մետա-վերլուծությունը
հաստատեց այս ազդեցությունները, քանի որ աուտիզմով ախտորոշված
մարդկանց պրոֆիլներն ավելի ու ավելի քիչ էին տարբերվում ընդհանուր
բնակչության պրոֆիլներից[177]։ ԱՄՆ-ում ախտորոշված աուտիզմի
ցուցանիշները 2000 թվականից ի վեր անընդհատ աճում են [178]։ Բայց,
այնուամենայնիվ, դեռ հստակ պարզ չէ՝ այդ աճը ինչով է
պայմանավորված՝ աուտիզմի ախտորոշման չափանիշների
փոփոխություններով, բարելավված հայտնաբերմամբ, թե՞ աուտիզմի
մասին հանրային իրազեկվածության բարձրացմամբ [179]։
Միացյալ Նահանգներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
ԱՄՆ-ում 2016 թվականին իրականացված հետազոտությունների
արդյունքում գնահատվել է, որ այն ազդում է երեխաների ավելի քան 2%-ի
վրա (մոտ 1,5 միլիոն)[180]։ Ըստ ՀՎԿԱԿ–ի կողմից կատարված
տարածվածության մասին վերջին զեկույցների՝ ԱՄՆ-ում 59 երեխայից
միայն մեկի մոտ(1,7%) 2014 թվականին է(1,7%) ախտորոշվել աուտիզմ, որը
2000 թվականի համեմատ 2,5 անգամ շատացել է[176]։ «ԱՍԽ»-ի ընդհանուր
տարածվածությունը գնահատում է 6 դեպք 1000 մարդու հաշվով [174],
չնայած տարածվածության ցուցանիշները տարբեր են սպեկտրի
զարգացման յուրաքանչյուր խանգարման համար։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Աուտիզմ բառը ծագել է հունարեն «autos» բառից, որի իմաստը առաջին
անգամ հաստատել է Յուգեն Բլեյլերը[181]։ Աուտիզմի վերաբերյալ
բացահայտումները թվագրվում են մինչև 1930-ականների վերջ։ Երկու
առանձին հոգեբույժներ իրենց իսկ կլինիկական հետազոտության
ժամանակ օգտագործեցին աուտիզմ բառը, որպեսզի նկարագրեն իրենց
կողմից հետազոտվող հիվանդներին։ Վիկտորը՝ Ավեյրոնի Վայրի տղան,
հայտնաբերվել էր Կենտրոնական Ֆրանսիայի անտառների խորքում։ Նա
արդեն պատանի էր, բայց դեռ չէր խոսում, և նրա գործը բավականին լայն
տարածում գտավ հասարակության շրջանում։ Նման դեպքերը ավելի շատ
էին ընդգծում աուտիզմի էությունը և շատ ու շատ հետազոտություններ
էին անցկացվում մարդկային վարքի բնական չափումների շուրջ։ Մինչև
քսաներորդ դարը աուտիզմի մասին կատարված մի շարք
ուսումնասիրություններ միմյանց հետ հակասությունների մեջ են եղել։
Համախտանիշի և դրա բարդության քննարկումները հիասթափեցրել են
հետազոտողներին։ «ԱՍԽ»-ների էթիոլոգիայի վերաբերյալ պնդումներն ու
քննարկումները բազմաթիվ հակասությունների առիթ են դարձել։ 1950-
ական թվականներին, որպես աուտիզմի
բացատրություն, առաջացավ «սառնարանային մոր տեսությունը»։
Տեսությունը հիմնված էր այն մտքի վրա, որ աուտիկ վարքագիծը բխում է
երեխայի մոր հուզական սառնությունից, ջերմության պակասից և սառը ,
անտարբեր ու մերժող պահվածքից[182]։ «ԱՍԽ» ունեցող երեխաների
ծնողները շատ վատ էին իրենց զգում, մեղադրում էին իրենց և մեղքի
զգացումն անվերջ տանջում էր նրանց՝ հատակապես երբ այդ
տեսությունն ընդունվեց բժշկական հաստատության կողմից և
հիմնականում անվիճելի մնաց մինչև 1960-ական թվականների կեսերը։
Սակայն «Սառնարանային մոր» (աուտիզմի մասին Բեթելհայմի
տեսություն) տեսությունը այն ժամանակից ի վեր՝ ներառյալ 2015
թվականի համակարգված վերանայումը, շարունակում է հերքվել
գիտական գրականության մեջ, քանի որ կատարված ոչ մի
հետազոտություն հստակ ցույց չի տվել որևէ կապ ծնողի կամ խնամողի
փոխազդեցության և «ԱՍԽ» ունեցող երեխայի լեզվական արդյունքների
միջև[183]։
Լեո Կանները, ով մանկական հոգեբույժ էր, առաջին մարդն էր, ով 1943
թվականին նկարագրեց «ԱՍԽ»-ն որպես նյարդային զարգացման
խանգարում՝ այն անվանելով «մանկական աուտիզմ» և այդ պատճառով
էլ մերժեց «Սառնարանային մոր» տեսությունը[184]։
Կար նաև մեկ այլ վիճելի պնդում, որը ենթադրում էր, որ աուտիզմ կարող է
առաջանալ մեծ քանակությամբ հեռուստացույց դիտելու արդյունքում։ Այս
վարկածը հիմնականում հիմնված էր այն հետազոտությունների վրա ,
որոնք ենթադրում էին, որ 1970-ական և 1980-ական թվականներին
աուտիզմի աճող տեմպերը կապված էին այդ պահին կաբելային
հեռուստատեսության աճի հետ[102]։
Հասարակություն և մշակույթ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Խնամողներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ընտանիքները, որոնք խնամում են աուտիզմ ունեցող երեխաներին, մի
շարք տարբեր պատճառներով ավելացնում են սթրեսը [185]։ Ծնողները
կարող են չհասկանալ կամ դժվարությամբ հասկանալ ախտորոշումը և
գտնել խնամքի անհամապատասխան տարբերակներ։ Ծնողները հաճախ
բացասաբար են վերաբերվում ախտորոշմանը և ունենում են էմոցիոնալ
խնդիրներ[186]։ 50 տարեկանից բարձր ծնողների կեսից ավելին դեռ ապրում
է իրենց երեխայի հետ, քանի որ աուտիզմ ունեցող մարդկանց մոտ 85%-ը
դժվարություններ ունի ինքնուրույն ապրելու հետ կապված [187]։
Նեյրոբազմազանության շարժում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նեյրոբազմազանության շարժումը սոցիալական շարժում է
հաշմանդամության իրավունքների համատեքստում, որն ընդգծում է
նեյրոբազմազանության հայեցակարգը՝ դիտարկելով աուտիզմը որպես
մարդու ուղեղի բնական փոփոխությունների, այլ ոչ թե
բուժվելիք խանգարման արդյունք[41]։ Այս շարժումն ավելի
շատ պաշտպանում է աուտիկ վարքագծի ընդունումը, թերապիաները,
որոնք կենտրոնանում են հաղթահարման հմտությունների վրա , այլ ոչ թե
աուտիզմ չունեցողների վարքագծի ընդօրինակման վրա [188], և
աուտիստական համայնքի ճանաչումը որպես փոքրամասնության
խումբ[188][189]։ Այս շարժման ջատագովները կարծում են, որ աուտիզմի
սպեկտրը գենետիկ է և պետք է ընդունվի որպես մարդու գենոմի բնական
արտահայտություն։ Այս տեսանկյունը տարբերվում է երկու այլ
տեսակետներից. բժշկական տեսակետից, ըստ որի աուտիզմը
պայմանավորված է գենետիկ արատով և պետք է լուծվի՝ թիրախավորելով
աուտիզմի գեները, եզրային տեսությունը, ըստ որի աուտիզմը
պայմանավորված է շրջակա միջավայրի գործոններով, ինչպիսիք
են պատվաստումները[41]։ Բնականաբար այս շարժումները նույնպես
առանց քննադատության չեն մնում։ Օրինակ, նեյրոբազմազանության
շարժման ակտիվիստների դեմ արված հայտարարությունները կայանում
էին նրանում, որ նրանց մեծամասնությունը «բարձր ֆունկցիոնալ » է կամ
ունի Ասպերգերի համախտանիշ և չի ներկայացնում աուտիզմով «ցածր
ֆունկցիոնալ» մարդկանց տեսակետները[189]։ Այս հայեցակարգը
քննարկվում էր աուտիզմի քարոզչության և հետազոտական տարբեր
խմբերի շրջանակներում և հանգեցրել է ներքին պայքարի [43][44][45]։
Ակադեմիական ներկայացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
ԱՄՆ-ում աուտիզմի ծառայությունների համար իրավասու ճանաչված և
ծառայած ուսանողների թիվը 2010-2011 ուսումնական տարում 5413
երեխայից (1991-1992) աճել է մինչև 370011 երեխա[190]։ Միացյալ
Նահանգների Առողջապահության և Մարդկային Ծառայությունների
դեպարտամենտը հայտնել է, որ 8 տարեկան 68 երեխաներից միայն մեկի
մոտ է ախտորոշվել «ԱՍԽ», չնայած որ աուտիզմի սկիզբը սովորաբար 2-4
տարեկանն է[190]։
Դպրոցներում «ԱՍԽ» ունեցող աշակերտների աճող թիվը զգալի
մարտահրավեր է ուսուցիչների, դպրոցական հոգեբանների և դպրոցի այլ
մասնագետների համար[190]։ Այս մարտահրավերները ներառում են
հետևողական պրակտիկայի ձևավորում, որը լավագույնս աջակցում է
«ԱՍԽ» ունեցող ուսանողների աճող թվի սոցիալական և ճանաչողական
զարգացմանը[190]։ Չնայած արվել են բազմաթիվ հետազոտություններ,
որոնք վերաբերում են աուտիզմով հիվանդ երեխաների գնահատման ,
նույնականացման և աջակցության ծառայություններին, բայց
այնուամենայնիվ, դպրոցական համատեքստում այս թեմաների շուրջ
արվող հետագա լուրջ հետազոտությունների կարիք կա [190]։ Իսկ «ԱՍԽ»
ունեցող ուսանողների համար կատարվող հետագա
հետազոտությունները դպրոցական հոգեբաններին և կրթական այլ
մասնագետներին կտրամադրեն հատուկ ուղղություններ նրանց շահերի
պաշտպանության և ծառայությունների մատուցման համար, որոնք
նպատակ ունեն բարելավելու «ԱՍԽ» ունեցող ուսանողների դպրոցական
արդյունքները[190]։ Աուտիզմ ունեցող ուսանողների համար ամենալավ
միջամտությունները բացահայտելու և օգտագործելու փորձը նույնպես
մարտահրավեր է աչքի ընկնող կամ հայտնի միջամտությունների և
ուսումնական ծրագրերի վրա չափից ավելի վստահության պատճառով [190]։
Ապացույցներ կան, որոնք ցույց են տալիս, որ թեև այս
միջամտությունները գործում են որոշ ուսանողների համար ,
այնուամենայնիվ, որոշակի հստակության պակաս կա, թե որ տեսակի
ուսանողի համար, ինչ միջավայրի պայմաններում և որ նպատակային
թերությունների դեպքում են նրանք լավագույնս աշխատում [190]։ Նաև
լրացուցիչ հետազոտություններ են անհրաժեշտ՝ պարզելու , թե
գնահատման ո՞ր մեթոդներն են առավել արդյունավետ՝ «ԱՍԽ» ունեցող
ուսանողների կրթական կարիքների մակարդակը պարզելու համար։
«ԱՍԽ» ունեցող ուսանողների ակադեմիական առաջադիմության
դժվարությունը ուսումնառության ընդհանրացման հակվածությունն
է[84]։ Ուսուցումը տարբեր է յուրաքանչյուր ուսանողի համար, ինչը նաև
նույնն է «ԱՍԽ» ունեցող ուսանողների համար։ Կրթության որակի
բարելավման համար սովորաբար հարմարեցումներ են ստեղծվում
տարբեր ունակություններ ունեցող ուսանողների համար [191]։
ԱՄՆ-ում «ԱՍԽ» ունեցող ուսանողի ուսման արժեքը տարեկան 8600
դոլարով ավելի է, քան այլ ուսանողների կրթության արժեքը, որը կազմում
է 12000 դոլար[192]։
Զբաղմունք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Աուտիզմով հիվանդ 20 տարեկանների մոտ կեսը գործազուրկ է, իսկ
ավարտական աստիճան ունեցողների մեկ երրորդը կարող է գործազուրկ
լինել[193]։ Մինչ գործատուները նշում են աշխատանքի ընդունելու
մտահոգությունները արտադրողականության և վերահսկողության
վերաբերյալ, աուտիստների փորձառու գործատուները դրական
վերաբերմունք ու տեղեկատվություն են հաղորդում միջինից բարձր
հիշողության և մանրամասների կողմնորոշման, ինչպես նաև աուտիզմով
հիվանդ աշխատողների կանոնների և ընթացակարգերի նկատմամբ
բարձր հարգանքի մասին[193]։ Աուտիզմի տնտեսական բեռի մեծ մասը
պայմանավորված է աշխատաշուկայում կորցրած
արտադրողականությամբ[194]։ Որոշ ուսումնասիրություններ էլ ցույց են
տալիս, որ եկամուտը նվազում է այն ծնողների շրջանում, ովքեր խնամում
են աուտիզմով հիվանդ երեխաներին[195][196]։ Աուտիզմի հետ կապված
բովանդակություն ավելացնելը գոյություն ունեցող ուսուցման
բազմազանության մեջ կարող է բացահայտել սխալ պատկերացումները ,
աջակցել աշխատակիցներին և օգնել աուտիզմով հիվանդ մարդկանց
համար նոր հնարավորություններ ստեղծել[197]։ 2021 թվականի դրությամբ
հիմնական գործատուների կողմից աուտիզմով հիվանդների
զբաղվածության նոր նախաձեռնությունների ներուժը շարունակում է
աճել։ ԱՄՆ-ում աուտիզմի ամենահեղինակավոր նախաձեռնությունը
«Autism at Work»-ն էր, որը աճեց՝ հասնելով մինչև 20 խոշորագույն
ընկերությունների[198]։

https://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B1%D5%B8%D6%82%D5%BF%D5%AB
%D5%A6%D5%B4%D5%AB_%D5%BD%D5%BA%D5%A5%D5%AF%D5%BF%D6%80

Աուտիկ խանգարման 8 նշանները

Աուտիկ սպեկտրի խանգարումն ախտահարում է 68 երեխաներից մոտավորապես մեկին և
հաճախ հանդիպում է տղաների մոտ, քան աղջիկների: Ընդ որում, դրա նշանները կարող են
տարատեսակ լինել՝ կախված ծանրության աստիճանից:

Սովորաբար ինֆանտիլ աուտիզմը ախտորոշվում է, երբ երեխան սկսում է հաճախել

մանկապարտեզ, բայց երբեմն անգամ մեկ տարեկան երեխաների մոտ կարելի է նկատել այս
հոգեկան հիվանդության հստակ նշանները:

Կարևոր է սովորել աուտիզմը ճանաչել հնարավորինս շուտ, քանի որ վաղ միջամտությունը

կարող է էականորեն բարելավել երեխայի էմոցիոնալ և ինտելեկտուալ զարգացումը:

Եվ այսպես, ահա այն 8 նշանները, որոնք կարող են մատնանշել աուտիզմ փոքր երեխաների
մոտ:

Երեխան խուսափում է տեսողական կոնտակտից:

Սովորաբար երեխաները ձգտում են տեսողական կոնտակտ հաստատել իրենց ծնողների ու

շրջապատող մարդկանց հետ: Եթե երեխան ամաչում է ու խուսափում անծանոթ մարդկանց
հետ տեսողական կոնտակտից, ապա դա նորմալ է, բայց եթե երեխան ընդհանրապես
տեսողական շփման մեջ չի մտնում որևէ մեկի հետ կամ դա անում է շատ հազվադեպ, ուրեմն
այդպիսի վարքագիծը կարող է լինել աուտիզմի նշան:

Երեխան չի ժպտում:
Երեխաները շատ վաղ են սկսում արտահայտել իրենց էմոցիաները: Բացի դրանից, նրանք
արագ սովորում են ճանաչել շրջապատողների դրական և բացասական վերաբերմունքը:
Աուտիզմ ունեցող երեխաները չեն ժպտում իրենց ծնողներին ու ուրիշ մարդկանց ու չեն
արձագանքում նրանց ժպիտներին, ինչպես նաև փորձում են ձևացնել այլ զգացմունքներ:

Կենդանիների հետ շփումը կարող է օգնել աուտիկ երեխաներին կարգավորել շրջակա

միջավայրի հետ իրենց հարաբերությունները: Հոգեթերապիայի այս տեսակի համար
հատկապես օգտակար են կատուները:

Երեխան չի արձագանքում իր անվանը:

Աուտիզմ ունեցող որոշ երեխաներ ասես չեն լսում, երբ նրանց կանչում են իրենց անունով:
Այդ պատճառով էլ նրանց մոտ հաճախ սխալմամբ լսողության խանգարում են ախտորոշում:
Արժե հետևել երեխայի՝ այլ հնչյունների նկատմամբ արձագանքին, որոնք կարող են
հաստատել կամ ժխտել աուտիկ սպեկտրի խանգարման առկայությունը:

Երեխայի մոտ խոսքային հմտություններին տիրապետելու բարդություններ են ի

հայտ գալիս:

Որոշ սովորական երեխաներ իրենց հասակակիցներից ուշ են սկսում խոսել: Բայց խոսքային
հմտություններին տիրապետելու խնդիրը մանկական աուտիզմի հիմնական նշանն է
հանդիսանում: Բացի դրանից, աուտիզմ ունեցող երեխաները կարող են սկսել բառեր
օգտագործել, բայց հետո կորցնում են խոսքին տիրապետելու հմտությունները:

Երեխան չի օգտագործում շփման ոչ վերբալ եղանակներ:

Եթե երեխան ցույց չի տալիս օբյեկտներ, ծափ չի տալիս ու ժեստերի կամ դեմքի էմոցիոնալ
արտահայտության այլ շարժումներ չի կիրառում, դա կարող է աուտիզմի նշան լինել:

Երեխան ծնողների ուշադրության կարիքը չունի:

Փոքր երեխաները սովորաբար մեծերի հետ շփման կարիք ու պահանջմունք են զգում, և այդ
պատճառով էլ աշխատում են ինչ-որ կերպ գրավել նրանց ուշադրությունը: Աուտիստները ոչ
մի նման բան չեն անում:

Նորմալ զարգացման համար երեխային պետք է ծնողների ուշադրությունը, և եթե

երեխաները դա չեն ստանում, ապա հետագայում դա հանգեցնում է անցանկալի
հետևանքների:

Երեխան կատարում է անսովոր կրկնվող շարժումներ:

Աուտիզմ ունեցող երեխաների մոտ կարելի է նկատել անսովոր կրկնվող շարժումներ,

այնպիսին, ինչպիսին են օրորելը, մարմինը պտտելը, ձեռքերն ու ոտքերը սեղմելը, ինչը
կարող է նկատվել մինչև մեկ տարեկան երեխաների մոտ, դաստակների պտտելը ու այլ
տարօրինակ գործողություններ:

Երեխան չի հետաքրքրվում դերային խաղերով:

2-3 տարեկան հասակում երեխաները սկսում են յուրացնել սյուժետային-դերային խաղեր,

օրինակ, կարող են ձևացնել, թե կերակրում են տիկնիկին: Փոքրիկ աուտիստները սովորաբար
հետաքրքրված չեն ժամանցի այդ ձևով: Նրանց ավելի շատ դուր են գալիս միայնակ
կատարվող գործողություններ, ինչպիսիք են որոշակի կարգով խաղալիքներ կամ այլ
առարկաներ դասավորելը:

Եթե դուք գիտեք երեխաների, ովքեր ցուցաբերում են վերևում նկարագրված նշաններն ու

վարքագիծը, խորհրդակցեք որակավորված մասնագետի հետ, ով վաղ շրջանի աուտիզմ
ախտորոշելու ու բուժելու մեծ փորձ ունի:

https://168.am/2018/08/18/996415.html

ԱՈՒՏԻԶՄ ՈՒՆԵՑՈՂ ԵՐԵԽԱՆԵՐԻ ՀԵՏ ԻՐԱԿԱՆԱՑՎՈՂ ՀՈԳԵՇՏԿՈՂԱԿԱՆ

ԱՇԽԱՏԱՆՔՆԵՐԸ

Աուտիզմ, զարգացման բարդ խանգարում է, որը հիմնականում ի հայտ է գալիս երեխայի

կյանքի առաջին երեք տարիների ընթացքում և համարվում է նյարդաբանական
խանգարում, որը ազդում է ուղեղի նորմալ աշխատանքի վրա, խոչընդոտում
սոցիալական հարաբերությունների և հաղորդակցվելու հմտությունների զարգացմանը։
Աուտիզմ ունեցող թե՛ երեխաները, թե՛ մեծահասակները սովորաբար դժվարություններ
ունեն խոսելու, ոչ-խոսքային հաղորդակցման, սոցիալական հարաբերությունների,
զվարճանալու և խաղալու ունակությունների մեջ։ Այնուամենայնիվ պետք է հիշել, որ
աուտիզմը մեծ շառավիղ ունեցող խանգարում է և տարբեր մարդկանց վրա ազդում է
յուրովի։ Այս իսկ պատճառով վաղ ախտորոշումը շատ կարևոր է։ Աուտիզմի նշանները
վաղ ճանաչելու շնորհիվ երեխան կարող է անհապաղ սկսել ստանալ բազմաթիվ
մասնագիտացված բուժական միջամտություններ։ Աուտիզմը հինգ զարգացման
խանգարումներից մեկն է, որոնք խմբավորվում են «Զարգացման ընդհանուր
խանգարում» անվան տակ, որը նյարդաբանական խանգարումների այն կատեգորիան է,
որը բնորոշվում է «դաժան և ծավալվող զարգացման խանգարում՝ զարգացման տարբեր
բնագավառներում»: Աուտիզմը համարվում է աղավաղված զարգացման տարբերակ,
ինչը դիզօնտոգենեզի տեսակ է, որի ժամանակ նկատվում է ընդհանուր հոգեկան
թերզարգացվածություն, հապաղած, վնասված զարգացում և առանձին գործընթացների
արագացված զարգացում, ինչը հանգեցնում է որակապես նոր պաթոլոգիական
գոյացությունների առաջացմանը: Տարբերում են աուտիզմով երեխաների երկու խմբեր՝
1/երեխաներ , ովքեր ունեն արտահայտված հուզա-կամային ոլորտի աղավաղված
զարգացում և 2/երեխաներ, ովքեր ունեն ճանաչողական ոլորտի աղավաղված
զարգացում: Որոշ հեղինակներ տարբերակում են նաև 3-րդ ձև երբ առկա է խառը ձև՝
արտահայտված հուզակամային և ճանաչողական աղավաղված զարգացմամբ:
Հոգեշտկումը միջոցառումների համակարգ է, ինչը ուղղված է թերությունների
հաղթահարմանը կամ հատուկ միջոցների շնորհիվ հոգեբանական ազդեցության
միջոցով երեխաների վարքի ուղղմանը: Հոգեշտկում հասկացությունն օգտագործվում է
անհատի կամ խմբի վրա հոգեբանի ազդեցության այնպիսի գործընթացը նշելու համար,
որն առօրյա կյանքի, հատուկ կազմակերպված պարապմունքների, ուսումնական,
արտադրական կամ այլ իրավիճակի պայմաններում իրականացվում է հոգեբանական
վիճակի փոփոխության, հոգեբանության յուրահատկությունների, հոգեբանական
գործընթացների, ներխմբային հաղորդակցման և այլնի ընթացքի
առանձնահատկությունների բացահայտման նպատակով և կապված չէ բժշկական
ախտորոշման և (կամ) բժշկական բնույթի միջոցներ օգտագործելու հետ:

Հոգեշտկում հասկացությունը պատմականորեն սերտորեն կապված է գիտության և

պրակտիկ գործունեության այնպիսի բնագավառների հետ, ինչպիսիք են

արատաբանությունը, մանկավարժությունը, մանկավարժական հոգեբանությունը,

ուսուցման տեսությունը և այլն: ՙՇտկում՚ հասկացությունը ("մանկավարժական շտկում",

"հոգեբանական շտկում", "շտկողական ուսուցում" և այլն) աստիճանաբար ձևավորվել է

երկճյուղավորումների սահմաններում (դաստիարակություն-վերադաստիարակություն,

ուսուցում սովորական դպրոցում-ուսուցում օժանդակ դպրոցում և այլն), որոնք

ենթադրում են հարաբերականորեն տևական, հատուկ ձևով կազմակերպված

ազդեցություն դաստիարակվողի կամ ուսուցանվողի վրա` նպատակ ունենալով շտկել

նրա անբավարար կամ սխալ ձևավորված (բնածին կամ ձեռքբերովի ամենատարբեր

ախտաբանության, անբարենպաստ ընտանեկան կամ սոցիալական միջավայրի

պատճառով և այլն) պատկերացումների համակարգը և շրջակա աշխարհի հետ իրական

փոխազդեցությունը: Որոշակի նմանությունը բժշկական բնույթի միջոցառումներին, երբ

մասնագետների ջանքերը նպատակամղված են կորցրած կամ բավարար չափով

չզարգացած գործառույթների վերականգնմանը կամ փոխհատուցմանը, արտացոլվում է

այնպիսի հասկացությունների օգտագործման մեջ, ինչպիսիք են "մանկավարժական

վերականգնում" և "հոգեբանական վերականգնում":

Ինչպես ցույց է տալիս պրակտիկան, Հոգեշտկումը ամենից հաճախ կողմնորոշված է

դեպի սոցիալական ինստիտուտների` դպրոցների, ուղղիչ հիմնարկների և այլնի

հարցումները, ինչպես նաև մանկավարժների, ադմինիստրատորների, ծնողների և (կամ)

իր իսկ այցելուի մասնագիտական և անձնական հարցումները բավարարելուն: Դա

կարող է լինել դպրոցական ուսմանը երեխաների պատրաստության, դպրոցականների

զանազան ուսումնական հմտությունների, արժեքային կողմնորոշումների, ընկերների,

գործընկերների, ուսուցիչների, ընտանիքի անդամների հետ փոխհարաբերությունների

շտկման հարցում: Շտկման պահանջը կարող է ձևակերպվել, մասնավորապես, որպես

"հաղթահարում" (տագնապայնության, դեպրիվացիայի և այլն), "վերացում"

(դժվարությունների, հետևանքների և այլն), "ձևավորում" (հարաբերությունների,

հմտությունների և այլն: Հոգեբանական շտկման արդյունավետությունը մեծ մասամբ

կախված է արատի հոգեբանական ախտանիշի վերլուծությունից և դրա առաջացման

պատճառների վեր հանումից:

Աուտիզմով երեխաների հետ հոգեկան շտկման աշխատանքների կազմակերպման
ժամանակ անհրաժեշտ է կենտրոնանալ բարդ հուզական պաթոլոգիայի

յուրահատկությունների, ճանաչողական, պահնջմունքա-դրդապատճառային

ֆունկցիաների վրա: Աուտիզմով երեխաների հետ տարվող հոգեշտկողական

աշխատանքների հիմքում ընկած են հոգեբանության տեսական ուղղությունները,

սակայն հիմնականում օգտագործվում են երկու ուղղություններ՝հոգեվերլուծական և

վարքային: Հոգեվերլուծական տեսության տեսանկյունից վաղ մանկական աուտիզմը

համարվում է երեխայի և շրջակա միջավայրի միջև եղած կոնֆլիկտի արդյունք:

Բազմաթիվ հոգեվերլուծաբանների կարծիքով աուտիզմով երեխաների մայրերը իշխող

են, դաժան, հուզականորեն սառը և ճնշում են երեխայի զարգացումը: Հավանական

պատճառ է համարվում նաև այն, որ այդպիսի երեխաների ծնողների այդ գծերը

փոխանցվում են նաև երեխաներին և դա բարդացնում է այս երեխաների

դաստիարակության գործընթացը: Վաղ մանկական աուտիզմով երեխաների

հոգեբանական շտկման հոգեվերլուծական տեսությունը համարվում է բանավեճային

հարց: Այդուհանդերձ հոգեբանական շտկման հոգեվերլուծական մոտեցումները

ընդունվում են բազմաթիվ մասնագետների կողմից:

/Բեթելհեյմ, Շպից/:
Աուտիզմով երեխաների հոգեբանական շտկողական աշխատանքները ուղղված են

նրանց ճանաչողական և խոսքային ֆունկցիաների ձևավորմանը և առանձնահատուկ

նշանակություն ունեն այս երեխաների ադապտացիայի գործընթացում: Աուտիզմով

երեխաների հոգեբանական շտկման աշխատանքները, որոնք ուղղված են

ճանաչողական և խոսքային ֆունկցիաների ձևավորմանը հիմնվում են առաջատար

ախտանիշների կոմպլեքսի վրա, ինչը որոշում է ճանաչողական և խոսքային

ֆունկցիաների արատների կառուցվածքը:

Համապատասխանաբար, այսպիսի հոգեշտկողական աշխատանքները պետք է

ունենան ախտորոշիչ փուլ: Հոգեբանության պրակտիկայում ճանաչողական և խոսքային

ֆունկցիաների խանգարման 3 հիմնական մոտեցում են առանձնացնում՝ փսիխոմետրիկ,

ֆունկցիոնալ, նեյրոհոգեբանական: Օրինակ փսիխոմետրիկ մոտեցման դեպքում

հոգեբանական շտկուման հիմքը համարվում է երեխայի ինտելեկտուալ զարգացման

մակարդակը, ինչից հետո հոգեբանի ուշադրությունը կենտրոնացվում է հատուկ

հոգեբանա-մանկավարժական շտկողական մեթոդների օգնությամբ երեխայի ընդհանուր

ինտելեկտուալ մակարդակի բարձրացմանը և հատուկ հաստատություններում

աուտիզմով երեխաների ուսուցման կազմակերպմանը /դպրոց, տուն, հոգեբանի և

մանկավարժի կողմից անցկացվող անհատական պարապմունքներ/:

Ֆունկցիոնալ մոտեցման դեպքում որոշվում է երեխայի առանձին հոգեկան
գործընթացների մակարդակը /ընկալում, հիշողություն, ուշադրություն, մտածողություն/:

Աուտիզմով երեխաների հետ տարվող հոգեշտկողական աշխատանքների նպատակը

համարվում է շտկումը և խանգարված առանձին հոգեկան գործընթացների

օպտիմիզացիան /օրինակ ընկալման կամ ուշադրության զարգացումը/:

Նեյրոհոգեբանական մոտեցումը հիմնվում է զարգացման և օնտոգենեզի /անհատական

զարգացման/ ընթացքում բարձրագույն հոգեկան գործընթացների

հիերարխիկ /աստիճանական/ զարգացման մասին ժամանակակից պատկերացումների

վրա: /Բերնշտեյն 1947 թվական, Վայզ-ման 1976 թվական, Պիլաևա, Անուտինա 1997

թվական, Սեմագո Մ. Մ./: Բազմաթիվ հոգեբանների վերլուծությունները ցույց են տվել, որ

երեխաների ընկալումը համարվում է բոլոր բարձրագույն հոգեկան գործընթացների

հիմքը, ելակետը: Հաշվի առնելով այս հանգամանքը վաղ մանկական աուտիզմով

երեխաների հետ կազմակերպվող հոգեբանական շտկման աշխատանքներում մեծ

ուշադրություն է հատկացվում շարժողական ֆունկցիաների զարգացումը:

Նեյրոհոգեբանական մոտեցման համաձայն առանձնացնում են հոգեբանական

շտկողական աշխատանքների մի քանի մակարդակներ / Սեմագո Ն. Յա. Սեմագո Մ. Մ.

2000թվական/:

Առանձնացնում են աուտիզմով երեխաների հետ տարվող հոգեբանական շտկման

աշխատանքների հետևյալ մակարդակները.

 Ակտիվացման մակարդակ, հոգեկան գործընթացների ստատոկինետիկ

հավասարակշռության հաստատում,

 Հոգեկան գործընթացների ստատոկինետիկ հավասարակշռության օպերացիոնալ

ապահովման մակարդակ,

 Հոգեշարժական նպատակաուղղված գործընթացների կամածին կարգավորման

մակարդակ:
Աուտիզմով երեխաների հետ տարվող հոգեբանական շտկողական աշխատանքների
կազմակերպման մակարդակներից յուրաքանչյուրը ունի իր յուրահատկությունները այս

երեխաների վրա հոգեբանական ազդեցության ժամանակ և առաջարկում է տարբեր

հոգեշտկողական մեթոդների կիրառում:

Աուտիզմով երեխաների հետ իրականացվող հոգեբանական շտկողական

աշխատանքների առաջին մակարդակը ուղղված է գլխուղեղի ենթակեղևային

գոյացությունների ֆունկցիոնալ ակտիվացմանը:

Երկրորդ մակարդակի մեթոդները ուղղված են գլխուղեղի աջ և ձախ կիսագնդերի հետին

մինչմոտորային բաժինների ակտիվացիային, նրանց փոխազդեցությանը:

Երրորդ մակարդակի մեթոդների նպատակն է գլխուղեղի պերիֆերիկ բաժինների

դրական կարգավիճակի ձևավորումը:

Աուտիզմով երեխաների հետ իրականացվող հոգեբանական շտկողական

աշխատանքների ուղղվածությունը համարվում է խոստումնալից ոչ միայն այս

երեխաների հետ տարվող հոգեշտկողական աշխատանքներում, այլ նաև հոգեկան

թերզարգացումով երեխաների հետ իրականացվող հոգեշտկողական

աշխատանքներում:

Աուտիզմի բազմաբնույթ, պոլիմորֆ տեսակները պահանջում են բոլոր այն գործոնների

հաշվառում, որոնք որոշում են արատի կառուցվածքը:

Օրինակ աուտիզմով երեխաների հոգեկան արատի կառուցվածքում բացի հուզական

խանգարումներից ուսումնասիրվում են նեյրոդինամիկ խանգարումները, խոր մտավոր

խանգարումները և այլն:

Հաշվի առնելով աուտիզմով երեխաների արատի բազմաբնույթ և բարդ կառուցվածքը

առանձնացնում են հոգեբանական շտկողական աշխատանքների 3 հիմնական մոդելներ՝

 Ճանաչողական և խոսքային գործընթացների հոգեբանական շտկում,

 Համակարգա-կառուցվածքային մոդելներ,

 Օնտոգենետիկ մոդել,

 Հուզական մոդել

Հաշվառումը աղավաղված զարգացումով երեխաների համակարգա-կառուցվածքային

մոդելի հոգեբանական շտկողական աշխատանքները թույլ են տալիս մշակել

հոգեբանական շտկողական աշխատանքների տարբերակված մեթոդներ, որոնք հաշվի

են առնում արատի ծանրության աստիճանը և արատի կառուցվածքը:

Այս ամենը հեշտությամբ իրականացվում է հոգեբանական շտկողական

աշխատանքների ֆունկցիոնալ և նեյրոհոգեբանական մոտեցումների ժամանակ:

Օնտոգենետիկ մոտեցումները առաջարկում են երկու հիմնական ուղղություններ՝

 Երեխայի անձի և ճանաչողական գործընթացների օնտոգենետիկ զարգացման վաղ

փուլերի վերադարձ

 երեխայի զարգացման մոտակա գոտու կողմնորոշում:

Հաշվի առնելով աուտիզմով երեխայի ճանաչողական և խոսքային գործընթացների
զարգացման գործում հուզական բաղադրիչների մեծ նշանակությունը ավելի

նպատակաուղղված կհամարվի աուտիզմով երեխաների հետ իրականացվող

հոգեբանական շտկողական աշխատանքների ժամանակ կիրառել հոգեբանական

շտկմնան հուզական մոդելը, որը կարող է որոշել այս երեխաների հետ իրականացվող

հոգեբանական շտկողական գործընթացի ձևական և բովանդակային կողմերը:

Այս մոդելը առաջարկում է.

 Աուտիզմով երեխաների համար հուզականորեն մեծ նշանակություն ունեցող

մեթոդական հնարների մշակում և կիրառում,

 Աուտիզմով երեխաների հուզական պահանջմունքներին համապատասխան

հոգեշտկողական գործընթացի հատուկ կազմակերպում:

Աուտիզմով երեխաների հետ տարվող հոգեբանական շտկողական աշխատանքների

պլանավորման գործընթացում պետք է հետևել հետևյալ սկզբունքներին՝

 Հաջորդականության սկզբունք, որի հիմքում ընկած է հանձնարարությունների

աստիճանական բարդացումը, հանձնարարությունների ընթացքի՝ սկզբի միջին

հատվածի, ավարտի կազմակերպում և հաջորդականության պահպանում,

 Հանձնարարությունների մատչելիության սկզբունք, այսինքն երեխային մատուցվող

նյութը պետք է լինի պարզ, հասկանալի և ամենակարևորը համապատասխանի

տարիքային և անհատական առանձնահատկություններին, հանձնարարությունները

տրվում են աստիճանական բարդացումով պարզից դեպի բարդը, հեշտից դեպի դժվարը,

 Պարապմունքների սիստեմատիկության սկզբունք, որը դիտարկում է հատուկ

կանոնակարգված, պարապմունքների իրականացման որոշված հաճախականություն,

ցանկալի է շաբաթական ոչ պակաս քան երկու անգամ,

 Յուրացված նյութի ամրապնդման սկզբունք, այս սկզբունքի իրականացումը

պահանջում է ծնողի, հատուկ մանկավարժների ,լոգոպեդի ներառում իրականացվող

շտկողազարգացնող աշխատանքներում,

 Ուսումնական ստերեոտիպերի ձևավորման սկզբունք, ինչը պահանջում է

պարապմունքների իրականացման հստակ հատկացված ժամ և վայր:

https://vk.com/wall-112186028_36

Աուտիզմի վաղ 10
նշանները / 10 Early Signs
of Autism
play therapy group/խաղային թերապիայի խումբ Autism Early Signs 04.11.2018 1 Minute

1. Ձեռքերի շարժումներ
2. Հաճախ ոտնաթաթերի վրա քայլել
3. Գլուխը պարբերաբար հարվածել
4. Մշտական անհմաբերություն և լաց հանրային
վայրերում
5. Հեղուկները լցնել – դատարկել
6. Չափից շատ կծել կամ ագրեսիվություն
7. Ձայնային/խոսքային հրահանգներին
պատասխանների անբավարարություն
8. Խուսափում աչքերի կոնտակտից
9. Խոսքի և հաղորդակցման պակաս
10. Խնդիրներ ուտելիքի, մակերևույթների,
հագուստի հետ

Ներքևում աուտիզմ ունեցող Ալիսթրի հայրիկի

մեկնաբանություններն են՝ ցույց տրված երեխայի վարքի
օրինակներով: Տեքստը բառացի համապատասխանում է
տեսահոլովակին:

«- Ալիսթր ողջույն, դու քշո՞ւմ ես: Ի՜նչ մեծ տղա է:»

Ալիսթրը սովորական, ուրախ, առողջ տղա է թվում:

Սակայն մի փոքր ուշադիր նայելու դեպքում Դուք կտեսնեք…

Ողջույն բոլորին, ես Ալիսթրի հայրիկն եմ:

Ամենակարևոր բանը, որ պետք է հիշել, այն է, որ Ձեր երեխայի
մոտ այս նշաններից որոշների լինելը ինքնաբերաբար
աուտիզմի ախտորոշման չի հանգում: Այնուամենայնիվ
ինչքան ավելի շատ են այդ վարքերը հանդիպում երեխայի
մոտ, այնքան անհանգստանալու պատճառները շատ են:
Առանցքն այստեղ այդ վարքերի կայունությունն ու
հաճախությունն է:

Այսպիսով, առաջին օրինակում դա ակնհայտ է:

1. Ձեռքերի շարժումներ

Որոշ երեխաներ վաղ զարգացման ընթացքում շարժում են

ձեռքերը, սակայն ուշադրություն դարձրեք, թե որքան երկար
է վարքը տևում:

Եթե երեխան դուրս է գալիս այս վարքերից մոտավորապես 3

տարեկանում, շատ բան չկա անհանգստանալու, բայց
Ալիսթրի նման երեխայի պարագայում, որը ձեռքերը շարժում
է ամեն օր, մտահոգության պատճառ կա: Սա
«ինքնախթանման» կամ այսպես կոչված «ստիմի» օրինակ
է, որի օգնությամբ աուտիզմ ունեցող երեխաները
հանգստանում են:
2. Հաճախ քայլում է ոտնաթաթերի վրա

Երկրորդ օրինակը, որը կարող է շփոթեցնող լինել, այն է, որ

մարդկանց մեծամասնությունն առնվազն փորձել է քայլել
ոտնաթաթերի վրա կյանքի որոշակի փուլում: Նորից,
ուշադրություն դարձրեք որքան հաճախ է երեխան վարքը
ցուցաբերում:

Մեր 9 տարեկան որդին, որի մոտ աուտիզմ է ախտորոշվել,

դեռ քայլում է ոտնաթաթերի վրա:
3. Գլուխը պարբերաբար հարվածում է

Երրորդ նշանը, որը կարող է ահազանգ լինել:

Այնուամենայնիվ, եթե երեխան գլուխը խփում է ինչ-որ

փափուկ բանի, ինչպես մանկական աթոռի հենակն է,
հիմնականում վտանգ չի պարունակում: Որպես «ստիմի» ձև
այն կարող է օգնել հանգստացնել երեխային ճոճվող
շարժման միջոցով:
Աուտիզմ ունեցող շատ մարդիկ սիրում են ճոճվել առաջ և
հետ:

Մենք նաև ցույց ենք տալիս, որ Ալիսթրը գլուխը խփում է

ապակե դռանը և գետնին, որպես տարբեր օրինակներ:

Այնուամենայնիվ տեսագրելուց հետո մենք անմիջապես

Ալիսթրին հեռացնում ենք իրավիճակից և տեղափոխում ենք
նրա ուշադրությունը՝ որևէ հնարավոր վնասից խուսափելու
համար:

Որոշ մարդիկ անգամ ստիպված սաղավարտներ են գնում

իրենց երեխաների համար, որպեսզի նրանց չվտանգեն:
4. Մշտական անհմաբերությունն ու լացը հանրային
վայրերում

Չորրորդ նշանը կարող է այդքան էլ տարօրինակ չթվալ

ծնողներին և մյուսներին: Ամեն դեպքում մի՞թե ցանկացած
երեխա անհամբեր չի եղել հանրային որևէ վայրում ինչ-որ
պահի:

Այս վարքը կապված չէ խաղալիքը չստանալու հետ: Այն

հանրային տեղերի աղմկոտ, շատ լուսավոր պայմանների
արդյունք է:

Իսկապես, գուցե դժվար է զգայական

անհանդուրժողականությունը կամ խոցելիությունը
տարբերակել սովորական զայրույթից:

Ամենադյուրին տարբերակը հետևյալն է. երբ երեխային

տալիս եք այն, ինչ նա ուզում է, նա դադարեցնո՞ւմ է վատ
վարքը: Եթե այո, ապա ամենայն հավանականությամբ դա
սովորական բարկություն է:

Մինչդեռ եթե նա շարունակում է գոռալ և լաց լինել, ասես ցավ

է զգում, անգամ ուզածը ստանալուց հետո, ապա
հավանաբար դա զգայական անհանդուրժողականություն
կամ խոցելիություն է (զգայական դեզինտեգրացիա):

Այնուամենայնիվ, ես առաջարկում եմ տեղի չտալ երեխայի

պահանջներին:

Կարծում եմ այս բացառությունը կարող է օգնել որոշ

ժամանակով, ինչպես նաև բացահայտել վարքը:
Կարևոր է իմանալ, որ զայրույթը րոպեներ է տևում, մինչդեռ
զգայական «հիստերիան» կարող է ժամերով շարունակվել:
5. Հեղուկները լցնել – դատարկել

Հինգերորդ կետում մենք հանդիպում ենք «ստիմի» մեկ այլ

օրինակի: Չնայած բոլոր երեխաները սիրում են խաղալ ջրով
կամ իրենց կաթիկի պղպջակներով, կրկին վերադառնում ենք
այն հարցին, թե որքան երկար է վարքը տևում: Նաև կարող
եք նկատել, որ երեխան այս վարքը ցուցաբերում է միայնակ,
մյուսներից առանձնացած, փոխանակ ցուցադրելու փորձեր
անելու:

Սովորաբար վարքը 5-10 րոպեից ավելի երկար է և կարող է

ժամեր տևել՝ կախված աուտիզմի բարդության աստիճանից:

Ուշադիր եղեք առարկաներով ծայրահեղ տարվածությանը և

գործողությունների կրկնություններին:
6. Չափից շատ կծելը կամ ագրեսիվությունը:

6-րդը շատ ագրեսիվ վարքն է: Բոլոր երեխաներն էլ ինչ-որ

պահի դա ցուցաբերում են, սակայն եթե երեխան անում է դա
անմիջապես պատժվելուց հետո, ասես հաճույք է ստանում
դրանից: Գուցե տարօրինակ հնչի, բայց սա կարող է լինել
ինքնախթանման մեկ այլ տարբերակ լինել, քանի որ երեխան
կոշտ արձագանք է ստանում մյուսներից ագրեսիվ լինելու
դեպքում: Դուք կնկատեք, որ երեխան շատ ավելի ագրեսիվ է,
քան տիպիկ զարգացող երեխան առանց ակնհայտ կամ
հասկանալի պատճառի, ինչպես կարող է լինել օրինակ ուրիշ
երեխայի խաղալիքը ուզելը:

«Ալիսթր կարո՞ղ ես բառեր գործածել:

Ի՞նչ կասես մեքենան լվանալու մասին»:

7. Ձայնային/խոսքային հրահանգներին
պատասխանների անբավարարություն

Մինչ բոլոր երեխաներն իրենց ծնողների նկատմամբ ինչ-որ

պահի անտարբերություն են ցուցաբերում առանց
դիտավորության, աուտիստիկ երեխան մեկուսացած է, ասես
իր սեփական փոքրիկ աշխարհում լինի:
Երբեմն ծնողները կարծում են, որ երեխան լսողության
խնդիրներ ունի, բայց սա ավելի շատ կապված է
առանձնացած լինելու, քան չլսելու հետ:

Ամեն դեպքում աուտիստիկ մարդիկ չափից շատ են լսում և

երկար ժամանակի կարիք ունեն ձայները ֆիլտրելու համար:

«Ալիսթր, Ալիսթր, ի՞նչ ես խաղում փոքրիկս:

Մեքենայո՞վ ես խաղում:

Ալիսթր նստիր,

Ալիսթր

Ալիսթր (երգում է)

Ալիսթր

Ալիսթր

Ես քեզ հետ եմ խոսում»:

8. Խուսափում է աչքերի կոնտակտից

8-րդ նշանը հավանաբար ամենաճանաչվածն է, և դա աչքերի

կոնտակտի անբավարարությունն է:

Աուտիզմ ունեցող շատ մարդիկ կխուսափեն աչքի

կոնտակտից երբ հնարավոր լինի: Շատերը նկարագրում են
դա որպես «ցավոտ»: Չնայած հատուկ պատճառները անձից
անձ կարող են տարբերվել, բայց սա աուտիզմի առկայության
միանշանակ ծանրակշիռ նշան է: Այն սովորաբար մնում է
մինչև հասունություն:
9. Խոսքի և հաղորդակցման պակաս

9-րդը խոսքի կարևորագույն փուլերի բաց թողումն է

(հապաղումը):

Եթե չգիտեք, թե քանի բառ ձեր երեխան պետք է օգտագործի,

ապա դա մի քանի րոպեում ինտերնետ-որոնման հարց է:
Սովորաբար, եթե երեխան քիչ բառեր է օգտագործում 3
տարեկանում, անհանգստանալու կարիք կա: Եթե երեխան 4
կամ 5 տարեկան է և դեռևս չի օգտագործում բազային
նախադասություններ, անհանգստության ավելի լուրջ
պատճառներ ունեք:

Բառերը կրկնելը կամ «էխոլալիան» այն է, երբ նրանք կայուն

կրկնում են նույն արտահայտությունները, բայց ոչ թե
սովորելու ձևով, այլ խաթարված ձայնագրման նման նորից,
նորից ու նորից, ուստի դրա նկատմամբ ևս զգոն եղեք:

«Նա ասում է նույն բանը վերջին 20 րոպեում, այնպես

չէ՞»:

Ի վերջո, աուտիզմ ունեցող ոչ բոլոր մարդիկ են ոչ վերբալ,

միայն այն, որ երեխան խոսում է, չի նշանակում, որ նա
պարտադիր դուրս է սպեկտրից:
10. Խնդիրներ ուտելիքի, մակերևույթների,
հագուստի հետ:

10-րդ նշանը կապված է ուտելիքի կամ տարբեր նյութերի

դիպչելու խնդիրների հետ: Աուտիզմ ունեցող մարդիկ
պահանջկոտ ուտողներ են, ինչը կապված է զգայական
հարցերի հետ:

Ոմանք ատում են յոգուրտի համը կամ երբ մի ուտելիքը

կպնում է մյուսին: Սա ասես բնորոշ մանկական վարք լինի,
սակայն այն շատ բարձր մակարդակի վրա է: Դուք
առաջարկում եք այդ ուտելիքը երեխային, և եթե անգամ նա
հաստատապես սոված է, չի ուտի, անգամ եթե դա իր կյանքը
փրկելու համար է:

Բարեբախտաբար մեր որդի Ալիսթրը այս փուլն անցել է, նա

սիրում է ուտելիքի բոլոր տեսակները, նա ավելի բծախնդիր է
մակերևույթների հետ, օրինակ հագուստի:

Մեր ավելի մեծ տղաները, որոնց մոտ աուտիզմ է

ախտորոշվել, մինչև հիմա սիրում են հագուստը հակառակ
հագնել, խուսափելու համար պիտակների կամ տարօրինակ
գործվածքների հպումներից:

Ալիսթրը սիրում է բայկայի հոտը և սիրում է գլխարկներ դնել,

որոնք նրան ապահովության զգացում են տալիս:
Այո, մենք չանդրադարձանք աուտիզմի բոլոր
նշաններին և դրսևորումներին:

Մենք հույս ունենք սա կստիպի ձեզ շարժվել ճիշտ

ուղղությամբ:

Եթե իսկապես կարծում եք, որ մեկը, ում դուք սիրում

եք, աուտիզմ ունի, կապվեք լոկալ հոգեբանների,
նյարդաբանների, սոցիալական աշխատողների կամ
այլ մասնագետների հետ:

Որքան ավելի շուտ ձեր երեխային օգնություն

ցուցաբերեք, այնքան մեծ է հնարավորությունը, որ նա
հարմարվի հասարակությանը և դրա բազմաթիվ
սոցիալական սովորություններին:

Նաև շարունակեք օգնել աուտիզմ ունեցողներին՝ ձեզ

և մյուսներին կրթելով և ծանոթացնելով այն
հարցերին, որոնց նրանք բախվում են ամեն օր:

Շնորհակալություն Ձեր ժամանակը տրամադրելու

համար, և լավագույն մաղթանքներս:

https://playtherapygroup.wordpress.com/
2018/11/04/%D5%A1%D5%B8%D6%82%D5%BF%D5%AB
%D5%A6%D5%B4%D5%AB-%D5%BE%D5%A1%D5%B2-10-
%D5%B6%D5%B7%D5%A1%D5%B6%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%
A8-10-early-signs-of-autism/
Վաղ մանկական աուտիզմ

«Երեխաներն ունեն տեսնելու, մտածելու եւ զգալու իրենց սեփական ձեւը , եւ

չկա ավելի անմիտ բան, քան ցանկությունը՝ փոխարինել այն մերով »,-ասել է
ֆրանսիացի փիլիսոփա եւ գրող Ժան Ժակ Ռուսոն: Երեխաներն աշխարհը
ճանաչում, զարգանում ու աճում են տարբեր մարդկանց հետ շփվելով:
Երեխան ժպտում, ծիծաղում, տխրում կամ զարմանում է տարբեր
երեւույթների հետ առնչվելիս, այլ կերպ ասած՝ նա որեւէ կերպ արձագանքում
է շրջակա աշխարհին, սակայն ոչ բոլոր երեխաներն են ունակ սպասված
արձագանքը տալ: Նման երեխաները խնդիրներ են ունենում շփման մեջ,
անտարբերություն են ցուցաբերում շրջապատի կամ այլ մարդկանց
նկատմամբ: Այս առանձնահատկությունները բնորոշ են «աուտիզմ » կոչվող
զարգացման խանգարումներն ունեցող երեխաներին, որոնց ոչ թե պետք է
անմտորեն ստիպել տեսնել կամ զգալ աշխարհը մեզ նման, այլ կրթական
ծրագրերով եւ շտկողազարգացնող աշխատանքներով հնարավորինս
մոտեցնել մեզ: Ըստ հիվանդությունների միջազգային դասակարգման 10-րդ
հրատարակության՝ վաղ մանկական աուտիզմը դիտվում է զարգացման
ընդհանուր խանգարում, որը դրսեւորվում է մինչեւ երեք տարեկանը :
Տղաների մոտ խանգարումը զարգանում է 3-4 անգամ ավելի հաճախ, քան
աղջիկների մոտ: Վաղ մանկական աուտիզմը՝ որպես զարգացման
խանգարում, ենթադրում է հոգեկանի բոլոր ոլորտներում
(պահանջմունքային, իմացական, հուզական եւ վարքային)
փոփոխություններ: Այդ փոփոխությունները յուրաքանչյուր տարիքային
խմբերում կարող են դիտվել արտահայտման տարբեր աստիճաններով :
Սակայն աուտիզմ ունեցող երեխան, դեռահասը, մեծահասակը ունեն
սոցիալական ադապտացիայի եւ միջանձնային հարաբերություններ
ձեւավորելու դժվարություններ: Վաղ մանկական աուտիզմ ունեցող
երեխաները շրջապատող միջավայրը ընկալում են որակապես այլ ձեւով:
Նրանք ապրում են հատուկ աշխարհում, որտեղ ամեն ինչ անփոփոխ է եւ
փակ՝ բոլորի համար: Այն ամենը, ինչը գտնվում է այդ աշխարհից դուրս,
նրանց մոտ առաջացնում է անհաղթահարելի վախ եւ մերժում: Այդ աշխարհ
թափանցելու ցանկացած փորձ առաջացնում է դիմադրություն: Աուտիզմի
առաջին ախտանշանները դրսեւորվում են մանկիկության տարիքում :
Երեխան հանգիստ է, անտարբեր է շրջապատի նկատմամբ, վատ է
տարբերակում մորը շրջապատից, չի ժպտում, իսկ երբեմն եթե հայտնվում է
ժպիտ, ապա այն հասցեագրված չէ: Երեխայի հայացքը ուղղված է
տարածությանը, նա չի արձագանքում կամ թույլ է արձագանքում մարդկանց
ձայներին: Վաղ մանկական աուտիզմի պատճառագիտության հարցում
միասնական կարծիք դեռեւս չկա: Սակայն կան մի քանի տեսություններ,
որոնք ներկայացնում են աուտիզմի առաջացման հնարավոր պատճառները :
Աուտիզմի առաջացման հոգեծին տեսությունը պնդում է, որ աուտիզմն
առաջանում է երեխայի նկատմամբ սոցիալական միջավայրի սառը եւ
թշնամական վերաբերմունքից: Սակայն այս տեսությունը չի բացատրում , թե
ինչու է ընտանիքի մյուս երեխաների զարգացումը ընթանում նորմալ :
Կարդացեք նաև Աուտիստիկ սպեկտրի խանգարման դեպքում վաղ
միջամտությունը կարող է հիմնովին փոխել մարդու կյանքի որակը 09:30
10.01.2024 «Բժիշկը սառնասիրտ դեմքով ասում է՝ խորհուրդ ենք տալիս
հրաժարվել ձեր երեխայից». Անժելա Աղաջանյան 15:24 08.12.2023
«Գերնպատակը կրթական բոլոր մակարդակներում ներառականության
ապահովումն է» 17:29 06.04.2023 Ներկայումս ավելի մեծ տարածում ունի
կենսաբանական մոտեցումը, համաձայն որի, աուտիզմը դիտվում է որպես
կենտրոնական նյարդային համակարգի ախտահարման կամ դիսֆունկցիայի
արդյունք: Ուղեղի օրգանական ախտահարում կարող է առաջանալ տարբեր
գործոններից. գենետիկական ախտաբանություն, կենտրոնական նյարդային
համակարգի նախածննդյան, ծննդյան եւ հետծննդյան ախտահարումներ ,
վիրուսային ինֆեկցիաներ, ուղեղի ֆունկցիոնալ կամ կառուցվածքային
խանգարումներ եւ այլն: Ըստ Երեւանի բժշկահոգեբանամանկավարժական
գնահատման կենտրոնի տվյալների՝ 2014 թվականի ընթացքում 3979
երեխայի մոտ գնահատվել է կրթական կարիք, սակայն չկան
վիճակագրական տվյալներ, որոնք ցույց կտային, թե այդ երեխաներից
քանիսի մոտ է կրթական կարիքը գնահատվել՝ ելնելով վաղ մանկական
աուտիզմի ախտորոշումից: Եվ թեպետ աուտիզմը վերջնականապես չի
շտկվում, այնուամենայնիվ, ժամանակին եւ ճիշտ իրականացվող
աշխատանքները կարող են դրական ազդեցություն ունենալ երեխայի
զարգացման վրա:

Ամբողջական հոդվածը կարող եք կարդալ այս

հասցեով՝ https://www.aravot.am/2015/09/23/611106/

© 1998 - 2024 Առավոտ – Լուրեր Հայաստանից

https://www.aravot.am/2015/09/23/611106/
Աուտիզմ և աուտիստիկ սպեկտրի խանգարում.

Աուտիզմը կամ աուտիստիկ սպեկտրի խանգարումը (ԱՍԽ) իրենից

ներկայացնում է լայն շրջանակ, որը բնութագրվում է սոցիալական
հմտությունների խանգարումով, խոսքի և ոչ վերբալ հաղորդակցման
խնդիրներով, կրկնվող վարքով։ Ըստ վերջին` 2016 թ. ԱՄՆ-ի վիճակագրության
(CDC) ԱՍԽ ախտորոշվում է 54 երեխաներից 1-ի մոտ։

Մենք գիտենք, որ գոյություն չունի մեկ տիպի աուտիզմ, այլ կան բավական
շատ ենթատեսակներ, հիմնականում պայմանավորված ժառանգական և
միջավայրի գործոնների համադրությամբ։

Քանի որ ԱՍԽ-ն լայն հասկացություն է, այդ ախտորոշմամբ յուրաքանչյուր

մարդ ունի ուժեղ կողմեր և դժվարություններ։

ԱՍԽ ունեցող մարդկանց սովորելու, մտածելու և խնդիրներ լուծելու

ունակությունները կարող են տատանվել բարձր ֆունկցիոնալից մինչև
ծայրահեղ կախյալ։ Մարդկանց մի մասը կարող է էական օգնության կարիք
ունենալ առօրյա կյանքում, իսկ մյուսները` չնչին կամ ամբողջովին ինքնուրույն
ապրեն։

Տարբեր գործոններ կարող են ազդել ԱՍԽ զարգացման վրա և հաճախ

խնդիրներն ուղեկցվում են զգայական խնդիրներով և բժշկական
վիճակներով` ստամոքս-աղիքային խանգարումներ, ցնցումներ, քնի
խանգարումներ, նաև հոգեբուժական այլ խնդիրներ` տագնապ, դեպրեսիա,
ուշադրության պակաս։

Աուտիզմի նշանները սովորաբար ի հայտ են գալիս - տարեկանում։ Որոշ

զարգացման հապաղումներ կարող են հայտնաբերվել նաև ավելի վաղ`
անգամ ամսականում։

Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ վաղ միջամտությունը բերում է

ավելի մեծ դրական արդյունքների աուտիզմով մարդկանց հետագա
կյանքում։
https://www.facebook.com/110831020665247/photos/a.160557952359220/160541319027550/?type=3

Մանկական աուտիզմ

Աուտիզմը հոգեբանական օտարացման ծայրահեղ ձև է, որն

արտահայտվում է շրջապատող իրականության հետ երեխայի
հաղորդակցման խախտուներով և սեփական ապրումների մեջ
խորասուզվածությամբ: Մանկական աուտիզմը ներգրավված է
ամենաթափանց խանգարումների խմբի մեջ, որն արտահայտված է
հոգեկանի բոլոր կողմերի զարգացման խախտումներով՝ ինտելեկտուալ,
հուզական (խախտվում են զգայությունները, խոսքը, հիշողությունը):

Աուտիզմ բառն առաջացել է լատիներեն autos - "ինքդ" բառից ,autism -

"ներփակվել":

Աուտիզմի ժամանակ տեղի է ունենում հոգեբանական զարգացման

խանգարում, նրանք սկսում են չշփվել նույնիսկ հարազատ մարդկանց հետ ,
կտրուկ արտահայտվում են վախերը և վարքի յուրահատկությունները:

Մանկական աուտիզմը հոգեբանական զարգացման խանգարման

յուրահատուկ ձև է` ուղեկցվող տարբեր հոգեկան ֆունկցիաների
ձևավորման անհարթությամբ, յուրահատուկ հուզա-վարքային, խոսքային և
երբեմն էլ ինտելեկտուալ խանգարումներով:
Բոլոր աուտիկ երեխաներին նաև բնորոշ է նույն շարժումների անիմաստ
կրկնումը: Այս երեխաներից շատերին բնորոշ է նաև չափազանց
ագրեսիվությունը, իմպուլսիվությունը, որը երբեմն զուգակցվում է
շարժումների արգելափակմամբ:

Հենց կյանքի առաջին ամիսներին այսպիսի երեխաները աչքի են ընկնում

հոգեշարժական զարգացման խանգարումներով: Առաջին հերթին
խուսափումը ցանկացած կոնտակտից: Նա չի սեղմվում մորը, երբ մայրը
գրկում է իրեն, չի նայում աչքերի մեջ և խուսափում է ուղիղ հայացքից :
Հաճախ նաև չեն արձագանքում լսողական ազդանշաններին:
Հենց առաջին ամիսների ընթացքում արդեն բացակայում է արտահայտիչ
միմիկան, ժպիտը, ծիծաղը, որոնք շատ բնորոշ են շփվող և առողջ երեխային:
Դիտվում է նաև քնի խանգարում: Ոչ բավարար հուզական ռեակցիան մոր
հանդեպ կարող է փոխարինվել նրանից կախվածությամբ: Մորից բաժանումը
այդ դեպքում բերում է ուժեղ հակազդման:

Աուտիկ երեխայի վարքը աչքի է ընկնում ծայրահեղ հակադրություններով:

Նա մեկ կարող է ուժեղ վախեր ունենալ, նույնիսկ սովորական
առարկաներից` լամպերից, աթոռից, և մեկ էլ կարող է կորցնել իրական
վտանգի զգացումը` կանգնել փողոցի մեջտեղը, բարձրանալ բարձր տեղեր,
գնալ տնից շատ հեռու:

Ծնողները շատ անգամ չեն հասկանում, որ երեխան հիվանդ է,

նրանց վարքը գնահահատում են որպես համառություն և ֆիզիկական
պատժի միջոցներ կիրառելով` փորձում են իրենց ենթարկեցնել :

Աուտիկ երեխաները կյանքի առաջին ամիսներից տարբերվում են

հոգեշարժողական տարբեր առանձնահատկություններով: Նման երեխաները
խուսափում են բոլոր տիպի շփումներից, հատկապես մեծահասակների հետ :
Փոքր հասակում, երբ մայրը գրկում է նրան, նա չի հպվում մորը, ձեռքը չի
մեկնում, ինչպես անում է առողջ երեխան:

Կյանքի առաջին ամիսներից մեծահասակների հետ հաղորդակցման

ժամանակ նրանց մոտ բացակայում է միմիկան, ծիծաղը, հաճախ նկատվում
են քնի խանգարումներ:

Աուտիզմի ամենաբարդ շրջանը 3-6 տարեկանն է, երբ երեխայի մոտ

դրսևորվում են ինքնամեկուսացում, ագրեսիա, վախ:

Աուտիզմի պատճառները շատ տարբեր են:

Դրանցից մեկը կապված է ուղեղի կառուցվածքի և ֆունկցիոնալ

գործունեության շեղումների հետ, որն իր հերթին բերում է մտածողական ,
սոցիալական և հաղորդակցման հմտությունների զարգացման
խախտումների: Ինչքան հնարավոր է պետք է վաղ հաստատել շփումը
երեխայի հետ, այսինքն՝ խոսքի ազդեցությամբ: Պետք է հնարավորին չափ
ընտանիքում քիչ լինեն կոնֆլիկտներն ու հուզական լարվածությունը :

Ընտանեկան մթնոլորտը հարկավոր է մշտապես պահել հանգիստ ու

հարմար, որպեսզի երեխան մեծանա հոգեպես լիարժեք: Պետք է երեխայի
մայրն իր երեխային դաստիարակի ճիշտ, այսինքն՝ ճիշտ սահմանի
թույլատրելիի և անթույլատրելիի սահմանը, անկեղծ լինի նրա հետ :

Բացի այդ, ծնողները պետք է կարողանան հասկանալ և գնահատել երեխայի

հնարավորությունները, նրա հանդեպ ձևավորել պահանջների
համապատասխան մակարդակ: Հատկապես պետք
է ուշադրություն դարձնել նրա և հասակակիցների հետ շփմանը, ժամանակ
առ ժամանակ թույլ տան նրան խաղալ, զբոսնել:

Աուտիզմով հիվանդ երեխաները երբեք չեն կարողնաում տարրաջանտել

մարդկանց և անշունչ առարկաներին: Նոր կահույքը, նոր խաղալիքը նրանց
մոտ ուժեղ հակասություն է առաջացնում, նրանք սկում են գոռալ, լացել,
քանզի վախը նորություններից զուգակցվում է հիվանդագին կերպով
արտահայտվող ինքնապահպանման բնազդի հետ: Նմանատիպ ռեակցիա
կարող է նաև առաջանալ քնելու, սնվելու զբոսանքի, լողացնելու ժամանակ:

Աուտիկ երեխաները ձգտում են մենակության և իրենց շատ լավ են զգում,

երբ մենակ են մնում: Մոր հանդեպ վերաբերմունքը նրանց մոտ կարող է
երկակի բնույթ ունենալ: Ոմանք թշնամաբար հետ են մղում իրենց մորը `
ապահովելով իրենց մենակությունը, իսկ ոմանք` ուժեղ կախվածություն ունեն
մորից և ցանկացած բաժանում, նույնիսկ կարճատև, ծանր են տանում`
չնայած որ նրանց հանդեպ երբեք էլ քնքշանք չեն արտահայտում:

Պետք է չմոռանալ, որ ծնողները, ցուցաբերելով ճիշտ մոտեցում և

հոգեբանական աջակցություն, մեծապես կարող են հեշտացնել աուտիկ
երեխայի վիճակը:

https://www.doctors.am/mankakan-autizm

Աուտիզմը դառնում է հաղթահարելի.

պատանիները նաեւ հմտանում են
արհեստի ու արվեստի տարբեր
ճյուղերում
11:34, 31 Մարտ 2018

ԵՐԵՎԱՆ, 31 ՄԱՐՏԻ, ԱՐՄԵՆՊՐԵՍ/ՀՀ: Աուտիզմը՝ ուղեղի կանոնավոր

զարգացման փոփոխությունների մի ամբողջ համակարգ է։ Դրանով
տառապող երեխաները, ինչպես նաեւ մեծահասակները սովորաբար
դժվարություններ ունեն խոսելու, ոչ խոսքային հաղորդակցման,
սոցիալական հարաբերությունների, զվարճանալու եւ խաղալու
ունակությունների հարցում։
Աուտիզմը հաղորդակցման, սոցիալիզացիայի, հարմարվողական վարքագծի
եւ խոսքի զարգացման ծանր խանգարում է, որն արտահայտվում է մինչեւ
երեխայի 3 տարեկանը եւ առավել հաճախ հանդիպում տղաների շրջանում։
Աուտիզմը կարելի է դասել 20-րդ դարի չբացահայտված հիվանդությունների
շարքին։
Ապրիլի 2-ը աուտիզմի իրազեկման միջազգային օրն է, որը ՄԱԿ-ի կողմից
հաստատվել եւ ճանաչվել է 2008 թվականից, եւ որի նպատակն է ընդգծել
աուտիզմ ունեցող երեխաների եւ մեծահասակների կյանքի որակը
բարելավելու անհրաժեշտությունը, որպեսզի նրանք վարեն լիարժեք եւ
բովանդակալից կյանք։
Աուտիզմով տառապող հիվանդների թիվն ամբողջ աշխարհում ավելացել է
10-15 անգամ։ Հիվանդության դեպքերի ավելացում է նկատվում նաեւ
Հայաստանում, սակայն մասնագետներն այն պայմանավորում են
ախտորոշման ենթարկվող երեխաների աճի թվով։
Սովորաբար հիվանդության ծագումնաբանության 9 հնարավոր պատճառ է
նշվում, որոնցից են գենետիկական գործոնը, քիմիական նյութերով, ծանր
մետաղներով թունավորումը, աուտոիմուն գործոնները եւ այլն։
Հայաստանում աուտիզմով հիվանդ երեխաների պետական պատվերի
շրջանակներում բուժումն ու ռեաբիլիտացիան իրականացվում են
«Հանրապետական մանկական վերականգնողական կենտրոնում» եւ
«Օշական» մանկական վերականգնողական կենտրոնում։ Սակայն այս
հարցում իրապես առաջատար է համարվում «Արաբկիր» ԲՀ —ի «ԱրԲես»
առողջության կենտրոնը՝ իր 7 «Երեխայի զարգացման եւ
վերականգնողական կենտրոն» մարզային մասնաճյուղերով, որտեղ
աուտիզմով երեխաները հնարավորություն ունեն ստանալ
բազմամասնագիտական վերականգնողական բուժօգնություն տեղում՝
չհասնելով մայրաքաղաք։
Պաշտոնական տվյալների համաձայն՝ ամեն 20 րոպեն մեկ տեղի է ունենում
աուտիզմի նոր ախտորոշում։ Աշխարհում յուրաքանչյուր 110 երեխայից 1-ը
տառապում է աուտիզմով։ Ամեն տարի 10-17 տոկոսով աճում է աուտիզմով
հիվանդների թիվը։ Աշխարհում աուտիզմ ախտորոշումն ունեցող մարդկանց
թիվը հասնում է 67 միլիոնի։
Հայաստանում վիճակագրական հստակ տվյալներ չկան, սակայն, ըստ
հաշվառվածների, աուտիզմով հիվանդների թիվը հասնում է մոտ 1000-ի։
1980-ականներից աուտիզմը կտրուկ աճեց՝ պայմանավորված այդ խնդրով
բժիշկներին դիմելու հաճախությամբ։ Ըստ մասնագետների, մարդիկ այսօր
այդ խնդրի վերաբերյալ ավելի շատ տեղեկություններ ունեն, եւ եթե
անցյալում նախընտրում էին նման երեխաներին թաքցնել բոլորից, այսօր
ծնողները գնալով ավելի հաճախակի են դիմում մասնագետներին՝
զարգացման առանձնահատկություններ ունեցող երեխաների
դաստիարակության գործում օգնություն եւ աջակցություն խնդրելով։
Հոգեբանները հորդորում են չմեկուսացնել աուտիզմ ունեցող երեխային։
Նրանց պետք է հնարավորություն տալ շփվելու այլ երեխաների հետ։
Վերջին տարիների մեր կարեւոր ձեռքբերումներից է երեխաների
զարգացման եւ վերականգնողական կենտրոնների ստեղծումը Երեւանի
Մալաթիա–Սեբաստիա համայնքի թիվ 9 պոլիկլինիկայում եւ Կապանի
բժշկական կենտրոնում, ինչը նպաստում է այս խնդրով տառապող
երեխաների բուժման տարածքային եւ ֆինանսական մատչելիությանը։
Աուտիզմով հիվանդ երեխաների նկատմամբ հոգածությունն ու խնամքը
առավելապես մեծացնելու նպատակով 2012թ. ՀՀ առաջին տիկնոջ՝ Ռիտա
Սարգսյանի նախաձեռնությամբ եւ անմիջական աջակցությամբ ստեղծվեց
«Աուտիզմի ազգային հիմնադրամը»։ Այն ստեղծված է՝ օգնելու աուտիզմ եւ
զարգացման այլ խանգարումներ ունեցող անձանց ու նրանց
ընտանիքներին, ստեղծելու անհրաժեշտ պայմաններ նրանց բուժման,
վերականգնման, կրթության եւ զբաղվածության, սոցիալական
ադապտացիայի համար։
Այնուհետեւ հիմնադրամի գործունեության արդյունքում 2014թ.
մայրաքաղաքում կայացավ «Երեխաների զարգացման միջազգային
կենտրոնի» բացումը, որի առաքելությունը աուտիզմով հիվանդ երեխաների
ընտանիքներին աջակցելն է։ Կենտրոնում երեխաները հատուկ թերապիա
են անցնում անհատական ծրագրերով։
«Երեխաների զարգացման միջազգային կենտրոնի» տնօրեն Լիլիթ
Աթաջանյանը «ՀՀ»–ի հետ զրույցում ցավով արձանագրեց աուտիզմի
համաշխարհային վիճակագրության ցուցանիշները, բայց եւ
գոհունակությամբ մատնանշեց այն փաստը, որ Հայաստանն այն բացառիկ
երկրներից է, որտեղ գործում է աուտիզմով հիվանդ երեխաների խնամքի եւ
վերականգնողական կենտրոն, որն ամբողջությամբ պետական
հոգածության տակ է։ Կենտրոնի գործունեությամբ, Լ. Աթաջանյանի
վստահեցմամբ, լուծվում է նաեւ սոցիալ–տնտեսական խնդիր, որի շահառու
են դառնում հիվանդ երեխայի ընտանիքի անդամները։
«Երեխաները չեն կարող բուժվել, քանի որ աուտիզմի համար դեղամիջոց
հայտնաբերված չէ։ Սակայն ինտենսիվ վաղ միջամտությունը զգալի
առաջընթաց արձանագրելու հնարավորություն է տալիս։ Աուտիզմով
ախտորոշված երեխաներն ունեն հատուկ ծառայությունների եւ
աջակցության կարիք՝ այս ամենին հասնելու համար»,-ասաց կենտրոնի
տնօրենը։
Ամբողջ աշխարհում 80 տոկոս աուտիզմ ունեցող մեծահասակներ գրեթե
գործազուրկ են, ուստի կենտրոնի գործունեության կարեւոր բաղկացուցիչն
են նաեւ աուտիզմ ունեցող պատանիների տարիքային հատուկ
մասնագիտական վերապատրաստմանն աջակցելը եւ նրանց համար
զբաղվածություն ապահովելը։
«Երբ բացվեց կենտրոնի առաջին մասնաշենքը, այն շուրջ 60 սան ուներ,
քանի որ շենքային պայմանները թույլ չէին տալիս մեծ թվով երեխաներ
ընդգրկել։ 2015թ. նույնական երկրորդ անգործուն հարեւան շենքը
տրամադրվեց երկրորդ մասնաշենքի կառուցմանը՝ աուտիզմով
պատանիների համար տարիքային հատուկ մասնագիտական
վերապատրաստման անցկացման համար»,-տեղեկացրեց կենտրոնի
տնօրենը։
Այժմ կենտրոն է հաճախում 180 երեխա, որից 80-ը՝ դեռահասներ են։
Կենտրոնի տնօրենի տեղեկացմամբ՝ նոր մասնաշենք է կառուցվում, որի
հաջող մեկնարկից հետո դեռահասներն արդեն հնարավորություն կունենան
մասնագիտական ունակությունները զարգացնել լիովին բարենպաստ
պայմաններում։ Բայց առկա հնարավորություններն էլ չեն խոչընդոտում, որ
նրանք իրենց նախընտրած արհեստը սովորեն։ Մասնագիտական
հմտությունների բացահայտումը հնարավորություն կտա նրանց լուծելու
իրենց զբաղվածության խնդիրը։
Լիլիթ Աթաջանյանի տեղեկացմամբ՝ նրանցից ոմանք հմտացած են թղթի
արտադրության բնագավառում, ոմանց համար հետաքրքիր են
նկարչությունը, կավագործությունը, ոմանց՝ տեղեկատվական
տեխնոլոգիաները։ Ի դեպ, աուտիկներ են եղել նաեւ հանճարեղ մարդիկ.
նրանցից հիշատակվում են Մոցարտը, Ագաթա Քրիստին։ Հատկանշական է,
որ աուտիզմով տառապող երեխաների մեծ մասը բացառիկ
ունակություններ է ցուցաբերում նաեւ ծրագրավորման ոլորտում։

https://armenpress.am/arm/news/928316

Վաղ մանկական աուտիզմ ունեցող երեխաների հետ տարվող լոգոպեդական

աշխատանքների առանձնահատկությունները
Խոսքի խանգարումների դրսևորումները աուտիզմի դեպքում
իրենց բնույթով տարբեր են:Շատ դեպքերում աուտիզմի
առանձնահատկությունները արտացոլվում է մասնավորապես`
հաղորդակցման վարքի զարգացման բացակայությամբ:
Անկախ խոսքի ձևավորման ժամանակից և մակարդակից, աուտիզմ
ունեցող երեխան խոսքը չի օգտագործում որպես հաղորդակցման միջոց:
Միևնույն ժամանակ նրանց մոտ կարող է զարգանալ էքսպրեսիվ խոսքը,
որում նկատվում է էխոլալիա, աղավաղված ինտոնացիա,ձայնի
խանգարումներ,դերանունների հակադարձում:
⚂⚃⚄Լոգոպեդական աշխատանքը վաղ մանկական աուտիզմ ունեցող
երեխներ հետ ամենակարևորն է, այդ պատճառով առանձնացնում են դրա
իրականացման փուլերը`
 Կոնյուկտիվ խոսքի օգտագործում,երբ մասնագետը երեխային
սովորեցնում է կրկնել կարճ արտահայտություն,բացի այդ օգտագործվում է
նաև տեսողական օգնությունը,որում պատկերներով արտացոլվում են
օբյեկտները:Եթե. խոսքը ամբողջությամբ աղավաղված է, ապա
վերականգնումը սկսվում է հնչյունների և վանկերի մակարդակով,ապա
առանձին բառերով:
 Լոգոպեդի օգնությամբ կատարում է
առարկաների,գործողությունների,իրադարձությունների
առանձնացում,որոնք ներկայացված են նկարներով:Նկարում պատկերված
սիմվոլները,առանձնացնելով լոգոպեդի խոսքային հրահանգներով,երեխան
ընկալում է կրկնության միջոցով:
 Օգտագործվում են հարցթերթիկներ,որոնք գրեթե ամբողջական
պատասխան են պրունակում:Տեսողական նյութը ներկայացված է լինում
հարցաթերթիկի հետ միասին,միայն դրանից հետո ապավինելով
տեսողական նյութին,երեխային խնդրում են բանավոր որոշել, թե ինչ է
պատկերված նկարում:
Լոգոպեդական աշխատանքը վաղ մանկական աուտիզմ ունեցող
երեխաների հետ հիմնված է բոլոր անալիզտորների
վրա`տեսողական,լսողական,հոտառության,շոշափելիք,,,,
Այն ուղղված է մոտորիկայի և խոսքի զարգացմանը որպես
հաղորդակցման միջոց:Լոգոպեդական աշխատանքը ուղղված է
բառապաշարի ձևավորմանը,լսողական ուշադրության
զարգացմանը,հնչյունաբանության և խոսքի լսողության զարգացմանը:
Աշխատանքների առաջին փուլում երեխայի մոտ ձևավորում են
տեսողական-շարժողական կոմպլեքս,քանի որ նրանց համար կարևոր է
տեսողությամբ հետևելը`աչքի և ձեռքի ինտեգրացիան:
Երեխան սկսում է հետևել իր սեփական ձեռքի շարժումներին,երբ ինչ-որ
բան է վերցնում:Հենց այս գործընթացի նպատակն է զարգացնել մանր
մոտորիկան,մկանային կինեստիկ և տեսողական ընկալումները,մշակել
կապեր բոլոր տեսակի շարժումների,գործողությունների,օբյեկտների
միջև:Աչքի և ձեռքի կոորդինացիայի զարգացման հետ զուգահեռ
աշխատանքներ են տարվում մոտորիկայի և խոսքի զարգացման համար:
Մանր մոտորիկայի զարգացման համար կատարում են մատների
վարժություններ,արկղի մեջ դնում և հանում են տարբեր
առարկաներ,մոզաիկաներ,լեգոներ և այլն:Զարգացնում են 3 մատով բռնելու
կարողությունը,մերսումներ,գնդակների օգտագործում,պտուտակների
օգտագործում,բուրգեր, ուլունքներ:
https://www.facebook.com/100063563173900/posts/614523735925693/

Թեմա՝ «Աուտիզմով սովորողների

կրթության կազմակերպումն ու
ներառումը կրտսեր դպրոցներում»
JUNE 30, 2014 | KHMARJAN

« Մխիթար Սեբաստացի»
կրթահամալիր
Պետական Մանկավարժական
քոլեջ
Դիպլոմային նախագիծ
Թեմա՝ «Աուտիզմով սովորողների կրթության կազմակերպումն ու
ներառումը կրտսեր դպրոցներում»
Ուսանողուհի՝Մարջան Խառատյան

Ղեկավար՝Աննա Օհանյան

Երևան 2014թ.

Բովանդակություն
Ներածություն……………………………
………………………………… 2
Առաջին գլուխ
Աուտիզմի առաջացման պատճառն
երը ……………………… 3
Աուտիզմի դրսևորման ձևերը………………………………….. 8
Մանկական աուտիզմ………………………………………………………………..10
Ասպերգերի համախտանիշ……………………………………. 15
Երկրորդ գլուխ
Միջոցներ, որոնք կարող են նպաստել աուտիզմով սովորողներին լիարժեք
ներառվել դպրոցում……………………………….21
Եզրակացություն…………………………………………………..22
Օգտագործված գրականության ցանկ………………….23
Ներածական մաս
Իմ դիպլոմային աշխատանքի թեման է «Աուտիզմով սովորողնե
րի կրթության կազմակերպումը
ու ներառումը կրտսեր դպրոցներում»:
Այն ունի ներածություն, հիմնական մաս և եզրակացություն:
Հիմնական մասը բաղկացած է երկու գլխից:

Առաջին գլխում ներկայացրել եմ աուտիզմը, դրա առաջացման

պատճառները , դրսևորման ձևերը, ինչ է իրենից ներկայացնում մանկական
աուտիզմը, Ասպերգերի սինդրոմը,իսկ երկրորդ գլխում թվարկել եմ և
համապատասխան գործնական նյութերի ձևով /տեսանյութեր,
ֆոտոշարքեր/ ներկայացրել եմ բոլոր այն միջոցներն ու գործունեության
ձևերը, որոնք կարող են նպաստել աուտիզմով սովորողներին լիարժեք
ներառվել դպրոցում:

Վերջում ներկայացրել եմ դիպլոմային նախագծի եզրակացությունը և այն

գրականության ցանկը, որից օգտվել եմ:

Գլուխ I
Աուտիզմ; առաջացման
պատճառները
Աուտիզմը հաղորդակցման, հարմարվողական վարքագծի և խոսքի
զարգացման ծանր խանգարում է, որն արտահայտվում է մինչև 3
տարեկան հասակը։ Մինչ այժմ աուտիզմի ֆիզիոլոգիական հիմքերը
բացահայտված չեն: Սա համարվում է XXI դարի խնդիր և դեռևս լուրջ
ուսումնասիրության չի ենթարկվել: Նախկինում այն դիտարկվել է
շիզոֆրենիա հիվանդության համատեքստում, և միայն վերջերս է
առանձնացվել իբրև առանձին խնդիր:

Գոյություն ունեն աուտիզմի առաջացման բազմաթիվ տեսություններ,

որոնցից և ոչ մեկը լիարժեք չէ։ Այն տարբեր պատճառներից
(հիմնականում` կենսաբանական) առաջացած և տարբեր կլինիկական
դրսևորումներով համախտանիշների ամբողջություն է։ Դրա հիմքում
ընկած են ներարգանդային շրջանում կամ վաղ հասակում գլխուղեղի
զարգացման խանգարումները։ Որոշակի դեր ունի ժառանգականությունը։
Աուտիզմի առաջացմանը կարող են նպաստել նաև միջավայրի գործոնները։
Շատ դեպքերում , անգամ ծավալուն հետազոտություններից հետո, դժվար է
նշել որևէ կոնկրետ պատճառ։ Որոշ դեպքերում աուտիզմը կարող է
զուգակցվել նյարդաբանական այլ խանգարումների, հատկապես
էպիլեպտիկ ցնցումների հետ։
Ըստ վիճակագրական տվյալների, աուտիզմով հիվանդանում են 10000
հոգուց 12-ը, ընդորում, տղաների շրջանում այն 4-5 անգամ ավելի հաճախ
է հանդիպում։ Աուտիզմով երեխայի քույրերի կամ եղբայրների` աուտիզմ
ունենալու հավանականությունը կազմում է 5%։ Աղջիկների մոտ ավելի
արտահայտված են մտավոր հետամնացության դեպքերը։
Առայժմ հիվանդության հաստատման լաբորատոր կամ գործիքային
հետազոտության հավաստի որևէ մեթոդ գոյություն չունի։
Աուտիզմով երեխաները հազվադեպ` մինչև 1-2 տարեկան հասակը
կարող են նորմալ զարգանալ։ Հետագայում տեղի է ունենում
զարգացման կանգ և ձեռքբերվածունակությունների աստիճանական
կորուստ (ռեգրեսիա)։ Դա առաջինը նկատում են ծնողները, մանկաբույժը
կամ ընտանեկան բժիշկը։ Աուտիզմի առկայության մասին են
ենթադրում են, երբ կրծքահասակ կամ արդենք այլ երեխան իր տարիքին
համապատասխան վարքագիծ չի ցուցաբերում։ Աուտիզմային
վարքագծի հայտնաբերման լավագույն միջավայրը
խաղահրապարակում երեխայի ազատ խաղն է, երբ նրան ոչ մեկը չի
ուղղորդում կամ վերահսկում։ Խնդրի կասկածի դեպքում նախ և
առաջ երեխային մանկական հոգեբույժի մոտ են ուղարկում։
Հետագայում նաև այլ մասնագետների (նյարդաբան, լոգոպեդ, հոգեբան)
կարիքն է զգացվում։
Խանգարումները սովորաբար ի հայտ են գալիս կյանքի առաջին
տարիներին և հաճախ ուղեկցվում մտավոր զարգացման որոշակի
հապաղումով։ Ծնողները տագնապում են այն ժամանակ, երբ երեխան
(հիմնականում արդեն 2 տարեկանին մոտ) չի ժպտում և բացակայում է
նրա հետաքրքրությունը դեպի մարդու դեմքը։ Շրջապատի հետ շփվելիս
նա ակնհայտ պասիվ կամ չափազանց դյուրագրգիռ է։ Նա չի
տարբերակում նույնիսկ հարազատներին։ Խանգարված է շրջապատի
մարդկանց հետ շփումը և փոխհարաբերությունների հաստատումը
նրանց հետ։ Նման երեխաները թվում են մեկուսացած,
իրականությունից կտրված։ Հայացքով չեն շփվում շրջապատի
մարդկանց հետ, չեն խոսում և չեն խաղում` ինչպես մյուս երեխաները։
Աուտիզմն ունի տևական ընթացք։ Դպրոցական և պատանեկան
հասակի երեխաների զարգացման գործընթացում որոշ ոլորտներում
սովորաբար նկատվում է առաջընթաց (օրինակ, հետաքրքրությունների
սահմանների ընդլայնում` կապված հասարակական աշխատանքի կամ
դպրոց գնալու հետ)։ Պատանեկան հասակում որոշ անհատների
վարքագիծը վատանում է, իսկ միմասինը` լավանում։ Հիվանդության
հետագա ընթացքը կանխագուշակելու լավագույն ցուցանիշներն են
խոսքի հմտությունների (օրինակ` հաղորդակցման խոսքի) և ընդհանուր
իմացական մակարդակի տեղաշարժերը։
Աուտիզմով երեխաների մեծ մասի մոտ առկա է նաև մտավոր
հետամնացություն։ Հոգեբանական թեստերով դժվար է գնահատել նման
երեխաներին, քանի որ նրանք ունեն շփման և հաղորդակցման
խանգարումներ։Որոշ երեխաներ, ճիշտ է` հազվադեպ, բայց ունենում են
լավ զարգացած առանձին ունակություններ, օրինակ` բարդ թվային
հաշվարկներ են կատարում, խրթին գլուխկոտրուկներեն լուծում,
զարմանալի հիշողություն կամ մեծ ընդունակություններ են ցուցաբերում
արվեստի և երաժշտության ասպարեզում։
Առաջարկվել են բուժման բազմաթիվ եղանակներ, սակայն արդյունքները
եղել են աննշան։ Վաղ ախտորոշումը նպաստում է բուժ
վերականգնողական միջոցառումների վաղ իրականացմանը`
ապահովելով տվյալ դեպքի համար հնարավոր առավելագույն
արդյունավետություն։ Ոչ դեղորայքային բուժումը ուղղված է սոցիալական
փոխհարաբերություններ հաստատելու ունակության, ուշադրության,
ինչպես նաև առկա ուժեղ հատկանիշների զարգացմանը։ Բուժումը
պետք է հիմնված լինի տվյալ անձի անհատական կարիքների և
հնարավորությունների վրա։ Վարքագծի, շփման և խոսքի զարգացման
խթանման համառ ջանքերը կարող են որոշ չափով օգնել աուտիզմով
երեխային։
Իրականում գոյություն չունի աուտիզմի հատուկ բուժում։ Բուժումը
ախտանշային է։ Օգտագործվում են հակափսիխոտիկ, հոգեխթանիչ ,
հակադեպրեսանտ, տրամադրությունը կարգավորող և այլ դեղեր։
Դեղորայքի օգնությամբ կարելի է մեղմել աուտիզմին բնորոշ
ագրեսիվության պոռթկումները և անքնությունը, գերակտիվությունը,
տագնապները, տրամադրության խանգարումները, ինչպես նաև
լավացնել ուշադրությունը, ընկալումը, շփումը շրջապատի մարդկանց
հետ` դրանով իսկ նպաստելով ուսուցման ունակությունների
ընդլայնմանը։

CNTNAP2 գենը, որը նախկինում համարում էին աուտիզմի զարգացման

պատճառ, նույնպես կապված է երեխաների շրջանում տարածված
խոսքի զարգացման հապաղման հետ։ Նման եզրակացության են եկել
Օքսֆորդի համալսարանի գիտնականները, որոնց կատարած
հետազոտության տվյալները հրապարակվել են «New England Journal of
Medicine» հանդեսում։

Լեզվի և խոսքի, այսպես կոչված` սպեցիֆիկ խանգարումը (specific

language impairment) հանդիպում է նախադպրոցական երեխաների 2-7%-
ի մոտ։ Այս ախտաբանության դեպքում երեխաները դժվարություններ
են ունենում լեզուն յուրացնելու ժամանակ։ Դա կապված չէ բառերի
կապակցման և արտաբերման խնդիրների, լսողության կորստի,
նյարդային կամ հոգեկան խանգարումների հետ։ Հիմնական
ախտանիշը խոսքի արտահայտված հապաղումն է, իսկ ախտորոշման
կարևոր չափանիշներից է երեխայի կողմից անիմաստ բառերը
կրկնելու անկարողությունը։

Հետազոտության առաջին փուլում Սայմոն Ֆիշերը և նրա

գործընկերները հետազոտել են ծանր խանգարումների առաջացման
հարցում կարևոր դեր խաղացող FOXP2 գենիկապնայլգեների հետ։
Այդպիսի գեներից մեկն էր CNTNAP2-ը։ Այնուհետև գիտնականները
գենետիկական հետազոտություն կատարեցին 184 ընտանիքների
երեխաների շրջանում, որոնք ունեին խոսքի զարգացման
հապաղում։ Պարզվեց, որ CNTNAP2 գենի որոշակի տարբերակները կրող
երեխաները դժվարանում են կրկնել անիմաստ բառեր, իսկ դա խոսքի
սպեցիֆիկ խանգարման չափանիշ է։

Գենետիկորեն նախատրամադրվածություն ունեցող երեխաների խոսքի

զարգացման խանգարումների մեխանիզմները դեռևս հայտնի չեն։
Ենթադրվում է, որ դրանք պայմանավորված են նեյրեքսինի
սպիտակուցի արտադրության խանգարմամբ, որի կարգավորմանը իր
մասնակցությունն ունի CNTNAP2-ը։ Այս սպիտակուցի դերը կարևոր է
պտղի նյարդային համակարգի ձևավորման գործում և, հավանաբար,
կարող է ազդել խոսքի ընկալման և յուրացման ունակության վրա։

Մինչև այդ կատարված հետազոտություններում CNTNAP2 գենը կապում

էին աուտիզմի զարգացման հետ։ Այս համախտանիշի արտահայտված
ձևերից է խոսքի զարգացման հապաղումը։ Մասնագետների կարծիքով`
ստացված նոր տվյալները թույլ են տալիս բացահայտել այս
խանգարումների միջև եղած կապը։

Տեսությունները, կապված աուտիզմի առաջացման հետ, շատ են, բայց

կա մի հստակ պատճառ . դա գեներն են, այն, որ աուտիզմը գենետիկ
խնդիր է, դա արդեն հաստատված է: Ուղղակի ինչ-ինչ պատճառներով՝
այդ գեները սկսում են աշխատել. Դա էկոլոգիան է,
էլեկտրամագնիսական դաշտերը, մի խոսքով, շատ-շատ պատճառներ են
թվարկվում, բայց ոչ մեկը հաստատ չի: Աուտիզմի սկզբնական շրջանում
երեխաների մոտ դրսևորվում են մի քանի ախտանիշներ, որոնք
բավական դժվար է տարբերել. Հաճախ բժիշկներն էլ են բաց թողնում
այդ ախտանիշները, բայց մեկ ու կես տարեկանից հետո, երկուսին մոտ
արդեն (այս տարիքում է հիմնականում ախտորոշվում աուտիզմը)
ծնողներն արդեն պետք է ուշադրություն դարձնեն, եթե երեխան լավ չի
շփվում հասակակիցների հետ, աչքերի մեջ չի նայում, շատ ժամանակ
արհամարհում է, երբ իրեն կանչում են, տարիքին ոչ
համապատասխան խաղեր է խաղում, չունիի միտացիա: Այդպիսի
երեխաներն ամեն ինչ չեն ուտում, բարձր ձայներից , շատ մարդկանցով
լի տեղերից են վատ զգում, ունեն ստերեոտիպ վարք՝ ուղիղ գծով վազք,
ձեռքերը թափահարել, և այլն: Նրանք խոսք չունեն, ինչ-որ բան ցույց
տալու համար հաճախ չեն օգտագործում ցուցամատը: Նրանք հաճախ
ծնողներին չեն դիմում»: Աուտիզմով երեխաներն իրենց մասին խոսում
են հիմնականում երկրորդ ու երրորդ դեմքով, բայց հարցն այն է, որ
մինչև երեք տարեկանը, խոսքի զարգացման փուլերի հետ կապված,
նորմալ զարգացող երեխաների մոտ ևս այս երևույթը կարող էն կատվել:

Աուտիզմ առաջացող հնարավոր պատճառներից են գենետիկական

գործոնը, թունավոր քիմիական նյութերով, ծանր մետաղներով
թունավորումը, աուտոիմունգործոնները: Պատճառ կարող են
հանդիսանալ նաեւ խնդիրները հղիության, ծննդաբերության ժամանակ,
ինչպես նաեւ` սթրեսները:

Աուտիզմն ազդում է զարգացման երեք ոլորտների վրա` սոցիալական

փոխհարաբերությունների, կոմունիկացիայի եւ վարքի: Առաջին
նախանշանը, որ նույնիսկ ծնողը կարող է հասկանալ, հաղորդակցման
ժամանակ աչքերի մեջ չնայելն է , ինչպես նաեւ` ցուցամատը ինչ-որ
բան ցույց տալու համար չօգտագործելը եւ հասակակիցների հետ
չշփվելը: Աուտիկներ հանդիպում են նաեւ հանճարեղ մարդկանց
շարքերում` Մոցարտը, Ագաթա Քրիստին: Հատկանշական է, որ
աուտիզմով երեխաների մեծ մասը բացառիկ ունակություններ է
ցուցաբերում ծրագրավորման ոլորտում:

2008 թ-ին Միացյալ ազգերի կազմակերպության գլխավոր վեհաժողովը

միաձայն հայտարարել է ապրիլի 2-ը Աուտիզմի մասին իրազեկման
համաշխարհային օր` ընդգծելով աուտիզմով երեխաների եւ
մեծահասակների կյանքի որակը բարելավելու անհրաժեշտությունը:

Պաշտոնական տվյալների համաձայն` ամեն 20 րոպեն մեկ տեղի է

ունենում աուտիզմի նոր ախտորոշում: Աշխարհում յուրաքանչյուր 110
երեխայից 1-ը աուտիզմով է:

Հայաստանում աուտիզմով երեխաների թիվն անցնում է հազարից:

 Աուտիզմի դրսևորման ձևերը

Աուտիզմը դիտվում է որպես անձի խանգարում, որի ամենաէական

դրսևորումը շփման (հաղորդակցության) պահանջի անկումն է կամ
բացակայությունը։Աուտիզմն արտահայտվում է՝

1. Խոսքի օրինաչափությունների խանգարումներով,

2. Լեզվի օրինաչափությունների խանգարումներով,
3. Ոչ խոսքային շփումների խանգարումներով։

1. Խոսքի խանգարումներն առաջին հերթին արտահայտվում են շփման

նախաձեռնության կորստով։ Պասիվ է, պատասխանում է հակիրճ և
կոնկրետ արտահայտություններով, անտարբեր, պարզ («այո» կամ «ոչ»),
հաճախ պատասխանները «ժխտական» են՝ «չգիտեմ», «չեմ հիշում» և
այլն։ Նման շփումը կոչվում է «ֆորմալ»։
Արտաքինից ընկալվում են որպես քչախոս, «ուրբաբաթախոս», որպես
մենակության ձգտող, մեկուսացած։ Երբեմն դիտվում է շատախոսություն,
սակայն նրանց զրույցն ավելի նման է մենախոսության, խոսքն ուղղված
անորոշ ուղղությամբ, բացարձակապես հետաքրքրված չեն իրենց խոսքի
ընկալման, հասկանալու մեջ և պատասխաններ ամենևին չեն ակնկալում։
Նման շփումը կոչվում է «դիմազուրկ աուտիզմ»։

Աուտիզմով անձանց շրջանում գերիշխում է ներքին խոսքը։

Իրականությունն արտամղվում է նրանց գիտակցությունից ՝ տեղը զիջելով
աֆեկտիվ-հուզական պահանջմունքներին և ցանկություններին։ Ռացիոնալ-
կոգնիտիվ հոգեկան գործունեությունը (հատկապես՝ մտածողությունը) իր
տեղը զիջում է մտածողության աֆեկտիվ ձևերին, երևակայությանը, որոնք
ցանկալիններ կայացնում են որպես իրականություն, հաճախ ոչ ադեկվատ,
անհեթեթ ձևերով։ Նրանց մոտ տարրալուծվում են ժամանակի և
տարածության սահմանները՝ խառնվում են անցյալը, ներկան և ապագան,
կորցնում են նաև ինտուիցիան՝չեն կռահում ժեստերի լեզուն,
ակնարկները, չեն հասկանում ենթատեքստը։

2. Լեզվի օրինաչափությունների խանգարումներն արտահայտվում են մի

շարք երևույթներով, որոնցից են՝
– նեոլոգիզմ է կոչվում նոր բառեր, հասկացություններ, իմաստներ
ստեղծելու հակումը, ընդորում՝միայն նրանց համար հասկանալի
(նեոլոգիզմ է համարվում նաև հանրահայտ բառերին,
հասկացություններին նոր իմաստներ շնորհելու հակումը),

– սիմվոլիզմը որոշ նշաններին, առարկաներին ոչ բնորոշ իմաստով և

բովանդակությամբ օժտելու հակումն է ,

– խոսքի ագլյուտինացիան բանավոր և գրավոր խոսքում ընդհատման

բացակայությունն է, այլ կերպ ասած՝ խոսքի շարանը, որի արդյունքում
բառերը չեն ընկալվում, քանի որ ներկայացվում են որպես անբաժան և
անհասկանալի հոսք,
– լեզվի քերականական օրենքների խանգարումը միմյանց հետ
չկապակցված բառերի արտասանում է (շիզոֆազիա)։

3. Ոչ խոսքային շփման խանգարումներն արտահայտվում են հետևյալ

ախտանիշներով՝
– հիպո- և ամիմիա՝ դեմքի ոչինչ չասող արտահայտություն, հայացքն
ուղղված է դեպի անորշություն՝ չկենտրոնանալով զրուցակցի վրա,

– ժեստի կուլյացիաների նվազում և բացակայություն՝միանման,

միապաղաղ և թորշոմած շարժումներ, դիրքեր, շարժումների
ներդաշնակության խանգարումներ,

– խոսքի արտահայտչականության խանգարում՝ խոսքն աստիճանաբար

դառնում է միապաղաղ, ցածրաձայն, հուզականությունից զուրկ,

– դառնում են անխնամ` չհետևելով իրենց արտաքինին և վարքին,

– միապաղաղ, կրկնվող վարքագիծ, անհատականության կորուստ։

Մանկական աուտիզմ
Շփման խանգարումը երեխաների մոտ հաճախ հանդիպող երևույթ է:
Դրանց պատճառները տարբեր են` դաստիարակման անբարենպաստ
պայմաններ, վախեր, հոգեբանական տրավմաներ, երեխայի բաժանումը
ընտանիքից և այլն: Այն կարող է արտահայտվել նաև խոսքի
խանգարմամբ: Ցանկացած դեպքում երեխային հարկավոր է տանել
մասնագետի մոտ` լոգոպեդ, հոգեբան, բժիշկ-հոգեթերապևտ, նյարդաբան:

Բացի նշված խանգարման ձևերից կարող է նաև իհայտ գալ խանգարում

առանց պատճառի, որը արտահայտվում է երեխայի վարքի ողջ
սպեկտրով: Դա վաղ մանկական աուտիզմն է: Աուտիզմ բառը առաջացել
է լատիներեն autos –<<ինքդ>> բառից autism – <<ներփակվել>>: Աուտիզմի
ժամանակ տեղի է ունենում հոգեբանական զարգացման խանգարում,
նրանք սկսում են չշփվել նույնիսկ հարազատ մարդկանց հետ, կտրուկ
արտահայտվում են վախերը և վարքի յուրահատկությունները:

Մանկական աուտիզմը – դա հոգեբանական զարգացման խանգարման

յուրահատուկ ձև է` ուղեկցվող տարբեր հոգեկան ֆունկցիաների
ձևավորման անհարթությամբ, յուրահատուկ հուզավարքային, խոսքային և
երբեմն էլ մտավոր խանգարումներով:

Բոլոր աուտիզմով երեխաներին նաև բնորոշ է նույն շարժումների

անիմաստ կրկնումը: Այս երեխաներից շատերին բնորոշ է նաև
չափազանց ագրեսիվությունը, իմպուլսիվությունը, որը երբեմն
զուգակցվում է շարժումների արգելափակմամբ:

Հենց կյանքի առաջին ամիսներին այսպիսի երեխաները աչքի են ընկնում

հոգեշարժական զարգացման խանգարումներով: Առաջին հերթին
խուսափումը ցանկացած կոնտակտից: Նա չի սեղմվում մորը, երբ մայրը
գրկում է իրեն, չի նայում աչքերի մեջ և խուսափում է ուղիղ հայացքից:
Հաճախ նաև չեն արձագանքում լսողական ազդանշաններին:

Հենց առաջին ամիսների ընթացքում արդեն բացակայում է արտահայտիչ

միմիկան, ժպիտը, ծիծաղը, որոնք շատ բնորոշ են շփվող և առողջ
երեխային: Դիտվում է նաև քնի խանգարում: Ոչ բավարար հուզական
ռեակցիան մոր հանդեպ կարող է փոխարինվել նրանից կախվածությամբ:
Մորից բաժանումը այդ դեպքում բերում է ուժեղ հակազդման:

Աուտենտիկ երեխայի վարքը աչքի է ընկնում ծայրահեղ

հակադրություններով: Նա մեկ կարող է ուժեղ վախեր ունենալ, նույնիսկ
սովորական առարկաներից` լամպերից, աթոռից, և մեկ էլ կարող է
կորցնել իրական վտանգի զգացումը` կանգնել փողոցի մեջտեղը,
բարձրանալ բարձր տեղեր, գնալ տնից շատ հեռու: Ծնողները շատ անգամ
չեն հասկանում, որ երեխան խնդիր ունի և նրանց վարքը գնահատում են
որպես համառություն և ֆիզիկական պատժի միջոցներ կիրառելով`
փորձում են իրենց ենթարկեցնել:

Վինգը գրում է, որ վաղ մանկական աուտիզմը շատ հազվադեպ

հանդիպող ձև է: Նրա տվյալներով տարածվածությունը կազմում է 10.000
երեխաներից 2-ը: Աուտիզմի բոլոր տեսակների մեջ հանդիպող
համընդհանուր ախտանիշներից են շրջապատողների հետկոնտակտի մեջ
մտնելու պահանջմունքի արտահայտված լրիվ կամ մասնակի
բացակայությունը, հուզական սառնությունը, անտարբերությունը,
շրջապատում տեղի ունեցող ցանկացած փոփոխության հանդեպ վախը,
կարգուկանոնի հանդեպ հիվանդագին հետևումը, միատեսակ
շարժումները, խոսքի խանգարումները:

Աուտենտիկ սինդրոմը ավելի հստակ արտահայտվում է 2-5 տարեկանում,

սակայն առանձին նախանշաններ կարելի է նկատել առավել վաղ
տարիքում:

Աուտիզմով երեխաները երբեք չեն կարողանում տարանջատել

մարդկանց և անշունչ առարկաներին: Նոր կահույքը, նոր խաղալիքը
նրանց մոտ ուժեղ հակասություն է առաջացնում, նրանք սկում են գոռալ,
լացել, քանզի վախը նորություններից զուգակցվում է հիվանդագին
կերպով արտահայտվող ինքնապահպանման բնազդի հետ: Նմանատիպ
ռեակցիա կարող է նաև առաջանալ քնելու, սնվելու զբոսանքի, լողացնելու
ժամանակ:

Աուտենտիկ երեխաները ձգտում են մենակության և իրենց շատ լավ են

զգում, երբ մենակ են մնում: Մոր հանդեպ վերաբերմունքը նրանց մոտ
կարող է երկակի բնույթ ունենալ: Ոմանք թշնամաբար հետ են մղում
իրենց մորը` ապահովելով իրենց մենակությունը, իսկ ոմանք` ուժեղ
կախվածությունուն են մորից և ցանկացած բաժանում, նույնիսկ
կարճատև, ծանր են տանում` չնայած որ նրանց հանդեպ երբեք էլ
քնքշանք չեն արտահայտում:

Աուտենտիկ երեխաների կյանքի երկրորդ տարում սկսվում են

արտահայտվել ստերիոտիպ, կրկնվող գործողությունները, անկանոն
շարժումները, վերջույթների թափահարում, մատների շարժումներ, քայլեր,
վազք, թռչկոտում, պտույտներ սեփական առանցքի շուրջ և այլն:
Խոսքի ձևավորումը կարող է աուտենտիկ երեխաների մոտ ուշանալ,
նրանց խոսքը ոչ կոմունիկ ատիվ է և զուրկ էքսպրեսիայից: Մինչև 5-6
տարեկան երեխաները դժվար են պատասխանում հարցերին կամ տալիս
են դժվար մատչելի պատասխաններ: Կարող է զարգանալ
նաև «ինքնակախոսքը» սեփական անձի հետ: Նրանք կարող են նույնիսկ
լսած նախադասությունները նույնությամբ կրկնել /ֆոնգրաֆիզմ/: Խոսքի
հիմնական ախտաբանական դրսևորումներից են նեոլոգիզմները,
կոդավորված նախադասությունները, երկարացված ինտոնացիան,
ռիթմիկ չլինելը, սեփական անձի հանդեպ 2-րդ և 3-րդ դեմքի դերանուների
կիրառումը: Երեխաների մի մասի մոտ դիտվում է նաև լրիվ մուտիզմ:

Աֆեկտիվ դրսևորումները վաղ և նախադպրոցական տարիքի

երեխաների մոտ շատ թույլ են արտահայտված: Ավելի հաճախ դրանք
պրիմիտիվ աֆեկտներ են` ուղեկցվող մոնոտոն լացով, ջղայնությամբ կամ
դժգոհությամբ: Այս աֆեկտները ավելի են արտահայտվում, երբ փորձում
են ներխուժել իրենց զգացմունքների մեջ: Դրական աֆեկտները կարող է
ուղեկցվել ստերիոտիպ գործողություններն անընդհատ կրկնելու միջոցով:

Ինտելեկտը: Հոգեբանները գտնում են, որ ինտելեկտուալ ֆունկցիաների

զարգացումը խոչընդոտում է աուտենտիկ վարքը: Վիկինգի կատարած
հետազոտության արդյունքները ցույց տվեցին, որ աուտենտիկ
երեխաների 50-60%-ը ունեին խորը մտավոր թուլություն, 15-20%-ը`
ինտելեկտուալ անբավարվածություն, իսկ մնացած 15-20%-ը ունեին նորմալ
ինտելեկտ: Երեխաների մոտ ինտելեկտուալ զարգացումը կախված է
նրանց նոզոլոգիական պատկանելությունից կամ հիվանդության
կլինիկական յուրահատկությունից:

Վաղ մանկական աուտիզմի զարգացման դինամիկան կախված է

տարիքից: Նախադպրոցական տարիքի վերջում արդեն բնազդային և
սոմատովեգետատիվ խանգարումները հարթվում են, և աստիճանաբար
վերանում են ստերիոտիպ շարժումները: Երեխաների մի մասի մոտ
բարելավում է խոսքի արտահայտումը. Սկզբում ստացվում է հարցերին
պատասխանելը, հետո սպոնտան խոսքը: Որոշ երեխաների մոտ
պահպանվում է ավտոնոմ խոսքը, ոչ մանկական բառերի օգտագործումը,
խորը փիլիսոփայական հարցադրումները: Փոխվում է նաև նրանց
խաղային գործունեությունը:

Փոքր դպրոցական տարիքում տեղի է ուենում մանկական աուտիզմի

ռեդուկցիա, ախտանիշների տրանսֆորմացիա դեպի
հոգեախտաբանական վիճակներ, ինտելեկտուալ անբավարարվածության,
սահմանային իրավիճակներ, մտավոր թուլության ատիպիկ վճակներ:
Պահպանվում է նաև հուզականան տարբերությունը:

Աուտիզմի առաջացման պատճառների հարցում տարբեր մասնագետներ

տարբեր կարծիքներ են հայտնում: Կաները կարծում է, որ
դրդապատճառը դա կենսաբանական մեխանիզմների բնածին
անբավարարվածությունն է: Ասպերգերի կարծիքով պատճառը
բնազդների թույլ զարգացվածությունն է: Կա կարծիք նաև ընկալման
խանգարման մասին, որի պատճառով <<տեղեկատվության ընկալման
պատնեշ>> է ստեղծվում: Լեմպը գտավ, որ պատճառը դա լսողական
ապարատի խանգարումն է, որի հետևանքով երեխան
սահմանափակում է շփումը: Ըստ առաջացման պատճառների`
հոգեթերապևտները առանձնացնում են աուտիզմի երկու ձևեր`
պսիխոգեն, օրգանական և սոմատոգեն:

Պսիխոգեն աուտիզմը առաջանում է երեխային հուզական

դեպրիվացիայի պայմաններում դաստիարակման հետևանքով (մոր հետ
երկարատև բաժանում, ոչ ճիշտ դաստիարակություն): Ի տարբերություն
այլ տեսակների` աուտիզմի այս տեսակը ունի անցողիկ բնույթ,
ենթարկվում է արագ հետադարձ զարգացման:

Սոմատոգեն աուտիզմը առաջանում է գլխուղեղի վնասվածքի

հետևանքով, բնորոշվում է հոգեկան իներտությամբ, թույլ հիշողությամբ,
շարժումների անբավարարությամբ: Հնարավոր են նաև էպիլեպտիկ
նոպաներ: Ուժեղ արտահայտվում են ինտելեկտի և խոսքի
խանգարումները: Աուտենտիկ խանգարումները գիտնականները նաև
փորձում են բացատրել Կաների և Ասպենգերի սինդրոմի օգնությամբ:

Ասպերգերի
համախտանիշ
Ասպերգերի համախտանիշը մեկն է, հինգ ընդհանուր
(պերվազիվ) աճի խանգարումներից,որին երբեմն անվանում են
աուտիզմի բարձր ֆունկցիոնալ ձև (այսինքն` աուտիզմ,
որիժամանակ գործունեության ունակությունը
համեմատաբար պահպանված է): Ասպերգերի համախտանիշով
անձինք հազվադեպ են հանդիպում և կողքից դիտողի համար,
նման չեն մտավոր հետամնացների: Որպես մինիմում` նրանք
ունենում են նորմալ կամ բարձր ինտելեկտ, սակայն ոչ
ստանդարտ կամ թույլ զարգացած սոցիալական
ունակություններ: Այդպատճառով էլ, հաճախ նրանց էմոցիոնալ
և սոցիալական աճը և ինտեգրացիան տեղի էունենում
սովորականից ավելի ուշ: «Ասպերգերի համախտանիշ»
տերմինը առաջարկվել է անգլիացի հոգեբույժ Լորնա
Ուինգի(Lorna Wing) կողմից 1981 թվականին: Համախտանիշը
անվանվել է ավստրիացի հոգեբույժ ևմանկաբույժ Հանս
Ասպերգերի (Hans Asperger) պատվին, ով այս հիվանդության
համարօգտագործել է «աուտիկական փսիխոպատիա»
անվանումը: Ասպերգերի համախտանիշի համեմատաբար
ավելի կարևոր և տարածված բնութագրիչներըկարելի է
բաժանել մի քանի լայն խմբերի՝ սոցիալական
դժվարություններ, նեղ, սակայնինտենսիվ
հետաքրքրություններ, խոսքի և լեզվի տարօրինակություն:
Ասպերգերի համախտանիշի դեպքում հանդիպող սոցիալական
խանգարումները ավելի թույլ են,քան ցածր ինտելեկտուալ
զարգացմամբ աուտիզմի ժամանակ: Խանգարման
հիմնաքարերից է էգոցենտրիզմը և իրենց հասակակիցների
հետ համագործակցելու ունակության կամ ցանկության
բացակայությունը: Բնորոշ են հանդիսանում սոցիալական
միամտությունը, չափից դուրս ճշտությունը և շփոթմունքը, երբ
անծանոթ մեծերը կամ երեխաները նկատողություն են անում:
Ոչ աուտիկները կարողանում են մեծ քանակի ինֆորմացիա
ստանալ շրջապատող մարդկանցկոգնիտիվ (մտավոր) և
էմոցիոնալ վիճակի մասին, հիմնվելով շփման կոնտեքստի,
դեմքի ևմարմնի լեզվի արտահայտման վրա, սակայն
Ասպերգերի համախտանիշով անձանց մոտ այսունակությունը
զարգացած չէ: Սրան երբեմն անվանում են «սոցիալական
կուրություն«՝սեփական ուղեղի մեջ ուրիշի գիտակցության
մտքերի մոդելի կառուցման անկարողություն:Նրանք չեն
կարողանում գլխի ընկնել, թե ինչ ի նկատի ուներ մարդը, եթե
նա ուղղակիորենդա չի արտահայտել (այսինքն կարդալ
«տողերի արանքում«): Սա ոչ թե այն պատճառով է,որ նրանք չեն
կարողանում պատասխան գտնել, այլ այն պատճառով, որ չեն
կարողանումընտրություն կատարել հավանական
պատասխանների միջև՝ «սոցիալական
կուրությամբ»տառապող անձը, կամ չի կարողանում բավարար
ինֆորմացիա հավաքել որ քայլ անի, կամ էլչգիտի, թե ինչպես
ներկայացնի հավաքած ինֆորմացիան: Նրանցից շատերը
խուսափում են ուղիղ աչքերի մեջ նայելուց, որովհետև դա
էմոցիոնալծանրաբեռնում է նրանց, որոշներն էլ նայում են
աչքերի մեջ ոչ էմոցիոնալ չռված հայացքով,որն դիմացինին
բերում է դիսկոմֆորտի վիճակի: Հայացքը հիմնականում
անսովոր է: Հենցինքը՝ Ասպերգերը ընդգծում է հայացքի
ֆիքսված բնույթը բացատրելով դա նրանով, որ նրանցուրիշին
նայելու հայացքի պահին աշխատում է ուղեղի այն մասը, որը
սովորաբար ընդունումէ անշունչ առարկաներից եկած
տեսողական ազդակները: Ժեստերը նույնպես կարող
ենհամարյա բացակայել, կամ էլ ընդհակառակը՝ լինել
չափազանցված և անտեղին: Ասպերգերի համախտանիշը
կարող է իր մեջ ներկրել հետաքրքրություն առաջացնող
օբյեկտիվրա կենտրոնացման ինտենսիվ և օբսեսսիվ (կպչուն)
մակարդակներ: Տիպիկ են հանդիսանումնաև
հետաքրքրությունների օրինակները, երբ մարդը ինտենսիվ
հետազոտում է, կամ չափոցավելի կլանվում է առարկաներով,
որը կարող է նրա տարիքի կամ կուլտուր զարգացմանհամար
տարօրինակ թվա: Հատկապես տարածված
հետաքրքրություններն են՝ տեղափոխման միջոցները և
տրանսպորտը(օրինակ՝ գնացքները), համակարգիչները,
մաթեմատիկան, աստղագիտությունը,դինոզավրները: Այս
ամենը սովորական երեխաների նորմալ հետաքրքրություններ
են:Տարօրինակությունը կայանում է նրանց հետաքրքրության
ինտենսիվության մեջ: Երբեմն այդհետաքրքրությունները
պահպանվում են ամբողջ կյանքի ընթացքում: Ուրիշ
դեպքերում,դրանք, կյանքի անկանխատեսելի պահերի՝
փոխվում են: Ամեն դեպքում, ժամանակի ամենտրված պահի,
առկա են մեկ կամ երկու հետաքրքրություն: Ասպերգերի
համախտանիշովմարդիկ, իրենց հետաքրքրությունների
շրջանակի մեջ հաճախ շատ նրբանկատ են, ընդունակեն
համարյա օբսեսսիվ կենտրոնացման և արտահայտում են
ֆենոմենալ, երբեմն նույնիսկէյդետիկ հիշողություն: Հանս
Ասպերգերը անվանում էր իր նրանց «փոքրիկ
պրոֆեսսորներ«,քանի որ նրա կարծիքով, իր 13 տարեկան
երեխաները իրենց հետաքրքրություններիշրջանակներում
նույնքան նուրբ և ընդգրկուն հասկացողություն էին
ցուցաբերում, որքանհամալսարանական պրոֆեսսորները:
Սակայն, ցավոք սրտի, Ասպերգերի համախտանիշովմարդկանց
մյուսների հետ կոնտակտի մեջ մտնելու ցանկության
բացակայությունը, հատկապեստարիքակիցների հետ, և
շրջապատին սեփական մտքերը հասցնելու անկարողությունը
(կամցանկության բացակայությունը) բերում է այն փաստին, որ
ամենատարբեր գիտություններիլայնարձակ իմացությունները
այդպես էլ անօգուտ մնում են նրանց ուղեղի խորքերում: Երբ
Ասպերգերի համախտանիշով անձը զբաղված է այն բանով, ինչը
նրան հետաքրքրում է,նա դրանից բացի ոչինչ չի տեսնում և չի
լսում, այս բառերի ամենաուղիղ իմաստով,
ընտրվածշրջանակում ցուցադրելով հազվադեպ
կոմպետենտություն: Իրենց հետաքրքրություններիցդուրս,
նրանք սովորաբար բավականին ալարկոտ են: Դպրոցական
տարիներին, նրանցիցշատերին ընկալում են որպես խելացի
բայց չհասցնող, իրենց հետաքրքրություններիշրջանակներում
իրենց հասակակիցներից բարձր ունակություններ ունեցող,
բայց տնայինառաջադրանքները կատարել միշտ ալարող
(երբեմն նույնիսկ իրենց
հետաքրքրություններիշրջանակներում): Մյուսները՝
ընդհակառակը, կարողանում են հոյակապ հասցնել
բոլորառարկաների մեջ և իրենց հասակակիցներից առաջ
անցնելու բարձր մոտիվացիա ենունենում: Հենց սա էլ
բարդացնում է համախտանիշի ախտորոշումը: Մեծանալով,
երբեմննրանք հաղթահարում են իրենց ալարկոտությունը և
մոտիվացիայի բացակայությունը ու նորգործունեությունների
և նոր մարդկանց նկատմամբ սկսում են
համբերատարությունցուցաբերել: Նույնիսկ նրանք, ում
հաջողվում է ընդգրկվել սոցիումի մեջ, շարունակում ենիրենց
սոցիալական դերի օտարության հետ կապված ճնշող
դիսկոմֆորտ զգալ: Ասպերգերիորոշ լատենտ աուտիստներ,
իրենց ամբողջ կյանքի ընթացքում, իրենք իրենց հետ
թաքունպատերազմ են տանում, դիմակավորվելով և
հարմարվելով շրջապատին ու հարմարացնելովշրջապատը
իրենց: Ասպերգերի համախտանիշով մարդիք հաճախ
առանձնանում են խոսակցության պեդանտայինձևերով, ավելի
ֆորմալ և կառուցվածքային լեզու օգտագործելով, քան դա
պահանջում էիրավիճակը: Այս համախտանիշով 5-ամյա
երեխան կարող է խոսել այն լեզվով, որըհամապատասխանում
է համալսարանական դասագրքին՝ հատկապես իր
հետաքրքրություններիշրջանակներում: Ասպերգերի լեզուն,
չնայած իր հնաձև բառերի և
արտահայտությունների՝քերականապես ճիշտ է: Երեխայի
խոսքի զարգացումը լինում է բացառապես վաղ, զարգանալով
դանդաղ՝ Ասպերգերիհամար բնորոշ կառուցվածքի հետ
կապվածության և կյանքի նորմերի
անփոփոխությանպատճառով, կամ ընդհակառակը՝ ուշ,
համեմատած քույրերի և եղբայրների հետ, որից
հետոզարգանում է շատ արագ, այնպես, որ 5-6 տարեկանում,
երկու դեպքում էլ խոսքը ունենումէ ճիշտ, պեդանտիկ, ոչ ըստ
տարիքի և հասուն մարդու խոսքին նմանվող բնույթ:
Հաճախերեխան, հիշելով խոսքային շտամպներ, կարող է թվալ
խոսակցությունը հասկացող: Սակայննրա համար շատ դժվար է
կամ էլ անհնար դառնալ իսկական զրուցակից:
Խոսքիխանգարումներով զբաղվող մասնագետները
սովորաբար անվանում են այս պրոբլեմների տիպը՝սեմանտիկ
պրագմատիկ խանգարում տերմինով, ինչը նշանակում է, որ
չնայած խոսքիփորձվածության նորմալ արտահայտմանը,
առկա է իրական կյանքի պայմաններում,կոմունիկացիայի
համար լեզվի օգտագործման անկարողություն: Ձայնի
տոնայնությունը կարողէ խանգարված լինել (շատ ուժեղ, չափից
ցածր), տեմպը՝ բարձրացված կամ ցածրացված:Խոսքերը
հաճախ արտահայտվում են չափից ավելի մոնոտոն և
հավասար: Ասպերգերի համախտանիշ ունեցող մարդիկ կարող
են նաև ցուցադրել ուրիշ սենսորային,ֆիզիոլոգիական և
զարգացման անոմալիաների դիապազոններ: Երեխաների մոտ
հաճախնկատվում է ճշգրիտ մոտոր ունակությունների
դանդաղ զարգացման վկայություններ: Նրանցմոտ շարժման
կոորդինացիան ավելի խանգարված է լինում քան մանր
մոտորիկան: Հնարավորեն դժվարություններ՝ հեծանիվ վարել,
լող, դահուկասահք և չմշկասահք սովորելու մեջ:Նրանք
թողնում են չափազանց անշնորհք շարժվող մարդկանց
տպավորություն: Դահատկապես նկատվում է սոցիալական
պայմաններում՝ շատ մարդկանց շրջապատում: Ասպերգերի
համախտանիշ ունեցող որոշ մարդիկ տառապում են տարբեր
աստիճանիգերբեռնվածություններից և կարող են
պաթոլոգիական զգայունություն ցուցաբերել բարձրձայների և
ուժեղ հոտերի նկատմամբ, կամ չսիրել, երբ իրենց դիպչում են,
օրինակ ՝ որոշերեխաներ լուրջ դիմադրում են, երբ որևե մեկը
ուզում է շոյել նրանց գլուխը: Այսպիսիսենսորայի
գերբեռնվածությունը կարող է սրացնել խնդիրները, որոնց հետ
նրանք հանդիպումեն դպրոցում՝ որտեղ աղմուկի մակարդակը
կարող է նրանց համար անտանելի թվալ:Որոշները ի վիճակի
չեն լինում դիմակայել որոշ կրկնվող իմպուլսների, այնպիսի,
ինչպիսինեն ժամացույցի կտկտոցը: Այն դեպքում, երբ
երեխաներից շատերը, մի կարճ ժամանակ հետոդադարում են
հակազդել այդ ձայնին և կարողանում են այն լսել միայն կամքի
ուժով, այսերեխաները, եթե ձայնը չի կտրվում, շեղվում են,
դառնում գրգռված, կամ նույնիսկ(հազվադեպ դեպքերում)
ագրեսիվ: Ասպերգերի համախտանիշ ունեցող մարդկանց 1/3-ը
ունակ է «նորմալ» աշխատանքկատարելու և ինքնուրույն
ապրելու, չնայած սովորաբար չեն կարողանում իրականացնել
ոչառաջինը, ոչ էլ երկրորդը: Ամենաընդունակներին՝
ընդհանուր թվի 5%-ին, շատ դեպքերումհնարավոր չի լինում
տարբերել նորմալ մարդկանցից, սակայն ադապտացիայի
խնդիրներըկարող են բացահայտվել նեյրոհոգեբանական
թեստավորման ժամանակ: Ասպերգերի համախտանիշ ունեցող
երեխաները ցուցադրում են իրենց տարիքի համար ոչբնորոշ
ունակություններ՝ լեզուների, կարդալու, մաթեմատիկայի,
տարածականմտածելակերպի, երաժշտության
բնագավառներում, որը երբեմն հասնում է«հանճարեղության»
աստիճանի: Սակայն, ինչպես արդեն նկատել էինք, դա կարող
էհավասարակաշռվել ուրիշ բնագավառներում զարգացման
նկատելի ուշացումներով: Մյուս կողմից, ասպերգերի
համախտանիշով մարդկանցից շատերը, կարող են չափից
դուրսսուր վերապրել իրենց ամենօրյա ծեսերի խախտումը կամ
իրենց հատուկ հետաքրքրություններըարտահայտելու
անհնարությունը: Օրինակ՝ ասպերգերի համախտանիշ
ունեցող երեխան կարողէ, իր երիտասարդ տարիքին համեմատ
լինել հանճարեղ գրող, և հաճույքով աշխատել իրգրած
պատմվածքների վրա՝ դասերի ընթացքում: Իսկ ուսուցիչը
կարող է պնդել, որ դրափոխարեն նա ուշադիր լինի դասի
ընթացքի նկատմամբ կամ աշխատի տրված
առաջադրանքիվրա: Ոչ աուտիկ երեխան, նման պայմաններում
կարող է մի քիչ տրամադրության անկումունենալ, բայց ամեն
դեպքում կհետևի ուսուցչի ասածին: Ասպերգերի
համախտանիշ ունեցողերեխայի համար, այս փորձությունը
կարող է դառնալ չափազանց տրավմատիկ, իսկհակազդումը՝
զարմացնի ուսուցչին և դասարանի մյուս աշակերտներին:
Սովորաբար, իր մեջպարփակված երեխան հանկարծ սկսում է,
իրավիճակին անհամապատասխան չափերի չարանալկամ
տխրել: Այդ պահին, երեխայի արարքի քննադատությունը
(օրինակ՝ գնահատականը,որպես անհասուն կամ
անհարգալից), կարող է լուրջ վնաս հասցնել
նրաարժանապատվությանը, ինչը առանց այն էլ շատ փխրուն
էր: Ասպերգերի համախտանիշը նկարագրված է DSM-IV-ի
(հոգեկան հիվանդություններիախտորոշման և
վիճակագրության տեղեկատու) 299.80 գլխում որպես՝ 1.
Սոցիալական փոխհարաբերությունների որակային
բարդություններ, արտահայտված հետևյալդետալներից գոնե
երկուսով՝ սոցիալական փոխհարաբերությունների
կարգավորման համար հետևյալ ոչ խոսքային վարքի նկատելի
խանգարումներ, ինչպիսիք են՝ աչքերի մեջ նայելը,
դեմքիարտահայտությունները, մարմինը (կանգնվածքը) և
ժեստերը: Հասակակիցների հետ հարաբերությունների
զարգացման անհաջողություն մինչևզարգացմանը
չհամապատասխանող մակարդակ: Ուրիշ մարդկանց հետ
ուրախության, հետաքրքրության կամ ցուցանիշները կիսելու
սպոնտան ձգտման բացակայություն (օրինակ՝ ուրիշ
մարդկանց ցույց չտալով, չբերելովև հետաքրքիր բանը
չմատնանշելով): Սոցիալական և Էմոցիոնալ
փոխադարձության բացակայություն: 2. Սահմանափակ,
կրկնվող և կարծրատիպային վարքի շաբլոններ,
հետաքրքրություններ և գործողություններ, որոնք
ցուցադրվում են հետևյալ ձևերից գոնե մեկով՝ կլանված
զբաղվելը մեկ կամ մի քանի կարծրատիպային և սահմանափակ
հետաքրքրությունների համալիրով, ինչը աննորմալ է կամ
ինտենսիվությամբ, կամ էլկենտրոնացվածությամբ: Կոնկրետ
ամենօրյա գործողություններին և ծեսերին, ոչ ճկուն, ակնհայտ
հետևում: Կարծրատիպային և կրկնվող մոտոր շարժումներ
(mannerisms) (օրինակ՝ ծափեր կամ ձեռքի մատերի պտտում, կամ
էլ ամբողջ մարմնով արվող բարդ շարժումներ): Դետալների կամ
առարկաների նկատմամբ ցուցաբերած խիստ
հետաքրքրություն: 3. Այս խանգարումը բերում է կլինիկական
նշանակալի թերությունների, սոցիալական,մասնագիտական և
գործունեության այլ կարևոր սֆերաներում 4. Բացակայում է,
կլինիկապես նշանակալի, խոսքի զարգացման ընդհանուր
ուշացմումը(այսինքն, առանձին բառեր օգտագործվում են
արդեն երկու տարեկան հասակում, իսկկապակցված
ֆրազաներ՝ երեք տարեկան հասակում): 5. Բացակայում է,
կլինիկապես նշանակալի, իմացական ոլորտի զարգացման կամ
ինքնասպասարկման փորձառության՝ տարիքին
համապատասխան, ադապտիվ վարքագծի(բացառապես
սոցիալական փոխհարաբերություններ) և մանկությունում,
սոցիալականմիջավայրով հետաքրքրասիրության ուշացմումը:
6. Չեն բավարարվում շիզոֆրենիայի կամ զարգացման այլ
կոնկրետ ընդհանուր խաթարումներիչափանիշները :
Գլուխ II

Միջոցներ, որոնք կարող են նպաստել աուտիզմով սովորողներին լիարժեք

ներառվել դպրոցում

Ինչպես գիտենք աուտիզմը դա հոգեբանական զարգացման խանգարման

յուրահատուկ ձև է` ուղեկցվող տարբեր հոգեկան ֆունկցիաների
ձևավորման անհարթությամբ, յուրահատուկ հուզավարքային, խոսքային և
երբեմն էլ մտավոր խանգարումներով:

Բացի նշյալ խնդիրներից դիտվում է նաև ընդհանուր և մանր մոտորիկայի

խնդիրներ և որպեսզի այդ խնդիրները հաղթահարվեն ու միաժամանակ
լուծվեն ներառման խնդիրները շատ օգտակար է մասնակցությունը
մարմնակրթության դասերին (Արան ֆիզկուլտուրայի ժամանակ), ինչպես
նաև աշխատանքը խմորով, կավով և այլ տեխնոլոգիական
աշխատանքներ ,որոնք նպաստում են մանր մոտորիկայի
զարգացմանը(Խմորով աշխատանք),(Կավով աշխատանք),(Արան իր
դասարանի հետ պատրաստում է խխունջ): Ուսումնական պրոցեսին
ընդգրկվելուն և մի շարք խնդիրներ հաղթահարելուն
(սոցիալիզացում,երևակայության , ճանաչողական ոլորտի և խոսքի
զարգացում) նպաստում է նկարչությունը, երաժշտությունը ,
ճամփորդությունը , տեխնոլոգիական հմտությունները (Խոսքի զարգացում
նկարելու միջոցով), (Արան իր ընկերների հետ նկարում է գարուն),(Վահագի
նկարած նկարները),(Ռազմիկի աշխատանքը Paint ծրագրով),(Արայի նկարած
նկարները 2), (Գտնում ենք նման պատկերները),(Արան ու իր ընկերները
երգում են անգլերեն),(Արան ու իր ընկերները տիկնիկային թատրոնում),(Արան
ու իր ընկերները 2),(Արան դասարանում),(Արան գրում է թվերը և իր անունը),
(Արան ֆիզկուլտուրայի ժամանակ):

Եզրակացություն

Այսպիսով, իմ դիպլոմային նախագծի ընթացքում պարզեցի, թե ինչ է

իրենից ներկայացնում ներառական կրթությունը , աուտիզմը որպես
հատուկ կարիք և նրանց կրթության կազմակերպման ու ներառման
հնարավոր ուղիները: Պարզեցի, որ մեր կրթահամալիրն այն առաջին
ուսումնական հաստատություններից է, որտեղ իրականացվել է
<<ներառական կրթություն>> ծրագիրը և մինչ այժմ էլ այն հաջողությամբ
իրականացվում է : Ինքս աշխատելով աուտիկ սովորողի հետ` եկա այն
եզրակացության, որ նրանք լիովին կարող են ներառվել և իրենց
կրթությունը կազմակերպել հանրակրթական դպրոցներում, իրենց
կարողությունների չափով ընդգրկվել այս կամ այն գործունեության մեջ,
ձեռք բերել սոցիալական հմտություններ, որոնք նրանց մոտ տուժված են
առաջին հերթին :

Ուսումնասիրելով կրթահամալիրի աուտիկ սովորողներին` պարզեցի նաև,

որ նրանք բոլորն էլ այս կամ այն չափով ներգրավված են ուսումնական
գործունեությանը:

Այստեղից կարելի է եզրակացնել,որ ծրագիրը նպաստում է այս խնդրով

սովորողների լիարժեք ներգրավմանը` թե՛ ուսումնական պրոցեսին և
թե՛հետագայում նաև հասարակության մեջ:
Օգտագործված գրականության ցանկ

1. http://www.hogeban.info

2. http://hayeli.am

3. http://168.am

4. http://armenpress.am

5. http://www.med-practic.com

6. http://www.hogeban.info

7. http://clinics.am

8. http://www.dasaran.am

Related
«Աուտիզմով սովորողների կրթության կազմակերպումն ու ներառումը
կրտսեր դպրոցներում»June 20, 2014In "Դիպլոմային աշխատանք"
«Աուտիզմով սովորողների կրթության կազմակերպումն ու ներառումը
կրտսեր դպրոցներում»June 23, 2014In "Դիպլոմային աշխատանք"
«Աուտիզմով սովորողների կրթության կազմակերպումն ու ներառումը
կրտսեր դպրոցներում»June 21, 2014In "Դիպլոմային աշխատանք"
ԴԻՊԼՈՄԱՅԻՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔ
 Թեմաներ
Home / Կրթություն / Ինչպես ապահովել աուտիզմ ունեցող երեխաների կրթությունը
Ապրիլ 2, 2019 | 14:21

Ինչպես ապահովել աուտիզմ ունեցող երեխաների

կրթությունը
«Ամենակարևոր արված քայլն այն ընկալումն է, որ դպրոցի դռները բաց են և
կրթությունը բոլորի համար է», – Աուտիզմի իրազեկման համաշխարհային
օրվա կապակցությամբ ապրիլի երկուսին կայացած մամուլի ասուլիսի
ընթացքում հայտարարել է «Հույսի կամուրջ» հասարակական
կազմակերպության նախագահ Սուսաննա Թադևոսյանը։

Այնուամենայնիվ, խնդիրները շատ են, մասնավորապես, աուտիզմ ունեցող

երեխաների կողմից կատարվող աշխատանքի հիմքում նրանց ախտորոշումն
են տեսնում․ «Երեխաները բազմաթիվ արգելքների առջև են կանգնում , երբ
խոսքը գնում է կրթությունը կազմակերպելու մասին։ Մինչդեռ , կրթությունն
ինքը պետք է տեսնի երեխայի ուժեղ կողմերն ու հնարավորությունները , և
զարգանա»։ Ըստ Թադևոսյանի՝ ուսուցիչները մոռանում են, որ, նախ, պետք է
մանկավարժի փորձ ունենան և մանկավարժական մեթոդների
բազմազանությանը տիրապետեն։
«Լավագույն փորձեր ունենք դպրոցների, կարող ենք ենթադրություններ անել ,
թե ինչու այդ դպրոցում համեմատաբար ավելի սահուն և որակյալ է
աուտիզմով ապրող երեխայի ներառումը տեղի ունեցել։ Տեսնում ենք , թե
ինչքան բազմակողմանի է այդ դեպքում մոտեցումը»։ Նա նաև կարևորել է
դպրոցի համագործակցությունը տարբեր կառույցների/ծառայությունների
հետ, ինչը դրական է առաջին հերթին ուսուցչի համար, որը պետք է
կարողանա բազմազան կարիքներով տարբեր երեխաների հետ ճիշտ
աշխատել։

«TMM – Սովորեցրու ինձ ավելին» ուսուցման և զարգացման կենտրոնի

ղեկավար Լենա Հարությունյանը պատմեց իր անձնական փորձի,
դժվարությունների մասին, որոնք սկսվել էին դեռ մանկապարտեզում․ «Մեր
նպատակն էր այնպիսի մթնոլորտ ստեղծել, որ երեխան կարողանա իր
հաղորդակցման հմտությունները ձեռք բերել հենց մանկապարտեզից »։ Դեռ 10
տարի առաջ, ասում է Հարությունյանն, այդ ամենը կազմակերպելն ավելի
բարդ էր։

Իր որդին՝ 12 տարեկան Նարեկը, 5-րդ դասարանում է սովորում։ Այս

տարվանից է սկսել դպրոց հաճախել․ «5 տարի մենք մեր ընկերների հետ չենք
նստել, չենք ունեցել այդ հմտությունները, որ կարողանանք գոնե 5 րոպե
նստել, ընդամենը պարապմունքներ անհատական դասարաններում։
Շնորհակալ եմ նաև այդ ուսուցիչներին։

Ներառական կրթություն որպես այդպիսին չենք պատկերացրել, թե դա ինչ է։

Ես գտնում եմ, որ երեխային ներառելու ելք միշտ կա»։

Նա հասկանում է, որ 30 երեխայի հետ միասին ունենալ առանձնահատուկ

պայմանների կարիք ունեցող երեխաների ներառելը բարդ է , սակայն նշում է՝
անհրաժեշտ է ծրագիրն այնպես կազմել, որ երեխաները գոնե մի քանի
դասաժամ անցկացնեն իրենց դասընկերների հետ, իսկ ուսուցիչները
համապատասխան վերապատրաստում անցնեն։

ԱԺ «Իմ քայլը» խմբակցության պատգամավոր Սոֆիա Հովսեփյանը խոսեց

ներառական ոլորտում առկա խնդիրների մասին։ «Ո՛չ թե կրթություն
իրականացման դժվարություն ունենք, ո՛չ թե մասնագետների
պատրաստվածության, այլ խնդիրն առաջանում է, երբ չկա վերաբերմունք
մասնագետի կողմից։ Երբ մենք ուսուցիչների հետ աշխատում ենք իրենց
մասնագիտական գիտելիքների վրա և առավելագույն շեշտը չենք դնում
իրենց՝ այս երեխաների հանդեպ վերաբերմունքի վրա, որքան էլ հզոր
մասնագետ նա լինի, կաղում է ուսուցչի վերաբերմունքը և կարծրատիպերը »։

Անահիտ Մուրադյան, ՀՀ ԿԳ նախարարության Հանրակրթության

վարչության գլխավոր մասնագետ․ «Պետությունը հայտարարել է , որ
երաշխավորում է յուրաքանչյուր երեխայի հանրակրթությունը։ Մնացած
ամեն ինչն, ինչ այդ հանրակրթության շուրջ կատարվում է, աջակցության
ծառայություններն են։ Էդ մնացած ամեն ինչը պետք է օգնի
հանրակրթությանը։ Ես հասկանում եմ, որ շատ լավ մասնագետներ ունենք ,
իրենք մեզ պետք են, բայց միևնույնն է՝ աջակցության ծառայություններ են։
Մեր հիմնական նպատակը երեխային ներառելն է դպրոց, հասարակություն ,
ընդհանրապես։ Անհրաժեշտություն կլինի՞ անհատական ծառայությունների
աջակցության, խնդրեմ, ինչքան կուզեք, ինչքան որ ծնողը կկարողանա
ներգրավել իր երեխային էդ աջակցության ծառայություններին։ Բայց
ուսուցիչը պետք է բաց լինի, որպեսզի հասկանա՝ երեխայի հետ ինչ են անում ,
մի քիչ հետաքրքրվի»։

https://epress.am/2019/04/02/%D4%BB%D5%B6%D5%B9%D5%BA%D5%A5%D5%BD-
%D5%A1%D5%BA%D5%A1%D5%B0%D5%B8%D5%BE%D5%A5%D5%AC-
%D5%A1%D5%B8%D6%82%D5%BF%D5%AB%D5%A6%D5%B4-
%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%A5%D6%81%D5%B8%D5%B2-
%D5%A5%D6%80%D5%A5%D5%AD.html

Շփման խանգարումը երեխաների մոտ հաճախ հանդիպող երևույթ է: Դրանց

պատճառները տարբեր են` դաստիարակման անբարենպաստ պայմաններ, վախեր,
հոգեբանական տրավմաներ, երեխայի բաժանումը ընտանիքից և այլն: Այն կարող է
արտահայտվել նաև խոսքի խանգարմամբ: Ցանկացած դեպքում երեխային
հարկավոր է տանել մասնագետի մոտ` լոգոպետ, հոգեբան, բժիշկ-հոգեթերապևտ,
նյարդաբան:
Բացի նշված խանգարման ձևերից կարող է նաև ի հայտ գալ խանգարում առանց
պատճառի, որը արտահայտվում է երեխայի վարքի ողջ սպեկտրով: Դա վաղ
մանկական աուտիզմն է: Աուտիզմ բառը առաջացել է լատիներեն autos - <<ինքդ>>
բառից autism - <<ներփակվել>>: Աուտիզմի ժամանակ տեղի է ունենում
հոգեբանական զարգացման խանգարում, նրանք սկսում են չշփվել նույնիսկ
հարազատ մարդկանց հետ, կտրուկ արտահայտվում են վախերը և վարքի
յուրահատկությունները:
Մանկական աուտիզմը – դա հոգեբանական զարգացման խանգարման յուրահատուկ
ձև է` ուղեկցվող տարբեր հոգեկան ֆունկցիաների ձևավորման անհարթությամբ,
յուրահատուկ հուզա-վարքային, խոսքային և երբեմն էլ ինտելեկտուալ
խանգարումներով:
Բոլոր աուտիզմով հիվանդ երեխաներին նաև բնորոշ է նույն շարժումների անիմաստ
կրկնումը: Այս երեխաներից շատերին բնորոշ է նաև չափազանց ագրեսիվությունը,
իմպուլսիվությունը, որը երբեմն զուգակցվում է շարժումների արգելափակմամբ:
Հենց կյանքի առաջին ամիսներին այսպիսի երեխաները աչքի են ընկնում
հոգեշարժական զարգացման խանգարումներով: Առաջին հերթին խուսափումը
ցանկացած կոնտակտից: Նա չի սեղմվում մորը, երբ մայրը գրկում է իրեն, չի նայում
աչքերի մեջ և խուսափում է ուղիղ հայացքից: Հաճախ նաև չեն արձագանքում
լսողական ազդանշաններին:
Հենց առաջին ամիսների ընթացքում արդեն բացակայում է արտահայտիչ միմիկան,
ժպիտը, ծիծաղը, որոնք շատ բնորոշ են շփվող և առողջ երեխային: Դիտվում է նաև
քնի խանգարում: Ոչ բավարար հուզական ռեակցիան մոր հանդեպ կարող է
փոխարինվել նրանից կախվածությամբ: Մորից բաժանումը այդ դեպքում բերում է
ուժեղ հակազդման:
Աուտենտիկ երեխայի վարքը աչքի է ընկնում ծայրահեղ հակադրություններով: Նա
մեկ կարող է ուժեղ վախեր ունենալ, նույնիսկ սովորական առարկաներից`
լամպերից, աթոռից, և մեկ էլ կարող է կորցնել իրական վտանգի զգացումը` կանգնել
փողոցի մեջտեղը, բարձրանալ բարձր տեղեր, գնալ տնից շատ հեռու: Ծնողները շատ
անգամ չեն հասկանում, որ երեխան հիվանդ է, նրանց վարքը գնահահատում են
որպես համառություն և ֆիզիկական պատժի միջոցներ կիրառելով` փորձում են
իրենց ենթարկեցնել:
Վինգը գրում է, որ վաղ մանկական աուտիզմը շատ հազվադեպ հանդիպող ձև է: Նրա
տվյալներով տարածվածությունը կազմում է 10.000 երեխաներից 2-ը: Աուտիզմի բոլոր
տեսակների մեջ հանդիպող համընդհանուր ախտանիշներից են շրջապատողների
հետ կոնտակտի մեջ մտնելու պահանջմունքի արտահայտված լրիվ կամ մասնակի
բացակայությունը, հուզական սառնությունը, անտարբերությունը, շրջապատում տեղի
ունեցող ցանկացած փոփոխության հանդեպ վախը, կարգուկանոնի հանդեպ
հիվանդագին հետևումը, միատեսակ շարժումները, խոսքի խանգարումները:
Աուտենտիկ սինդրոմը ավելի հստակ արտահայտվում է 2-5 տարեկանում, սակայն
առանձին նախանշաններ կարելի է նկատել առավել վաղ տարիքում:
Աուտիզմով հիվանդ երեխաները երբեք չեն կարողնաում տարրաջանտել մարդկանց
և անշունչ առարկաներին: Նոր կահույքը, նոր խաղալիքը նրանց մոտ ուժեղ
հակասություն է առաջացնում, նրանք սկում են գոռալ, լացել, քանզի վախը
նորություններից զուգակցվում է հիվանդագին կերպով արտահայտվող
ինքնապահպանման բնազդի հետ: Նմանատիպ ռեակցիա կարող է նաև առաջանալ
քնելու, սնվելու զբոսանքի, լողացնելու ժամանակ:
Աուտենտիկ երեխաները ձգտում են մենակության և իրենց շատ լավ են զգում, երբ
մենակ են մնում: Մոր հանդեպ վերաբերմունքը նրանց մոտ կարող է երկակի բնույթ
ունենալ: Ոմանք թշնամաբար հետ են մղում իրենց մորը` ապահովելով իրենց
մենակությունը, իսկ ոմանք` ուժեղ կախվածություն ունեն մորից և ցանկացած
բաժանում, նույնիսկ կարճատև, ծանր են տանում` չնայած որ նրանց հանդեպ երբեք
էլ քնքշանք չեն արտահայտում:
Աուտենտիկ երեխաների կյանքի երկրորդ տարում սկսվում են արտահայտվել
ստերիոտիպ, կրկնվող գործողությունները, անկանոն շարժումները, վերջույթների
թափահարում, մատների շարժումներ, քայլեր, վազք, թռչկոտում, պտույտներ
սեփական առանցքի շուրջ և այլն:
Խոսքի ձևավորումը կարող է աուտենտիկ երեխաների մոտ ուշանալ, նրանց խոսքը ոչ
կոմունիկատիվ է և զուրկ էքսպրեսիայից: Մինչև 5-6 տարեկան երեխաները դժվար են
պատասխանում հարցերին կամ տալիս են դժվարմատչելի պատասխաններ: Կարող է
զարգանալ նաև <<ավտոնոմ խոսքը>> սեփական անձի հետ: Նրանք կարող են
նույնիսկ լսած նախադասությունները նույնությամբ կրկնել /ֆոնգրաֆիզմ/: Խոսքի
հիմնական ախտաբանական դրսևորումներից են նեոլոգիզմները, կոդավորված
նախադասությունները, երկարացված ինտոնացիան, ռիթմիկ չլինելը, սեփական անձի
հանդեպ 2-րդ և 3-րդ դեմքի դերանուների կիրառումը: Երեխաների մի մասի մոտ
դիտվում է նաև լրիվ մուտիզմ:
Աֆեկտիվ դրսևորումները վաղ և նախադպրոցական տարիքի երեխաների մոտ շատ
թույլ են արտահայտված: Ավելի հաճախ դրանք պրիմիտիվ աֆեկտներ են` ուղեկցվող
մոնոտոն լացով, ջղայնությամբ կամ դժգոհությամբ: Այս աֆեկտները ավելի են
արտահայտվում, երբ փորձում են ներխուժել իրենց զգացմունքների մեջ: Դրական
աֆեկտները կարող ե ուղեկցվել ստերիոտիպ գործողություններն անընդհատ
կրկնելու միջոցով:
Ինտելեկտը: Հոգեբանները գտնում են, որ ինտելեկտուալ ֆունկցիաների զարգացումը
խոչընդոտում է աուտենտիկ վարքը: Վիկինգի կատարած հետազտության
արդյունքները ցույց տվեցին, որ աուտենտիկ երեխաների 50-60%-ը ունեին խորը
մտավոր թուլություն, 15-20%-ը` ինտելեկտուալ անբավարվածություն, իսկ մնացած
15-20%-ը ունեին նորմալ ինտելեկտ: Երեխաների մոտ ինտելեկտուալ զարգացումը
կախված է նրանց նոզոլոգիական պատկանելությունից կամ հիվանդության
կլինիկական յուրահատկությունից:
Վաղ մանական աուտիզմի զարգացման դինամիկան կախված է տարիքից:
Նախադպրոցական տարիքի վերջում արդեն բնազդային և սոմատովեգետատիվ
խանգարումները հարթվում են, և աստիճանաբար վերանում են ստերիոտիպ
շարժումները: Երեխաների մի մասի մոտ բարելավում է խոսքի արտահայտումը.
սկզբում ստացվում է հարցերին պատասխանելը, հետո սպոնտան խոսքը: Որոշ
երեխաների մոտ պահպանվում է ավտոնոմ խոսքը, ոչ մանկական բառերի
օգտագործումը, խորը փիլիսոփայական հարցադրումները: Փոխվում է նաև նրանց
խաղային գործունեությունը:
Փոքր դպրոցական տարիքում տեղի է ուենում մանկական աուտիզմի ռեդուկցիա,
ախտանիշների տրանսֆորմացիա դեպի հոգեախտաբանական վիճակներ,
ինտելեկտուալ անբավարարվածության, սահամանային իրավիճակեր, մտավոր
թուլության ատիպիկ վճակներ: Պահպանվում է նաև հուզական անտարբերությունը:
Աուտիզմի առաջացման պատճառների հարցում տարբեր մասնագետներ տարբեր
կարծիքներ են հայտնում: Կաները կարծում է, որ դրա պատճառը դա կենսաբանական
մեխանիզմների բնածին անբավարարվածությունն է: Ասպերգերի
կարծիքով պատճառը բնազդների թույլ զարգացվածությունն է: Կա կարծիք նաև
ընկալման խանգարման մասին, որի պատճառով <<տեղեկատվության ընկալման
պատնեշ>> է ստեղծվում: Լեմպը գտավ, որ պատճառը դա լսողական ապարատի
խանգարումն է, որի հետևանքով երեխան սահմանափակում է շփումը: Ըստ
առաջացման պատճառների` հարավային հոգեթերապևտները առանձնացնում են
աուտիզմի երկու ձևեր` պսիխոգեն, օրգանական և սոմատոգեն:
Պսիխոգեն աուտիզմը առաջանում է երեխային հուզական դեպրիվացիայի
պայմաններում դաստիարակման հետևանքով (մոր հետ երկարատև բաժանում, ոչ
ճիշտ դաստիարակություն): Ի տարբերություն այլ տեսակների` աուտիզմի այս
տեսակը ունի անցողիկ բնույթ, ենթարկվում է արագ հետադարձ զարգացման:
Սոմատոգեն աուտիզմը առաջանում է գլխուղեղի վնասվածքի հետևանքով,
բնորոշվում է հոգեկան իներտությամբ, թույլ հիշողությամբ, շարժումների
անբավարարությամբ: Հնարավոր են նաև էպիլեպտիկ նոպաներ: Ուժեղ
արտահայտվում են ինտելեկտի և խոսքի խանգարումները: Աուտենտիկ
 խանգարումները գիտնականները նաև փորձում են բացատրել Կաների և Ասպենգերի
սինդրոմի օգնությամբ:

http://www.hogeban.info/child-autizm.php

https://hmk.am/wp-content/uploads/
2020/08/%D5%84%D5%A5%D5%A9%D5%B8%D5%A4%D5%A1%D5%AF
%D5%A1%D5%B6-
%D5%B8%D6%82%D5%B2%D5%A5%D6%81%D5%B8%D6%82%D5%B5%D6%81-
%D4%B1%D5%B8%D6%82%D5%BF%D5%AB%D5%BD%D5%BF%D5%AB%D5%AF-
%D5%BD%D5%BA%D5%A5%D5%AF%D5%BF%D5%B8%D6%80%D5%AB-%D5%AD
%D5%A1%D5%B6%D5%A3%D5%A1%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%B6%D5
%A5%D6%80-%D5%B1%D5%A5%D5%BC%D5%B6%D5%A1%D6%80%D5%AF-2.pdf

Աուտիզմ

Աուտիզմը զարգացման բարդ խանգարում է, որը

հիմնականում ի հայտ է գալիս կյանքի առաջին
երեք տարիների ընթացքում և համարվում է
նյարդաբանական խանգարում, որը ազդում է
ուղեղի նորմալ աշխատանքի վրա, խոչընդոտում
սոցիալական հարաբերությունների և
հաղորդակցվելու հմտությունների զարգացմանը:
Աուտիզմը արտահայտվում է՝

1. Խոսքի օրինաչափությունների խանգարումներով,

2. Լեզվի օրինաչափությունների խանգարումներով,
3. Ոչ խոսքային շփումների խանգարումներով։
Խոսքի խանգարումներն առաջին
հերթին արտահայտվում են շփման
նախաձեռնության կորստով: Նա պասիվ է,պատասխանում է
հակիրճ և կոնկրետ
արտահայտություններով, անտարբեր,պարզ («այո» կամ «ոչ»)
, հաճախպատասխանները «ժխտական» են՝«չգիտեմ»,
«չեմ հիշում» և այլն: Նման
շփումը կոչվում է «ֆորմալ»։ Արտաքինից ընկալվում են որպե
ս քչախոս, «ուրբաբաթախոս», որպես մենակության
ձգտող, մեկուսացած: Երբեմն դիտվում է
շատախոսություն, սակայն նրանց զրույցն
ավելի նման է մենախոսության, խոսքն
ուղղված անորոշ ուղղությամբ, բացարձակապես հետաքրքրվ
ած չեն իրենց խոսքի ընկալման, հասկանալու մեջ և
պատասխաններ ամենևին չեն ակնկալում: Նման շփումը կոչվ
ում է «դիմազուրկ
աուտիզմ»։ Աուտիկների մոտ գերիշխում է ներքին խոսքը:

Իրականությունն արտամղվում է նրանց

գիտակցությունից՝ տեղը զիջելով աֆեկտիվ-հուզական պահ
անջմունքներին ևցանկություններին: Ռացիոնալ-կոգնիտիվ
հոգեկան գործունեությունը (հատկապես՝մտածողությունը) ի
ր տեղը զիջում է
մտածողության աֆեկտիվ ձևերին, երևակայությանը, որոնք
ցանկալին ներկայացնում
են որպես իրականություն, հաճախ անադեկվատ, անհեթեթ ձ
ևերով: Առաջացող պատրանքները
զրկում են ակտիվությունից, ապակողմնորոշում են
նրան՝ ոչնչի պետք չէ ձգտել, ամեն ինչ «գրավված» է:

Խոսքն ամբողջովին պարալոգիկ բնույթ է կրում: Նրանց դատ

ողությունները, եզրահանգումները
չեն արտահայտում բնության և հասարակության
օրենքները, պատճառահետևանքային
հարաբերություններն ու կապերը: Դրանց
հիմքում ընկած են նրանց աֆեկտիվ
պահանջները, ցանկությունները, ինչպես նաև՝
հոգեախտաբանական մեխանիզմները: Միակ
տրամաբանությունը, որին հետևում են՝ցանկությունների տր
ամաբանությունն է:

Լեզվի օրինաչափությունների խանգարումներն արտահայտ

վում են մի շարք երևույթներով, որոնցից է Նեոլոգիզմը:
Նեոլոգիզմ է կոչվում նոր բառեր, հասկացություններ, իմաստ
ներ
ստեղծելու հակումը, ընդ որում՝ միայն նրանց համար հասկա
նալի, սիմվոլիզմը` որոշ նշաններին, առարկաներին ոչ բնորոշ
իմաստով և
բովանդակությամբ օժտելու հակումն է, խոսքի ագլյուտինաց
իան
բանավոր և գրավոր խոսքում ընդհատման բացակայություն
ն է, այլ
կերպ ասած՝ խոսքի շարանը, որի արդյունքում բառերը չեն ըն
կալվում, քանի որ ներկայացվում են որպես անբաժան և անհ
ասկանալի
հոսք,լեզվի քերականական օրենքների խանգարումը միմյան
ց հետ չկապակցված բառերի արտասանում է (շիզոֆազիա)։

Ոչ խոսքային շփման խանգարումներն արտահայտվում են հե

տևյալ ախտանիշներով՝
Հիպո- և ամիմիա՝ դեմքի ոչինչ չասող արտահայտություն,հայ
ացքն ուղղված է դեպի անորշություն՝ չկենտրոնանալով
զրուցակցի վրա, ժեստիկուլյացիաների նվազում և
բացակայություն՝ միանման, միապաղաղ և թորշոմած
շարժումներ, դիրքեր, շարժումների ներդաշնակության
խանգարումներ, խոսքի արտահայտչականության
խանգարում՝ խոսքն աստիճանաբար դառնում է միապաղաղ,
ցածրաձայն, հուզականությունից զուրկ, դառնում են
անխնամ, փնթի, չհետևելով իրենց արտաքինին և վարքին, մի
ապաղաղ, կրկնվող վարքագիծ, անհատականության
կորուստ:

Աուտիզմը, հիմնականում, դիտվում է որպես

շիզոֆրենիայի ախտանիշ, ընդ որում՝ որպես
հիմնական կամ պարտադիր:
Այն կարող է դիտվել նաև անձի շիզոտիպիկ (շիզոիդ) խանգա
րումների ժամանակ: Մանկական տարիքում առանձնացվում
է որպես ինքուրույն խանգարում:

Գոյություն ունեն աուտիզմի առաջացման բազմաթիվ

տեսություններ, որոնցից և ոչ մեկը լիարժեք չէ: Այն տարբեր
պատճառներից (հիմնականում` կենսաբանական) առաջացա
ծ և տարբեր կլինիկական դրսևորումներով
համախտանիշների ամբողջություն է: Դրա հիմքում ընկած
են ներարգանդային շրջանում կամ վաղ հասակում
գլխուղեղի զարգացման խանգարումները: Որոշակի դեր ուն
ի
ժառանգականությունը: Աուտիզմի առաջացմանը կարող են
նպաստել նաև միջավայրի գործոնները: Շատ դեպքերում, ան
գամ ծավալուն հետազոտություններից հետո, դժվար է
նշել որևէ կոնկրետ պատճառ: Որոշ դեպքերում աուտիզմը
կարող է զուգակցվել նյարդաբանական այլ խանգարումների,
հատկապես էպիլեպտիկ ցնցումների հետ:

Ատիպիկ աուտիզմ. ախտանիշներ և

առանձնահատկություններ

Յուրաքանչյուր երեխայի մոտ աուտիզմը յուրովի է ի հայտ գալիս: Որոշ

աուտիստիկ սպեկտրի խանգարում ունեցող երեխաների մոտ առկա է

ախտանիշների մի մասը միայն՝ հաճախ անոմալաիաների երեք խմբից

միայն երկուսը: Այս դեպքում խոսքը գնում է ատիպիկ աուտիզմի մասին:

Նման ախտորոշմամբ մարդիկ օգնության կարիք ունեն այն ոլորտներում,

որտեղ խնդիրն ակնհայտ է արտահայտված, իսկ դրա փոխարեն մյուս

ոլորտներում կարող են գալի հաջողությունների հասնել:

Ախտորոշման չափաիշները

Չնայած ա- նախդիրի, ատիպիկ աուտիզմը շատ ընդհանրություններ ունի

կլինիկական աուտիմի հետ: Հաճախ ատիիկ աուտիզմն ավելի ուշ տարիքում է
ախտորոշվում, քան կլինիկականը, այն բանի շնորհիվ, որ նման երեխաներն աչքի
չեն ընկնում, իսկ իրենց ախտանիշները ակնհայտ չեն:

Մինչ կլինիկական աուտիզմի դեպքում խնդիրներն առաջ են գալիս երեք

ոլորտներում՝ վարք, հաղորդակցություն և սոցիալական հմտություններ , ատիպիկ
աուտիզմի մասին խոոսվում է այն ժամանակ, երբ երեխայի մոտ առկա է
ստերեոտիպային-կրկնվող վարք և խնդիրներ՝

 կամ սոցիալական հմտությունների հետ կապված, որն իր մեջ ներառում է այլոց

հետ համագործակցությունը
  կամ հաղորդակցական հմտությունների հետ կապված, որը ներառում է վերբալ և
ոչ երբալ հաղորդակցությունը:
Ատիպիկ աուտիզմի ախտանիշները

Ատիպիկ աուտիզմով երեխաների մոտ կարող են լինել նույն ախտանիշներն , ինչ

կլասիկ աուտիզմի դեպքում, սակայն ավելի թույլ արտահայտված: Ընդ որում
հաճախ արտահայտման ձևն այդքան էլ ընդարձակ չէ:

Ահա այն ախտանիշները, որոնցին ոմանք, ոչ բոլորը, կարող են հանդիպել ատիպիկ

աուտիզմով երեխաների մոտ՝

 Դժվարություններ ոչ վերբալ հաղորդակցումը հասկանալու և կիրառելու հետ

(ժեստեր, աչքի կոնտակտ, դեմքի արտահայտություն, կանգնած դիրք):
 էմպատիայի և սեփական հույզերն այլոց հետ կիսելու ցանկության
բացակայություն
 Հասակակիցների հետ շփման տարիքին համապատասխան հմտությունների
բացակայություն
 Դերային խաղերի բացակայություն
 Խոսքում միևնույն արտահայտությունների կրկնություն կամ կապակցված խոսքի
բացակայություն
 Ուշադրությունը կիսելու անկարողություն- որևէ իր ցույց տալը , հետաքրքրող
առարկան ցույց տալը, մյուսների մատնանշումներին հետևելը :
 Խոսքի զարգացման հապաղում
 Նեղ ոլորտով հետաքրքրվածություն
 Զրուցակցի հետ զրույցը պահելու դժվարություններ
 Խիստ կանոնակարգվածության հակում
 Մեծ հետաքրքրվածություն առարկաների մասերով
 Ստերեոտիպային վարք՝ ձեռքի թափահարում, օրորում, ծափահարում :
Ատիպիկ աուտիզմը մեծերի ու փոքրերի մոտ

Ատիպիկ աուտիզմ ունեցող երեխաների ծնողները միջինում բժիշկներին դիմում են

ոչ այնքան վաղ հասակում: Դա բացասաբար է ազդում թերապիայի վրա, որն ավելի
ուշ է սկսվում:

Զարգացումը երեխայի երեխա տարբեր կարող է լինել: Որոշ բուժում չստացած

մեծահասակներ հաջողությամբ սովորում են հաղթահարել իրենց
առանձնահատկությունները, մինչ վաղ տարիքում սկսված թերապիայի դեպքում էլ
հասուն տարիքում կարող են պահպանվել ակնհայտ ախտանիշներ :

Ինչ անել, եթե Ձեր երեխայի մոտ ատիպիկ աուտիզմի կասկածներ կան

Եթե Ձեզ թվում է, թե Ձեր երեխան իրեն տարպրինակ կամ ոչ չիշտ է պահում, որքան
հնարավոր է շուտ դիմեք բժշկի: Ինչքան շուտ սկսվի բուժումը , այնքան մեծ
հաջողությունների կարող եք հասնել: Եթե երեխան սովորի իր դժվարությունները
հաղթահարել, նա ունի բոլոր հնարավորությունները ապրել լիարժեք , նորմալ կյանք :

Ախտորոշման զարգացումը
ԱՄՆ-ում ատիպիկ աուտիզմը, ինչպես նաև Ասպերգերի համախտանիշը, այլևս չեն
ներկայացնում որպես առանձին ախտորոշում, այլ դասում են աուտիստիկ
սպեկտրի մեջ: Դա կապված է այն բանի հետ, որ մինչ օրս էլ աուտիզմի
ախտորոշումը մեծամասմաբ սուբյեկտիվ է:

https://arevayin.wordpress.com/2016/11/

Հանրահայտ բժիշկ Կոմարովսկին պատմել է, թե ինչպես

փոքր երեխայի մեջ տեսնել աուտիզմը

Աուտիզմը գլխուղեղի զարգացման խանգարման հետևանքով առաջացած խաթարում է:

Աուտիկները դժվար են համագործակցում սոցիումի ու մտերիմ մարդկանց հետ: Նրանց
համար ավելի դժվար է ռեալիզացվել կամ սոցիալիզացվել, քան առողջ մարդկանց համար: Եվ
պատճառը նրանց հոգեկան գործունեության առանձնահատկությունների մեջ է:

Աուտիկները հստակ գծագրված ու խիստ սահմանափակ հետաքրքրությունների, ինչպես նաև

գործողությունների շրջանակ ունեն: Աուտիզմի նշանները սկսում են ի հայտ գալ արդեն վաղ
մանկական շրջանում:
Ինչպես դրանք ճանաչել, և որոնք են դրանք: Այդ մասին պատմել է բժիշկ Եվգենի
Կոմարովսկին: Նա սկսել է՝ որպես հասարակ մանկաբույժ, ապա դարձել բարձրակարգ բժիշկ,
բացել սեփական կլինիկան, սկսել ակտիվորեն հանդես գալ հեռուստատեսությամբ՝ վարելով
սեփական հաղորդումը:

Նրան գնահատում են երեխաների դաստիարակության ու բուժման վերաբերյալ օգտակար

խորհուրդների համար:

Ցավոք, դեռևս անհայտ են աուտիզմը լիարժեք բուժելու դեպքերը, սակայն հայտնի է, որ վաղ
ճանաչողական միջամտության դեպքում երեխային կարելի է օգնել ձեռք բերել ինքն իրեն
օգնելու և սոցիալական փոխգործակցության որոշ հմտություններ:

Մանկական աուտիզմ:

Բժիշկն առանձնացնում է մանկական աուտիզմի հետևյալ նշանները՝

 փոփոխություններին հարմարվելու ցանկության կամ կարողության

բացակայությունը:
 վտանգավոր իրավիճակները չհասկանալը
 առարկաների նկատմամբ տարօրինակ վերաբերմունքը
 հիպերակտիվությունը կամ պասիվությունը
 խոսքի բացակայությունը կամ դրա թույլ զարգացած լինելը
 առանց պատճառի ծիծաղը կամ լացը
 օտար ձայների նկատմամբ գերզգայունությունը կամ թույլ զգայունությունը
 խաղալիքների՝ ոչ ըստ իրենց նշանակության օգտագործելը
 այլ մարդկանց հետ լեզու գտնելու անկարողությունը:
«Այս նշանները ակտուալ են 2 տարեկանից մեծ երեխաների համար: Սակայն, եթե անգամ
ձեր երեխան 2 տարեկան չկա, և ձեզ նրա զարգացման մեջ ինչ-որ բան է անհանգստացնում,
դիմեք բժշկի»,- ասում է Կոմարովսկին:

Աուտիկ երեխային պետք է և կարելի է օգնություն ցուցաբերել: Թե ինչպես դա անել, կարող է

ասել միայն բժիշկը հետազոտությունից հետո, քանի որ այստեղ անհրաժեշտ է անհատական
մոտեցում: Բայց բուժման նպատակն ընդհանուր է բոլորի համար և կայանում է ընտանիքում
լարվածության թոթափման մեջ, ուր ապրում է տվյալ հիվանդ երեխան, ինչպես նաև՝
աուտիկի ֆունկցիոնալ անկախության և կյանքի որակի բարձրացման մեջ:

Շատ քիչ դեպքերում մանկական տարիքում տեղի է ունենում ռեմիսիա, որը հանգեցնում է
աուտիկ սպեկտորի խաթարումների վերաբերյալ ախտորոշման չեղարկմանը: Այդ
պատճառով էլ այդքան կարևոր է բուժել ու աջակցել հիվանդ երեխային:
Նյութը հրապարակման պատրաստեց Սոֆա Պետրոսյանը

https://168.am/2018/06/19/969349.html

Աուտիզմի սպեկտրի խանգարումը (ԱՍԽ) բնորոշվում է շփման ու

հաղորդակցման խախտումներով և կրկնվող ու սահմանափակ վարքագծով:
Այս նշաններն ի հայտ են գալիս աստիճանաբար, քանի որ հաճախ աուտիզմ
ունեցող երեխաներն օրինաչափ են զարգանում, սակայն որոշակի պահից
զարգացման հետընթաց (ռեգրես) է տեղի ունենում:Աուտիզմի պատճառը
գենետիկական և էկոլոգիական գործոնների համադրությունն է:Աուտիզմը
բացասաբար է ազդում գլխուղեղում տեղեկատվության վերամշակման վրա՝
փոխելով նյարդային բջիջների և նրանց սինապսների (կապի)
կազմավորվածությունը:
Թեև աուտիզմը կարող է ախտորոշվել ցանկացած տարիքում, այն
բնութագրվում է որպես «զարգացման խանգարում», քանի որ
ախտանիշները հիմնականում ի հայտ են գալիս կյանքի առաջին երկու
տարիներին:

Աուտիզմը հայտնի է որպես «սպեկտրի» խանգարում, քանի որ մարդիկ

մեծապես տարբերվում են ախտանիշների տեսակով և ծանրությամբ:
https://www.facebook.com/MHSYerevan/photos/
a.1231220583685296/2161195670687778/?
locale=ms_MY&paipv=0&eav=AfZGwmqCvOFC_GckopU9UMDydufMDYmvnuz
EEnc-LPOEMV4Ky2ZZVB5yIzpLmAnDOt8&_rdr

Աուտիզմով սովորողների կրթության

կազմակերպումն ու ներառումը
12-08-18, 00:19

Հարգարժա՛ն ուսուցիչներ, ողջունում եմ և փորձի փոխանակման մեծ ակնկալիքներով

ուզում եմ այս հարթակում անդրադառնալ մի ցավոտ խնդրի, ինչը վերջին տարիներին
ավելի հաճախ է իրեն զգացնել տալիս, խոսքը մանկական աուտիզմի մասին է:
Այսպիսով, Աուտիզմ բառն առաջացել է լատիներեն autos «ինքդ» բառից, autism`
«ներփակվել»: Աուտիզմը զարգացման բարդ խանգարում է, որը հիմնականում ի հայտ է
գալիս կյանքի առաջին երեք տարիների ընթացքում և համարվում է նյարդաբանական
խանգարում, որն ազդում է ուղեղի նորմալ աշխատանքի վրա, խոչընդոտում
սոցիալական հարաբերությունների և հաղորդակցվելու հմտոթյունների զարգացմանը:
Նման երեխաները խուսափում են բոլոր տիպի շփումներից: Աուտիկ երեխան ոչ թե չի
ցանկանում, այլ պարզապես չի կարողանում շփվել մարդկանց հետ:
Գոյություն ունեն աուտիզմի առաջացման բազմաթիվ տեսություններ, որոնցից և ոչ մեկը
լիարժեք չէ։ Ծագումնաբանության մեջ նշվում է 9 հնարավոր պատճառ, որոնցից են`
գենետիկական գործոնը, քիմիական նյութերով, ծանր մետաղներով թունավորումը,
աուտոիմուն գործոնները և այլն:
Աուտիզմն արտահայտվում է՝
Խոսքի օրինաչափությունների խանգարումներով:
Լեզվի օրինաչափությունների խանգարումներով:
Ոչ խոսքային և խոսքային շփումների խանգարումներով։
Խոսքի խանգարումներն առաջին հերթին արտահայտվում են շփման նախաձեռնության
կորստով: Նա պասիվ է, պատասխանում է հակիրճ և կոնկրետ
արտահայտություններով, անտարբեր, պարզ («այո» կամ «ոչ»), հաճախ
պատասխանները «ժխտական» են՝ «չգիտեմ», «չեմ հիշում» և այլն։ Նման շփումը
կոչվում է «ֆորմալ»։
Արտաքինից ընկալվում են որպես քչախոս, «ուրբաթախոս», որպես մենակության
ձգտող, մեկուսացած։ Երբեմն դիտվում է շատախոսություն, սակայն նրանց զրույցն
ավելի նման է մենախոսության, խոսքն ուղղված անորոշ ուղղությամբ, բացարձակապես
հետաքրքրված չեն իրենց խոսքի ընկալման, հասկանալու մեջ և պատասխաններ
ամենևին չեն ակնկալում։ Նման շփումը կոչվում է «դիմազուրկ աուտիզմ»։
Աուտիկների մոտ գերիշխում է ներքին խոսքը։ Իրականությունն արտամղվում է նրանց
գիտակցությունից՝ տեղը զիջելով աֆեկտիվ—հուզական պահանջմունքներին և
ցանկություններին։
Աուտիզմով երեխաների մեծ մասի մոտ առկա է նաև մտավոր հետամնացություն։
Հոգեբանական թեստերով դժվար է գնահատել նման երեխաներին, քանի որ նրանք
ունեն շփման և հաղորդակցման խանգարումներ։ Որոշ երեխաներ, ճիշտ է` հազվադեպ,
բայց ունենում են լավ զարգացած առանձին ունակություններ, օրինակ` բարդ թվային
հաշվարկներ են կատարում, խրթին գլուխկոտրուկներ են լուծում, զարմանալի
հիշողություն կամ մեծ ընդունակություններ են ցուցաբերում արվեստի և երաժշտության
ասպարեզում։
Աուտիզմով սովորողների կրթության լիարժեք կազմակերպման ու ներառման համար,
անհրաժեշտ է, որ դասավանդողները հաշվի առնեն մի շարք հանգամանքներ.

●Դասարանում հնարավորինս քիչ լինեն կոնֆլիկտները, հուզական լարվածությունը,

աղմուկը:
●Սահմանափակվեն բոլոր տիպի կտրուկ փոփոխությունները`դասարանի ընդհանուր
կահավորումը, իր նստելու տեղի փոփոխությունը, միջավայրը և այլն:

●Սկզբնական շրջանում խուսափել մարմնի կոնտակտից:

● Ուշադրություն դարձնել հասակակիցների հետ շփմանը:

● Հնարավորինս ընդգրկել խաղերի մեջ:

● Հաճախակի կազմակերպել զբոսանքներ:

● Չստիպել անել այս կամ այն գործունեությունը` դիտելով դա որպես կամակորություն:

● Լինել համբերատար ու հոգատար:

● Պահանջները լինեն իր հնարավորությունների սահմանում:

Եվ, իհարկե ունենալ ԱՈՒՊ:

Սիրելի՛ ուսուցիչներ, ունե՞ք, արդյոք, այսպիսի աշակերտներ, և եթե ունեք, ապա

ինչպե՞ս եք աշխատում նման երեխաների հետ:
Ակնկալում եմ ձեր ակտիվ մասնակցությունը այս թեմայի քննարկմանը: Կանխավ
շնորհակալություն:

Աուտիզմով սովորողների
կրթության կազմակերպումն
ու ներառումը կրտսեր
դպրոցներում»:
Դիպլոմային աշխատանք

Աուտիզմ. դիպլոմային աշխատանք

« Մխիթար Սեբաստացի» կրթահամալիր

Պետական Մանկավարժական քոլեջ

Դիպլոմային աշխատանք

Թեմա՝ «Աուտիզմով սովորողների կրթության կազմակերպումը ու ներառումը կրտսեր

դպրոցներում»

Ուսանողուհի՝ Լիլիթ Հարությունյան

Ղեկավար՝ Աննա Օհանյան

Երևան 2013թ.

Բովանդակություն

Ներածություն…………………………………………………………………………………….2

Առաջին գլուխ

Ներառական կրթություն………………………………………………………………………… 3

Ներառական կրթությունը Հայաստանում ………………………………………………………………

………11

Երկրորդ գլուխ

Աուտիզմ……………………………………………………………………………………………12

Աուտիզմի առաջացման պատճառները ……………………………………………………….13

Ինչպես է աուտիզմն արտահայտվում ……………………………………………………………………

……….15

Ասպերգերի համախտանիշ………………………………………………………………………18

Մանկական աուտիզմ……………………………………………………………………………..23

Երրորդ գլուխ

Աուտիզմով սովորողների կրթության կազմակերպումն ու ներառումը………………………….

.26

Անհատական ուսումնական պլան / ԱՈՒՊ / ………………………………………………….27

Զարգացնող խաղեր………………………………………………………………………………..28

Եզրակացություն…………………………………………………………………………………………………
………..32

Օգտագործված գրականության ցանկ…………….……………………………………..33

 Ներածություն

Իմ դիպլոմային աշխատանքի թեման է «Աուտիզմով սովորողների կրթության կազմակեր

պումը ու ներառումը կրտսեր դպրոցներում»: Այն ունի ներածություն, հիմնական մաս և ե
զրակացություն: Հիմնական մասը բաղկացած է երեք գլխից:

Առաջին գլխում ներկայացրել եմ, թե ինչ է իրենից ներկայացնում ներառական կրթությու

նը` նշել նրա առանձնահատկությունները, առավելություններն ու դժվարությունները:
Անդրադարձել, թե ներառական կրթությունը երբ և ինչպես է Հայաստանում իրականացվ
ել:

Երկրորդ գլխում մանրամասն ներկայացրել եմ` ինչ է իրենից ներկայացնում աուտիզմը,

ինչպես է այն դրսևորվում, որոնք են դրա առաջացման հնարավոր պատճառները, դասակ
արգումը: Առանձնահատուկ ուշադրություն եմ դարձրել Մանկական աուտիզմին և Ասպե
րգերի սինդրոմին:

Իսկ երրորդ գլխում ներկայացրել եմ, թե ինչ պայմաններ են պետք` աուտիկ երեխաների կ
րթության կազմակերպմանն ու հնարավորինս ներառմանը կրտսեր դպրոցներում: Կրթու
թյան լիարժեք կազմակերպման համար, կարևորել եմ անհատական ուսումնական պլանն
երի առկայությունը և ներկայացրել, թե ինչ կառուցվածք ունի, ինչ նպատակով է այն կազ
մվում և ովքեր են դրա կազմմանը մասնակցում: Եթե խմբում կամ դասարանում առկա է
աուտիզմով սովորող, ինչ պետք է հաշվի առնի մանկավարժը ուսուցումը կազմակերպելի
ս, ինչպիսի մոտեցում ցուցաբերի` երեխայի կրթությունն ու ներառումը առավել արդյուն
ավետ դարձնելու նպատակով: Առաջարկել եմ նաև խաղ— վարժություններ, որոնք կնպա
ստեն խմբի կամ դասարանի բոլոր սովորողների լիարժեք ներգրավմանը:

Վերջում ներկայացրել եմ կատարած աշխատանքի եզրակացությունը:

Առաջին գլուխ

Ներառական կրթություն
Ի՞նչ է ներառական կրթությունը

Ներառական կրթությունը կրթական այնպիսի ծրագիր է, որը բացառում է ամեն տեսակ

խտրականություն երեխաների նկատմամբ, ապահովում է հավասար վերաբերմունք բոլո
ր մարդկանց հանդեպ, կրթական համակարգում ստեղծում է ուրույն պայմաններ առանձ
նահատուկ կրթական կարիքներ ունեցող անձանց համար:

Ներառական կրթությունը հանրակրթության զարգացման գործընթաց է, որը ենթադրում

է կրթության մատչելիություն բոլորի համար, երեխաների ամենատարբեր կարիքների բա
վարարմանն ուղղված բոլոր տեսակի միջոցների ապահովում, ինչը հանրակրթական դպր
ոց մտնելու այցեքարտ է ընձեռնում հատուկ կարիքներ ունեցող երեխաներին:

Ներառական կրթությունը ձգտում է հասնել ուսուցման նկատմամբ առավել ճկուն մոտեց

ման` բավարարելու մարդկանց զանազան կրթական պահանջները: Եթե ներառական կր
թության մտցրած փոփոխությունները ուսուցումն ավելի արդյունավետ դարձնեն, ապա
կշահեն բոլոր երեխաները, այլ ոչ միայն առանձնահատուկ կրթության կարիքներ ունեցող
ները:

Չի կարելի ստեղծել ներառական կրթության համընդհանուր կաղափար, որը կարելի լինի

առանց որևէ փոփոխության ներմուծել յուրաքանչուր հասարակություն. ամեն մի հանրու
թյուն ինքը պիտի մշակի և իրագործի սեփական գաղափարները:

Սակայն կան որոշ հիմնական սկզբունքներ, որոնք պետք է հաշվի առնել ցանկացած միջ
ավայրում: Ահա դրանք.

Երեխաները հաճախում են տեղական` բնակավայրին մոտ գտնվող, մանկապարտ

եզ և դպրոց:
 Մեթոդիկան այնպիսին է, որ նպաստում է տարբեր հնարավորություններ ունեցող
երեխաների ուսուցմանը:
 Բոլոր երեխաները մասնակցում են բոլոր միջդպրոցական միջոցառումներին` մրց
ույթներ, ցերեկույթներ, էքսկուրսիաներ և այլն:
 Ներառական կրթության զարգացմանն օժանդակում են ուսուցիչները, ծնողները,
առհասարակ, բոլոր նրանք, ում միջամտությունը կարող է այս կամ այն կերպ օգտ
ակար լինել:
 Ներառական կրթությունն օգնում է կանխել խտրականությունը երեխաների նկա
տմամբ` սատարելով նրանց բոլորին` ինչպես հատուկ կարիքներ ունեցողներին, այ
նպես էլ չունեցողներին, իրենց` հասարակության լիիրավ անդամ լինելու գործում:
Հատուկ կրթություն

— Երեխաների կրթությունը առանձնացված միջավայրում:

— Կրթությունը կառուցված է ուսուցչի անհատական աշխատանքի վրա:

Ինտեգրացված կրթություն

— Երեխան հանրակրթական դպրոցում է:

— Երեխայի կրթությունը չի ուղեկցվել դպրոցների կազմակերպման, ուսումնական պլան

ների ու դասավանդման մեթոդների:

— Համապատասխան փոփոխություններով հանրակրթական:

Ներառական կրթություն

— Երեխայի կրթությունը իր համայնքի սովորական դպրոցում:

— Ընդունում է, որ բոլոր երեխաները տարբեր են իրենց կարիքներով և կարողություներո

վ:

— Կառուցված է թիմային աշխատանքի վրա:

Պետք է հիշել`

— Ներառական կրթության իրագործմանն ուղղված բոլոր ջանքերը հենվում են իրավահ

ավասարության գաղափարի վրա. եթե մենք դա անում ենք ելնելով խղճահարությունից կ
ամ բարեգործական մղումներից, երբեք չենք կարող անհրաժեշտ արդյունքի հասնել:

— Բոլոր երեխաներն էլ կարող են սովորել. պետք է ապահովել համապատասխան պայմա

ններ նրանց կրթության համար:

— Կան բազմաթիվ կրթօջախներ, որոնք աշխատում են ի շահ հատուկ կարիքներ ունեցող

երեխաների և լավ են կատարում իրենց աշխատանքը: Եթե ներառական կրթության մեթ
ոդաբանությունը մշակված է ողջ կրթական համակարգի համար, ապա ամեն մի երեխա կ
գտնի իր տեղն այդ համակարգում, և հնարավոր կլինի դպրոցում սովորելը համատեղ ըն
տանիքի գրկում ապրելու հետ:

Ինչո՞ւ է ներառումն անհրաժեշտ

Երեխաները, անկախ հաշմանդամ լինելուց կամ կրթական դժվարություններ ունենալուց

, դպրոցն ավարտելուց հետո որոշակի դերակատարություն ունեն հասարակության կյան
քում և վաղ սկիզբը հանրակրթական խաղախմբերում կամ մսուրներում, որոնց հաջորդո
ւմ են միջնակարգ դպրոցն ու քոլեջը, լավագույն նախապատրաստությունն է ինտեգրված
կյանքի համար:

Հաշմանդամ երեխաներ ունեն նույն խմբին պատկանելու նույնպիսի իրավունք, ինչպես մ

յուսները: Առանձնացված ուսուցումը սահմանափակում է ինքնաարտահայտման իրավու
նքներն ու հնարավորությունները:

Հաշմանդամ կամ սովորելու դժվարություններ ունեցող մարդիկ առանձնացման կամ պա

շտպանության կարիք չունեն:

Ի՞նչ է անում ներառական կրթությունը

Նպաստում է հասարակության բոլոր անդամների հնարավորությունների հավասարեցմ

անը` հաստատելով, նոր հարաբերություններ և ստեղծագործական հնարավորություննե
ր որոնք անցյալում անհնար էին: Ներառական կրթությունը մարդու իրավունք է, այն ապ
ահովում է լավ կրթություն և սոցիալական առումով հիմնվորված է:
Դպրոցում երեխաներին միմյանցից առանձնացնելու օրինական հիմքեր չկան: Երեխանե
րը պետք է սովորեն միասին, դա օգտակար կլինի բոլորի համար: Պետք չէ նրանց պաշտպ
անել միմյանցից: Բոլոր երեխաները պետք է կրթություն, որը կօգնի նրանց հարաբերությ
ուներ հաստատել և պատրաստվել կյանքին հասարակության մեջ: Միայն ներառական մո
տեցումը կարող է նվազեցնել վախը և նպաստել բարեկամության, հարգանքի ու փոխըմբ
ռնման հաստատմանը:

Ներառական կրթության գաղափարի երաշխիքը մարդու կրթության իրավունքն է: Այդ իր

ավունքը իրականացնելու նպատակով «կրթություն բոլորի համար» շարժումը նախաձեռ
նել է ամեն հնարավորը, հիմնական կրթությունը բոլորի համար դարձնելու մատչելի:

Ներառական կրթությունը՝ որպես ներառման քաղաքականության բաղկացուցիչ, հնարա

վորություն է տալիս երեխաներին սովորելու իրենց համայնքներում գտնվող դպրոցներու
մ:

Ներառական կրթությունը հոգ է տանում բոլոր սովորողների մասին, հատկապես նրանց,

ովքեր հաճախ զրկված են կրթություն ստանալու հնարավորությունից՝ նկատի ունենալո
վ հատուկ կարիքներով սովորողներին, հաշմանդամներին, էթնիկ, ազգային փոքրամասն
ությունների ներկայացուցիչներին և այլոց:

Ներառական ուսուցումը հնարավորություն է տալիս դպրոցներին ծառայել բոլոր երեխա

ներին: Այլ խոսքով, ներառական կրթությունը ենթադրում է դպրոցներ, որոնք պատրաստ
են ուսուցման գործընթացում ներգրավել բոլոր սովորողներին՝ անկախ նրանց ունեցած
բնութագրերից, կարիքներից կամ դժվարություններից, և որոնք ավելի շուտ հաշվի են նս
տում սովորողների բազմազանության հետ, քան թե խուսափում դրանից:

Ներառական կրթությունը նկատի ունի նաև կրթական համակարգում ավելի լայն հնարա
վորություններով այնպիսի դպրոցների ստեղծում, որոնք իրենց բնույթով ներառական ե
ն, և որոնք օգտագործում են համայնքների բոլոր ռեսուրսները՝ իրենց իսկ սովորողների
հիմնախնդիրները առավել արդյունավետ լուծելու համար:

Հասկացություն ներառական կրթության մասին

Ներառական կրթությունը գործընթաց է, որը հենվում է բոլոր երեխաների՝ այդ թվում նա

և կրթության հատուկ պայմանների կարիք և սոցիալապես սահմանափակ հնարավորութ
յուններ ունեցող, կրթություն ստանալու իրավունքի վրա: Ներառական կրթությունը հենվ
ած է այն համոզմունքի վրա, որ բոլոր երեխաներին կրթելը հանրակրթական համակարգ
ի պարտականությունն է:

Ներառումը ծագում է հատուկ կրթությունից: Հատուկ կրթությունը զարգացել է մի շարք

փուլերով, որոնց ընթացքում ուսումնասիրվել են հաշմանդամ երեխաների և սովորելու դ
ժվարություններ ունեցող աշակերտների կարիքների բավարարման տարբեր ուղիներ: Ո
րոշ դեպքերում հատուկ կրթությունը լրացրել է հանրակրթությանը, սակայն եղել է լրիվ ա
ռանձնացված: Վերջին տարիներին կասկածի տակ է դրվել առանձնացված կրթական հա
մակարգերի նպատակահարմարությունը ինչպես մարդու իրավունքների, այնպես էլ արդ
յունավետության տեսանյունից:

Կրթությունը պետք է համարվի ցանկացած անձի զարգացմանը նպաստող միջոց՝ անկա

խ ֆիզիկական կամ այլ խոչընդոտներից: Ուստի, որևէ տեսակի հաշմանդամություն չի կ
արող արգելք լինել մարդու կրթություն ստանալու իրավունքի համար: Այսպիսով, ներառ
ումը ենթադրում է մի գործընթացի ծավալում, որն ուղղված է բոլոր կարիքներին՝ ներառյ
ալ նրանց, ովքեր ենթակա են մեկուսացման և բացառման:

Առանձնացված հատուկ դպրոցներում երեխաներին ուսուցանելը հակասում է տան, ընտ

անիքի և համայնքի կյանքին մասնակցության նրանց իրավունքին: Չնայած հատուկ դպր
ոցների որոշ կրթական առավելությունների՝ կրթության հատուկ պայմանների կարիք ու
նեցող երեխաների բաժանումը ընտանիքից ու տնից հաճախ խոսում է հասարակության
մեջ այդպիսի մարդկանց նկատմամբ գոյություն ունեցող նախապաշարմունքների մասին
:

Ներառումը կրթության առանձնահատուկ պայմանների կարիք ունեցող երեխաներին հն

արավորություն կտա կրթություն ստանալ իրենց համայնքներում և չմեկուսանալ ընտան
իքներից:

Ներառական կրթությունը հաշմանդամության սոցիալական մոդելի յուրօրինակ ածանցյ

ալն է: Այն ընդունում է, որ բոլոր երեխաները տարբեր են, և դպրոցներն ու հանրակրթակ
ան համակարգը պետք է հարմարվեն բոլոր սովորողների (զարգացման հապաղումներով,
առանձնահատուկ կարիքներով և առանց դրանց) անհատական պահանջմունքներին:

Սակայն, ներառում չի նշանակում բոլորին ձուլելու կամ միատեսակ դարձնելու ձգտում: Ա

յն ընդունում է, որ երեխաները սովորում են տարբեր արագությամբ, իսկ ուսուցիչներին
անհրաժեշտ են հատուկ հմտություններ՝ ուսուցման գործընթացի ճկունությունն ապահո
վելու համար: Պարզապես երեխաներին անհրաժեշտ է հասկանալի, մատչելի դասավանդ
ում; Իսկ դա ենթադրում է երեխայի առանձնահատկություններին, անհատական կրթակ
ան պահանջմունքներին, զարգացման ընթացքին, ընդունակություններին և կարողությո
ւններին համապատասխանող տարբեր մեթոդների գործադրում:

Կրթական հատուկ պայմանների կարիք ունեցող երեխաների ընդգրկումը հանրակրթակ

ան դպրոցներ կստիպի ուսուցիչներին կիրառել նոր՝ դեպի երեխան կողմնորոշված մեթո
դներ, ապահովել մեծ թվով մասնակիցների ընդգրկվածություն ուսումնական գործընթա
ցում:

Որոշ ուսուցիչներ ենթադրում են, թե կրթության հատուկ պայմանների կարիք ունեցող եր

եխաների ուսուցման համար իրենց անհրաժեշտ կլինեն «հատուկ հմտություններ»: Սակ
այն փորձը ցույց է տալիս, որ կրթության հատուկ պայմանների կարիք ունեցող երեխանե
րին հանրակրթական գործընթացի մեջ ներգրավելու համար ընդամենը անհրաժեշտ է որ
ակյալ, հասկանալի և մատչելի դասավանդում, որը և նպաստում է բոլոր սովորողների ակ
տիվության բարձրացմանը: Ինչ խոսք, ի լրումն այդ ամենի, անհրաժեշտություն կառաջա
նա հատուկ տեխնիկական օժանդակության և երեխայի զարգացման կոնկրետ խանգար
ումներով պայմանավորված սարքավորումների գործադրման: Այս գործունեության դրա
կան արդյունք կարող է հանդիսանալ որակի բարձրացումն ու սովորողների ձեռքբերումն
երը (այդ թվում նաև կրթական գործընթացից դուրս մնացած և ցածր առաջադիմությամբ
աշակերտների թվի նվազեցումը):

Չի կարելի ժխտել, որ ներառական կրթությունը կարող է բարձրացնել կրթության որակը

բոլորի համար:

Ներառական կրթության հիմքում ընկած գաղափարախոսությունը բացառում է երեխան

երի ցանկացած խտրականություն, ապահովում է հավասար վերաբերմունք բոլոր մարդկ
անց նկատմամբ, ստեղծում է հատուկ պայմաններ հատուկ պահանջնունքներ ունեցող եր
եխաների համար:

Փորձը ցույց է տալիս, որ կրթական ցանկացած կոշտ համակարգից երեխաների ինչ—որ մ

ասը դուրս է մնում, քանի որ համակարգը պատրաստ չէ այդպիսի երեխաների ուսուցման
անհատական պահանջմունքների բավարարմանը: Սրանց թիվըկազմում է դպրոցահաս
ակ երեխաների ընդհանուր թվի 15%-ը: Արդյունքում, դուրս մնացած երեխաները մեկուս
ացվում և հեռացվում են ընդհանուր համակարգից: Պետք է հասկանալ, որ ոչ թե երեխան
երն են անհաջողության մատնվում, այլ համակարգն է հեռացնում երեխաներին: Ներառ
ական մոտեցումները կարող են աջակցել այդպիսի երեխաներին ուսման մեջ հաջողությ
ան հասնելու, ինչը նրանց սոցիալիզացման համար լավ նախադրյալներ կստեղծի:

Ուսուցումը ներառական դպրոցներում հնարավորություն է ընձեռում երեխաներին ձեռք

բերել անձնական կենսափորձի վրա հենված գիտելիքներ մարդու իրավունքների մասին (
թեպետ դա նրանց հատուկ չի դասավանդվում), ինչը հանգեցնում է խտրական դրսևորու
մների նվազեցման, քանի որ երեխաները սովորում են ճիշտ հարաբերվել իրար հետ, ճան
աչել և ընդունել միմյանց տարբերությունները:

Ներառական կրթությունը նաև դինամիկ և զարգացող գործընթաց է: Այն ենթադրում է բ

ազմազանություններին արձագանքելու այնպիսի արդյունավետ ձևերի որոնում, որոնք հ
նարավորություն կտան անընդհատ դիտարկումների և վերլուծությունների միջոցով ճիշ
տ գնահատել սովորողների կարիքները՝ ստեղծված իրադրություններում կողմնորոշվելո
ւ և համարժեք քայլեր ձեռնարկելու համար:

Այսպիսով՝ ներառական կրթությունը

 Ընդունում է, որ բոլոր երեխաները կարող են սովորել:

 Ընդունում և հարգում է երեխաների տարբերությունները՝ տարիքը, սեռը, ծագում
ը, լեզուն, զարգացման խնդիրները, անհատական առանձնահատկությունները, ըն
տանիքի սոցիալական կարգավիճակը և այլն:
 Նպաստում է բոլոր երեխաների կարիքներին համապատասխան կրթական գործը
նթացի կազմակերպմանն ու իրականացմանը:
 Նպաստում է ներառական հասարակության կառուցման հեռահար ռազմավարակ
ան գաղափարի իրականացմանը:
 Դինամիկ և զարգացող գործընթաց է:

Կրթության մեջ ներառումը ենթադրում է

 Բոլոր սովորողների կրթական կարիքների հավասար գնահատում:

 Ուսումնական, մշակութային, համայնքային միջոցառումներին սովորողների ներգ
րավվածության աստիճանի բարձրացում:
 Դպրոցների վարած քաղաքականության վերակառուցումը և դրա համապատասխ
անեցում սովորողների բազմազանությանը և առանձնահատկություններին:
 Ուսուցման ոլորտում արհեստական խոչընդոտների վերացում և նրանում բոլոր ս
ովորողների ներգրավում (չսահմանափակվելով միայն հաշմանդամներով և կրթա
կան հատուկ պահանջներ ունեցողներով):
 Խոչընդոտները հաղթահարելու փորձի ձեռք բերում, որը կոչված է ապահովելու որ
ոշակի սովորողների մասնակցությունն ուսումնական գործընթացին՝ սովորողներ
ի համար ավելի մեծ փոփոխությունների ակնկալիքներով,
 Սովորողների միջև առկա տարբերությունները ոչ թե որպես դժվար հաղթահարվո
ղ բարդության, այլ որպես կրթական գործընթացին նպաստող հանգամանքի ընդո
ւնում:
 Սեփական համայնքում կրթություն ստանալու սովորողների իրավունքի ապահո
վում:
 Ինչպես դպրոցի աշխատակազմի, այնպես էլ սովորողների համար ուսումնական
պայմանների բարելավում:
 Արժեքների ձևավորման ու զարգացման, ինչպես նաև նվաճումների մեծացման գո
րծում դպրոցների դերի կարևորում:
 Դպրոցների ու համայնքների միջև փոխշահավետ հարաբերությունների հաստա
տում:
 Կրթությունը՝ որպես հասարակության մեջ մարդու լիարժեք ներառման և ինքնադ
րսևորման կարևորագույն բաղադրամասի ճանաչում:
Այսպիսով, ներառական կրթությունը մարդու իրավունք է. այն կարող է ապահովել լավ
կրթություն և սոցիալական առումով հիմնավորված է: Ներառական կրթության իրական
ացման անհրաժեշտությունը հիմնված է հետևյալի վրա.

Իրավունքի առումով.
 1. 1. Բոլոր երեխաները միասին սովորելու իրավունք ունեն:
2. 2. Երեխաներին չի կարելի թերարժևորել, կամ նրանց նկատմամբ խտրական վեր
աբերմունք ցուցաբերել հաշմանդամության կամ սովորելու դժվարություններ ուն
ենալու պատճառով:
3. 3. Հաշմանդամ մեծահասակները, որոնք ժամանակին սովորել են հատուկ դպրոց
ներում, այսօր արդեն պահանջում են վերջ տալ խտրականությանը:
4. 4. Երեխաներին տարատեսակ դպրոցներում միմյանցից առանձնացնելու օրինակ
ան պատճառներ չկան: Երեխաները պետք է սովորեն միասին. դա օգտակար կլին
ի բոլորի համար: Պետք չէ առանձնացնել նրանց միմյանցից:

Կրթության որակի առումով.

1. 1. Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ ակադեմիական և սոցիալական առ

ումներով, երեխաներն ավելի լավ արդյունքների են հասնում ներառական կրթությ
ան դեպքում:
2. 2. Հատուկ դպրոցում չկա այնպիսի բան, որ չի կարելի անել հանրակրթական դպր
ոցում:
3. 3. Նվիրվածության և աջակցության դեպքում ներառական կրթությունը ուսումնա
կան ռեսուրսների ավելի արդյունավետ օգտագործումն է:
Սոցիալական հարցերի առումով.

1. 1. Խտրականությունը երեխաների մեջ սերմանում է վախ, տգիտություն, նախա

պաշարումներ, չարություն:
2. 2. Բոլոր երեխաները զգում են կրթության կազմակերպման այնպիսի ձևի կարիք,
որը կօգնի նրանց հարաբերություններ հաստատել բոլորի հետ և պատրաստվել հ
ասարակական կյանքին:
3. 3. Միայն ներառական մոտեցումը կարող է նվազեցնել վախը և նպաստել բարեկա
մության, հարգանքի ու փոխըմբռնման հաստատմանը:
Ներառումը մոտեցում է, որի դեպքում հաշվի է առնվում սովորողների բազմազանություն
ը, որի ժամանակ ուսումնական պլաններն ու նպատակները հարմարեցվում են սովորողն
երի ընդունակություններին ու պահանջմունքներին: Այդ պրոցեսում կարևոր է ուսուցիչն
երի, հատուկ մանկավարժների և նրանց դերը, ովքեր իրենց փորձն ու գիտելիքներն են նե
րդնում, որպեսզի յուրաքանչյուր երեխա կարողանա սովորել իր համար առավելագույնով
:

Ներառական կրթությունը Հայաստանում

Կրթության առանձնահատուկ պայմանների կարիք ունեցող երեխաներին համակարգվա
ծ պրոֆեսիոնալ աջակցություն ցուցաբերելու գիտակցությամբ «Հույսի կամուրջ» ՀԿ—ն Հ
Հ կրթության և գիտության նախարարության հետ համատեղ 2001-ին առաջինը Հայաստա
նում սկսեց ներառական կրթության ծրագիրը:

2005 թ. սեպտեմբերի 1-ին ուժի մեջ մտավ «Կրթության առանձնահատուկ պայմանների կա

րիք ունեցող անձանց կրթության մասին» ՀՀ օրենքը:

Դրանով պետականորեն ճանաչվեց և ամրագրվեց նաև ներառական կրթությունը Հայաս

տանում: Սակայն մինչ այդ «Հույսի կամուրջ» հասարակական կազմակերպությունից հին
գ տարի պահանջվեց Երևանի 5 դպրոցներում այն իրականացնելու և որպես հաջողված
փորձ ՀՀ կառավարությանը ներկայացնելու համար:

Սա ոչ միայն նշանակում է, որ այս կրթական ձևերը իրավական հիմք ստացավ, այլև որ դ

ա կառավարելու է պետությունը` իր վրա վերցնելով նաև համակարգի ֆինանսավորումը:

Ընդունվել են մի շարք իրավական ակտեր, փոփոխություններեն առաջարկվել «Կրթությա

ն մասին»,
«Երեխայիիրավունքների մասին» և «ՀՀ հաշմանդամների սոցիալականպաշտպանությա
ն մասին» ՀՀ օրենքներում, ընդունվել էնաեւ «Կրթության առանձնահատուկ պայմաններ
ի կարիքունեցող երեխաների կրթության մասին» ՀՀ օրենքը:
«Կրթության առանձնահատուկ պայմանների կարիքունեցող անձանց կրթության մասին
» ՀայաստանիՀանրապետության օրենքում /25.05.2005/.
 · Սահմանված են կրթության առանձնահատուկ պայմանների կարիք
ունեցող երեխաների կատեգորիաները, որտեղ չկան նախկինում ամրագրված որբ ,
ծնողական խնամքից զրկված երեխաների և արտակարգ ունակություններ
ցուցաբերած երեխաների կատեգորիաները:
 Ամրագրված է, որ երեխայի կրթության առանձնահատուկ պայմանների կարիքը
վկայագրում է տարածքային կառավարման պետական մարմինը:
 Ամրագրված է «ներառական կրթություն» հասկացությունը:
Ներառական կրթությունը՝ կրթության առանձնահատուկ պայմանների կարիք ունեցող
երեխայի կրթության համար առանձնահատուկ պայմանների ապահովման միջոցով նրա
համատեղ ուսուցումն է իր հասակակիցների հետ համատեղ՝ հանրակրթական
դպրոցում: Նշված դրույթն ամրագրված «Կրթության մասին» ՀՀ օրենքում: Կրթության
առանձնահատուկ պայմանների կարիք ունեցող երեխաների կրթությունը ծնողների
ընտրությամբ կարող է իրականացվել ինչպես ընդհանուր հանրակրթական, այնպես էլ
հատուկ հաստատություններում՝ հատուկ ծրագրերով /19 հոդված, կետ 3/: Ներառական
կրթության քաղաքականության հիմքում երեխայակենտրոն մանկավարժությունն է:

Այսօր Հայաստանը միակ երկիրն է տարածաշրջանում, որն արդեն ունի ներառական կրթ
ության փորձը և այն դարձրել է պետական քաղաքականության կարևոր մասը: ԱՊՀ երկր
ներում բազմիցս ներկայացվել են մեր երկրի ձեռքբերումներն այս ոլորտում, որտեղ Հայա
ստանը շարունակում է մնալ առաջատարը:

Երկրորդ գլուխ

Աուտիզմ
Աուտիզմ բառն առաջացել է լատիներեն autos «ինքդ» բառից, autism` «ներփակվել»:

Աուտիզմը զարգացման բարդ խանգարում է, որը հիմնականում ի հայտ է գալիս կյանքի

առաջին երեք տարիների ընթացքում և համարվում է նյարդաբանական խանգարում, որ
ը ազդում է ուղեղի նորմալ աշխատանքի վրա, խոչընդոտում սոցիալական հարաբերությ
ունների և հաղորդակցվելու հմտոթյունների զարգացմանը:

Նման երեխաները խուսափում են բոլոր տիպի շփումներից: Աուտիկ երեխան ոչ թե չի ցա

նկանում, այլ պարզապես չի կարողանում շփվել մարդկանց հետ:

Աուտիզմը կարելի է դասել 20-րդ դարի չբացահայտված խնդիրների շարքին:

Անցյալ տարվանից ԱՄՆ—ում արդեն խոսում են աուտիզմի պանդեմիայի մասին: Աուտիզ

մով մարդկանց թիվն ամբողջ աշխարհում ավելացել է 10-15 անգամ: Ինչպես տեղեկացնու
մ են ՀՀ առողջապահության նախարարությունից, դեպքերի ավելացում է նկատվում նաև
Հայաստանում: Վերջին 5 տարվա ընթացքում (2008-2012թթ.) հանրապետական մանկական
նյարդահոգեբանական դիսպանսերի կողմից մինչև 18 տարեկան տարիքային խմբում ար
ձանագրվել է աուտիզմի 502 նոր դեպք, համապատասխանաբար` 75,80,105,118,121:

Աուտիզմի առաջացման պատճառները

Գոյություն ունեն աուտիզմի առաջացման բազմաթիվ տեսություններ, որոնցից և ոչ մեկը

լիարժեք չէ։ Ծագումնաբանության մեջ նշվում է 9 հնարավոր պատճառ, որոնցից են` գենե
տիկական գործոնը, քիմիական նյութերով, ծանր մետաղներով թունավորումը, աուտոիմ
ուն գործոնները և այլն:

Այն տարբեր պատճառներից (հիմնականում` կենսաբանական) առաջացած և տարբեր կլ

ինիկական դրսևորումներով համախտանիշների ամբողջություն է։ Դրա հիմքում ընկած
են ներարգանդային շրջանում կամ վաղ հասակում գլխուղեղի զարգացման խանգարում
ները։ Որոշակի դեր ունի ժառանգականությունը։ Աուտիզմի առաջացմանը կարող են նպ
աստել նաև միջավայրի գործոնները։ Շատ դեպքերում, անգամ ծավալուն հետազոտությ
ուններից հետո, դժվար է նշել որևէ կոնկրետ պատճառ։ Որոշ դեպքերում աուտիզմը կար
ող է զուգակցվել նյարդաբանական այլ խանգարումների, հատկապես էպիլեպտիկ ցնցու
մների հետ: Ըստ վիճակագրական տվյալների, 10000 հոգուց 12-ը աուտիզմով է, ըստ որում,
տղաների շրջանում այն 4-5 անգամ ավելի հաճախ է հանդիպում։ Աուտիզմով երեխայի ք
ույրերի կամ եղբայրների մոտ հավանականությունը կազմում է 5%։ Աղջիկների մոտ ավել
ի արտահայտված են մտավոր հետամնացության դեպքերը։

Անցած տասնամյակում աուտիզմի և ուղեղի զարգացման հետ կապված այլ հիվանդությո

ւնների դեպքերի քանակն աճել է ամբողջ աշխարհում: Գիտնականները կարծում են, որ ա
յդ աճը պայմանավորված չէ գենետիկայով, նրանք հավատացած են, որ պատճառը շրջակ
ան միջավայրում թունավոր քիմիկատների աճն է:
Մանկաբույժ—նյարդաբան Մարթա Հերբերթը ղեկավարում է շրջակա միջավայրում թուն
ավոր քիմիկատների և ուղեղի զարգացման, այդ թվում` աուտիզմի վրա դրանց ազդեցու
թյան ուսումնասիրությունը:

«Գեները լիցքավորում են ատրճանակը, սակայն ձգանը քաշում է շրջակա միջավայրը«,-

պատկերավոր նկարագրում է Մարթան:

Տարիներ շարունակ գիտնականները կարծում էին, որ աուտիզմն ունի գենետիկական հի

մքեր: Սակայն բժիշկ Հերբերթի կարծիքով` շրջակա միջավայրը կարող է վատթարացնել հ
իվանդությունը: Ըստ նրա` հիվանդության տարրերի բացահայտումը և դրանց փոփոխու
թյունը վաղ հասակում կարող է որոշիչ լինել հիվանդության արտահայտման սրության ա
ստիճանի համար:

«Մեր օրգանիզմում կա այսպես կոչված «թունազերծման համակարգ«, որի միջոցով օրգա

նիզմն ազատվում է անցանկալի նյութերից: Դրանք կարող են լինել սեփական օրգանիզմի
մթերային թափոնները, աղտոտված օդը, մթերքում առկա պեստիցիդները և այլն«,-
բացատրում է նա:

Պարզելու համար, թե ինչպես և երբ է ուղեղը ձեռք բերում աուտիզմ, ուսումնասիրության

շրջանակում հետազոտվել են աուտիզմ ունեցող և չունեցող մանուկներ, դպրոցահասակ
ներ և մեծահասակներ: Պարբերաբար ստուգվել է ուսումնասիրության մասնակիցների օ
րգանիզմում թունավոր քիմիկատների առկայությունը, ուղեղի փոփոխությունը և զարգ
ացման շեղումները:

ԱՄՆ—ում գրեթե 3 միլիոն մարդ ախտորոշված է աուտիզմով:

1994թ. աուտիզմ էր ախտորոշվում յուրաքանչյուր 1000-րդ երեխային, իսկ այսօր յուրաքան
չյուր 110-րդին: Աուտիզմի միության փոխնախագահ Ջեֆ Սելի խոսքերով` պատկերը նույն
ն է ամբողջ աշխարհում:

«Աուտիզմի աճի պատճառը միայն գենետիկան չէ«,- ասում է Սելը:

«Չորս երեխաներից երկուսին աուտիզմ է ախտորոշվել, այնինչ ընտանիքում չկան դրա գ
եները: Տղաներիս օրգանիզմում բարձր է սնդիկի, արճիճի և թոքաբորբի զուգորդված պա
տվաստուկի մակարդակը«:

Երկար տարիներ աուտիզմի դեմ պայքարողները համոզված էին, որ հիվանդության պատ

ճառը պատվաստուկներն են, հատկապես` կարմրուկի դեմ պատվաստուկները: Սակայն մ
ի շարք ուսումնասիրություններ պատվաստանյութի և աուտիզմի միջև կապ չեն հայտնա
բերել:

Աուտիզմի միությունը պահանջում է վերանայել թունավոր քիմիկատների վերաբերյալ օր

ենսդրությունը: Սելի խոսքերով` շրջակա միջավայր են արտանետվում 82 հազարից ավել
քիմիկատներ, այնինչ տեղեկություններ հայտնի են միայն դրանցից 200-ի մասին:

Ըստ Սելի` մենք վտանգում ենք ոչ միայն մարդկությունը, այլև աշխարհը, որտեղ ապրում
ենք:

Ինչպես է աուտիզմն արտահայտվում

Աուտիզմն արտահայտվում է՝

 Խոսքի օրինաչափությունների խանգարումներով:

 Լեզվի օրինաչափությունների խանգարումներով:
 Ոչ խոսքային շփումների խանգարումներով։
Խոսքի խանգարումներն առաջին հերթին արտահայտվում են շփման նախաձեռնությա
ն կորստով: Նա պասիվ է, պատասխանում է հակիրճ և կոնկրետ արտահայտություններո
վ, անտարբեր, պարզ («այո» կամ «ոչ»), հաճախ պատասխանները «ժխտական» են՝ «չգիտե
մ», «չեմ հիշում» և այլն։ Նման շփումը կոչվում է «ֆորմալ»։

Արտաքինից ընկալվում են որպես քչախոս, «ուրբաթախոս», որպես մենակության ձգտող,

մեկուսացած։ Երբեմն դիտվում է շատախոսություն, սակայն նրանց զրույցն ավելի նման
է մենախոսության, խոսքն ուղղված անորոշ ուղղությամբ, բացարձակապես հետաքրքրվ
ած չեն իրենց խոսքի ընկալման, հասկանալու մեջ և պատասխաններ ամենևին չեն ակնկ
ալում։ Նման շփումը կոչվում է «դիմազուրկ աուտիզմ»։

Աուտիկների մոտ գերիշխում է ներքին խոսքը։ Իրականությունն արտամղվում է նրանց գ

իտակցությունից՝ տեղը զիջելով աֆեկտիվ—հուզական պահանջմունքներին և ցանկությ
ուններին։ Ռացիոնալ—կոգնիտիվ հոգեկան գործունեությունը (հատկապես՝ մտածողությ
ունը) իր տեղը զիջում է մտածողության աֆեկտիվ ձևերին, երևակայությանը, որոնք ցան
կալին ներկայացնում են որպես իրականություն, հաճախ ոչ ադեկվատ, անհեթեթ ձևերով
։ Առաջացող պատրանքները զրկում են ակտիվությունից, ապակողմնորոշում են նրան՝ ոչ
նչի պետք չէ ձգտել, ամեն ինչ «գրավված» է։

Խոսքն ամբողջովին պարալոգիկ բնույթ է կրում։ Նրանց դատողությունները, եզրահանգո

ւմները չեն արտահայտում բնության և հասարակության օրենքները, պատճառահետևան
քային հարաբերություններն ու կապերը։ Դրանց հիմքում ընկած են նրանց աֆեկտիվ պա
հանջները, ցանկությունները, ինչպես նաև՝ հոգեախտաբանական մեխանիզմները։ Միա
կ տրամաբանությունը, որին հետևում են՝ ցանկությունների տրամաբանությունն է։

Լեզվի օրինաչափությունների խանգարումներն արտահայտվում են մի շարք երևույթներ

ով, որոնցից են՝

Նեոլոգիզմ է կոչվում նոր բառեր, հասկացություններ, իմաստներ ստեղծելու հակումը, ըն

դ որում՝ միայն նրանց համար հասկանալի, սիմվոլիզմը` որոշ նշաններին, առարկաներին
ոչ բնորոշ իմաստով և բովանդակությամբ օժտելու հակումն է, խոսքի ագլյուտինացիան բ
անավոր և գրավոր խոսքում ընդհատման բացակայությունն է, այլ կերպ ասած՝ խոսքի շ
արանը, որի արդյունքում բառերը չեն ընկալվում, քանի որ ներկայացվում են որպես անբ
աժան և անհասկանալի հոսք,լեզվի քերականական օրենքների խանգարումը միմյանց հե
տ չկապակցված բառերի արտասանում է (շիզոֆազիա)։

Ոչ խոսքային շփման խանգարումներն արտահայտվում են հետևյալ ախտանիշներով` հի

պո— և ամիմիա` դեմքի ոչինչ չասող արտահայտություն, հայացքն ուղղված է դեպի անոր
ոշություն` չկենտրոնանալով զրուցակցի վրա, ժեստիկուլյացիաների նվազում և բացակա
յություն` միանման, միապաղաղ և թորշոմած շարժումներ, դիրքեր, շարժումների ներդաշ
նակության խանգարումներ, խոսքի արտահայտչականության խանգարում` խոսքն աստ
իճանաբար դառնում է միապաղաղ, ցածրաձայն, հուզականությունից զուրկ, հաճախ դա
ռնում են անխնամ, փնթի, չհետևելով իրենց արտաքինին և վարքին, միապաղաղ, կրկնվո
ղ վարքագիծ, անհատականության կորուստ: Աուտիզմը, հիմնականում, դիտվում է որպե
ս շիզոֆրենիայի ախտանիշ / շիզոիդ / խանգարումների ժամանակ: Մանկական տարիքու
մ առանձնացվում է որպես ինքնուրույն խանգարում:

Աուտիկ երեխաները, հազվադեպ մինչև 1-2 տարեկան հասակը, կարող են նորմալ զարգա
նալ։ Հետագայում տեղի է ունենում զարգացման կանգ և ձեռք բերված ունակություններ
ի աստիճանական կորուստ (ռեգրեսիա)։ Դա առաջինը նկատում են ծնողները, մանկաբու
յժը կամ ընտանեկան բժիշկը։ Աուտիզմի առկայության մասին ենթադրում են, երբ կրծքա
հասակ կամ արդեն քայլող երեխան իր տարիքին համապատասխան վարքագիծ չի ցուցա
բերում։ Աուտիզմային վարքագծի հայտնաբերման լավագույն միջավայրը խաղահրապա
րակում երեխայի ազատ խաղն է, երբ նրան ոչ մեկ չի ուղղորդում կամ վերահսկում: Կասկ
ածի դեպքում նախ և առաջ երեխային մանկական հոգեբույժի մոտ են ուղարկում։ Հետա
գայում նաև այլ մասնագետների (նյարդաբան, լոգոպեդ, հոգեբան) կարիքն է զգացվում։
Աուտիզմն ունի տևական ընթացք։ Դպրոցական և պատանեկան հասակի երեխաների զ
արգացման գործընթացում որոշ ոլորտներում սովորաբար նկատվում է առաջընթաց (օր
ինակ, հետաքրքրությունների սահմանների ընդլայնում` կապված հասարակական աշխ
ատանքի կամ դպրոց գնալու հետ)։ Պատանեկան հասակում որոշ անհատների վարքագի
ծը վատանում է, իսկ մի մասինը` լավանում։ Հետագա ընթացքը կանխագուշակելու լավա
գույն ցուցանիշներն են խոսքի հմտությունների (օրինակ` հաղորդակցման խոսքի) և ընդ
հանուր իմացական մակարդակի տեղաշարժերը։

Աուտիզմով երեխաների մեծ մասի մոտ առկա է նաև մտավոր հետամնացություն։ Հոգեբ
անական թեստերով դժվար է գնահատել նման երեխաներին, քանի որ նրանք ունեն շփմ
ան և հաղորդակցման խանգարումներ։ Որոշ երեխաներ, ճիշտ է` հազվադեպ, բայց ունեն
ում են լավ զարգացած առանձին ունակություններ, օրինակ` բարդ թվային հաշվարկներ
են կատարում, խրթին գլուխկոտրուկներ են լուծում, զարմանալի հիշողություն կամ մեծ ը
նդունակություններ են ցուցաբերում արվեստի և երաժշտության ասպարեզում։ Այդ երե
խաները մեծամասամբ ասպերգերի սինդրոմով են:

Աուտիկ երեխայի վարքը աչքի է ընկնում ծայրահեղ հակադրություններով: Նա մեկ կարո

ղ է ուժեղ վախեր ունենալ, նույնիսկ սովորական առարկաներից` լամպերից, աթոռից և մ
եկ էլ կարող է կորցնել իրական վտանգի զգացումը` կանգնել փողոցի մեջտեղը, բարձրան
ալ բարձր տեղեր, գնալ տնից շատ հեռու: Ծնողները շատ անգամ չեն հասկանում. նրանց վ
արքը գնահատում են որպես համառություն և ֆիզիկական պատժի միջոցներ կիրառելով
` փորձում են իրենց ենթարկեցնել:

Աուտիկ երեխաները չեն կարողանում տարրանջատել մարդկանց և անշունչ առարկանե

րին: Նոր կահույքը, նոր խաղալիքը նրանց մոտ ուժեղ հակասություն է առաջացնում, նրա
նք սկսում են գոռալ, լացել, քանզի վախը նորություններից զուգակցվում է հիվանդագին
կերպով արտահայտվող ինքնապահպանման բնազդի հետ: Նմանատիպ ռեակցիա կարող
է նաև առաջանալ քնելու, սնվելու զբոսանքի, լողացնելու ժամանակ:

Առաջարկվել են շտկման բազմաթիվ եղանակներ, սակայն արդյունքները եղել են աննշան

։ Վաղ ախտորոշումը նպաստում է բուժվերականգնողական միջոցառումների վաղ իրակ
անացմանը` ապահովելով տվյալ դեպքի համար հնարավոր առավելագույն արդյունավետ
ություն։ Ոչ դեղորայքային բուժումը ուղղված է սոցիալական փոխհարաբերություններ հ
աստատելու ունակության, ուշադրության, ինչպես նաև առկա ուժեղ հատկանիշների զա
րգացմանը։ Շտկումը պետք է հիմնված լինի անհատական կարիքների և հնարավորությ
ունների վրա։ Վարքագծի, շփման և խոսքի զարգացման խթանման համառ ջանքերը կար
ող են որոշ չափով օգնել աուտիզմով երեխային։
Իրականում գոյություն չունի աուտիզմի հատուկ բուժում։ Բուժումը ախտանշային է։ Օգ
տագործվում են հակափսիխոտիկ, հոգեխթանիչ, հակադեպրեսանտ, տրամադրությունը
կարգավորող և այլ դեղեր։

Դեղորայքի օգնությամբ կարելի է մեղմել աուտիզմին բնորոշ ագրեսիվության պոռթկումն

երը և անքնությունը, գերակտիվությունը, տագնապները, տրամադրության խանգարում
ները, ինչպես նաև լավացնել ուշադրությունը, ընկալումը, շփումը շրջապատի մարդկանց
հետ` դրանով իսկ նպաստելով ուսուցման ունակությունների ընդլայնմանը։

Ասպերգերի համախտանիշ
Ասպերգերի համախտանիշը մեկն է, հինգ ընդհանուր (պերվազիվ) աճի խանգարումների
ց, որին երբեմն անվանում են աուտիզմի բարձր ֆունկցիոնալ ձև (այսինքն` աուտիզմ, որի
ժամանակ գործունեության ունակությունը համեմատաբար պահպանված է): Ասպերգեր
ի համախտանիշով անձինք հազվադեպ են հանդիպում և կողքից դիտողի համար, նման չ
են մտավոր հետամնացների: Որպես մինիմում` նրանք ունենում են նորմալ կամ բարձր ին
տելեկտ, սակայն ոչ ստանդարտ կամ թույլ զարգացած սոցիալական ունակություններ: Այ
դ պատճառով էլ, հաճախ նրանց էմոցիոնալ և սոցիալական աճը և ինտեգրացիան տեղի է
ունենում սովորականից ավելի ուշ:

«Ասպերգերի համախտանիշ» տերմինը առաջարկվել է անգլիացի հոգեբույժ Լորնա Ուին

գի (Lorna
Wing) կողմից 1981 թվականին: Համախտանիշը անվանվել է ավստրիացի հոգեբույժ և ման
կաբույժ Հանս Ասպերգերի (Hans
Asperger) պատվին, ով այս հիվանդության համար օգտագործել է «աուտիկական փսիխոպ
ատիա» անվանումը:

Ասպերգերի համախտանիշի համեմատաբար ավելի կարևոր և տարածված բնութագրիչն

երը կարելի է բաժանել մի քանի լայն խմբերի՝ սոցիալական դժվարություններ, նեղ, սակ
այն ինտենսիվ հետաքրքրություններ, խոսքի և լեզվի տարօրինակություն:

Ասպերգերի համախտանիշի դեպքում հանդիպող սոցիալական խանգարումները ավելի

թույլ են, քան ցածր ինտելեկտուալ զարգացմամբ աուտիզմի ժամանակ: Խանգարման հի
մնաքարերից է էգոցենտրիզմը և իրենց հասակակիցների հետ համագործակցելու ունակ
ության կամ ցանկության բացակայությունը: Բնորոշ են հանդիսանում սոցիալական միա
մտությունը, չափից դուրս ճշտությունը և շփոթմունքը, երբ անծանոթ մեծերը կամ երեխ
աները նկատողություն են անում:

Ոչ աուտիկները կարողանում են մեծ քանակի ինֆորմացիա ստանալ շրջապատող մարդկ

անց կոգնիտիվ (մտավոր) և էմոցիոնալ վիճակի մասին, հիմնվելով շփման կոնտեքստի, դ
եմքի և մարմնի լեզվի արտահայտման վրա, սակայն Ասպերգերի համախտանիշով անձա
նց մոտ այս ունակությունը զարգացած չէ: Սրան երբեմն անվանում են «սոցիալական կու
րություն«՝ սեփական ուղեղի մեջ ուրիշի գիտակցության մտքերի մոդելի կառուցման անկ
արողություն: Նրանք չեն կարողանում գլխի ընկնել, թե ինչ ի նկատի ուներ մարդը, եթե ն
ա ուղղակիորեն դա չի արտահայտել (այսինքն կարդալ «տողերի արանքում«): Սա ոչ թե այ
ն պատճառով է, որ նրանք չեն կարողանում պատասխան գտնել, այլ այն պատճառով, որ չ
են կարողանում ընտրություն կատարել հավանական պատասխանների միջև՝ «սոցիալա
կան կուրությամբ» տառապող անձը, կամ չի կարողանում բավարար ինֆորմացիա հավա
քել որ քայլ անի, կամ էլ չգիտի, թե ինչպես ներկայացնի հավաքած ինֆորմացիան:

Նրանցից շատերը խուսափում են ուղիղ աչքերի մեջ նայելուց, որովհետև դա էմոցիոնալ ծ

անրաբեռնում է նրանց, որոշներն էլ նայում են աչքերի մեջ ոչ էմոցիոնալ չռված հայացքով
, որն դիմացինին բերում է դիսկոմֆորտի վիճակի: Հայացքը հիմնականում անսովոր է: Հե
նց ինքը՝ Ասպերգերը ընդգծում է հայացքի ֆիքսված բնույթը բացատրելով դա նրանով, ո
ր նրանց ուրիշին նայելու հայացքի պահին աշխատում է ուղեղի այն մասը, որը սովորաբ
ար ընդունում է անշունչ առարկաներից եկած տեսողական ազդակները: Ժեստերը նույն
պես կարող են համարյա բացակայել, կամ էլ ընդհակառակը՝ լինել չափազանցված և անտ
եղին:

Ասպերգերի համախտանիշը կարող է իր մեջ ներկրել հետաքրքրություն առաջացնող օբյ

եկտի վրա կենտրոնացման ինտենսիվ և օբսեսսիվ (կպչուն) մակարդակներ: Տիպիկ են հա
նդիսանում նաև հետաքրքրությունների օրինակները, երբ մարդը ինտենսիվ հետազոտու
մ է, կամ չափոց ավելի կլանվում է առարկաներով, որը կարող է նրա տարիքի կամ կուլտու
ր զարգացման համար տարօրինակ թվա:

Հատկապես տարածված հետաքրքրություններն են՝ տեղափոխման միջոցները և տրանս

պորտը (օրինակ՝ գնացքները), համակարգիչները, մաթեմատիկան, աստղագիտությունը,
դինոզավրները: Այս ամենը սովորական երեխաների նորմալ հետաքրքրություններ են: Տ
արօրինակությունը կայանում է նրանց հետաքրքրության ինտենսիվության մեջ: Երբեմն
այդ հետաքրքրությունները պահպանվում են ամբողջ կյանքի ընթացքում: Ուրիշ դեպքեր
ում, դրանք, կյանքի անկանխատեսելի պահերի՝ փոխվում են: Ամեն դեպքում, ժամանակի
ամեն տրված պահի, առկա են մեկ կամ երկու հետաքրքրություն: Ասպերգերի համախտա
նիշով մարդիկ, իրենց հետաքրքրությունների շրջանակի մեջ հաճախ շատ նրբանկատ են,
ընդունակ են համարյա օբսեսսիվ կենտրոնացման և արտահայտում են ֆենոմենալ, երբե
մն նույնիսկ էյդետիկ հիշողություն: Հանս Ասպերգերը անվանում էր իր նրանց «փոքրիկ
պրոֆեսսորներ«, քանի որ նրա կարծիքով, իր 13 տարեկան երեխաները իրենց հետաքրքր
ությունների շրջանակներում նույնքան նուրբ և ընդգրկուն հասկացողություն էին ցուցա
բերում, որքան համալսարանական պրոֆեսսորները: Սակայն, ցավոք սրտի, Ասպերգերի
համախտանիշով մարդկանց մյուսների հետ կոնտակտի մեջ մտնելու ցանկության բացա
կայությունը, հատկապես տարիքակիցների հետ, և շրջապատին սեփական մտքերը հասց
նելու անկարողությունը (կամ ցանկության բացակայությունը) բերում է այն փաստին, որ
ամենատարբեր գիտությունների լայնարձակ իմացությունները այդպես էլ անօգուտ մնու
մ են նրանց ուղեղի խորքերում:

Երբ Ասպերգերի համախտանիշով անձը զբաղված է այն բանով, ինչը նրան հետաքրքրում
է, նա դրանից բացի ոչինչ չի տեսնում և չի լսում, այս բառերի ամենաուղիղ իմաստով, ընտ
րված շրջանակում ցուցադրելով հազվադեպ կոմպետենտություն: Իրենց հետաքրքրությո
ւններից դուրս, նրանք սովորաբար բավականին ալարկոտ են: Դպրոցական տարիներին,
նրանցից շատերին ընկալում են որպես խելացի բայց չհասցնող, իրենց հետաքրքրություն
ների շրջանակներում իրենց հասակակիցներից բարձր ունակություններ ունեցող, բայց
տնային առաջադրանքները կատարել միշտ ալարող (երբեմն նույնիսկ իրենց հետաքրքրո
ւթյունների շրջանակներում): Մյուսները՝ ընդհակառակը, կարողանում են հոյակապ հաս
ցնել բոլոր առարկաների մեջ և իրենց հասակակիցներից առաջ անցնելու բարձր մոտիվա
ցիա են ունենում: Հենց սա էլ բարդացնում է համախտանիշի ախտորոշումը: Մեծանալով,
երբեմն նրանք հաղթահարում են իրենց ալարկոտությունը և մոտիվացիայի բացակայութ
յունը ու նոր գործունեությունների և նոր մարդկանց նկատմամբ սկսում են համբերատա
րություն ցուցաբերել: Նույնիսկ նրանք, ում հաջողվում է ընդգրկվել սոցիումի մեջ, շարու
նակում են իրենց սոցիալական դերի օտարության հետ կապված ճնշող դիսկոմֆորտ զգա
լ: Ասպերգերի որոշ լատենտ աուտիստներ, իրենց ամբողջ կյանքի ընթացքում, իրենք իրե
նց հետ թաքուն պատերազմ են տանում, դիմակավորվելով և հարմարվելով շրջապատին
ու հարմարացնելով շրջապատը իրենց:

Ասպերգերի համախտանիշով մարդիք հաճախ առանձնանում են խոսակցության պեդան

տային ձևերով, ավելի ֆորմալ և կառուցվածքային լեզու օգտագործելով, քան դա պահան
ջում է իրավիճակը: Այս համախտանիշով 5-ամյա երեխան կարող է խոսել այն լեզվով, որը
համապատասխանում է համալսարանական դասագրքին՝ հատկապես իր հետաքրքրությ
ունների շրջանակներում: Ասպերգերի լեզուն, չնայած իր հնաձև բառերի և արտահայտու
թյունների՝ քերականապես ճիշտ է:

Երեխայի խոսքի զարգացումը լինում է բացառապես վաղ, զարգանալով դանդաղ՝ Ասպեր

գերի համար բնորոշ կառուցվածքի հետ կապվածության և կյանքի նորմերի անփոփոխու
թյան պատճառով, կամ ընդհակառակը՝ ուշ, համեմատած քույրերի և եղբայրների հետ, որ
ից հետո զարգանում է շատ արագ, այնպես, որ 5-6 տարեկանում, երկու դեպքում էլ խոսքը
ունենում է ճիշտ, պեդանտիկ, ոչ ըստ տարիքի և հասուն մարդու խոսքին նմանվող բնույթ
: Հաճախ երեխան, հիշելով խոսքային շտամպներ, կարող է թվալ խոսակցությունը հասկ
ացող: Սակայն նրա համար շատ դժվար է կամ էլ անհնար դառնալ իսկական զրուցակից:
Խոսքի խանգարումներով զբաղվող մասնագետները սովորաբար անվանում են այս պրո
բլեմների տիպը՝ սեմանտիկ պրագմատիկ խանգարում տերմինով, ինչը նշանակում է, որ չ
նայած խոսքի փորձվածության նորմալ արտահայտմանը, առկա է իրական կյանքի պայմ
աններում, կոմունիկացիայի համար լեզվի օգտագործման անկարողություն: Ձայնի տոն
այնությունը կարող է խանգարված լինել (շատ ուժեղ, չափից ցածր), տեմպը՝ բարձրացվա
ծ կամ ցածրացված: Խոսքերը հաճախ արտահայտվում են չափից ավելի մոնոտոն և հավ
ասար:

Ասպերգերի համախտանիշ ունեցող մարդիկ կարող են նաև ցուցադրել ուրիշ սենսորայի

ն, ֆիզիոլոգիական և զարգացման անոմալիաների դիապազոններ: Երեխաների մոտ հա
ճախ նկատվում է ճշգրիտ մոտոր ունակությունների դանդաղ զարգացման վկայությունն
եր: Նրանց մոտ շարժման կոորդինացիան ավելի խանգարված է լինում քան մանր մոտոր
իկան: Հնարավոր են դժվարություններ՝ հեծանիվ վարել, լող, դահուկասահք և չմշկասահ
ք սովորելու մեջ: Նրանք թողնում են չափազանց անշնորհք շարժվող մարդկանց տպավոր
ություն: Դա հատկապես նկատվում է սոցիալական պայմաններում՝ շատ մարդկանց շրջ
ապատում:

Ասպերգերի համախտանիշ ունեցող որոշ մարդիկ տառապում են տարբեր աստիճանի գե

րբեռնվածություններից և կարող են պաթոլոգիական զգայունություն ցուցաբերել բարձր
ձայների և ուժեղ հոտերի նկատմամբ, կամ չսիրել, երբ իրենց դիպչում են, օրինակ ՝ որոշ ե
րեխաներ լուրջ դիմադրում են, երբ որևե մեկը ուզում է շոյել նրանց գլուխը: Այսպիսի սեն
սորայի գերբեռնվածությունը կարող է սրացնել խնդիրները, որոնց հետ նրանք հանդիպո
ւմ են դպրոցում՝ որտեղ աղմուկի մակարդակը կարող է նրանց համար անտանելի թվալ: Ո
րոշները ի վիճակի չեն լինում դիմակայել որոշ կրկնվող իմպուլսների, այնպիսի, ինչպիսին
են ժամացույցի կտկտոցը: Այն դեպքում, երբ երեխաներից շատերը, մի կարճ ժամանակ հ
ետո դադարում են հակազդել այդ ձայնին և կարողանում են այն լսել միայն կամքի ուժով,
այս երեխաները, եթե ձայնը չի կտրվում, շեղվում են, դառնում գրգռված, կամ նույնիսկ (հ
ազվադեպ դեպքերում) ագրեսիվ:

Ասպերգերի համախտանիշ ունեցող մարդկանց 1/3-ը ունակ է «նորմալ» աշխատանք կատ

արելու և ինքնուրույն ապրելու, չնայած սովորաբար չեն կարողանում իրականացնել ոչ ա
ռաջինը, ոչ էլ երկրորդը: Ամենաընդունակներին՝ ընդհանուր թվի 5%-ին, շատ դեպքերում
հնարավոր չի լինում տարբերել նորմալ մարդկանցից, սակայն ադապտացիայի խնդիրնե
րը կարող են բացահայտվել նեյրոհոգեբանական թեստավորման ժամանակ:

Ասպերգերի համախտանիշ ունեցող երեխաները ցուցադրում են իրենց տարիքի համար

ոչ բնորոշ ունակություններ՝ լեզուների, կարդալու, մաթեմատիկայի, տարածական մտած
ելակերպի, երաժշտության բնագավառներում, որը երբեմն հասնում է «հանճարեղության
» աստիճանի: Սակայն, ինչպես արդեն նկատել էինք, դա կարող է հավասարակաշռվել ուր
իշ բնագավառներում զարգացման նկատելի ուշացումներով:

Մյուս կողմից, ասպերգերի համախտանիշով մարդկանցից շատերը, կարող են չափից դու

րս սուր վերապրել իրենց ամենօրյա ծեսերի խախտումը կամ իրենց հատուկ հետաքրքրո
ւթյունները արտահայտելու անհնարությունը: Օրինակ՝ ասպերգերի համախտանիշ ունե
ցող երեխան կարող է, իր երիտասարդ տարիքին համեմատ լինել հանճարեղ գրող, և հաճ
ույքով աշխատել իր գրած պատմվածքների վրա՝ դասերի ընթացքում: Իսկ ուսուցիչը կար
ող է պնդել, որ դրա փոխարեն նա ուշադիր լինի դասի ընթացքի նկատմամբ կամ աշխատ
ի տրված առաջադրանքի վրա: Ոչ աուտիկ երեխան, նման պայմաններում կարող է մի քիչ
տրամադրության անկում ունենալ, բայց ամեն դեպքում կհետևի ուսուցչի ասածին: Ասպե
րգերի համախտանիշ ունեցող երեխայի համար, այս փորձությունը կարող է դառնալ չափ
ազանց տրավմատիկ, իսկ հակազդումը՝ զարմացնի ուսուցչին և դասարանի մյուս աշակե
րտներին: Սովորաբար, իր մեջ պարփակված երեխան հանկարծ սկսում է, իրավիճակին ա
նհամապատասխան չափերի չարանալ կամ տխրել: Այդ պահին, երեխայի արարքի քննադ
ատությունը (օրինակ՝ գնահատականը, որպես անհասուն կամ անհարգալից), կարող է լո
ւրջ վնաս հասցնել նրա արժանապատվությանը, ինչը առանց այն էլ շատ փխրուն էր:

Ասպերգերի համախտանիշը նկարագրված է DSM-IV-ի (հոգեկան հիվանդությունների ա

խտորոշման և վիճակագրության տեղեկատու) 299.80 գլխում որպես՝

1. Սոցիալական փոխհարաբերությունների որակային բարդություններ, արտահայտված

հետևյալ դետալներից գոնե երկուսով՝

 Սոցիալական փոխհարաբերությունների կարգավորման համար հետևյալ ոչ խոսք

ային վարքի նկատելի խանգարումներ, ինչպիսիք են՝ աչքերի մեջ նայելը, դեմքի ա
րտահայտությունները, մարմինը (կանգնվացքը) և ժեստերը:
 Հասակակիցների հետ հարաբերությունների զարգացման անհաջողություն մինչև
զարգացմանը չհամապատասխանող մակարդակ:
 Ուրիշ մարդկանց հետ ուրախության, հետաքրքրության կամ ցուցանիշները կիսել
ու սպոնտան ձգտման բացակայություն (օրինակ՝ ուրիշ մարդկանց ցույց չտալով, չ
բերելով և հետաքրքիր բանը չմատնանշելով):
  Սոցիալական և Էմոցիոնալ փոխադարձության բացակայություն:
2. Սահմանափակ, կրկնվող և կարծրատիպային վարքի շաբլոններ, հետաքրքրություններ
և գործողություններ, որոնք ցուցադրվում են հետևյալ ձևերից գոնե մեկով՝

 Կլանված զբաղվելը մեկ կամ մի քանի կարծրատիպային և սահմանափակ հետաքր

քրությունների համալիրով, ինչը աննորմալ է կամ ինտենսիվությամբ, կամ էլ կենտ
րոնացվածությամբ:
 Կոնկրետ ամենօրյա գործողություններին և ծեսերին, ոչ ճկուն, ակնհայտ հետևվու
մ:
 Կարծրատիպային և կրկնվող մոտոր շարժումներ (mannerisms)
(օրինակ՝ ծափեր կամ ձեռքի մատերի պտտում, կամ էլ ամբողջ մարմնով արվող բա
րդ շարժումներ):
 Դետալների կամ առարկաների նկատմամբ ցուցաբերած խիստ հետաքրքրություն
:
3. Այս խանգարումը բերում է կլինիկական նշանակալի թերությունների, սոցիալական, մա
սնագիտական և գործունեության այլ կարևոր սֆերաներում

4. Բացակայում է, կլինիկապես նշանակալի, խոսքի զարգացման ընդհանուր ուշացմումը (

այսինքն, առանձին բառեր օգտագործվում են արդեն երկու տարեկան հասակում, իսկ կա
պակցված ֆրազաներ՝ երեք տարեկան հասակում):

5. Բացակայում է, կլինիկապես նշանակալի, իմացական ոլորտի զարգացման կամ ինքնա

սպասարկման փորձառության՝ տարիքին համապատասխան, ադապտիվ վարքագծի (բա
ցառապես սոցիալական փոխհարաբերություններ) և մանկությունում, սոցիալական միջ
ավայրով հետաքրքրասիրության ուշացմումը:

6. Չեն բավարարվում շիզոֆրենիայի կամ զարգացման այլ կոնկրետ ընդհանուր խաթարո

ւմների չափանիշները:

Մանկական աուտիզմ

Աուտիզմը հոգեբանական օտարացման ծայրահեղ ձևն է, որն արտահայտվում է շրջա-

պատող իրականության հետ երեխայի հաղորդակցման խախտումներով և սեփական ա
պրումների մեջ խորասուզվածությամբ: Մանկական աուտիզմը ներգրավված է ամենա-
թափանց խանգարումների խմբի մեջ, որն արտահայտված է հոգեկանի բոլոր կողմերի զ
արգացման խախտումներով՝ ինտելեկտուալ, հուզական (խախտվում են զգայություննե-
րը, խոսքը, հիշողությունը):

Շփման խանգարումը երեխաների մոտ հաճախ հանդիպող երևույթ է: Դրանց պատճառն

երը տարբեր են` դաստիարակման անբարենպաստ պայմաններ, վախեր, հոգեբանական
տրավմաներ, երեխայի բաժանումը ընտանիքից և այլն: Այն կարող է արտահայտվել նաև
խոսքի խանգարմամբ:

Բոլոր աուտիզմով երեխաներին նաև բնորոշ է նույն շարժումների անիմաստ կրկնումը: Ա

յս երեխաներից շատերին բնորոշ է նաև չափազանց ագրեսիվությունը, իմպուլսիվությու
նը, որը երբեմն զուգակցվում է շարժումների արգելափակմամբ:

Հենց կյանքի առաջին ամիսներին այսպիսի երեխաները աչքի են ընկնում հոգեշարժակա

ն զարգացման խանգարումներով: Առաջին հերթին խուսափումը ցանկացած կոնտակտի
ց: Նա չի սեղմվում մորը, երբ մայրը գրկում է իրեն, չի նայում աչքերի մեջ և խուսափում է ո
ւղիղ հայացքից: Հաճախ նաև չեն արձագանքում լսողական ազդանշաններին:

Հենց առաջին ամիսների ընթացքում արդեն բացակայում է արտահայտիչ միմիկան, ժպի

տը, ծիծաղը, որոնք շատ բնորոշ են շփվող և առողջ երեխային: Դիտվում է նաև քնի խանգ
արում: Ոչ բավարար հուզական ռեակցիան մոր հանդեպ կարող է փոխարինվել նրանից կ
ախվածությամբ: Մորից բաժանումը այդ դեպքում բերում է ուժեղ հակազդման:

Աուտենտիկ երեխայի վարքը աչքի է ընկնում ծայրահեղ հակադրություններով: Նա մեկ կ

արող է ուժեղ վախեր ունենալ, նույնիսկ սովորական առարկաներից` լամպերից, աթոռից,
և մեկ էլ կարող է կորցնել իրական վտանգի զգացումը` կանգնել փողոցի մեջտեղը, բարձր
անալ բարձր տեղեր, գնալ տնից շատ հեռու: Ծնողները շատ անգամ չեն հասկանում, որ եր
եխան հիվանդ է, նրանց վարքը գնահահատում են որպես համառություն և ֆիզիկական
պատժի միջոցներ կիրառելով` փորձում են իրենց ենթարկեցնել:

Վինգը գրում է, որ վաղ մանկական աուտիզմը շատ հազվադեպ հանդիպող ձև է: Նրա տվյ
ալներով տարածվածությունը կազմում է 10.000 երեխաներից 2-ը: Աուտիզմի բոլոր տեսակ
ների մեջ հանդիպող համընդհանուր ախտանիշներից են շրջապատողների հետ կոնտակ
տի մեջ մտնելու պահանջմունքի արտահայտված լրիվ կամ մասնակի բացակայությունը,
հուզական սառնությունը, անտարբերությունը, շրջապատում տեղի ունեցող ցանկացած
փոփոխության հանդեպ վախը, կարգուկանոնի հանդեպ հիվանդագին հետևումը, միատ
եսակ շարժումները, խոսքի խանգարումները:

Աուտենտիկ սինդրոմը ավելի հստակ արտահայտվում է 2-5 տարեկանում, սակայն առանձ

ին նախանշաններ կարելի է նկատել առավել վաղ տարիքում:

Աուտիզմով երեխաները երբեք չեն կարողնաում տարանջատել մարդկանց և անշունչ առ

արկաներին: Նոր կահույքը, նոր խաղալիքը նրանց մոտ ուժեղ հակասություն է առաջացն
ում, նրանք սկում են գոռալ, լացել, քանզի վախը նորություններից զուգակցվում է հիվան
դագին կերպով արտահայտվող ինքնապահպանման բնազդի հետ: Նմանատիպ ռեակցի
ա կարող է նաև առաջանալ քնելու, սնվելու զբոսանքի, լողացնելու ժամանակ:

Աուտիկ երեխաները ձգտում են մենակության և իրենց շատ լավ են զգում, երբ մենակ են
մնում: Մոր հանդեպ վերաբերմունքը նրանց մոտ կարող է երկակի բնույթ ունենալ: Ոման
ք թշնամաբար հետ են մղում իրենց մորը` ապահովելով իրենց մենակությունը, իսկ ոմանք
` ուժեղ կախվածություն ունեն մորից և ցանկացած բաժանում, նույնիսկ կարճատև, ծան
ր են տանում` չնայած որ նրանց հանդեպ երբեք էլ քնքշանք չեն արտահայտում:

Աուտիկ երեխաների կյանքի երկրորդ տարում սկսվում են արտահայտվել ստերիոտիպ, կ

րկնվող գործողությունները, անկանոն շարժումները, վերջույթների թափահարում, մատն
երի շարժումներ, քայլեր, վազք, թռչկոտում, պտույտներ սեփական առանցքի շուրջ և այլն
:

Խոսքիձևավորումը կարող է աուտիկ երեխաների մոտ ուշանալ, նրանց խոսքը ոչ կոմուն

իկատիվ է և զուրկ էքսպրեսիայից: Մինչև 5-6 տարեկան երեխաները դժվար են պատասխ
անում հարցերին կամ տալիս են դժվարմատչելի պատասխաններ: Կարող է զարգանալ ն
աև <<ավտոնոմ խոսքը>> սեփական անձի հետ: Նրանք կարող են նույնիսկ լսած նախադ
ասությունները նույնությամբ կրկնել /ֆոնգրաֆիզմ/: Խոսքի հիմնական ախտաբանական
դրսևորումներից են նեոլոգիզմները, կոդավորված նախադասությունները, երկարացվա
ծ ինտոնացիան, ռիթմիկ չլինելը, սեփական անձի հանդեպ 2-րդ և 3-րդ դեմքի դերանուներ
ի կիրառումը: Երեխաների մի մասի մոտ դիտվում է նաև լրիվ մուտիզմ:
Աֆեկտիվդրսևորումները վաղ և նախադպրոցական տարիքի երեխաների մոտ շատ թույլ
են արտահայտված: Ավելի հաճախ դրանք պրիմիտիվ աֆեկտներ են` ուղեկցվող մոնոտո
ն լացով, ջղայնությամբ կամ դժգոհությամբ: Այս աֆեկտները ավելի են արտահայտվում,
երբ փորձում են ներխուժել իրենց զգացմունքների մեջ: Դրական աֆեկտները կարող ե ու
ղեկցվել ստերիոտիպ գործողություններն անընդհատ կրկնելու միջոցով:
Ինտելեկտը: Հոգեբանները գտնում են, որ ինտելեկտուալ ֆունկցիաների զարգացումը խ
ոչընդոտում է աուտենտիկ վարքը: Վիկինգի կատարած հետազտության արդյունքները ց
ույց տվեցին, որ աուտենտիկ երեխաների 50-60%-ը ունեին խորը մտավոր թուլություն, 15-
20%-ը` ինտելեկտուալ անբավարվածություն, իսկ մնացած 15-20%-ը ունեին նորմալ ինտել
եկտ: Երեխաների մոտ ինտելեկտուալ զարգացումը կախված է նրանց նոզոլոգիական պ
ատկանելությունից կամ հիվանդության կլինիկական յուրահատկությունից:
Վաղ մանական աուտիզմի զարգացման դինամիկան կախված է տարիքից: Նախադպրոց
ական տարիքի վերջում արդեն բնազդային և սոմատովեգետատիվ խանգարումները հա
րթվում են, և աստիճանաբար վերանում են ստերիոտիպ շարժումները: Երեխաների մի մ
ասի մոտ բարելավում է խոսքի արտահայտումը. սկզբում ստացվում է հարցերին պատա
սխանելը, հետո սպոնտան խոսքը: Որոշ երեխաների մոտ պահպանվում է ավտոնոմ խոս
քը, ոչ մանկական բառերի օգտագործումը, խորը փիլիսոփայական հարցադրումները: Փո
խվում է նաև նրանց խաղային գործունեությունը:

Փոքր դպրոցական տարիքում տեղի է ուենում մանկական աուտիզմի ռեդուկցիա, ախտա

նիշների տրանսֆորմացիա դեպի հոգեախտաբանական վիճակներ, ինտելեկտուալ անբ
ավարարվածության, սահամանային իրավիճակեր, մտավոր թուլության ատիպիկ վճակն
եր: Պահպանվում է նաև հուզական անտարբերությունը:

Աուտիզմի առաջացման պատճառների հարցում տարբեր մասնագետներ տարբեր կարծ

իքներ են հայտնում: Կաները կարծում է, որ դրա պատճառը դա կենսաբանական մեխան
իզմների բնածին անբավարարվածությունն է: Ասպերգերի կարծիքով պատճառը բնազդ
ների թույլ զարգացվածությունն է: Կա կարծիք նաև ընկալման խանգարման մասին, որի
պատճառով <<տեղեկատվության ընկալման պատնեշ>> է ստեղծվում: Լեմպը գտավ, որ պ
ատճառը դա լսողական ապարատի խանգարումն է, որի հետևանքով երեխան սահմանա
փակում է շփումը: Ըստ առաջացման պատճառների` հարավային հոգեթերապևտները ա
ռանձնացնում են աուտիզմի երկու ձևեր` պսիխոգեն, օրգանական և սոմատոգեն:

Պսիխոգեն աուտիզմը առաջանում է երեխային հուզական դեպրիվացիայի պայմաններո

ւմ դաստիարակման հետևանքով (մոր հետ երկարատև բաժանում, ոչ ճիշտ դաստիարակ
ություն): Ի տարբերություն այլ տեսակների` աուտիզմի այս տեսակը ունի անցողիկ բնույ
թ, ենթարկվում է արագ հետադարձ զարգացման:

Սոմատոգեն աուտիզմը առաջանում է գլխուղեղի վնասվածքի հետևանքով, բնորոշվում է

հոգեկան իներտությամբ, թույլ հիշողությամբ, շարժումների անբավարարությամբ: Հնար
ավոր են նաև էպիլեպտիկ նոպաներ: Ուժեղ արտահայտվում են ինտելեկտի և խոսքի խա
նգարումները: Աուտենտիկ խանգարումները գիտնականները նաև փորձում են բացատր
ել Կաների և Ասպենգերի սինդրոմի օգնությամբ:
 Երրորդ գլուխ

Աուտիզմով սովորողների կրթության կազմակերպումն ու ներառումը

Աուտիզմով սովորողների կրթության լիարժեք կազմակերպման ու ներառման համար, ա

նհրաժեշտ է, որ դասավանդողները հաշվի առնեն մի շարք հանգամանքներ.

●Դասարանում հնարավորինս քիչ լինեն կոնֆլիկտները, հուզական լարվածությունը, աղմ

ուկը:

●Սահմանափակվեն բոլոր տիպի կտրուկ փոփոխությունները`դասարանի ընդհանուր կա

հավորումը, իր նստելու տեղի փոփոխությունը, միջավայրը և այլն:

●Սկզբնական շրջանում խուսափել մարմնի կոնտակտից:

● Ուշադրություն դարձնել հասակակիցների հետ շփմանը:

● Հնարավորինս ընդգրկել խաղերի մեջ:

● Հաճախակի կազմակերպել զբոսանքներ:

● Չստիպել անել այս կամ այն գործունեությունը` դիտելով դա որպես կամակորություն:

● Լինել համբերատար ու հոգատար:

● Պահանջները լինեն իր հնարավորությունների սահմանում:

Անհատական ուսուցման պլան (ԱՈւՊ)

Անհատական ուսուցման պլանը՝ ԱՈւՊ—ը, ուղեցույց է կամ միջոց ուսուցիչների, դաստի

արակների, երեխաների հետ աշխատող մասնագետների, ծնողների համար: Այն օգնում է
կրթության առանձնահատուկ պայմանների կարիք ունեցող սովորողների անհատական
ուսուցումը հանրակրթական դպրոցներում արդյունավետ կազմակերպելուն և նրա կրթ
ական հատուկ կարիքները բավարարելուն: Սովորողների ԱՈւՊ—ը կազմակերպվում է դի
տարկման և գնահատման արդյունքների և եզրահանգումների հիման վրա: ԱՈՒՊ—ը կա
զմում է հետևյալ բազմամասնագիտական խումբը.

● ուսուցիչ

● հատուկ մանկավարժ

● սոցիալական աշխատող

● ծնող

● այլ մասնագետներ (հոգեբան, սուրդոմանկավարժ):

ԱՈւՊ—ը կրթական գործընթացի պլանավորումն է: Այն պետք է ունենա հատուկ ձևակեր

պված վերջնանպատակ, տարեկան նպատակ, կարճաժամկետ խնդիրներ (վերջնանպատ
ակին և տարեկան նպատակին հասնելու համար) և տարեկան ծրագիր: ԱՈւՊ—ում անպ
այման պետք է նշվի, թե ո՞ր ծրագրերից է օգտվել խումբը նպատակները և կարճաժամկե
տ խնդիրները ձևակերպելու համար: ԱՈւՊ—ները կազմվում են պետության կողմից հաս
տատված հատուկ կրթության առարկայական չափորոշիչներով և ծրագրերով, որոնք առ
անձնացված են ըստ թեթև, չափավոր, ծանր մտավոր հետամնացության: ԱՈւՊ—ը գրվում
է որոշակի ժամանակահատվածի համար: ԱՈւՊ—ը կազմող թիմը պետք է հավաքվի 6, իսկ
անհրաժեշտության դեպքում 3 ամիսը մեկ անգամ, որպեսզի վերանայի նպատակները և
խնդիրները, քննարկի երեխայի ուսումնական առաջընթացը: Երեխայի մեծանալու հետ
փոփոխվում են նրա ուսումնական կարիքները: ԱՈւՊ—ը պետք է փոփոխվի ըստ անհրաժ
եշտության:

Զարգացնող խաղեր

«Ընտանի կենդանիներ»

Նպատակ: Զարգացնել ուշադրությունը:

Դիդակտիկ նյութեր: Ընտանի կենդանիներ պատկերող դիդակտիկ պարագաներ:

Ընթացքը: Խաղավարը երեխաներին տեղեկացնում է, որ նկարներում կփորձեն գտնել ըն

տանի կենդանիներին: Ախոռում ապրում են ընտանի կենդանիներ՝ խոզուկը, կովիկը, ուլ
իկը, գառնուկը և ձիուկը; Խաղավարը երեխային առաջարկում է ուշադիր նայել և կրկնել
ախոռի կենդանիների անունները: Այնուհետև խնդրում է փակել աչքերը: Խաղավարը պ
ահում է կենդանիներից մեկը, երեխան բացում է աչքերը; Խաղավարն ասում է, որ կենդա
նիներից մեկը փախել է ախոռից, և նրանք պետք է միասին փորձեն գտնել, թե որ կենդան
ին է փախել: Այս խաղը կարելի է նաև նոթբուք ծրագրով անել:
 «Լրացնել նկարչի բացթողածը»

Խաղի նպատակը

● Նուրբ շարժողականության և շոշափելիքի զարգացում:

● Տեսատարածական, տեսաշարժողական կոորդինացիայի զարգացում:

● Խոսքի զարգացում /բառապաշարի հարստացում, խոսքի ըմբռնում:

● Ուշադրության կենտրոնացում:

Խաղավարներ՝ դասվար, դաստիարակ, մանկավարժ, հատուկ մանկավարժ, ծնող:

Պարագաներ` Գծագրական մատիտ, աշխատանքային տետր, որտեղ յուրաքանչյուր էջում

կան ուրվագծված պատկերներ՝ բաց թողնված մասնիկներով, հատուկ գունավոր փոշինե
ր:

Խաղի ընթացքը.Խաղավարն առաջարկում է.

● Գտնել և ցույց տալ անավարտ պատկերները:

● Ավարտել նկարչի անավարտ աշխատանքը:

● Վերցնել գունավոր փոշիները և մատիտներով գունավոր

ուրվագծված պատկերները:

● Նկարի շուրջ հորինել փոքրիկ պատմություն:

«Բերքահավաք»

Նպատակները.

● Տեսատարածական կողմնորոշման, նուրբ շարժողականության և կոորդինացիայի

զարգացում:

● Խոսքի զարգացում, բառապաշարի հարստացում:

● Ուշադրության կենտրոնացում, հիշողության զարգացում :

● Մրգերի և բանջարեղենի տարբերակում:

● Տարվա եղանակների ընկալում՝ աշուն

Խաղավարներ՝ դասվար, դաստիարակ, մանկավարժ, հատուկ մանկավարժ, ծնող:

Պարագաներ՝ պաստառ, որի վրա պատկերված է աշնանային այգի:

Միրգ, բանջարեղեն պատկերող նկարներ, զամբյուղ :

Խաղի ընթացքը.

1-ին տարբերակ: Երեխայի առջև դրվում է այգի պատկերող պաստառը:

Խաղավարը հարցերի միջոցով պարզում է, թե ինչ է պատկերված պաստառի վրա / աշուն ,

մրգատու ծառեր, բանջարեղենի մարգեր, զամբյուղ, տնակ/:

Խաղավարը առաջարկում է «հավաքել» միայն մրգերը և տեղավորել զամբյուղի մեջ:

2-րդ տարբերակ: Խաղավարը առաջարկում է «հավաքել» բանջարեղենը և տեղավորել

զամբյուղի մեջ:

Այս խաղը կարելի է նաև նոթբուք ծրագրով իրականացնել:

«Ձնեմարդ»

Նպատակները

● Սովորեցնել կատարել գործողությունները ըստ օրինակի :

● Տարածական ընկալման զարգացում:

● Համեմատելու ունակության զարգացում:

● Արդյունքի հասնելու քայլերի պլանավորման ձևավորում :

Պարագաներ՝ ձնեմարդու նկար, երեք տարբեր չափերի խմորից գնդակներ , մեծ և փոքր
կոճակներ, գազար, խցան, պլաստիլինից պատրաստված ժպիտ:

Խաղի ընթացքը: Խաղավարը երեխաներին ցույց է տալիս ձնեմարդու նկարը , այնուհետև

յուրաքանչյուր երեխայի առաջարկում է վերոհիշյալ պարագաները : Երեխաները ,
ունենալով խաղի անհրաժեշտ պարագաները, նմանալման միջոցով պատրաստում են
ձնեմարդու, որն իր չափով պետք է համապատասխանի նկարի ձնեմարդու չափերին :

«Բնության երևույթներ»

Նպատակները.

● Ընդօրինակելու կարողության զարգացում:

● Զարգացնել մեծի և երեխայի հուզական շփումը :

● Համագործակցելու կարողության զարգացում:

● Բնության երևույթների նկարներ՝ անձրև, քամի, ձյուն , տերևաթափ :

Ընթացքը: Խաղավարը խնդրում է բոլոր երեխաներին մոտենալ իրեն: «Ամպերը

կուտակվում են անձրև է գալու: Կատարե՛ք ինձ նման: Հիմա մենք անձրևի կաթիլներ
ենք»,-ասում է նա և ձեռքերը դնում է սեղանին: Խաղավարը ձեռքերի մատները սկզբում
դանդաղ և կամաց, ապա քիչ-քիչ արագացնելով և ուժեղացնելով տեղեկացնում է սեղա -
նին: Երեխաները ընդօրինակում են մեծի գործողությունները՝ ստեղծելով անձրևի ձայն :
«Հիմա մենք ձյան փաթիլներ ենք»,-ասում է խաղավարը և, ձեռքերը շարժելով օդում ,
պտտվում: Երեխաները ընդօրինակում են մեծերին :

«Հիմա մենք քամի ենք»,-ասում է խաղավարը և սկսում է օրորվել, ձեռքերը տանում է դեպի
կողք, ապա թափահարում, հետո «քամին ուժեղանում է», և խաղավարը վազում է
սենյակով մեկ՝ իր հետևից տանելով երեխաներին : Երեխաները ընդօրինակում են
խաղավարին՝ դառնալով թափվող տերևներ և հերթով ընկնում են փափուկ գորգին :

«Որ մասնիկն է բացակայում»

Նպատակները՝

● Զարգացնել ուշադրությունը և առարկայի ամբողջական ընկալման կարողությունը :

Պարագաները՝ առարկաների նկարներ, որոնցում բացակայում են որոշ մասնիկներ ,

աթոռ՝ առանց ոտքերի, դուռ՝ առանց բռնակի, մեքենա՝ առանց անվադողերի , ինքնաթիռ՝
առանց թևերի:

Ընթացքը: Խաղավարը երեխային ցույց է տալիս նկարը և առաջարկում գտնել նկարչի

բաց թողած մասնիկը: Այնուհետև խաղավարը երեխային տալիս է նախօրոք
պատրաստված, առանձին կտրված բացակայող մասնիկները , և երեխան ինքնուրույն
սոսնձում է այն ճիշտ տեղում՝ նկարները դարձնելով ամբողջական :

Գդալներով խաղեր

Խաղի նպատակը՝ «Մեծ և փոքր » հասկացությունների տարբերակում, հաշվելու,

համեմատելու, խմբավորելու կարողության ձևավորում , զարգացում , ուշադրության
կենտրոնացում:

Գդալներով խաղը ավելի կենցաղային է, այս խաղը կարելի է խաղալ տանը, ուտելու
ժամին: Կարելի է մինչև տասը մեծ և փոքր գդալներ տալ և թողնել երեխան հաշվի ,
խմբավորի՝ մեծերը մեծերի հետ դնի, փոքրերը՝ փոքրերի , այնուհետև համեմատի , որն է
շատ, որը քիչ կամ միգուցե հավասար են:

Հողաթափեր

Խաղի նպատակը՝ ուշադրության, հիշողության զարգացում, համեմատելու, հաշվողական

կարողությունների ձևավորում, զարգացում:
Հողաթափերով կարելի է խաղալ բազում խաղեր:

Օրինակ 1. Հողաթափերը խառնում ենք և երեխաները է դասավորեն ճիշտ

հերթականությամբ:

Օրինակ 2. Երեխաները շրջանաձև նստում են: Բոլոր երեխաները հանում են իրենց

հողաթափերից մեկը և դնում են շրջանի ներսում: Գալիս է երեխաներից մեկը, վերցնում է
մի հողաթափ և ուշադիր նայում է, որպեսզի տեսնի ում հողաթափն է , գուշակում է տալիս
է հողաթափը տիրոջը, ինքը նստում է, իսկ հողաթափի տերը հագնում է և ինքն է վերցնում
և գուշակում, և այդպես մինչև վերջանան հողաթափերը:

Օրինակ 3. Կարելի է հաշվել մեկ պահարանում քանի հողաթափ է տեղավորվում , արդյոք

երկրորդ նույնապիսի պահարանում այդքան հողաթափ կտեղավորվի , կարելի է կրկին
փորձել դասավորել հողաթափերը երկրորդում, որպեսզի համոզվենք նույն է թե ոչ :
Վերջում կարելի է հաշվել, երկու պահարաններում միասին քանի հողաթափ
տեղավորվեց:

Օրինակ 4. Կարելի է նաև այս նույն հողաթափերով խաղալ մի այլ խաղ: Կարելի է հաշվել
հողաթափերը գումարելով, 1-ով, 2-ով և այլն:

Օրինակ 5. Հողաթափերով կարելի է նաև համեմատել: Որ հողաթափն է մեծ , իսկ որը

փոքր:

<<Դասավորիր փոքրից մեծ >> http://www.bajena.com/ru/kids/mathematics/logika-1.php

<<Օգնիր ձմեռ պապիկին >> http://log-in.ru/games/help-father-frost/
<<Հաշվիր ծաղիկները >> http://log-in.ru/games/considering-flowers/
<<Եռաչափ պատկերներ >> http://log-in.ru/games/volumetric-shapes/
<< Սովորում ենք թվերը >> http://world.luntik.ru/luntik/game/100006
<< Գումարում >> http://world.luntik.ru/luntik/game/100000
<< Դասավորիր խնձորները փոքրից մեծ>> http://deti.mail.ru/forsmall/game/menyshe-bolyshe/?play=1
Եզրակացություն

Այսպիսով, իմ աշխատանքի ընթացքում պարզեցի, թե ինչ է իրենից ներկայացնում

ներառական կրթությունը, աուտիզմը որպես հատուկ կարիք և նրանց կրթության
կազմակերպման ու ներառման հնարավոր ուղիները: Ներառական կրթությունը
նպաստում է հասարակության բոլոր անդամների հնարավորությունների
հավասարեցմանը` հաստատելով նոր հարաբերություններ և ստեղծագործական
հնարավորություններ, որոնք անցյալում անհնար էին:

Այսօր Հայաստանը միակ երկիրն է տարածաշրջանում, որն արդեն ունի ներառական

կրթության փորձը և այն դարձրել է պետական քաղաքականության կարևոր մասը : ԱՊՀ
երկրներում բազմիցս ներկայացվել են մեր երկրի ձեռքբերումներն այս ոլորտում , որտեղ
Հայաստանը շարունակում է մնալ առաջատարը:

Կրթահամալիրն այն առաջին ուսումնական հաստատություններից է , որտեղ

իրականացվել է <<ներառական կրթություն>> ծրագիրը և մինչ այժմ էլ այն հաջողությամբ
իրականացվում է: Լինելով կրթահամալիրի բոլոր դպրոցներում ` ծանոթացա աուտիզմով
սովորողների հետ, պարզեցի, որ ներկայումս կրթահամալիրում սովորում են 23
աուտիզմով սովորող, որոնցից ընդամենը 5-ի մոտ է տուժած ինտելեկտը : Ինքս
աշխատելով աուտիկ սովորողի հետ` եկա այն եզրակացության , որ նրանք լիովին կարող
են ներառվել և իրենց կրթությունը կազմակերպել հանրակրթական դպրոցներում :
Ուսումնասիրելով կրթահամալիրում սովորող աուտիկ երեխաներին ` պարզեցի , որ նրանք
բոլորն էլ այս կամ այն չափով ներգրավված են ուսումնական գործունեությանը :

Այստեղից կարելի է եզրակացնել, որ ծրագիրը նպաստում է այս խնդրով երեխաների

լիարժեք ներգրավմանը` թե՛ ուսումնական պրոցեսին և թե՛ հետագայում նաև
հասարակության մեջ: Հետազոտական աշխատանք եմ կատարել, զրուցել եմ Մանե
Ամիրջանյանի հետ, ով շուրջ մեկ տարի կամավոր աշխատել է Գերմանիայի հատուկ
դպրոցում: Պատմեց դպրոցի և իրենց մեթոդների մասին:

Օգտագործված գրականության ցանկ

1. Աուտիզմ http://gradaran.mskh.am/sites/default/files/autism.pdf
2. Աուտիզմ. «Հասարակությունը պետք է հասկանա, որ դա ամաչելու բան չէ»
http://panorama.am/am/health/2013/04/02/outism/
3. Շրջակա միջավայրը` աուտիզմի պատճառ http://www.amerikayidzayn.com/content/a-55-
new-research-theorizes-link-between-autism-and-toxic-chemicals-93471784/695665.html
4. Աուտիզմ http://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%B1%D5%B8%D6%82%D5%BF%D5%AB
%D5%A6%D5%B4
5. Մանկական աուտիզմ http://www.hogeban.info/child-autizm.php
6. Հիվանդություններ
աուտիզմ http://www.med-practic.com/arm/40/%D4%B1%D5%B8%D6%82%D5%BF%D5%AB
%D5%A6%D5%B4/view_disease.html
7. Աուտիզմ http://www.doctors.am/am/diseases/%D4%B1%D5%B8%D6%82%D5%BF%D5%AB
%D5%A6%
8. 8. Ներառական կրթության իրականացման ուղեցույց,
(Հանրակրթական Հաստատությունների մանկավարժական աշխատողների համա
ր): Հրատարակչություն Ե.: ՀՀ Կրթության և գիտության նախարարություն , Կրթու
թյան Ազգային ինստիտուտ, 2008
9. http://www.psyhelp.am/kunstkammer/strange-diseases/asperger-syndrome
10. http://www.amerikayidzayn.com/content/a-55-new-research-theorizes-link-between-autism-and-toxic-
chemicals-93471784/695665.html

https://lilitharutyunyan.wordpress.com/2013/06/09/%D5%A1%D5%B8%D6%82%D5%BF
%D5%AB%D5%A6%D5%B4%D5%B8%D5%BE-%D5%BD%D5%B8%D5%BE
%D5%B8%D6%80%D5%B8%D5%B2%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%AB-%D5%AF
%D6%80%D5%A9%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%A1%D5%B6-%D5%AF
%D5%A1/

ՀՀ պետական բյուջեի 2020

թվականի «Համընդհանուր ներառական կրթության համակարգի ներդրու
մ» ծրագրի շրջանակում «Աուտիզմ» ազգային հիմնադրամն իրականացրել
է աուտիզմ և զարգացման խանգարումներ ունեցող երեխաների բուժման ,
վերականգնման, կրթության և զբաղվածության ապահովման մի շարք
ծառայություններ: Դրանք իրականացվել են հետևյալ ուղղություններով՝
կրթական, վերականգնողական, մասնագիտական կողմնորոշման և
զբաղվածության ծրագրեր, մասնագիտական վերապատրաստումներ ,
ծնողների մասնագիտական իրազեկում, ինչպես նաև հասարակության
մեջ երեխաների ինտեգրման և սոցիալականացման համար անհրաժեշտ
ծրագրերի ներդրում՝ կիրառելով գիտականորեն հիմնավորված
մեթոդներն ու լավագույն միջազգային փորձը։

Մասնավորապես, ծրագրում ընդգրկված 1-14 տարեկան աուտիզմ

համախտանիշ ունեցող շուրջ 127 երեխայի համար իրականացվել է
գիտելիքների, կարողությունների, հմտությունների , զարգացման փուլերի ,
խոչընդոտների և տարածական տեղաշարժման գնահատում VB-mapp
գնահատման գործիքով, մշակվել և կազմվել են անհատական ծրագրեր ,
ծնողների համար կազմակերպվել են շարունակական
խորհրդատվություններ:

Այդ ամենից զատ՝ երեխաներին տրամադրվել են հետևյալ

մանկավարժահոգեբանական աջակցության ծառայությունները՝
վարքային, խոսքային թերապիա, էրգոթերապիա, արտթերապիա,
երաժշտաթերապիա, ադապտիվ ֆիզիկական կուլտուրա, հոգեբանական
աջակցություն: 14 և բարձր տարիքային խմբի 107 շահառուների համար
վերոնշյալ թերապիաներին զուգահեռ իրականացվել են նաև
զբաղվածության հետևյալ ծրագրերը՝ կավագործություն,
գորգագործություն, այգեգործություն, կարուձև, խոհարարություն ,
համակարգչային ուսուցում, թղթի և մոմի արտադրություն:

2020 թվականին «Աուտիզմ» ազգային հիմնադրամը 100-ից ավելի ծնողների

համար իրականացրել է նաև շարունակական խորհրդատվություններ և
կազմակերպել 12 տեսական ու գործնական դասընթացներ: Ոլորտում
աշխատող ավելի քան 30 մասնագետների համար իրականացվել են
տեսագործնական վերապատրաստումներ:

2020 թվականի հոկտեմբեր ամսից ծրագրում ընդգրկվել է նաև Արցախից

եկած և աուտիզմ համախտանիշ ունեցող 15 երեխա:

2013 թվականից մինչ օրս ներառական կրթական ծրագիր է

իրականացվում Երևանի թիվ 126 հիմնական դպրոցում: Ծրագրի
հիմնական նպատակն է աջակցել աուտիզմ համախտանիշ և նեյրոտիպիկ
զարգացում ունեցող երեխաների համատեղ ուսուցման կազմակերպմանը
և առանձնահատուկ պայմանների ստեղծմանն ու ապահովմանը։
Ռեսուրսային դասասենյակում աշխատանքներն իրականացնում են
«Աուտիզմ» ազգային հիմնադրամի մասնագետները։ 2020 թվականին այդ
դպրոցում սովորող և աուտիզմ համախտանիշ ունեցող 12 երեխա
ընդգրկվել է ծրագրում, գնահատվել, վեր են հանվել նրանց կարիքները և
ըստ դրանց առաջնահերթությունների՝ կազմվել են անհատական
ծրագրեր։

https://escs.am/am/news/7883

Աուտիզմով հիվանդ
երեխաների թիվը
կտրուկ աճել է
 Օգոստոս 19, 2014

 Լիլիթ Հարությունյան

Աուտիզմով երեխաները լիովին չեն ապաքինվում, և մինչև 25 տարեկանը

հիվանդությունը զարգանում է՝ ի հայտ բերելով նորանոր ախտանիշներ: Միայն
մասնագետների օգնությամբ է հաջողվում զարգացնել այս երեխաների խոսքը և
միջավայրին հարմարվելու հմտությունները: Սակայն մասնագիտական
օգնության համար շատերը չեն կարողնում վճարել, իսկ պետպատվերով
տրամադրվող տեղերը շատ քիչ են:
Աուտիզմ ունեցող երեխայի մայրը, ով չցանկացավ ներկայանալ ,
«Ազատության» հետ զրույցում ասաց, որ այն պահից, երբ երեխայի մոտ
ախտորոշվել է հիվանդությունը, յուրաքանչյուր ամիս ստիպված են
ընտանեկան բյուջեի մի զգալի մասը տրամադրել բուժման համար, քանի
որ տարիներով պետպատվերի սպասելու դեպքում կտուժի երեխայի
առողջությունը:
«Ամսական 32 հազար: Եթե դրա մեջ նաև ճանապարհածախսը ներառենք,
բավականին գումար է ստացվում։ Եթե մարդ միջինով 100 հազար դրամ
աշխատավարձ ունենա, ստացվում է՝ ինքն իր աշխատավարձի կեսը
պետք է տա, որ արդյունքի հասնի», - ասաց նա՝ հավելելով, որ թեև
դժվարությամբ, այլ ծախսերից կտրելով, կարողանում են օգնել երեխային ,
սակայն բազմաթիվ ընտանիքներում խնդիրը անլուծելի է մնում :

«Տենց երեխաներ շատ գիտեմ, որովհետև իմ երեխան դպրոց է գնում ,

տեսնում եմ ծնողը հնարավորություն չունենալու պատճառով չի տանում
երեխային ոչ մի տեղ, և ինչքան է տարբերվում այդ երեխան մյուս
երեխաներից, ովքեր ինչ-որ տեղ պարապում են՝ լոգոպեդի, հոգեբանի
մոտ։ Այսինքն իրենք դոփում են նույն տեղում, իսկ իրենց ճակատագիրն
ինչպիսի՞ն է լինելու ապագայում, եթե ոչ մի օգնություն չկա։ Իսկ
պետպատվերով հատկացված տեղերն այնքան քիչ են, որ տասը երեխայի
վրա կարող է երկու տեղ, մեկ տեղ լինի», - ասաց երեխայի մայրը։

Աուտիզմի` որպես հաշմանդամության բերող հիվանդության բուժումը

ներառված է պետական պատվերի մեջ, սակայն անվճար մատուցվող
բուժօգնությունը ստանալու համար շատերը տարիներով հերթ են
կանգնում: Պետպատվերի մեծ մասը ստանում է «ԱրԲեՍ» առողջության
կենտրոնը: Կենտրոնի տնօրեն Մանուշակ Երիցյանն ասում է , որ
տարեցտարի բուժման կարիք ունեցող երեխաների թիվն աճում է , իսկ
կենտրոններն ու մասնագետները չեն ավելանում, այդ պատճառով հերթեր
են գոյանում:

«Շատ մեծ է հերթը և երկու-երեք պարապմունքով կամ տասը

պարապմունքով չի սահմանափակվում, երկարատև բուժում է
պահանջում վերականգնողական և դրա համար հերթ է գոյանում։
Պետպատվերը սահմանափակ է, բյուջեի հարցն է, դիմում ենք միշտ,
որովհետև մենք ցույց ենք տալիս, որ մեր մոտ իրոք շատ երեխաներ կան էդ
խնդիրներով», - «Ազատությանը» փոխանցեց Երիցյանը։

Աուտիզմով հիվանդ երեխաների թիվը վերջին տարիներին կտրուկ աճել է :

Եթե, օրինակ, 2007 թվականին Հայաստանում մոտ 73 նոր դեպք է
հայտնաբերվել, ապա 2013-ին՝ արդեն 150: Ըստ Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ
մանկական հոգեբուժական դիսպանսերի վարիչ Կարինե Լուլեջյանի , այս
պաշտոնական վիճակագրությունը չի արտացոլում հիվանդների իրական
թիվը։

«Վիճակագրություն մենք հստակ չունենք, որովհետև չի կատարվել էդ

հետազոտությունը, դա հատուկ հետազոտություն է։ Մի խոսքով , նրանք
շատ ավելի շատ են, քան թե այս թիվն է, շատ հիվանդներ կան, որոնք
նույնիսկ չեն դիմել», - ասաց Լուլեջյանը։

Դաշտում գործում են մի քանի հասարակական կազմակերպություններ ,

որոնք զբաղվում են աուտիզմով երեխաների կրթական,
վերականգնողական ծրագրերով, սակայն այս դեպքում ևս անվճար
օգնութնուն ստանալ քչերին է հաջողվում:
Մանկական զարգացման հիմնադրամի տնօրեն Լուսինե Սիմոնյանն ասում
է, որ այն երեխաների մոտ, որոնք ժամանակին չեն կարողանում
օգնություն ստանալ, հիվանդությունը ավելի է խորանում․ շփման համար
խոսել է հարկավոր, բայց քանի որ վաղ տարիքից մասնագիտական
միջամտություն չի հաջողվում ստանալ, այս երեխաների խոսքը,
փաստորեն, չի զարգանում:

«Տուժում է երեխան, այսինքն նրա զարգացումը կանգ է առնում, եթե այդ

երեխաների հետ չի կատարվում աշխատանք: Իրենք իրենց կրթության
իրավունքից են զուրկ մնում, իրենց հասակակիցներ հետ շփման
իրավունքից», - ասաց Սիմոնյանը։

https://www.azatutyun.am/a/26539839.html

https://anf.am/author/lilitk/

https://anf.am/category/autism-news/

https://hy.armradio.am/archives/322567